Oost-Groningen

Loppersum.

⁺ De gemeente omvat o.m. de kerkdorpen Garrelsweer, Loppersum en Wirdum.

+ Grondgebied.

Garrelsweer.

⁺ In den torentop der NED. HERVORMDE KERK uit 1912, die de opvolger moet zijn van een einde 18de eeuw vernieuwde, georienteerde kerk en

+ N.H. Kerk.

[p. 71]

toren (brucherus), hangt een klok, in middellijn 94 en hoog 76 + 21 cM.,⁺ met opschrift: zo menichmael ghij hoort den helderen clokenslach gedenckt andachtichlijck an uwen jungsten dach. claudi fremi me fec. amstelod. a^o 1695, en daaronder in ovaal catarina van der noot wede. rengers vrouw van tuiïnga, oldenhuys, farmsum, boukema, siddebuyren etc. opperste scheppersse van farmsumerzijl dijkgravinne van zee- en somerdijken onder den huyse farmsum behoorende unica collatrix tot gardelsweer etc. johannes halwassenius pastor en writzer peters kerkvoogd. Hierboven de wapens - Van der Noot en Rengers.

1.	Koren- en pelmolen, gebouwd in 1849. Achtkante bovenkruier met^+ stelling, geheel van geasphalteerd hout.
2.	Watermolen op den Garrelsweerster Kloostermolenpolder, gebouwd in 1877, ter vervanging van een afgebranden bovenkruier uit 1816, aan het Vischkumermaar Wz. Achtkante bovenkruier met schroef, riet op veldmuren, rieten kap.
3.	Onder Hoeksmeer een watermolen op den Noorder Hoeksmeerster polder, gebouwd in 1801 of 1802, staande aan de Oude Wijmers. Type zooals bij n^o. 2.

+ Klok.

+ Molens.

Loppersum.

De NED. HERVORMDE KERK, eertijds waarschijnlijk gewijd aan den⁺ H. Petrus en den H. Paulus, en haar toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

literatuur. joosting, blz. 54. - Teg. staat, blz. 348. - van der aa, VII (1846),⁺ blz. 441/2. - Grafschr., blz. 170/87. - Avm. zilver, blz. 38. - Bijdragen, II (1865), blz. 326 en IV (1867), blz. 238. - Alm. Dep. Leens Mij. tot Nut van 't Algemeen, 1834, blz. 21. - Gron. Volksalm., 1932, blz. 97 e.v.; 1933, blz. 1 e.v.; 1934, blz. 1 e.v.; 1940, blz. 1 e.v.

geschiedenis. Het eenige in de gedrukte bronnen geboekstaafde feit, dat mogelijk⁺ eenig licht werpt op, of althans in verband gebracht zou kunnen worden met de bouwgeschiedenis, is, in 1217, het door emo vermelde in vlammen opgaan eener aan den H. Petrus gewijde kerk, tengevolge van het in brand steken der naburige pastorie. Overigens zijn wij aangewezen op de door het gebouw zelf verstrekte aanwijzingen. Van ouds was de plaats in alle geval een klein wereldlijk- en als zetel van den deken of proost ook geestelijk centrum van eenige beteekenis, welke tot in den modernen tijd niet verloren ging.
In later jaren moet de kerk aan H.H. Petrus en Paulus gewijd zijn, blijkens het opschrift der oudste klok uit 1397. Ook het op verschillende plaatsen voorkomende kerspelwapen, sleutel en zwaard met de moeilijk te verklaren letters T en P (eenmaal T en W), schijnt dit te bevestigen. Een dienovereenkomstige mededeeling bevat voorts het in afschriften bewaarde handschrift van den Jezuit Mijleman uit 1664.
Aan herstellingen van den toren herinnert een steen uit 1610.
Ook de kerk is uitwendig in later eeuwen meermalen gerepareerd en daarbij geschonden door de afbraak van den noorder dwarspandtop, ontsierende beeren en dergelijke. Inwendige wijzigingen bleven evenmin uit.

+ Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 72]

Ten aanzien van de latere geschiedenis zij het nieuwe concentrische bankenplan met halfcirkelvormig doophek uit 1832 aangestipt. Aan J. Liefhebber e.a. werd in dat jaar wegens de vernieuwing der kerkebanken met bijbehoorende werkzaamheden meer dan f 3000,- betaald, blijkens den specifieken staat in het bewaarde rekeningboek der kerkvoogdij over de jaren 1765-1832. Een teekening uit 1832 in de consistoriekamer geeft den vroegeren toestand met den preekstoel tegen den zuider schipmuur. De huidige afscheiding van het koor en zijn kapellen door van glas voorziene schotwerken dagteekent blijkens jaartal echter uit 1892.
Boven den opgang naar de consistoriekamer in de noorder koorkapel hangt een bord met het jaartal 1858 en de namen der toenmalige kerkvoogden J.P. Tichelaar, P.B. Goldhoorn, G.H. Glas en den timmerman G.H. Groenboom. In drie daarop bevestigde ruitjes staat voorts: tammo popkens, de sone van popko hoeickes 1643. De meening, dat dus in 1858 deze toegang naar de kerkekamer zal zijn gemaakt, is echter onhoudbaar. Het trapje met gesneden Lodewijk XIV-balusters, de deurnis en de schoorsteenmantel van het vertrek in kwestie toonen aan, dat de bedoelde wijzigingen reeds in de 18de eeuw moeten hebben plaats gevonden.
Het rekening-boek 1765-1831 vermeldt onder de extra-uitgaven voor 1771: ‘an de H.W. Geb. Heer van Farmsum bet. voor het afteikenen van de glasen in de consistorie 4 gl.’ en ‘an Hindrik Jans timmerman betaald voor een nieuwe schoorsteen en bossemhout’ 35 gl.; alsook onder die voor 1772 ‘an Hindrik van Velsen betaalt voor een marmere bossem in de consistorie 72 gl.’; aan ‘vracht voor de marmerbossem’ werd 1 gl. betaald.

⁺ De kerk ligt vrij op een ruim kerkhof, dat blijkens het genoemde kerkeboek eertijds met geschoren linden was beplant. Zij is georiënteerd met een afwijking van 12^o naar het Noorden.

⁺ Het gebouw (afb. 25) bestaat uit een schip (XIIIa? en ± 1520/30), in den huidigen vorm zonder duidelijke travee-indeeling, met zuiderzijbeuk van drie traveeën (± 1520/30); een dwarspand met ondiepe armen (± 1250 en XVd); een koor van drie traveeën en door vijf tienhoekszijden omschreven sluiting, geflankeerd door over de twee westelijke traveeën aansluitende kapellen, waarvan de zuidelijke als een tweede dwarsarm is gevormd en de noordelijke verbonden is aan de oude driezijdig gesloten, zeer gewijzigde sacristie (alles XVd). Ten Westen staat voor het schip een zwaar aangelegde toren (XIV; pl. XXIII, 2).

⁺ De lengte der kerk beloopt in de as, van den doorgang naar den toren af gemeten, 45,25 M., de breedte over schip met zijbeuk 15,50 en over het dwarspand en koor met kapellen 24,60-24,70 M.; dezelfde binnenwerksche maten bedragen 44,20, 13,25 en 22,40-22,50 M. De hoogte onder de gewelfkruin bedraagt in schip en kruising 10,80-12,00 M., in den zuiderbeuk 7,10 M., in de dwarsarmen 10,00-10,20 M., in het koor en verhoogde koor ± 12,30 en 12,00 M., en in de kapellen 8,60-8,70 M. De toren is 10 M. lang en 11,50 M. breed. Zijn opgaand metselwerk reikt ruim 28 M. uit den vloer, de nok van het zadeldak ruim 39 M.

⁺ De kerk en met name de toren zijn vrijwel geheel van baksteen opgetrokken. Het formaat dezer baksteen is 32 × 9 cM., bij de muren van het schip en zijn zijbeuk, de dwarsarmen en de koorkapellen; 31 × 9 cM., bij den toren; en

+ Ligging.

+ Plattegrond.

+ Maten.

+ Materialen.

[p. 73]

Afb. 25. Loppersum. Ned. Herv. kerk. Plattegrond en lengtedoorsnede.

[p. 74]

Afb. 26. Loppersum. Ned. Herv. kerk. Dwarsdoorsneden.

31 × 8,5 à 9 cM. bij het grootste deel van het koor, waar de baksteen boven de gewelven ± 30 × 6,5 à 7 cM. meet. Voor de gewelven bedragen overigens die formaten 30 à 31 × 9 cM. in de dwarsarmen, 29 à 30 × 7,5 à 8 cM. in het schip met kruising, 29 à 30 × 6 à 6,5 cM. bij het koor; de gewelven van zijbeuk en kapellen bestaan uit brokken ter dikte van 6 cM.

Verspreide blokken tuf komen voor in den voet van den toren, en vooral beneden in den noordelijken schipmuur. Uit tuf bleken voorts te bestaan de gewelfribben van de oostelijke travee van den schipzijbeuk en het bovendeel van een kapiteeltje in den noorderdwarsarm. Ook aan de fundeering van den zuidoostelijken kruisingspijler Oz. bleek eenig tuf verwerkt. Van kalksteen is uitwendig gebruik gemaakt voor het poortje en de waterlijsten van den schipzijbeuk, alsook die van den toren, en voor de kantblokken van het ingebroken groote venster van den zuiderdwarsarm. Inwendig diende dit materiaal

[p. 75]

voor de ribben, sluit- en kraagsteenen der netgewelven in het schip en de twee westelijke traveeën van zijn zuidbeuk, benevens van alle verdere kraagen sluitsteenen en kapiteelen; met uitzondering van de beide koorzuilen,

Afb. 27. Loppersum. Ned. Herv. kerk. Details.

welker plint en lijsten uit Bremer steen bestaan. Dit laatste materiaal is ook toegepast voor de afdekking der beeren en waterlijsten van het koor.

Alle deelen der kerk bezitten oude eiken bekappingen (afb. 26). Het schip⁺ met zijn zijbeuk, kruising en koor zijn onder één zadeldak gebracht, welke toestand reeds van na de verhooging van het schip en den bouw van den

+ Bedaking.

[p. 76]

zijbeuk zou kunnen dateeren. Boven de schipgewelven is op den toren de moet van het vroegere schipdak zichtbaar. Eveneens kunnen na de totstandkoming van de noordelijke koorkapel en sacristie deze dadelijk onder een afgewolfd zadeldak met den noorderdwarsarm gebracht zijn, al zal diens topgevel met aansluitende steekkap eerst later zijn gesloopt. De zuiderdwarsarm en de zuidelijke koorkapel worden door dwarse zadeldaken gedekt. De toren heeft een zadeldak tusschen sluitgevels.

Thans is alleen het torendak met leien, doch het geheele kerkdak met moderne pannen belegd. Voor een aantal jaren waren ook op het koor nog leien aanwezig. In het b.g. alleen bewaarde oude kerkeboek is voornamelijk sprake van uitgaven voor de leibedekking van kerk en toren, ofschoon ook meermalen bescheiden leveranties van blauwe pannen aan de kerk voorkomen.

⁺ De forsche toren (afb. 25 en pl. XXV) is een vlakopgaand bouwwerk, dat door holle waterlijsten in drie geledingen wordt verdeeld. Hij heeft een geprofileerden, spitsbogigen ingang met tufsteenen imposten, waarboven een klein spitsboogvenster. Op eenigen afstand hierboven bevindt zich de cartouchesteen met opschrift: de e.e. rodolf de mepsche/joncker ende hoeveling/de w.h. jochemus zorius/pastoer ende de e. tamme pop/kens unde hinderick jansz/kerkvogeden in der tidt hebben dese thoren/laten repareren in 't jaer 1610/doer m. luitien gers/muermester toe loppersum. In de bovenste geleding bevindt zich aan elke zijde een spitsbogige galmnis met gekoppelde spitsbogige galmgaten, en in de topgevels een spitsbogig spaarveld. Aan de noordzijde teekent zich een doorgaande voeg tusschen toren en schipmuur af.

⁺ De noordmuur van het schip (pl. XXIV, 1) toont in het midden een langwerpig venstertje, geflankeerd door gelijke nissen met keper-vlechtingen, en terzijde op gelijken afstand uit het hart der nissen een overeenkomstig venstertje. Schuin onder het westelijke, lager doorgetrokken venstertje teekent zich een moet van een spitsbogige ingangsnis af, in den kop waarvan zich een nisje bevindt. Aan de zuidzijde zijn boven de gewelven zichtbaar, van het Westen af gerekend: een spitsbogig verhoogd venstertje en een nis met vlechtingen, en vervolgens nissen en venstertjes (afb. 27), die alle door hun bedekking beter den oorspronkelijken vorm bewaarden dan de correspondeerende aan den noordkant. Aan de noordzijde zijn moeten van lisenen onderkenbaar. Aan den zuidkant zijn deze zelf tegen de overblijfselen der schipmuren nog aanwezig. Boven het gewelf van het zijschip zijn daar ook de moeten van hun beeindigingen duidelijk waar te nemen.

De zuidbeuk heeft groote spitsboogvensters en tweemaal versneden beeren. Onder het westelijke kortere venster bevindt zich een rijk geprofileerd poortje (pl. XXIV, 2 en afb. 27), welks stijlen met ingezwenkte, van neuzen voorziene boogjes overgaan in de rechthoekige afsluiting. Te weerszijden daarvan bevinden zich binnen cirkels schilden met boven elkander de letters W en T, geflankeerd door sleutel en zwaard; daaronder steenhouwersmerken.

+ Beschrijving. Toren.

+ Schipmuren.

[p. 77]

Ten Oosten sluit een steen aan, waarop staat an dni m dc xxix. Onder de overige lager doorgaande vensters loopt een hol geprofileerde waterlijst. Het rechtopgaande deel van de muren der dwarsarmen is in decoratieven zin verdeeld in een beneden- en bovenzône (afb. 26 en pl. XXIV, 1).

De noorderdwarsarm heeft in den westelijken zijgevel beneden een reeks van⁺ drie van den grond opgaande spitsbogige spaarvelden met halfrond uitspringende imposten en vlechtingen in de koppen, in het midden met rechthoekig en terzijde in liggend keper-verband. Weinig aansluitend bevinden zich daarboven drie rondbogige nissen, waarvan de middelste met rondstaafprofiel, geringd bij de imposten, om het langwerpig venstertje, en de buitenste met staand keperwerk. In het vrijliggende deel van den westgevel van den zuidarm is nog een dergelijke bovennis over, met rondstaaf op draagsteentjes in den kop. Boven het gewelf van het zijschip zijn de koppen van het voormalige westelijk venstertje met ring-imposten en een nis met vlechtingen ter andere zijde te zien. Van het afsluitende rondboogfries resten in den eerstbeschreven zijgevel nog enkele draagsteentjes en is op den oostmuur van den zuiderarm de moet zichtbaar, boven het gewelf van de zuidelijke koorkapel.

De behandeling van het noorderdwarspandfront correspondeert weinig met die der zijgevels, ongetwijfeld mede door de vroegere aanwezigheid van een topgevel; evenals thans nog aanwezig is bij den zuiderdwarsarm, zij het vernieuwd in de gothische periode. De korfbogige ingangsnis met dubbel kraalprofiel om den gedichten eveneens korfbogigen ingang wordt geflankeerd door groote spaarvelden, welke gedekt zijn met twee rondbogen op draagsteentjes, waarbinnen liggende en staande kepervlechtingen, en vervolgens afgesloten worden door een uitgekraagd rondboogfries. In de tweede geleding van dezen gevel bevinden zich te weerszijden van het ingebroken groote spitsboogvenster rondbogige velden, gedeeld door een kolonnet, waarop twee rondboogjes samenkomen. Aan den Oostkant is die detailleering verstoord door een lompen, vrij modernen beer.

In het zuidfront van het dwarspand (pl. XXIII, 2) is van de ongeveer overeenkomstige behandeling beneden nog het oostelijk spaarveld en zijn fries over; ook de segmentvormig omkraalde ingangsnis met tweeden rondstaaf om den gelijk getoogden ingang is daarvan mogelijk een overblijfsel. De beide rondboogjes binnen de rondbogige spaarvelden te weerszijden van het hier van kantblokken voorziene middenvenster rusten op drie kolonnetten.

De zich in de bovengeleding der beide frontgevels te weerszijden van het latere middenvenster nog afteekenende oude dammen en boogaanzetten doen veronderstellen, dat oorspronkelijk in het midden twee betrekkelijk smalle vensters aanwezig waren.

De afsluitende holgeprofileerde waterlijst en de drie spitsboogvelden van den top van den zuiderdwarsarm, met afgeknotte pinakels bij de aanzetten en bekroning, komen vrijwel overeen met de behandeling van den belendenden

+ Dwarsarmen.

[p. 78]

top der zuidelijke koorkapel. Deze laatste bezit wijde spitsboogvensters en tweemaal versneden beeren.

⁺ De koorsluiting (pl. XXIII, 2) heeft zeer hooge spitsboogvensters en tweemaal versneden beeren. Het breedere zuidoostelijke koorvenster is gedicht wegens het aanbrengen van een lompe muurverzwaring. De noorderaanbouw (afb. 25/6) heeft eveneens groote spitsboogvensters en behalve bij de sluiting gewijzigde beeren. De vensters in het sacristiegedeelte houden verband met de later ingetimmerde kerkekamer.

⁺ Schip en kruising (afb. 25/7 en pl. XXVI, 1) worden gedekt door een doorloopend netgewelf, welks ribaanzetten opgaan van telkens eenigszins verschillend behakte kraagsteenen. In plaats van muralen vindt men langs de muren schijnbaar vrijliggende bogen, die eveneens op de kraagsteenen rusten. In de schuine kanten der spitsbogige scheibogen tusschen schip en zijbeuk zijn bij wijze van profielen twee groefvormige inkepingen aangebracht. Boven den middelsten boog is een geschilderde cartouche met huismerk blootgelegd. Het zijschip heeft een soortgelijke overwelving met spitsbogige gordingen en muralen, welke hier niet aansluiten op de kraagsteenen der ribben. Aan den noordoostelijken kruispijler bemerkt men een stuk rondstaaf van een rib der oorspronkelijke overwelving. Op beide de oostelijke pijlers zijn wijdingskruisen aangebracht.

⁺ De front- en westelijke wanden der dwarsarmen zijn onder de vensters nog verlevendigd door rondbogige spaarvelden, die door grootendeels afgehakte kolonnetten gescheiden worden. Deze detailleering moet in de frontmuren ten deele reeds in den katholieken tijd zijn verwijderd ten behoeve van het inbreken van nissen, blijkbaar voor het aanbrengen van altaren of grafplaten (afb. 25). Hierboven vertoonen de muren een versnijding. De koepelachtige gewelven, in den noorderarm met acht en in den zuiderarm met zes in sluitringen samenkomende ribben, zijn behouden gebleven. Hun diagonale ribben gaan van den grond af op; de schildboogribben rusten aan noord- en zuidzijde op rondbogige, doch aan oost- en westzijde op zeer flauw spitsbogige muralen, welke laatste gedragen worden door kraagsteenen (afb. 27). De gepleisterde gewelfvelden vertoonen aan den bovenkant vischgraat- en rechthoekige vlechtingen. Binnen en om den sluitring van het zuidelijke gewelf is in 1912 ornamentaal schilderwerk blootgelegd (XV).

⁺ Het koor (afb. 25/7 en pl. XXVI, 2) is overdekt door kruisribgewelven op spitsbogige muralen, waarbij ribben en muraalbogen steunen op de kapiteelen der van den grond opgaande kolonnetten. De middenruimte wordt van de kapellen gescheiden door twee scherp spitsbogige scheibogen met ingehakt profiel, die samenkomen op een gemetselde zuil met lijstkapiteel.

In de intercolumniën bevinden zich borstweringen met daarboven fijn geprofileerde hekwerken, bestaande uit stijlen, welke verbonden zijn met elkander doorsnijdende ezelsrugbogen; de aldus gevormde spitsbogige koppen en ruiten zijn gevuld met drie en vierpassen. De ezelsrugbogen worden aan de

+ Koorpartij.

+ Inwendig. Schipgedeelte.

+ Dwarsarmen.

+ Koor.

[p. 79]

uiteinden afgesloten door kruisbloemen. De overige beeindigingen zijn in hout vernieuwd, evenals trouwens verschillende andere onderdeelen van het traceerwerk. Aan den oostkant zijn in deze afsluitingen doorgangen, in het bovendeel eveneens met rijk profiel. Op de renaissancistische eiken deuren staat: anno domini 1564.

De koorkapellen hebben kruisribgewelven, meest opgaande van hoeksteunen of kraagsteenen (afb. 26/7). In de zuiderkapel hebben de kapiteelen en kraagsteenen een eenigszins afwijkende profileering. De sluitsteenen der gewelven vertoonen de gebeeldhouwde wapens van Asinga Aylkuma en zijn vrouw Bywe Heemstra in den Ham, welke wapens op de overeenkomstige sluitsteenen in de noorderkapel slechts zijn geschilderd.

Op het tweede gewelf van het koor, van het Westen af, is in 1912 schilderwerk⁺ (± 1500, pl. XXVIII, 1) blootgelegd en hardhandig opgehaald: bazuinende engelfiguren, een zijn jongen voedende pelikaan en een als de Wonderbare vischvangst in het meer van Genesareth onderkenbare voorstelling op de gewelfschelpen, benevens rankwerk om den sluitsteen met adelaar. Daaronder zijn ook de gepleisterde ribben als steenblokken in twee tinten beschilderd. Op het westelijke gewelf kwamen in 1938 schilderingen uit een iets jongere periode voor den dag, Christus in den hof van Gethsemane en Christus met de Emmausgangers; op het westelijk gewelf der noordelijke kapel ten deele een Aanbidding der Wijzen, alsook een geajoureerde nis voor waarschijnlijk een figuur, omgeven door rankwerk, dat uitgaat van den gewelfsluitsteen met het genoemde alliantiewapen.

Tot het tijdstip van den mogelijkerwijs ± 1217 plaats gehad hebbenden herbouw⁺ zou het oudste deel der kerk kunnen teruggaan, de schipmuren behoudens hunne verhooging, van welke muren de noordelijke intacte aan de buitenzijde nog al wat tuf vertoont. Die steen toch is vermoedelijk van een voorgaand gebouw afkomstig, doch komt te verspreid voor om aan behouden oudere grondslagen te denken. Met deze dateering strooken de langwerpig-smalle rondbogige vensters en siernissen, waarvan de koppen boven de gewelven van den lateren zuiderzijbeuk in den oorspronkelijken vorm bewaard bleven, de venstertjes in den dag spitsbogig. Het is duidelijk, dat de tot in het dwarspand loopende schipmuren daar zijn afgeslagen, terwijl het schip ten Westen door den toren abrupt wordt afgesloten, waardoor op zichzelve reeds zijn prioriteit tegenover die bouwgedeelten vaststaat.
De chronologisch volgende gedeelten der kerk zijn de ondiepe dwarsarmen met veel rijkere doch niettemin betrekkelijk vroege romano-gothische behandeling, welker westmuren koud tegen die van het schip staan. Bij het dwarspand behoorde uiteraard een andere koorpartij dan de huidige hoog-gothische. Van dit voorafgaande koor kan nog eenig muurwerk in het huidige schuil gaan, wat het beloop van de oosthelften der oostelijke kruisingspijlers schijnt te bevestigen.
Het koor en zijn zijruimten, de kapellen langs de beide westelijke traveeën en de aansluitende (vermoedelijke) vroegere sacristie aan de noordzijde behooren klaarblijkelijk tot één bouwperiode, ondanks enkele eigenaardigheden, die op het eerste gezicht daaraan zouden kunnen doen twijfelen. Zoo treft in het bijzonder, dat het koor boven de gewelven evenals deze zelf van kleiner formaat steen is opgemetseld, welke baksteen hier en daar ook lager doorgaat. Zijn bouwvormen zijn echter in die mate

+ Gewelfschilderingen.

+ Bouwperioden.

[p. 80]

met elkander in overeenstemming, dat nauwelijks aan een verhooging, gepaard gaande aan overwelving en zijdelingsche uitbreiding gedacht kan worden. De hiervoor gedane opsomming der steenformaten toont voorts, dat in dit geval voor conclusies op grond daarvan nog grooter behoedzaamheid dan elders in Groningen geboden is, aangezien dezelfde groote steen aan uit zeer onderscheidene perioden dateerende bouwdeelen gebruikt is. Al mag men in het algemeen uit het voorkomen van kleinere en speciaal dunnere steen besluiten tot een jonger bouwdatum, hier is daarvoor geen aanleiding.
De argumenten, die er verder voor pleiten de geheele koorpartij in vrijwel één bouwtijdvak ontstaan te denken zijn de volgende. Het boven de gewelven der kapellen zichtbare koormuurwerk is weinig zorgvuldig gevoegd. Ook vertoonen de koormuren in hun bovendeel een versnijding, voor zoover te weerszijden aanbouwen staan, die slechts door dezer voorgenomen oprichting te verklaren valt. De sluitingsmuur der noordoostelijke zijruimte, die een geheel uitmaakt met de noorderkapel, is in verband met den koormuur gemetseld; naar op den zolder tot op vrij groote diepte is na te gaan, doordien het gewelf is weggebroken. De van het laatste nog aanwezige aanzetten en inkassingen toonen, dat dit gewelf overeenkwam met het gewelf der noorderkapel.
Desniettemin moet hier een afzonderlijke ruimte bestaan hebben, daar de oude westelijke scheimuur in verband is gemetseld en daarop mede het oostelijke gewelf der noordelijke kapel rust. Het is daarom aannemelijk, dat ze een sacristie met verdieping gevormd heeft. De eigenlijke sacristie zou desnoods ietwat verdiept kunnen hebben gelegen, ofschoon de kelderachtige ruimte onder de huidige ingetimmerde kerkekamer den indruk maakt later uitgegraven en bevloerd te zijn. De verdieping moet, al kan dit eigenaardig schijnen, spitsbogige vensters hebben gehad, welke tot gelijke hoogte reikten als de vensters der koorkapel, doch dan uiteraard korter zouden zijn geweest. De zuidelijke koorkapel is blijkens de wijze van aansluiting iets later tot stand gekomen dan het koor zelve en heeft ook eenigszins afwijkende details.
De geheele koorpartij behoort tot de late Gothiek. Een datum ‘ante quem’ levert mogelijkerwijs een lijstwerk met kruisbloemenfries, op welks banderolle anno dn̄i mccccxciii (bekroning van epitaaf of votiefgroep gelijk in Middelstum?) dat onder de kerkekamer aangetroffen en daarna tegen een kruispijler bevestigd werd.
De afstand in tijd tusschen het oostelijk kerkgedeelte en de wijziging van het westelijke, bestaande in de verhooging en overwelving van het schip en de kruising benevens den aanbouw van een zuiderschipbeuk, zal niet zeer groot zijn, doch is niettemin aan het gebouw goed na te gaan. De terminus ante quem wordt immers aangegeven door het jaartal 1529 schuin boven de ingangspoort van den zijbeuk, die of tegelijkertijd met de verandering van het schip, of even daarna moet zijn tot stand gekomen, daar de verhoogde schipmuur boven de gewelven van den zijbeuk min of meer is afgevoegd. Boven de zakgoot tusschen het koor en zijn noordelijke aanbouwen teekent zich een doorgaande voeg af tusschen den koormuur en den boven langs den noorderdwarsarm doorgetrokken verhoogden schipmuur. Zelfs zijn, voor wie op de gewelven staat, de vertandingen van den sluitgevel nog te zien, die een tijdlang het koor naar het Westen heeft afgesloten. Deze situatie wordt bevestigd door den traptoren, die bij de samenkomst der sluitmuren van koor en sacristie aanwezig moet zijn, doch thans door een plompen modernen koorbeer aan het oog is onttrokken. Voordat schip en kruising waren verhoogd, zou het anders niet mogelijk zijn geweest op den koorzolder te komen. Er bestaan voorts verschillen tusschen de oude eiken, vermoedelijk oorspronkelijke bekappingen van koor, en schip met kruising.
Tegelijkertijd reeds met den herbouw der koorpartij c.a. zullen de gevels der dwarsarmen gemoderniseerd zijn, waarvan de zuidelijke een gelijken top kreeg als de aansluitende koorkapel en de noordelijke onder één eiken bekapping met de noordelijke

[p. 81]

koorkapel en sacristie werd gebracht. Bij den bouw van den schipzijbeuk werd een deel van het westelijk dakschild van den zuiderdwarsarm afgebroken, waarvan de moet op den verhoogden kruisingsmuur zichtbaar is.
De meening van ds. m. ten broek (Gron. Volksalm., 1940), die in de kapel ten N. van het koor een in de 14e eeuw door de weduwe Thialdis gestichte kapel wil zien, is reeds daarom onhoudbaar, omdat zij tegelijkertijd leefde met de weduwe Tyadeka, de stichtster der kerk te Krewerd, welke een uitgesproken laat-13e eeuwsch karakter vertoont. De noorderkapel te Loppersum daarentegen is een volop gotisch bouwwerk, vrijwel uit één stuk. Indien het bij de bedoelde kapel te Loppersum om een aan de parochiekerk verbonden kapel was gegaan, zou zulks bovendien door den vervolger van menko waarschijnlijk vermeld zijn. Diens al dan niet aanwezige betrouwbaarheid heeft met deze dateeringskwestie niets te maken.
In den bovenstaanden gedachtengang valt dus voor de eigenlijke kerk te rekenen met eenerzijds twee niet al te zeer uiteenloopende bouwtijdvakken uit de 13de eeuw en anderzijds met in hoofdzaak eveneens twee onderscheidene bouwperioden uit de late Gothiek, die onderling evenmin ver kunnen uiteenliggen.
Tusschen beide in moet de oprichting van den soberen toren met eenig tuf in den voet staan, die ternauwernood hoog genoeg zou geweest zijn tegenover het huidige koor, wanneer zich boven dit een lager schip verhief. De achteraf doorgetrokken koorbekapping oversnijdt zelfs eenigermate het oostelijk galmgat. Het gietjaar der oudste klok, 1397, zou een uiterste datum voor de totstandkoming kunnen zijn. Na den bouw moet inwendig boven de eerste geleding, waar een zeer diepe versnijding aanwezig was, het muurwerk over eenige hoogte verzwaard zijn, vermoedelijk ten behoeve van den klokkestoel.

De kerk bezat oudtijds volgens afschrift van een testament uit 1475 aan de noordzijde⁺ een altaar voor de H. Catharina, aan de zuidzijde een voor den H. Christoffel, welks prebendaten van vóór 1525 tot de Hervorming meest bekend zijn; voorts een altaar voor de H. Anna, waarvan het bestaan o.m. blijkt uit het verslag der kerkvisitatie in 1604. Volgens het ms. mijleman stond toentertijd in de sacristie nog een hardsteenen altaar op zuilen. De noordelijke koorkapel was volgens dezelfde bron gewijd aan O.L. Vrouw. Op het gewelf waren te zien ‘verscheyden Historiën als Geboorte, Groeteniss en Hemelvaart etc., van deselve H. Maeget, antyckes geschildert’. Zulks klopt dus met de hier in 1938 gevonden Aanbidding der Wijzen etc.
De romantische veronderstellingen omtrent de haarlok (votief-geschenk?), die van ouds in de noorder koorkapel hangt, missen zakelijken grond.

Tot de kerk behooren de volgende meubelen en andere voorwerpen.

Rijk gesneden preekstoel (XVII d), de kuip versierd met ornamentale paneelen⁺ tusschen composiete zuiltjes; klankbord en achterschot zijn vernieuwd in 1832, toen tevens aan de rugzijde een tweede preekstoel voor het koor is aangebracht. Halfrond doophek en vele eenvoudige banken (1832).

Gestoelte met barokke voorpaneelen en zijschotten (XVII), doch met later Banken. gesneden opzetstuk (1775, door A.D. Smit), waarin de afgesneden wapens -Rengers en -Starkenborch; voorts drie losse gesneden banken (XVII).

Orgel met rijke kas en rugpositief, alsmede fraai gesneden borstwering der⁺ tribune (pl. XXVII). Op het plint der tribune staat te lezen: renovatum - psalmus c l laudate eum timpano et choro laudate eum in chordis et organo laudate eum in cimbalis bene sonantibus - anno 1665 (in ver-

+ Vroegere inrichting.

+ Preekstoel.

+ Orgel.

[p. 82]

heven vergulde letters, alleen ‘renovatum’ en ‘anno 1665’ op het hout geschilderd). Het beeldsnijwerk van juist deze met boogpaneelen tusschen hermen en karyatiden bezette borstwering met cartouche-paneelen in het fries, en blijkens hunne versiering ook onderscheidene deelen van de kas van het rugpositief kunnen echter onmogelijk jonger zijn dan het einde der 16e eeuw. Tot de bedoelde gedeelten behooren o.a. het door atlanten gedragen sierstuk onder het orgel boven den doorgang naar den toren met het kerspelwapen; hoogstwaarschijnlijk de voluten-druiper onder het rugpositief; stijlen en fries van het rugpositief; het benedenschot van het eigenlijke orgel, dat terzijde uitloopt in sierpaneelen met rankwerk en lijven, waaraan ten N. een naakt op een bel slaand figuurtje, staande op een schild met het kerspelwapen verbonden is; en ten slotte de versieringen boven de pijpen van het orgel. Op de cartouche onder het rugpositief staat: dit orgel gerenoveert a^o 1735 als domns henricus ten oever h.t. synodi deputatus aet. 78 minist. 53 en domns siwerdus boelens aet. 38 minist. 15 predikanten en de eers. peter aljes zandt aet. 41 boekhoudend kerkvoogt waren. Van dat tijdstip dagteekent klaarblijkelijk in hoofdzaak de rest van het orgelfront. De Lodewijk XIV-vleugelstukken van het eigenlijk orgel vertoonen bazuinende vrouwefiguren, die met de linkerhand schilden houden waarop het wapen -Rengers en een boerenwapen - landschap met boomen en beest - en waaronder staat: e.h.c. rengers heer van farmsum en f.c. smit op meerum. Geheel bovenaan draagt een ovaal schild het opschrift: renovatum 1803-1912. Op dit eerste jaar gaan blijkbaar op zijn minst de vrij lompe nog Lodewijk XVI-achtige bekroningen van het grootste deel van het orgel terug, zoo niet ook de sierlijker bekronende vazen en in vaasvorm omslingerde muziekinstrumenten op het rugpositief.

Luidens de kerkerekening werd in 1803 en 1804 aan H.H. Freytag voor repareeren en vernieuwen van het orgel in totaal 1412 gl. betaald. De beeldsnijder M. Walles ontving in 1804 voor hout en het snijden van eenige ornamenten aan het orgel 140 gl.

⁺ Onder de talrijke, alle hardsteenen zerken verdienen de volgende een speciale vermelding: een geschondene voor Bawe van Heemstra († 1540), met fraai helmteeken en hoekmedaillons met wapens, waaronder herkenbaar-Tamminga, lang 2,055 M. en breed 1,14 M.; en een voor Maria van Selbach († 1576), weduwe van George van Munster, in het midden versierd met een cartouche voor het opschrift en allegorische vrouwefiguren, waarboven de wapens-Selbach en -Smulling, en daaromheen met 14 andere rechthoekige wapenvelden, lang 2,585 M. en breed 1,41 M. (pl. XXVIII, 2).

⁺ Zilveren gegraveerde avondmaalsbeker op gedreven voet, hoog 19,9 cM, gemerkt C in omraming (Groningen 1610) en R.

⁺ In den toren hangen twee klokken. De oudste met middellijn van 149 en hoog 122 + 30 cM. draagt tot opschrift, in uncialen: albertus me fecit ad honorem ap̄lorum petri et pauli an̄o dn̄i m ^occc^oxc^ovii^o sub dn̄o

+ Grafzerken.

+ Avondmaalsbeker.

+ Klokken.

[p. 83]

ottone curato in loppersum. maria vocor. haio mensso. Ze is versierd met een afbeelding in relief van den H. Petrus.

De jongere klok, in middellijn 115 en hoog 80 + 20 c., vermeldt: in omnem terram exivit sonus eorum. gherherdus de wou me fecit 1548.

De voormalige, nu als woning verhuurde KOSTERIJ nabij de kerk, een⁺ eenvoudig gebouw van een verdieping met forsch tentdak, bevat een cartouche met het kerspelwapen: de letters T P met zwaard en sleutel, en daaronder A^o 1562.

Koren- en pelmolen, gebouwd in 1849. Achtkante bovenkruier met stelling,⁺ geasphalteerd hout op steenen tusschen- en onderstuk, geasphalteerd houten kap.

+ Kosterij.

+ Molen.

Wirdum.

De NED. HERVORMDE KERK, eertijds R.-K. kerk, op een ruim en eenigszins⁺ verhoogd kerkhof gelegen, en haar dakruiter behooren aan de Ned. Herv. gemeente. Zij is georienteerd met een afwijking van 10^o naar het Noorden.

literatuur. joosting, blz. 55. - van der aa, XII (1849), blz. 517. - vinhuizen,⁺ Kroniek, blz. 381. - Gron. Volksalm., 1891, blz. 24; 1926, blz. 139 e.v. (B. van der veen czn., de borg Rusthoven onder Wirdum). - Grafschr., blz. 435/7. - Avm. zilver, blz. 96.

geschiedenis. Historische bijzonderheden zijn nagenoeg niet bekend. De vermelding⁺ in het 15de eeuwsche dekanaatsregister zegt niets, daar het gebouw zelve blijk geeft een vroeg (XIII A) voorbeeld te zijn eener romano-gothische kerk van het inheemsch geworden type, die eertijds was overwelfd.
Blijkens de notulen der kerkvoogdij werd 15 Nov. 1877 de afbraak van den toren gegund voor f 1270,-, waarna 17 Jan. 1878 de aanbesteding van een nieuwe torenspits en kap der kerk plaats vond. Op 3 Juli 1878 viel vervolgens het besluit de kerk van binnen te vertimmeren; het herstel van banken, vloeren en plafond werd 15 Juli 1878 voor f 500 aangenomen + f 225 voor verven. In 1887 vonden nog eenige herstellingen, voor f 100, aan voorgevel en zijmuren plaats.
Een gebrandschilderd ruitje op Ekenstein, het bovendeel van een zadeldaktoren voorstellende, met aan de zichtbare west- en zuidzijden drie rondbogige galmgaten, moet een voorstelling van den ouden toren van Wirdum zijn.
Bij de aanhangige restauratieplannen is vervanging van den bouwvalligen ontsierenden dakruiter op het westfront en verwijdering van de bepleistering daarvan onder het oog gezien.

De gepleisterde westelijke afsluiting van het kerkgebouw wordt intusschen⁺ grootendeels gevormd door den behouden zwaren oostmuur van den genoemden verdwenen ouden toren.

De kerk (afb. 28 en pl. XXIX, 1), lang in de as buitenwerks 23,16 en binnenwerks 21,36 M. bij breedte-maten van 10,92-10,99 en 8,45-8,77 M., is

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving. Uitwendig.

[p. 84]

geheel opgetrokken in baksteen. Deze heeft bij het torenfragment een grootte van 31 × 9 cM., 10 lagen 1 M., en bij de kerk van 28 à 29 × 8 à 9 cM., 10 lagen 98 cM. De muren zijn te verdeelen in een benedenzône, die door

Afb. 28. Wirdum. Ned. Herv. kerk. Plattegrond en doorsneden.

gekoppelde, van den grond opgaande rondbogige spaarvelden wordt verlevendigd; en de vroegere vensterzône, die als aaneengesloten groote spaarvelden gevormd is, afgesloten door rondboogfriezen tusschen lisenen en daarboven muizentanden. Daarmede correspondeert inwendig een muurversnijding. De bedoelde behandeling is vooral in het westelijk kerkgedeelte geschonden. Binnen een der rondboogvelden aan de noordzijde bevindt zich een gedichte rondbogige ingang. In de bovenzône teekent zich aan de zuidzijde een gedicht rondboogvenstertje af.

⁺ Inwendig wordt de kerk naar het Westen afgesloten door een zwaren, tweemaal versneden flauw-spitsbogigen gordelboog. De overblijfsels der muralen maken aannemelijk, dat de ruimte vroeger in drie gewelfvelden was verdeeld.

Ook de inwendige inrichting van na de Reformatie moet in verloop van tijd ten ongunste veranderd zijn. De vloer der balkzoldering met geprofileerde sleutelstukken is weggebroken, ter vergoeding waarvan een vlakke bebording onder de balken gespijkerd is. Het oostelijk kerkgedeelte is door een beneden dicht en daarboven beglaasd schotwerk - het laatste gedeelte uit 1913, blijkens jaartal - tot consistoriekamer afgescheiden, ten behoeve waarvan op den zuidoosthoek een deur is ingebroken. In verband hiermede werd blijkbaar het bankenplan geheel gewijzigd, onder toepassing van bijzondere fragmenten der oude banken.

+ Inwendig.

[p. 85]

Tot de kerk behooren de volgende meubelen en andere voorwerpen.

Geverfde preekstoel (± 1650), de kuip versierd door boersche boogpaneelen⁺ en friezen in het plint, met bijbehoorend klankbord. De trap is van later datum, evenals het achterschot, te weerszijden waarvan opengewerkte Lodewijk XIV-en vroeg 17de eeuwsche paneelen zijn aangebracht, en dat bekroond wordt door de wapenfiguur-Van Aldringa. De hiermede een geheel uitmakende schotwerken terzijde dragen gebeeldhouwde opzetstukken (XVIII A), klaarblijkelijk vroegere bekroningen van kerkbanken, beide met dezelfde door leeuwen gehouden alliantiewapens: het mannelijk doorsneden boven-Aldringa en beneden-De Sighers, het vrouwelijk-Canter en -De Sighers.

Eenige min of meer gewijzigde oude banken, waaronder een met de gesneden⁺ opzetwapens (1644) van Wiltet Louwens en Remke Jelmers; twee met opzetstukken (XVII) en zijstukjes (XVIII); en een gestoelte met achterschot waarop gesneden opzetstuk met wapen-van Halsema en rankwerk-zijstukken. Een dubbele koperen kaarsarm (XVII), aan lezenaar op orgeltribune.

Verscheidene grafzerken, o.a. met wapens voor Oede Froma († 1551) met⁺ Bawe Froma in den Ham, en voor Hille Froma († 1556), beide van zandsteen en verborgen onder den houten koorvloer; hardsteenen voor Ballo Froma († 1576), Fred. Wilh. ab Halsema († 1767) en Diderik Frederik Johan van Halsema († 1785).

Gladde zilveren avondmaalsbeker met het gegraveerde wapen-Gruys, gemerkt:⁺ 3/N (?) (Groningen 1668) M.

In den dakruiter hangt een klok, in middellijn 53 en hoog 41 + 16 cM. met⁺ opschrift: a^o 1639 c(arel) v(ictor) r(ipperda), p(etronella) e(lisabeth) r(ipperda) g(eboren) s(chade), u(nici) c(ollatores), f(ranciscus) g(eorgii) p(astor), allie arents, frick reints kerckvoogden in der tit w(ilhelmus) j(acobus) d(e) f(rij) m(e) f(ecit) g(roningoe).

Deze klok zou volgens de meergenoemde statistiek der Commissie van Onderwijs (1828, Ms.) van elders afkomstig zijn - blijkens de initialen van den predikant uit Tjamsweer - en in 1827 een oude gebarsten klok vervangen hebben.

De avondmaalstafel was overgebracht naar Ekenstein.

De ‘borg’ RUSTHOVEN is in den huidigen vorm een gekalkt, bijna vierkant⁺ gebouw met een verdieping, omgeven door een bescheiden park, aan het Damsterdiep. Het gebouw, dat vermoedelijk in 1686 werd gesticht blijkens een in den oostgevel ingemetselden sluitsteen, is ± 1820 gemoderniseerd, o.a. door slooping van de sluitgevels van het zadeldak, dat toen wolfseinden kreeg; vier zandsteenen bolbekroningen van die gevels staan nog achter het huis. De tuinkoepel (XIXa), afkomstig uit den pastorietuin te Loppersum, bevindt zich thans op de naastgelegen gelijknamige steenbakkerij, die op het borgterrein in 1804 werd gesticht.

B. 86. De heerd ‘Ter Borg’, sinds meer dan twee en halve eeuw in het⁺ bezit van de familie Steenhuis, heeft een zeer oud, gepleisterd rechthoekig

+ Preekstoel.

+ Banken.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalsbeker.

+ Klok.

+ Borg.

+ Boerenhuis.

[p. 86]

‘boveneind’ of woongedeelte, dat van groote moppen is opgetrokken. Een gedenksteen met opschrift: anno 1701 heeft havick steenhuis en catrina vetter dit huys laten maecken niet zonder godt en voorts engelfiguurtje benevens de letters HPM, heeft betrekking op een verbouwing.