Oost-Groningen

[p. 1]

Appingedam.

De gemeente omvat, behalve het stadje Appingedam, de kerkdorpen Jukwerd,⁺ Marsum, Opwierde, het met Appingedam sinds lang samengegroeide Solwerd en Tjamsweer.

+ Grondgebied.

Appingedam.

litteratuur. Oorkdbk. I, nrs. 307 en 309, en pl. IV, nr. 3. - e.r. borgesius, Geschiedenis⁺ van Appingedam (1885, uittreksel uit een op het raadhuis bewaard handschrift uit de eerste helft der 19e eeuw van den Appingedamster onderwijzer h.p. steenhuis). - Beantw. vragen Comm. v. Onderwijs (Hs. Rijksarchief Groningen, voor Appingedam beantw. door h.p. steenhuis). - r.p. cleveringa pzn., Ontwikkelingslijnen van het rechtsbestel der stad Appingedam, in het bijzonder vóór de 18e eeuw, Groningen 1927 (Vgl. hierbij: A.S. de Blécourt, Oldambt en Ommelanden, Assen 1935, blz. 200-208). - peters, Stad en Lande, afb. 25/8. - Bijdragen, IV, blz. 237. - Gron. Volksalm., 1913, blz. 110 e.v.; 1915, blz. 211/2; voorts 1935, blz. 1 e.v.; 1936, blz. 24 e.v.; 1937, blz. 1 e.v. (Ds. m. ten broek, Drie borgen bij Appingedam). - Maandblad Groningen, blz. 221 e.v.

geschiedenis. Het vlek, later stad te noemen, Appingedam ontwikkelde zich aan⁺ de, uit het westelijk gedeelte van Fivelgo komende Delf, nu Damsterdiep geheeten, bij het punt waarop de van het N. en Z. komende (Groote) Heekt en Groeve zich met de Delf vereenigen. Nog heden kronkelt het Diep schilderachtig door de oude kern van het stadje. Van ouds wordt de plaats veelal (den) Dam(me) genoemd. De vorm ‘Appengadomme’ komt reeds voor op het jaar 1224 in de ‘gesta abbatum horti sanctae mariae’ (ed. wybrands, Leeuwarden 1879, blz. 151), ‘Appingedamme’ in het randschrift van het zegel aan een oorkonde van 1308.
De vroegtijdige opkomst van Appingedam blijkt uit den z.g. Buurbrief, de in 1327 bij den Opstalboom bezegelde bevestiging der gewoonterechten en inzettingen door de overheden der Friesche Zeelanden en van Fivelgo. Voorts uit de omstandigheid, dat een tollijst van Bremen voor het vervoer op den Wezer uit ongeveer 1373 gunstige uitzonderingstarieven bevat voor de schepen en hun lading uit Appingedam. Voor haar later belang pleit de schenking van vier vrije jaarmarkten en een weekmarkt bij den giftbrief uit 1504 van hertog George van Saksen.
Appingedam had nadien veel te lijden onder de woelingen der zestiende eeuw. Het werd in 1514 na de inneming door de Saksische benden geplunderd en uitgemoord, terwijl na de verovering door de Keizerlijke troepen op de Gelderschen in 1536 de wallen voorgoed geslecht werden. De welvaart der stad werd bovendien bij voortduring ongunstig beïnvloed door de heerschzucht der stad Groningen, die zich tegenover het geheele gewest het stapelrecht aanmatigde en hieraan in de 16e eeuw, en zelfs tot 1615 toe, Appingedam wist te onderwerpen. Met het tractaat van Reductie in 1594 brak voor het staatsgezinde Appingedam een betere tijd aan. ubbo emmius noemt de plaats dan ‘nec vilis oppidi instar’ (De urbe Groningano et de agro circumvicino, ed. Elsevier, Leiden 1616, p. 9). Het stadje bleef steeds marktplaats voor de omgeving en bezat meest ook verschillende industrieën.

Het RAADHUIS ligt aan de Wijkstraat, ten O. van den afzonderlijken toren⁺ en ten N. van de oostelijke schiptravee der Ned. Herv. Kerk, op het in een plein veranderd deel van haar voormalig kerkhof.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Raadhuis.

[p. 2]

⁺ literatuur. Beantw. vragen Comm. v. Onderwijs (Hs. Rijksarchief Groningen). - peters, Stad en Lande, blz. 220 en afb. 27, 34/5 (oude toestand en raadzaal na restauratie). - Gron. Volksalm., 1913, blz. 134/5.

⁺ geschiedenis. Het gebouw is blijkens stichtingssteenen in den voorgevel in 1630 opgericht. De bovenverdieping diende als raadhuis, waarschijnlijk de geheele benedenverdieping als waag. Sporen van een ouder raadhuis, dat mogelijk op deze plaats heeft gestaan, zijn in het tegenwoordige niet meer te vinden.
Een teekening met een gezicht op raadhuis en kerktoren uit het N.O., gesigneerd c. pronk 1731, in den atlas van het Museum van Oudheden te Groningen geeft den oorspronkelijken toestand weer, waarbij het vrijstaande gebouw gedekt werd door een hoog tentdak met schoorsteenen aan de oostzijde.
In 1825 werd, volgens de opgave van h.p. steenhuis voor de statistiek der provinciale Commissie van onderwijs, het raadhuis vergroot - door het tot de kerk door te trekken -, en tevens de waag verkleind. Toen is waarschijnlijk het achterste deel van de waag bij de nieuw ingerichte conciergewoning beneden in den aanbouw getrokken en aan de westzijde een strook van de waagruimte afgenomen om een vrijen opgang (in 1911 gewijzigd, thans niet meer gebruikt) naar het eigenlijke raadhuis te verkrijgen. In het laatste kwart der vorige eeuw volgde een nieuwe vergrooting met een ontsierenden aanbouw tusschen toren en kerk, die bij de restauratieplannen der kerk bestemd is te verdwijnen.
Het oude gedeelte van het raadhuiscomplex onderging uitwendig in 1911 een ingrijpende herstelling naar teekeningen van den toenmaligen rijksarchitect der monumenten ad. mulder, waarbij o.m. de 19e-eeuwsche houten vensters aan de frontzijde door zandsteenen- en overigens door houten kruiskozijnen (de laatste niet altijd op de vroegere plaats) werden vervangen. Tegelijkertijd kwam naar zijn aanwijzingen een inwendige verbouwing door den gemeente-architect tot stand, die de inrichting der raadzaal in nabootsing van den stijl van den bouwtijd meebracht, alsook de verplaatsing

Afb. 1. Appingedam. Raadhuis en belendingen.

van de (varkens)waag naar den aanbouw ten Z. van den toren, wegens de ingebruikneming der geheele benedenverdieping voor de gemeente-administratie.
In 1938 zijn echter gemeentebestuur en secretarie ondergebracht in het nabijgelegen vroegere notarishuis. Het historische gebouw blijft niettemin in gebruik voor raadsvergaderingen, trouwplechtigheden e.d. en ter huisvesting van een paar speciale gemeentediensten.

⁺ Het ongeveer rechthoekige oude gebouw (afb. 1/2, pl. I en II, n^o. 2) van twee verdiepingen is met den achtergelegen aanbouw gebracht onder een met pannen belegd zadeldak, dat met een klein dakje aansluit bij den haakschen gevelhals. De benedenverdieping heeft, vóór de aanvankelijk als

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 3]

waag dienende ruimte, een kleine open hal, die aan drie zijden door een rondbogige poortopening toegankelijk is. Het grootste deel der oorspronkelijke bovenverdieping wordt ingenomen door de raadzaal aan de straatzijde.

De afmetingen van het oude gedeelte bedragen binnenswerks 5,10 bij 12,20-12,45 M., de muurdikte 46-50 cM. Het gebruikte materiaal is baksteen van 29 × 6,3, 10 lagen 77,5 cM. De voorgevel heeft vele zandsteenen sierdeelen, zooals blokken of banden en afsluitende lijsten met ingegrifte spreuken: concordia res parvae crescunt, discordia res maximae dilabuntur - ubi non est pudor nec cura iuris sanctitas pietas fides instabile regnum est - soli deo gloria; voorts schelpen in de boogtrommels, hoekbollen, voluutvormige vleugelstukken en doorbroken fronton bij den top; tenslotte, boven den sluitsteen met vrouwekop der boogopening aan de voorzijde, het stadswapen: een zijn jongen voedende pelikaan, en in het midden der verdieping een nis met Justitia-figuur en reliëf.

Inwendig bevindt zich beneden in den achterbouw een daarheen verplaatste houten schoorsteen (XVIIId). De raadzaal bevat een gezicht op de stad, een paneel hoog 0,85 en breed 1,92 M, gesigneerd beneden rechts in cartouche: claes hendericx inventor anno 1665; en een plattegrond der stad, zooals die in 1400 zou zijn geweest, door H.P. Steenhuis in 1833 geteekend.

Op het boventrapportaal is een gebeeldhouwde zandsteenen gedenksteen, hoog 93 en breed 56 cM., ingemetseld, afkomstig uit den noordwand van den vroegeren toren, waarop A.D. 1554 en het stadswapen. Voorts hangt daar een vóór de afbraak in 1834 gemaakte opmeting van dien toren, op last van kerkvoogden door den Waterstaatsopzichter J.H. van Calker vervaardigd.

Kerkelijke gebouwen.

1. De NED. HERVORMDE KERK, eertijds achtereenvolgens aan de⁺ H. Maagd en den H. Nicolaas gewijd, en haar los van de kerk staande toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

literatuur. joosting, blz. 58. - vinhuizen, Kroniek, blz. 214 en 223. - peters,⁺ Stad en Lande, blz. 390, afb. 25/33. - Grafschr., blz. 6-17. - Avm. zilver, blz. 103. - a. loosjes, De Torenmuziek in de Nederlanden, Amsterdam z.j., blz. 69. - Bijdragen, II, blz. 325; IV, blz. 235/7. - Groninger Volks-alm., 1837, blz. 13 e.v., m. afb. oude toren; 1839, blz. 14 e.v., m. afb. nieuwe toren. - Gron. Volksalm., 1913, blz. 110 e.v.; 1930, blz. 207.

geschiedenis. Over de stichting der kerk zijn weinig of geen historische gegevens⁺ voorhanden. emo verhaalt A^o 1234 van een kruisprediking tegen de Stedingers ‘in ecclesia Dammensium’ (mon. germ. script., XXIII, p. 515, 35-40; werken hist. gen., n.r. n^o. 4, blz. 127). Bij menko is A^o 1253 sprake van gijzelaars, die ‘Appengadomme iuxta turrim in superiori domate in trunco sunt reclusi’ (mon. germ. script., XXIII, p. 546, 10; werken hist. gen. n.r. n^o. 4, blz. 205).
De kerk moet oorspronkelijk gewijd zijn geweest aan de H. Maagd, daar in den Buurbrief sprake is van ‘visitare divam Virginem’ te Appingedam en in een pauselijke

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 4]

bul dd. 8 Juni 1331 van ‘ecclesia beatae Mariae Appingadamae Monasteriensis diocesis’. Het oudste stadszegel aan oorkonden uit 1308 en later vertoont bovendien Maria met Jezus op haar linkerknie onder een gothische overhuiving en daaronder klein het latere wapen, de pelikaan met zijn jongen. Eerst in een oorkonde van 1408 wordt de H. Nicolaas als patroon der kerk genoemd.
Een der verbouwingen van de kerk moet hebben plaats gevonden in 1561, daar in den noordelijken dwarspandgevel een gedenksteen is gemetseld met dat jaartal.
Door een storm in 1686 zou het dak voor de helft zijn verwoest.
Het is moeilijk uit te maken of de oorspronkelijke toren een verdwenen westtoren was, dan wel het benedendeel van den toren naast het raadhuis, die aan den huidigen voorafging. Van dezen voormaligen hoogeren toren zou men althans op grond der opmeting van Van Calker wel kunnen aannemen, dat hij in 1554 gebouwd en niet enkel van een nieuw bovendeel met sierlijke houten bekroning voorzien werd; blijkens het bijschrift twijfelde men toen echter, of de bedoelde gedenksteen op de stichting dan wel op een herstelling betrekking had. In tegenstelling tot wat de teg. staat, van der aa en latere geschriften mededeelen, is noch bij menko, noch bij ubbo emmius, iets over dien in 1834 gesloopten toren of van zijn bekroning te vinden. Het ontstaan van den huidigen toren in 1835 is vastgelegd door een gedenkplaat.

⁺ De kerk (afb. 2 en pl. I) ligt, afgezien van de belending van het raadhuiscomplex en de annexen van een school ten W., vrij op het voormalig, in

Afb. 2. Appingedam. Situatie N.H. Kerk.

verloop van tijd grootendeels verhoogde kerkhof, welks overblijfselen aan de zuidzijde in plantsoen en aan de noordzijde in een plein zijn herschapen. Zij is georiënteerd met eenige afwijking naar het Zuiden, welke voor de onderscheidene deelen van het gebouw verschilt, doch bij de kruising, waar ze het grootst is, 4,5^o bedraagt.

⁺ Het geheel in steen overwelfde gebouw (afb. 3-4 en pl. I-V) was oorspronkelijk een eenbeukige romano-gothische kruiskerk, (waarschijnlijk XIII c) met een schip van twee ongeveer vierkante traveeën, een rechthoekige kruising, dwarsarmen van één vierkante travee en een ongeveer vierkante koortravee, welker beëindiging niet meer valt na te gaan door den aanbouw van een vroeg-gothische zevenzijdige sluiting (XIV A). Deze kruiskerk kreeg allengs het karakter van een hallenkerk, zij het met beuken van ongelijke breedte.

Het schip werd namelijk vergroot met bijna even hooge, bij de dwarsarmen aansluitende zijbeuken van twee rechthoekige traveeën (XV B), aan de zuidzijde der koortravee verrees een met den zuiderzijbeuk correspondeerende rechthoekige travee (± 1500?) en, nadat aan de noordzijde der koorsluiting een

+ Ligging.

+ Plattegrond.

[p. 5]

dwars op de kerk staande sacristie met verdieping (XVIa) was tot stand gekomen, werd de ruimte tusschen deze en den noorderdwarsarm met een vierhoekige travee aangevuld.

Het gebouw is nergens zuiver regelmatig van plattegrond. Alleen schip en dwarspand worden thans voor den kerkdienst gebruikt en zijn daartoe (boven de banken) door een ijzeren raamwerk met glas van de rest der kerk gescheiden.

Afb. 3. Appingedam. Ned. Herv. Kerk. Plattegrond en lengtedoorsnede.

[p. 6]

Ten Noorden van de oostelijke schiptravee staat een met het oude gedeelte van het raadhuis verbonden toren (1835). Het aanzien van den westmuur van het schip en, naar het schijnt, indertijd gevonden grondslagen wekken den indruk,

Afb. 4. Appingedam. Ned. Herv. Kerk. Dwarsdoorsneden.

dat aanvankelijk een westtoren aanwezig was. Dit vermoeden wordt versterkt door het gezicht op de stad uit 1665 in het raadhuis, dat den westgevel der kerk met drie topgevels afbeeldt, waarvan de buitenste met nissen zijn versierd, doch de middelste vlak gehouden is. Korfbogige ingangen bevinden zich in de zijwanden der westelijke schiptraveeën en in de noordoostelijke kapel (niet oorspronkelijk),⁺ terwijl voorts een moderne deur in den oostwand toegang geeft tot de zuidoostelijke kapel.

Onder het ingebroken venster van den noorderdwarsarm teekent zich nog de voormalige rondbogige ingang af. De eveneens gedichte korfbogige ingang met een klaverbladboog daarboven, in het aangrenzende oostelijk spaarveld, zal uit een latere periode dagteekenen.

+ Ingangen.

[p. 7]

De kerk heeft, buitenwerks, in de as een lengte van 48,30 M. en een breedte⁺ van, over het schip gemiddeld 28,25 en over het dwarspand 27,90 M.; dezelfde binnenwerksche afmetingen bedragen 45,60, 26,00 en 25,70 M. De kruin der gewelven van den middenschipbeuk ligt 12,80 M. boven den vloer, die van het kruisingsgewelf 12,50 en die der koorgewelven 12,20 M. uit den verhoogden koorvloer. De omtrek van den toren is 7,00 bij 7,02 M. Het gebouw is in baksteen opgetrokken. Haar formaat is onderscheidenlijk⁺ bij de dwarspandgevels 30 à 31,5 × 8,5 à 9,5 cM., 10 lagen 1,04 M.; de koorsluiting 32 à 34 × 8,5 à 9 cM., 10 lagen 99 à 102 cM.; de zijbeukmuren en -gewelven 31 à 32 × 8 à 8,5 cM., 10 lagen 1,005 M.; de muren en gewelven der zuidoostelijke kapel 31 à 32 × 8 à 9 cM., 10 lagen 96 cM.; de sacristie en haar gewelven 29 × 6,5 à 7,5 cM., 10 lagen 85 cM. (staand verband) en den daarmede verbonden traptoren 29 × 8 cM.; de noordoostelijke kapel 29 × 6 à 6,5 cM., 10 lagen 75 cM. (buitenmuur Vlaamsch verband).

Zandsteen is uitwendig slechts gebezigd voor de omgaande waterlijst onder de vensters van den noorderschipbeuk, de noordoostelijke en de zuidoostelijke kapel. De zuidelijke beer der laatstbedoelde kapel bezit bovendien een plintband van dezelfde steen en twee waterlijsten van witte steen met daarboven Bremersteenen afdekkingen van de versnijdingen. De baksteenen torenromp heeft zandsteenen boogsluitsteenen.

Inwendig zijn, in de oude kruiskerk en de sluiting, de kapiteelen der kolonnetten van tuf, welke meestal de gewone grijze kleur vertoont, doch bij de kruising varieert van dit grijs tot lichtgeel in den toon van Savonnière. In de zuidoostelijke kapel zijn ook de kraagsteentjes der ribben van tufsteen. De ribben der gewelven bestaan uit baksteen, met tusschenstukken van natuursteen, naar bij het blootleggen der gewelven in 1899 aan den dag zou zijn gekomen. Inderdaad bleek, in 1932, in den noordwestelijken hoek van den middenbeuk het onderste deel der gewelfrib uit tuf te bestaan, kwam in den noordwestelijken hoek der koortravee op 1,15 M. van den ribaanzet over een hoogte van ± 90 cM. tuf te voorschijn en werd in de koorsluiting op 1,90 M. boven den vloer tuf aangeboord.

De kerk wordt gedekt door drie O.-W. loopende zadeldaken, belegd met⁺ zwart verglaasde pannen, welke laatste slechts bij de koorsluiting van vrij oude dagteekening zijn. Deze mogelijk na den storm van 1686 aangebrachte daken hebben aan de westzijde een wolfseind, doch werden daar oorspronkelijk door puntgevels afgesloten (zie blz. 6).

De zijbeuksmuren hebben groote spitsboogvensters, waaronder een aan de⁺ zuidzijde over den geheelen gevel doorgetrokken waterlijst loopt, die rechthoekig om de geprofileerde korfbogig-getoogde ingangen heen is geleid. Het oostelijk venster van den noorderzijbeuk is gedicht ter wille van het aangebouwde gedeelte van het raadhuis. Op den noordwesthoek staat een gewijzigde en op den zuidwesthoek een moderne overhoeksche beer. De overige beeren zijn weggebroken.

+ Maten.

+ Materialen.

+ Bedaking.

+ Uitwendig. Schip.

[p. 8]

⁺ De behandeling in twee zônes van het rechtopgaand deel der dwarspandgevels, welker toppen zijn verdwenen, is grootendeels bewaard en valt overigens na te gaan (pl. II, 1). Tusschen de hoeklisenen flankeerden de breede spitsbogige spaarvelden een verdwenen ingang; daarboven bevonden zich, na een vermoedelijk doorgaand fries van rondbogige nisjes tusschen de beide zônes, twee langwerpig-smalle spitsboogvenstertjes met aan weerskanten een gelijkvormig spaarveld waarin vlechtingen in rechthoekig verband. Deze opzet is doorbroken door het aanbrengen van één met die der zijbeuken overeenkomend spitsboogvenster in plaats van de twee kleine vensters, waarvan slechts stukken der buitenste spitsbogen overbleven. De waterlijst onder het groote zuidvenster geeft aan de einden duidelijk blijk later, d.w.z. tegelijk met dit venster te zijn ingezet.

Van de dubbele, eenmaal versneden hoeklisenen zijn bij den noorderdwarsarm de beide oostelijke nog zichtbaar, waarvan een in den muur der noordoostelijke kapel, alsmede een deel van een der westelijke, waartegen het raadhuis is gebouwd. Bij den zuiderdwarsarm is zulks het geval met de westelijke lisenen, doch gaan de oostelijke schuil achter een lateren steunbeer.

De benedenste spaarvelden aan de zuidzijde zijn dichtgemetseld; in het oostelijke is later weer een segmentvormig gesloten nis gebroken. Aan de noordzijde bevat de kop van het oostelijke spaarveld een staande vischgraatvlechting. De overgebleven nisjes van het fries zijn gepleisterd, hetgeen de oorspronkelijke toestand moet geacht worden.

Tusschen het nisfries en het oostelijke bovenspaarveld aan de noord(straat)zijde bevindt zich de genoemde steen met opschrift: a^o 1561. bi tiden jochimis van / schutdorp pastori ten dam / unde helmich renekens boie / edsens luidtken kuper kerck / voegeden doe ter tit.

Een aanwijzing voor de vroegere aanwezigheid van geveltoppen vormt de twee lagen hooge muizentand onder de huidige overstekende daklijst; alle overige gevels der oude kruiskerk werden namelijk door een spitsboogfries afgesloten, naar boven de gewelven te zien is.

⁺ De koorsluiting, die versterkt wordt door zonder versnijding opgaande beeren met latere afdekking, heeft vrij groote spitsboogvensters met rondstaafprofiel; de vensterdorpels zijn door een moderne afdekking in cement aan het oog onttrokken. Boven de vensters bevindt zich tusschen de beeren telkens een verdiept fries van elkander doorsnijdende rondbogen; na twee vlakke lagen volgt een afdekkende rollaag met hol.

⁺ De zuidoostelijke kapel heeft een tweemaal-versneden verzwaarden zuidelijken en een geheel gewijzigden oostelijken hoekbeer, de noordoostelijke kapel een tweemaal versneden beer bij de aansluiting met de sacristie. Beide kapellen bezitten gelijke spitsboogvensters als de schipzijbeuken.

⁺ De sacristie heeft beneden lage en wijde spitsbogige vensters en had op de verdieping in de lange wanden twee langwerpige baksteenen kruisvensters, waarvan alleen de boogjes en zijstijlen over zijn. De oostelijke zijn met luiken

+ Dwarspand.

+ Koor.

+ Kapellen.

+ Sacristie.

[p. 9]

gedicht, terwijl de westelijke vensters aan het gezicht zijn onttrokken door de noordoostelijke kapel, boven welker gewelf één zich teekent. Het eene noordelijke bovenvenster is dichtgemetseld.

De onbeteekende toren is een vlakopgaand bouwwerk met rondbogige poort-,⁺ venster- en galmgatopeningen, dat boven de zware houten kroonlijst door een open achtkant koepeltje wordt afgesloten. Aan zijn noordzijde bevindt zich boven den (afgesloten) doorgang de gedenkplaat: in en op de plaats van den bouwvalligen en tot den grond gesloopten nikolai kerktoren is deze, op grootendeels nieuwe grondzuilen, gebouwd in het jaar mdcccxxxv door de zorg der kerkvoogden van de hervormde gemeente te appingedam w.w. dijk, voorz., s.e. houwerzijl, j.q. cleveringa, h.j. bebingh, adminr., mr. r.h. eyssonius wichers, secret.

Uit de aanzetten van spaarnissen in den benedenwand van den noorderdwarsarm⁺ en op het restant van den vroegeren noordmuur der koortravee blijkt, dat in de oude kruiskerk de binnenbehandeling onder de vensterzône ongeveer in overeenstemming zal zijn geweest met de uitwendige.

De koepelachtige gewelven der oude kruiskerk (pl. III), die vrij hoog oploopen,⁺ rusten op gedrukt-spitsbogige gordel- en muraalbogen. De gewelven zijn thans gepleisterd, doch onder de kap blijkt, dat ze vrijwel concentrisch zijn gemetseld in liggend- doch boven de kruising in staand keperverband. Hun acht ronde ribben komen samen in telkens anders gevormde sluitringen of rozetten van rondstaven.

De gordelbogen worden geleed door rechthoekige versnijdingen; de binnenboog rust op (hier en daar afgehakte) kolonnetten, welker kelkvormige kapiteelen aanvangen met een ring en onder de dekplaat twee knopachtige voluten vertoonen. De boog tusschen de beide schiptraveeën en die tusschen kruising en dwarsarmen worden te weerszijden begeleid door rondstaven.

De scheibogen tusschen de beuken van het schip en die tusschen dwarsarmen en schipzijbeuken, welke in de oorspronkelijke schip- en dwarspandmuren zijn gebroken, hebben een ingehakt profiel, dat bij de geboorte der bogen zijn aanvang neemt; bij de westelijke schippijlers zijn deze groeven daarentegen tot den grond doorgevoerd.

De diagonale ribben rusten op een rechthoekigen sprong of op een kraagsteen ofwel loopen teniet in de pijlers. Bij het gewelf der westelijke schiptravee is de wijde sluitring met inbeschreven vijfpas omringd door alle ribben onderbrekende ringen, terwijl in de diagonale ribben bovendien nog een grootere ring is aangebracht. Bij de oostelijke schiptravee hebben de ribben op gelijken afstand uit het middelpunt een kleinen ring. Elkander snijdende gebogen stukken rondstaaf verbinden hier de kapiteelringen der diagonale en der schildboogribben. Boven het midden der kruising vindt men een enkelen grooten sluitring. Bij het gewelf van den zuiderdwarsarm vallen de schildboogribben in een buitensten ring en zijn alleen de diagonaalribben tot den binnenring doorgetrokken. De kapiteelringen der ribben van het noorder-

+ Toren.

+ Inwendig.

+ Overwelving schip en dwarspand.

[p. 10]

dwarspandgewelf worden verbonden door tegen elkander stootende driepassen, welker middenlobben gekoppeld zijn aan een kleinen sluitring. Het koorgewelf heeft een dergelijke rozet, waarbij de aangrenzende ribben zijn aaneengekoppeld door gebogen stukken rondstaaf, welker midden opnieuw door boogjes is verbonden, die in het verlengde der ribben aan den sluitring zijn bevestigd.

⁺ De zijbeuken van het schip en de zuidelijke koorkapel hebben kruisribgewelven met gebombeerde gewelfschelpen. Bij de zijbeuken rusten die gewelven op den scherp-spitsbogigen scheiboog en gelijke parallele muurbogen. De geprofileerde ribben, opgaande van kraagsteentjes of diensten, komen samen in een gewelfsluitsteen, behalve in de westelijke travee van den zuidbeuk.

⁺ De koorsluiting (pl. V) bezit een straalgewelf met acht in een sluitring samenkomende ronde ribben, welke van den grond af opgaan en ter hoogte van de geboorte der vensterbogen door ringkapiteeltjes worden onderbroken. Ook de vensternissen worden verlevendigd door twee op een hoog basement aanvangende, omgaande rondstaven. Onder den afgehakten noordelijken kolonnet van den boog naar de koorsluiting ziet men boven een lichten sprong van het muurwerk een ondiepe rechthoekige spaarnis, waarin een spitsboog met laatgothische traceering, uitloopend in een vrij opgevatte kruisbloem en geflankeerd door van de basishoeken opgaande rijkversneden pinakels. Deze spitsboog vormde blijkbaar de bekroning van een dichtgemetseld sacramentshuisje.

⁺ De noordoostelijke kapel wordt overdekt door een vierpuntig stergewelf. De beide van elken hoek opgaande ribben rusten op één kraagsteen.

Afb. 5. Rouwsteen voor Gerdt tho Dornum un Withmonde.

De kapel wordt van de koortravee en den noorderdwarsarm gescheiden door natuursteenen borstweringen met middendoorgang. Laatstbedoelde afscheiding (pl. IV, n^o. 2), die zich mogelijk eertijds tusschen de koortravee en de zuidoostelijke kapel bevond, heeft nog een tusschen later afsluitend schotwerk gevatte diep-geprofileerde zandsteenen deurnis met de aansluitende deelen eener vroegere gebeeldhouwde versiering in den binnenkant der bovenhoeken en sporen daarvan aan de buitenzijde. Het bovendeel van het onderscheidenlijk naar de kapel (voor de westhelft bewaard) en den dwarsarm gekeerde front dezer borstweringen is bezet met gedeelde spitsbogige velden, welker koppen laatgothische traceeringen bevatten. Hierop zijn nog de grondvlakken zichtbaar der stijlen van een natuursteenen hekwerk, gelijk thans nog in de N.H. Kerk te Loppersum aanwezig is. Tegen den kruispijler op den zuidwesthoek is een wapenmedaillon aangebracht (afb. 5), naar het heet afkomstig van een grafmonument.

+ Zijbeuken. Zuidoostelijke kapel.

+ Koorsluiting.

+ Noordoostelijke kapel.

[p. 11]

De beneden- en bovenverdieping der sacristie hebben twee lage kruisribgewelven⁺ zonder gewelfsluitsteen, gesteund en gescheiden door holgeprofileerde muraal- en scheibogen. De ribben en scheibogen gaan op van kraagsteenen, die op eigenaardige wijze in de muren zijn verankerd (pl. IV, 1). De vensters hebben een eenvoudigen schuinen dagkant. De benedenverdieping dient als consistoriekamer, de bovenverdieping bevindt zich in een verwaarloosden toestand.

bouwperioden. De bovenaangegeven dateeringen beteekenen een hypothese. Op⁺ stijlkritische gronden kan men den tijd van totstandkoming der meeste onderdeelen van het gebouw ongeveer bepalen, of wel hun waarschijnlijke volgorde van ontstaan nagaan. Uitgangspunt voor die dateeringen waren eenerzijds de nog zichtbare vormen der aanvankelijke kruiskerk, namelijk de overblijfselen van de decoratieve behandeling der dwarspandgevels en de overwelving, anderzijds de gedenksteen met het jaartal 1561, dat blijkbaar de definitieve beëindiging van den geleidelijken ombouw der kerk aangeeft. De detailleering der gotische koorsluiting heeft nog veel weg van den tevoren in Groningen gebruikelijken romano-gothischen trant, waarom haar totstandkoming niet al te lang nà die der kerk zal vallen.
De verandering der kruiskerk in een hallenkerk is uitteraard in den tijd der rijpe Gothiek te stellen. Bij gebrek aan kenmerkende details en profielen is men voor de preciseering van het ontstaan der schipzijbeuken, koorkapellen en sacristie grootendeels aangewezen op steenformaten en voegdikte, waarbij in het algemeen een kleiner formaat of speciaal dunnere steen en fijnere voegen op een lateren bouwdatum wijzen. Aan deze formaten is overigens in ons Noorden slechts een betrekkelijke beteekenis toe te kennen, in samenhang met andere factoren (vgl. het groot formaat steen der koorsluiting). Aangezien de sacristie blijkens de vensters aan de westzijde vrij moet hebben gestaan, mag men aannemen, dat zij eenigen tijd vóór de hier tegen haar gebouwde noordoostelijke kapel met stergewelf werd gesticht. Toch is ook deze sacristie, gezien haar venstervormen en overwelving, reeds een zeer laat gothisch bouwwerk.
Den onorganisch in het koor gebouwden traptoren zou men, met koldijk, op zichzelve in verband kunnen brengen met de vervanging van een westtoren door den vroegeren vrijstaanden toren van 1554, daar men anders nadien niet meer op de gewelven kon komen. Hij wekt echter den indruk tegelijk met de sacristie te zijn gebouwd en wel vooral ter bereiking van de bovenverdieping der sacristie, van welker benedenverdieping uit de opgang vroeger toegankelijk was.
In den bovenomschreven gedachtengang schijnt het dus, dat eerst de schipzijbeuken zijn ontstaan, iets later de zuidoostelijke kapel, welke bij fijner voegwerk hetzelfde steenformaat heeft als de zijbeuken; na verloop van tijd de sacristie en uiteindelijk de noordoostelijke kapel. De wijziging der dwarspandgevels zou reeds tegelijk met de verbouwing van het schip kunnen hebben plaats gevonden, doch kan evengoed later, b.v. omstreeks 1561, zijn geschied.
De voorstelling van koldijk (Gron. Volksalm. 1913), als zouden reeds ± 1350 de schipzijbeuken zijn aangebouwd, ± 1500 de sacristie en noordoostelijke kapel, en het allerlaatst ± 1560 de zuidoostelijke kapel, is een willekeurige veronderstelling.

voormalige inrichting der kerk. De gewelven in de oude kruiskerk moeten oorspronkelijk⁺ als schoon werk behandeld en later beschilderd zijn. In het najaar van 1899 zijn deze schilderingen op verschillende plaatsen blootgelegd, doch weer overgewit, zonder dat afbeeldingen waren gemaakt. Het belangrijkst schijnt die op het westelijk schipgewelf met figuren in de medaillonringen geweest te zijn. Overigens vond men slechts ornamentale versieringen, en wel een oudere waardevoller laag en

+ Sacristie.

+ Bouwperioden.

+ Voormalige inrichting.

[p. 12]

een jongere laag, welke laatste overeenstemde met de beschildering der zijbeuken en uit den tijd van hun bouw zou dateeren. Op het gewelf der zuidoostelijke kapel werd geen schilderwerk aangetroffen.
Vele vensters bevatten vroeger gebrandschilderde glazen, o.a. dat van de noordoostelijke kapel. Een aantal meest 17e en 18e eeuwsche fragmenten daarvan bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen. Een teekening van het glas der Gecommitteerde Raden van de Ommelanden berust in den atlas van dat Museum.

Tot de kerk behooren de volgende meubelen en andere voorwerpen.

⁺ Preekstoel (1665, blijkens jaartal op het deurfries), de vijfzijdige kuip met kussenpaneelen tusschen vrijstaande Korinthische zuiltjes op plintblokken, welke rusten op de voluten van den op een zuiltje staanden voet. De in aanmerking komende deelen worden door barok gesneden bladwerk of festoenen met vruchten en door maskerkoppen verlevendigd; op het achterschot tusschen getorste zuiltjes en vleugelstukken de pelikaan met zijn jongen in relief, in het fries van het op de hoeken omgecorniste vijfzijdige klankbord de symbolen der Evangelisten, onder den stoel een modern pelikaansnest. De afwijkend behandelde trapleuning heeft lage kussenpaneelen, waarboven balusters, tusschen door vazen bekroonde stijlen met festoenen.

Aan de kroonlijst der kuip zijn een koperen Lodewijk XV-lezenaar en twee (thans voor gas ingerichte) kaarsarmen, en aan een der voluten een koperen doopbekkenhouder (gemerkt: a.b.o.k. 1792) bevestigd.

⁺ Eenvoudig doophek (fragmenten XVII B, overigens ± 1800) met balusterrand of vaasbekroningen, blijkbaar geheel gewijzigd terwille van de ertegen getimmerde banken.

⁺ Orgel met rugpositief en tribune, tegen den westwand van den middenbeuk van het schip, met decoratief opgevat pijpwerk, gesneden vleugelstukken en bekronende gebeeldhouwde figuren. Op de borstwering der tribune, met rijken snijwerkrand, vermelden twee cartouches het jaar van ontstaan: geert wolters smit, pompeius v.d. tuick, enno ebels, aris drifhaamer borgemeesteren der stadt appingedam ede jans dumringh boumeester anno 1744, en: omge jans muller, albert hindriks smit, jan van elfrinckhof, johannes artopeus kerkvooghden der stadt appingedam, hero idema secretarius. anno 1744.

⁺ Vele eiken banken (XVII-XIX A), waaronder: twee afsluitende, langs een trap toegankelijk verhoogde gestoelten (XVII A), het ééne met barokke boogpaneelen tusschen gecanneleerde en gesneden pilasters en met snijwerk versierde deuren, en het andere eenvoudige met iets levendiger deuren; gemoderniseerde gesneden bank (± 1650), in welks friezen de wapens-Polman en -Beninga; overhuifde bank (XVII B) met tweekoppigen adelaar als vleugelstukken van het achterschot en in de door leeuwen gehouden wapenbekroning (XVIII A); overhuifde bank (XVIII B met opengewerkte zijstukken; als scheiding met het koor dienende bankengroep met overhuiving, in het midden door zuilen gedragen en daarboven met door leeuwen gehouden geschilderd

+ Preekstoel.

+ Doophek.

+ Orgel.

+ Heerenbanken.

[p. 13]

stadswapen, en als achterschot een los gesneden paneel (XVIIIc) met het wapen van den burgemeester Enno Ebels en zijn vrouw Cornelia Stenhuis. Gebeeldhouwd, hoofdzakelijk blauw met goud geschilderd, zandsteenen⁺ wapenmedaillon (afb. 5) voor Gerdt (Kankena) tho Dornum un Withmonde († 1515), in middellijn 72,5 cM.

Vele grafzerken, in het bijzonder in koortravee en koorsluiting maar ook in⁺ de zuidoostelijke kapel en den noordelijken zijbeuk. Hieronder in eerstgenoemde ruimten: twee zandsteenen zerken, een nog gothisch opgevatte voor Snelger Houwerda († 15...; pl. VI, n^o. 2), met de ridderfiguur voluit en hoekmedaillons, lang 2,38 M. en breed 1,09 M, en een rijke zerk voor een doodgeslagen edelman, met renaissancistisch wordende overhuiving boven de wapens, de hoekmedaillons met de Evangelistensymbolen (pl. VI, n^o. 1). Hardsteenen zerk met midden- en hoekwapens in medaillons voor pastoor Johannes Winschoten († 1548), waaronder vervolgens de predikanten-rectoren Eppo Ippius († 1697) en Heino Hermannus Brucherus Joh. Christ. zoon († 1797) begraven zijn, lang 2,48 M. en breed 1,39 M.; en een eenvoudige zerk voor pastoor Joachimus Schuttorpius († 1569), welke later diende voor Joanna Ebels, echtgenoote van den predikant H.H. Brucherus, lang 2,05 M. en breed 1,025 M.

Voorts verscheidene latere gebeeldhouwde hardsteenen zerken (XVII-XIXa), overwegend voor overheidspersonen en predikanten met hun vrouwen, waaronder een zerk voor Eppo Heerens († 1607) met gehelmd alliantiewapen in midden-medaillon, lang 1,815 M. en breed 0,865 M., en een zeer rijke voor Henric van Steenhuysen († 1695) en zijn vrouw Anna van Walta († 1723), in archaiseerenden Renaissancetrant, lang 2,74 M. en breed 1,745 M.

Vier zilveren avondmaalsbekers (XIX A) met oudere deksels (± 1650?)⁺ en een kan (1808); voorts in tin, een groot bord en vier kleine met zeshoekigen rand (1837).

In den toren hangt, behalve een klokkenspel van vijf-en-twintig klokken uit⁺ 1911, een tevens als heeluurslagklok dienende luidklok met middellijn van 97 cM. en hoogte van 75 + 16 cM., waarop de volgende opschriften voorkomen: j. borchhard fudit enchusae 1763 - gegoten anno 1763 als h. alstorphius, r. ebels, a. tonkens, jr. j.c. baron van der borch borgermeesters waren der stad appingadam, h. idema secretarius, en e. brucherus boumeester en g. hovingh, i. scheltes, j. artopeus, i.w. van lehr kerkvoogden waren - ik nodig om ter gods dienst gaan/ik kondig 'twerk en rusttijt aan/en geef van vreugt ook teken/t'versterven en begravingsstond/ik aan de levende verkond/geeft acht dan op mijn spreken.

Het huidige klokkenspel verving een na den brand in 1834 aangebracht van veertien klokken, gegoten door A.H. van Bergen en Zoon te Heiligerlee. De in 1835 afgebroken toren bezat - blijkens de klokkenopschriften, vermeld in margine der opmeting van Van Calker - behalve de b.g. luiklok een grootere, in 1722 door Mamees Fremy gegoten klok, welke zou zijn verkocht; voorts zeven speelklokken van onderscheidene

+ Wapenmedaillon.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalsvaatwerk.

+ Klokken.

[p. 14]

zwaarte, enkel met randschrift ‘in honorem dei et oppidi appingedamensis 1620’ en het stadswapen.

⁺ 2. De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK (H. Nicolaas) uit 1902 bezit: Een in 1931 nieuw-vergulde miskelk, hoog 17,5 cM., welke onder den voet het opschrift draagt: varlar anno 1691 en voorts twee onduidelijke merken vertoont; de stam is balustervormig, terwijl voet, nodus en cuppa met gevleugelde engelkopjes zijn versierd. Deze kelk zal afkomstig zijn uit het klooster Varlar in Westfalen.

Een zeer eenvoudige kelk (± 1800) met drie onduidelijke merken, hoog 23 cM.

+ R.K. Kerk. Zilverwerk.

Particuliere gebouwen.

⁺ 1. Dijkstraat 24. Het in groot formaat steen opgetrokken huis van twee verdiepingen met hoog zadeldak, dat aan de voorzijde is gepleisterd en gewijzigd, heeft een uit de zijsteeg gedeeltelijk zichtbaren achter-topgevel; deze bevat o.a. een met twee spitsboogjes gedekt spaarveld, gevuld met liggende vischgraat-vlechtingen (vermoedelijk XV). Inwendig: deur en bedstedebetimmering (XVIII).

2. Solwerderstraat 18. Huis van twee verdiepingen met hoog zadeldak tusschen puntgevels (XVIIa), gerestaureerd in 1938 met steun der Prov. Gron. Archaeologische Commissie. De vroeger reeds gewijzigde en wat den top betreft vernieuwde voorgevel van kleurige steen vertoont, evenals de iets later herstelde achtergevel aan het Diep, rondbogige ontlastingsboogjes met zandsteenen aanzet- en boogsluitsteenen. Oorspronkelijk dekten deze boogjes ongetwijfeld langwerpig smalle venstertjes van de in Groningen gebruikelijke soort af.

3. Solwerderstraat 47. R.K. Pastorie. Eenvoudig stemmig heerenhuis van drie traveeën, de ingang met omlijsting en de kroonlijst versierd met Lodewijk XVI-consoles.

4. Enkele huizen aan de Solwerderstraat Zz. hebben aan het Diep typische, over het water uitgekraagde houten achter-uitbouwen. Sommige der niet gepleisterde zij- en achtergevels vertoonen ook zeer oud metselwerk.

+ Woonhuizen.

Garreweer.

Van de boerderij ‘APPELBORG’ (1727), die in 1932 afgebrand en daarna afgebroken is, zijn de vroegere ingangsomlijsting en het daarboven geplaatste wapen, waaronder twee leege schilden, overgebracht naar het Museum van Oudheden te Groningen. Vgl. Gron. Volksalm., 1937, blz. 21 e.v., met afb.

De kwartieren van het wapen zijn in 1 en 4-Polman; 2 en 3 hebben een onderverdeeling: 1 en 4-Beninga, 2 en 3-Houwerda met hartschild-Oldersum(?)

[p. 15]

(Jr. Ulrich Willem Polman van Snelgersma en Hieronyma Adelgunda Catherina Beninga.).

Jukwerd.

De NED. HERVORMDE KERK, een op een terp gelegen gepleisterd rechthoekig⁺ hoekig zaalgebouwtje uit 1866, behoort, met den dakruiter, aan de Ned. Herv. gemeente.

literatuur. joosting, blz. 58. - brucherus, blz. 67/8. - d.h. ferré jacobs,⁺ Voorheen en thans, Appingedam 1909, blz. 6 e.v. - Grafschr., blz. 151. - Avm. zilver, blz. 31/2.

geschiedenis. De huidige kerk is de opvolgerster van een begin Juli 1866 afgebroken⁺ kerkje, waarvan voor de afbraak twee gekleurde teekeningen werden gemaakt door den plaatselijken onderwijzer D.H. Ferré Jacobs. De eene daarvan hangt ingelijst in het kerkgebouw, in den dag hoog 46,3 en breed 56,8 cM.; de andere is vermoedelijk identiek met een in het archief van Monumentenzorg aanwezige teekening, hoog 46, breed 57,5 cM. Uit beide blijkt duidelijk, dat dit oude kerkje onmogelijk uit 1536 kan dateeren, zooals het onderschrift der teekening in de kerk vermeldt, blijkbaar op grond van een verkeerd begrepen plaats bij brucherus. Het gaat integendeel om een vrij vroeg 13e-eeuwsch kerkje van drie traveeën met naar het schijnt ronde sluiting, dat tusschen de lisenenachtige beeren in elken traveewand aanvankelijk een door rondboognisjes geflankeerd rondbogig venstertje bezat.

De kerk bezit voorts:

Gebeeldhouwde zerk voor Johanna Christina du Goudi a Bois († 1741),⁺ vrouw van ds. J.C. Appelius, en zerk met wapen voor ds. Nieuwoldt († 1744). Zilveren avondmaalsbeker, merken: 3/P (Groningen 1670) H S, met wapen⁺ gedeeld Ripperda-Ripperda, geschenk uit 1692 van den collator G.H. Ripperda. In de kerk hangt nog een ingelijste teekening door Ferré Jacobs der in 1905 afgebroken pastorie, die blijkens ankers in den zijgevel uit 1664 zou gedagteekend hebben.

De oude boerderij ten O. der kerk heeft in den topgevel van het smallere⁺ voorhuis een gevelsteen: jacobus roseveld meinje garrends, anno 1794; een nu onderverdeelde kamer met geprofileerde moerbinten bevat een gesneden bedsteden- en kastenbetimmering, breed 7,51 M. en hoog 2,25 M.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalsbeker.

+ Boerderij met bedstedenwand.

Marsum.

De NED. HERVORMDE KERK, eertijds R.-K. kerk, en haar toren zijn⁺ eigendom van de kerkelijke gemeente Solwerd-Marsum.

literatuur. joosting, blz. 58. - peters, Stad en Lande, blz. 35. - Grafschr.,⁺ blz. 201. - Gron. Volksalm., 1894, blz. 214 e.v.; 1919, blz. 174.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

[p. 16]

⁺ geschiedenis. De kerk behoort blijkens haar eenvoudige hoofdvormen en versiering bij naar verhouding zwaren aanleg tot de oudste baksteenen kerkjes in Groningen. Van de oorspronkelijke behandeling is echter te weinig kenmerkends over om den bouwtijd (vermoedelijk XII B) met eenige nauwkeurigheid te kunnen bepalen.
Kerk en toren zijn in verloop van tijd veelvuldig gerepareerd; de afgraving van een groot deel der terp vooral zal schadelijk gewerkt hebben. Zoo werd bv. in 1808, blijkens het bewaarde boek van ontvangst en uitgaaf 1773-1840, het toen vrij aanmerkelijk bedrag van ± f 400 besteed aan een herstelling van den toren. Het laatst zijn in 1932 eenige herstellingen uitgevoerd aan den noordelijken schipmuur, waarbij laag in het oostelijk uiteinde een rondbogig lichtopeningetje voor den dag kwam. Het interieur moet zijn huidig aanzien hoofdzakelijk in het einde der 18e eeuw bekomen hebben, blijkens posten in 1787 en ‘88 voor ‘gelevert hout tot een nuiwe solder en nuiewe bancken in de kercke’ ad 238,6 gl.; ‘tekortkommende hout tot de bancken’ ad 11,9,6, ‘snijckevragt vor hout uit Groningen’ ad 1,4, ‘voor kalck, sand en vloren’ ad 21,4,4 gl.; en voorts aan Jan At(t)es, timmerman te Holwierde: ‘vor een nieuwe solder gemackt in de kercke’ ad 30 gl., ‘arbeitslohn en daghuieren’ ad 17,10, voor ‘het macken van nuiwe bancken en het digt drijven van de kerckesolder’ ad 65 gl., ‘an daghuiren, vloren legen, pane strijcken en kalck smeeren’ ad 41,4 gl. enz.

⁺ Het gebouw ligt alleen op een overblijfsel van een overigens afgegraven terp en is georienteerd met een afwijking van 6½^o naar het N.

Afb. 6. Marsum. Ned. Herv. Kerk. Plattegrond en doorsneden.

⁺ Het bestaat (afb. 6, pl. VII) uit een eenbeukig schip met iets smallere halfronde koorsluiting en een in verband met de kerk gemetselden westtoren, die echter niet zuiver in haar as staat.⁺ De lengte van kerk en toren bedraagt 17,40, de breedte der kerk 7,80 M.; de binnenwerksche maten der kerk zijn 15,65 en 6,20 M. De

+ Geschiedenis.

+ Ligging.

+ Plattegrond.

+ Maten.

[p. 17]

breedte van het torenfront beloopt 5,09, de lengte van zijn zuid- en noordzijde resp. 4,14 en 3,90 M. Het metselwerk van de kerk is in het schip 5,20-5,05, in het koor 5,65 M. hoog; dat van den toren reikt tot 17 M., alles uit den vloer gemeten. Die afmetingen zijn vrijwel de geringste, welke bij deze Groninger kerken voorkomen.

Het geheele gebouw is van baksteen opgetrokken zonder eenig sierdeel van⁺ natuursteen. Het formaat der steen is 29 à 30 × 14 à 14,5 × 8 à 8,5 cM., 10 lagen hoog ± 91 cM.

De kerk wordt gedekt door een zadeldak, dat belegd is met 19e eeuwsche⁺ Hollandsche pannen, doch op de koorsluiting nog oude holle en bolle pannen, om en om heeft. De eiken bekapping is behoudens eenige vernieuwde stukken van ouden datum.

De toren gaat vrijwel vlak op, met twee geringe versnijdingen. Hij wordt⁺ afgesloten door een zadeldak tusschen sluitgevels, waarvan de oostelijke nog⁺ aanvangt boven een muizentand. Het alleen van de kerk uit toegankelijke⁺ bouwwerk vertoont uitwendig geen sporen van een ingang. Binnen blijkt echter, dat er een westingang bestond, die uitwendig door een rondboog en inwendig door een keperboog was gedekt; hierboven teekent zich een evenzoo gedekt venstertje. Tegen den westgevel zijn later korte beeren aangebracht, waarover een niet-oorspronkelijke waterlijst omloopt.

Het rechtopgaande muurwerk wordt door een muizentand beëindigd, behalve aan de westzijde. In den noord- en zuidwand bevinden zich boven de tweede versnijding twee gekoppelde (aangepunt) rondbogige, in een rondboognis gevatte galmgaten, aan de oostzijde een enkelvoudig rondgesloten galmgat; dat aan de westzijde is gewijzigd. De westelijke topgevel is in kleine nieuwere steen (meest 21 bij 5 cM.) herbouwd.

De zijmuren van het westelijk schipgedeelte (pl. VII) hebben een klein, ter⁺ dikte van een klezoor uitspringend gedeelte met moeten van voormalige rondbogige ingangen, waarnaast zich ten W. aan de noordzijde een korfbogige ingang bevindt; deze laatste is aan de zuidzijde gedicht.

De noordgevel vertoont dicht bij de sluiting op geringe hoogte uit den grond een rondbogig nisje met schuinen dagkant, waarschijnlijk een gedichte hagioscoop. In den zuidgevel teekent zich op ongeveer dezelfde plaats een nisboogje, waarnaast ten W. een rondbogig venstertje is gebroken. Zoowel de groote spitsboogvensters als de kleinere rondboogvensters, die vooral aan de zuidzijde op vrij ruwe wijze de muren doorbreken, zijn niet oorspronkelijk; dit met uitzondering van het gedichte rondbogige venstertje aan de noordwestzijde der koorsluiting. Het bovengedeelte van de zijgevels heeft een doorgaand spaarveld, dat eenige lagen onder de daklijst door een uitgekraagde tandlijst, waarboven een muizentand, wordt afgesloten. Deze vertanding vangt van het W. over ongeveer twee meter een paar lagen lager aan. Het muurwerk der sluiting heeft een afsluitenden zaagtand, waarbij de steenen niet zooals gewoonlijk onder een hoek van 45^o, maar van ongeveer 15^o liggen.

+ Materiaal.

+ Bedaking.

+ Beschrijving.

+ Uitwendig.

+ Toren.

+ Kerk.

[p. 18]

⁺ Het in zijn eenvoud bekoorlijke interieur wordt overdekt door een nietoorspronkelijke balkzoldering. In den zuidwest- en noordoosthoek van het schip zijn sporen aanwezig van gedrukte koepel- of kruisgewelven. Ook het koor zal overwelfd zijn geweest, blijkens de plaats van het oorspronkelijk venstertje en een versnijding daarboven. Dit koorgedeelte wordt door een houten hek van de preekruimte afgescheiden. In de koorsluiting is over vrijwel de volle hoogte een rechthoekig veld uitgespaard dan wel gebroken. De toren opent zich beneden rondbogig naar de kerkruimte. Hierboven had zijn vroegere, blijkens moeten gewelfde verdieping eveneens een rondbogige opening, zoodat vroeger een soort torenkapel aanwezig was.

Tot de kerk behooren:

⁺ Eenvoudige eiken preekstoel met vijfzijdige kuip en klankbord.

Blijkens het genoemde kerkeboek werd in Febr. 1791 te Groningen voor 50 gl. 18 st. eikenhout gekocht ten behoeve van een nieuwe preekstoel met trap en kap, in Oct. 1792 nog voor 15 gld. 12 st. Voor het maken daarvan ontving op 19 Dec. 1792 de reeds ter sprake gekomen Jan Ates 65 gl.

⁺ Koorhek, vermoedelijk midden XVI, beneden met geprofileerde rechthoekige paneelen en daarboven met hoekige stijlen; de middendeuren, die voorzien zijn van in lelies uitloopend ijzeren beslag, hebben in hun bovendeel echter gedraaide spijlen van vermoedelijk latere dagteekening.

⁺ Eenvoudige eiken banken, de zijstijlen bekroond met ronde knoppen (waarschijnlijk 1788, zie hierboven).

⁺ Zerk voor den predikant Bernhardus Andreae Ollershemius (geb. 1653 in Solwerd), lang 68 cM. en breed 72 cM.

Voor den avondmaalsbeker zie onder Solwerd.

⁺ In den toren een klok, met middellijn van 92 cM. en hoogte van 75 + 19 cM., waarop het volgende opschrift: s. mauritius bin ick geheten marssum heft mi laten geten a^o 1620. joannes symon & anthonius filius & petrus joly galli me fecerunt en met afbeelding van den heilige.

+ Inwendig.

+ Preekstoel.

+ Koorhek.

+ Banken.

+ Grafzerk.

+ Klok.

Opwierde.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK, eertijds R.-K. Kerk, en haar dakruiter behooren aan de Ned. Herv. Gemeente.

⁺ literatuur. joosting, blz. 59. - Beantw. Vragen Comm. v. Onderwijs (Ms.). - peters, Stad en Lande, blz. 56. - Grafschr., blz. 285/6. - Avm. zilver, blz. 62.

⁺ geschiedenis. De parochie moet reeds in 1228 bestaan hebben, in welk jaar sprake is van ‘H. Upwirthe plebanus’ (oorkdbk., nr. 89). Het tegenwoordige gebouw kan men stijlcritisch ternauwernood voor ± 1235 stellen. Volgens van der aa, dl. 8 (1846), blz. 599 is het in 1838 hersteld, bij welke gelegenheid wellicht de westelijke travee voor de helft is afgebroken, de muren ietwat (± 1 M.?) verlaagd en de gewelven door een balkzoldering vervangen zijn. Tot 1888 stond op het kerkhof een open klokgebint (peters, afb. 158), dat toen door een dakruiter op den oostgevel is vervangen; de huidige dagteekent uit 1910.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 19]

De op een overblijfsel van een terp gelegen kerk is georienteerd met een⁺ afwijking van 5^o naar het Zuiden.

Zij maakt in plattegrond (afb. 7) een rechthoek uit, binnenswerks 18,70 M.⁺ lang en 7,81 M. breed met muren van 1,05 M. (behalve latere westmuur),⁺ welke gevormd wordt door de beide

Afb. 7. Opwierde. Ned. Herv. Kerk. Plattegronden.

oostelijke traveeën en de helft der westelijke travee van het oorspronkelijke gebouw.

Het gebruikte materiaal is uitsluitend⁺ baksteen, lang 31 à 32 cM. en dik 9,2 à 9,7 cM., 10 lagen hoog ± 1,00 M.

De kerk wordt gedekt door een met⁺ roode pannen belegd zadeldak, welks helling in verloop van tijd kan zijn verlaagd. Op het kerkhof werd een oude bolle pan gevonden.

De decoratieve behandeling der zijmuren⁺ (pl. VIII, 2) verdeelt de door lisenen gescheiden traveeën in twee zônes, in de benedenste waarvan twee groote gekoppelde rondbogige spaarvelden en in de bovenste twee kleine flauw- spitsbogige venstertjes met rondstaafprofiel, geflankeerd door ietwat hooger aanvangende en meest rondbogige spaarvelden met verschillend gevormde vlechtingen. De rechte sluiting heeft evenzoo beneden vier spitsbogige spaarvelden, en daarboven een groep van drie venstertjes met rondstaafprofiel, te weerszijden waarvan een rondbogig spaarveld met vlechtingen, dat opgaat ter hoogte van het grootste middelste venster. De topgevel is op ontsierende wijze vernieuwd bij de aanbrenging van den tegenwoordigen dakruiter. De westgevel is van afkomende oude steen opgetrokken.

Het gebouw is thans toegankelijk door een modern deurtje in den oostgevel en een geheel gewijzigden ingang met rondstaaf in het halfronde boogveld in den zuidwand der westelijke halve travee. In den noordwand daarvan teekent zich nog een door een klaverbladboog gedekte ingang, terwijl in de middelste travee aan de zuidzijde de sprong met rondstaaf en in de oostelijke travee aan de noordzijde moeten van gedichte lagere rondbogige ingangen aanwezig zijn. Binnen het westelijke benedenspaarveld van den zuidwand der oostelijke travee teekent zich een klein rondbogig venstertje af. Aan de noordzijde is het oostelijk venster gedicht.

+ Ligging.

+ Plattegrond.

+ Maten.

+ Materiaal.

+ Bedaking.

+ Beschrijving. Uitwendig.

[p. 20]

⁺ De huidige balkzoldering ligt op 6,80 M. uit den vloer. De schildbogen of inkassingen der vroegere gewelven loopen hiertegen teniet. De muren zijn tot op 30 cM. beneden de vensters beklampt.

In het beneden afgesloten oostelijk kerkgedeelte zijn de consistoriekamer, het orgel en de trap naar het nieuwe torentje ondergebracht. De noordwand heeft hier over vrij groote hoogte een smalle uitmetseling, waarin, boven een rondboogveld met driepas, een geprofileerde rechthoekige nis met gepleisterde⁺ natuursteenen omlijsting. Deze vormt het vroegere sacramentshuisje, dat aan drie zijden omgeven wordt door een rondstaaf, uitloopend in een soort kraagsteenen, welke met den kraagsteen midden boven de nis vroeger beeldhouwwerk binnen het afsluitende spitsbogige spaarveld zullen hebben gedragen. In den sluitwand eveneens een nis, wellicht een vroegere piscina.

Tot de kerk behooren:

⁺ Een platform-preekstoel (1828, blijkens jaartal op onderste stootbord der trap), welke rondgebogen kuippaneelen met Lodewijk XVI-achtige festoenen tusschen zuiltjes bezit. De koperen lezenaar zal uit denzelfden tijd dateeren. Eenvoudig doophek (± 1800) met platte balusters.

Dubbele gesneden deur (± 1800) naar het afgesloten gedeelte, te weerszijden waarvan schotten (XVIII) met paneelwerk en gezwenkte afdekking, beide evenals de onversierde banken uit de afgebroken kerk van Farmsum afkomstig.⁺ Zilveren beker (1733, blijkens jaartal), hoog 14,2 cM., welks gedreven voet door een gevlochten rand wordt afgesloten en welks bovendeel is gegraveerd. Grafzerken zijn niet zichtbaar door den houten vloer.

⁺ Watermolen op den polder ‘De Nijverheid’, gebouwd in 1852, ter vervanging van een kleineren. Achtkante bovenkruier met schroef, riet op veldmuren, rieten kap, staande aan het Eelwerdermaar.

+ Inwendig.

+ Sacramentshuisje.

+ Meubelen.

+ Avondmaalsbeker.

+ Molen.

Solwerd.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK en haar klokkestoel behooren aan de kerkelijke gemeente Solwerd-Marsum.

⁺ literatuur. joosting, blz. 58. - Bijdragen IV, blz. 234/6. - o.h. swam, Leerreden ter inwijding van de nieuwe kerk te Solwert, Groningen 1783. - Maandblad Groningen, 1935, blz. 162/6. - Avm.zilver, blz. 71. - Gron. Volksalm., 1899, blz. 61/2; 1930, blz. 172. - Het Noorden, I (1904), blz. 60 e.v.
⁺ geschiedenis. De parochie wordt genoemd in een 15e eeuwsch dekanaatsregister. De parochiekerk zou bij het beleg van Appingedam in 1536 verwoest en niet herbouwd zijn. Daarnaast bestond een kapel, in 1510 vermeld als kapel ‘des weerden hilligen sacraments ter hilge stede’, opgericht op de als heilig beschouwde plek van hervinding eener in het water geworpen H. Hostie, waardoor het water der hier ontstane put voor geneeskrachtig werd aangezien. Deze kapel aan de n.o.zijde van het huidige kerkhof werd, nadat de put in 1682 op aanstichten van den predikant was gedempt, volgens swam in 1783 door het huidige kerkje vervangen op kosten van den collator T.A. Gerlacius. Dit laatste is vrijwel ongewijzigd tot ons gekomen, behoudens het portaal uit ± 1936 voor den ingang.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 21]

Het genoemde bouwjaar zal men zich ongeveer als het eindpunt der werkzaamheden, aan het nieuwe kerkgebouw moeten denken. Blijkens het bewaard gebleven boek van ontvangst en uitgaaf 1773-1841 werd reeds in 1775 aan ‘Monsr. G. Bontsema voor een reize van Groningen om de kerk en pastorie te visiteeren’ 4 gl. betaald en in 1776 aan ‘commis Brugma vacatie om de kerk te visiteeren ‘5 gl. In 1781 staat onder inkomsten geboekt ‘koopman B. Cleveringa en Compagnie voor stempeling (de oude Groningsche term voor puin) der oude kerk 366 gl.’, en onder uitgaven 11,8 gl. voor strijk- en verhooggelden bij dien verkoop, alsook 4,16 gl. voor ‘advertissement der besteeding van een kerk.’ In dit jaar werd in totaal 1226,2 gl. uitgegeven, hoofdzakelijk aan aankoop van materialen voor de nieuwe kerk; Luitje Claassen, die later timmerman blijkt, ontving ‘voor 't opzicht op 't werk der kerk in mindering’ 50 gl. In 1782 stegen de uitgaven door den kerkbouw zelfs tot 4522,12 gl. Luitje Clasen Buirema kreeg toen als ‘restant wegens opsicht’ 25 gl., A. Reuscher ‘voor snijdwerk’ 10 gl., A. van der Veen ‘voor capiteelen met hout en verven’ 60 gl. In 1783 en '84 volgden slechts restantposten, waardoor de uitgaven daalden tot resp. 854,2 en 373,14,4 gl. In eerstgenoemd jaar ontving o.a. Luitje Clasen Buirema voor eikenhout 176 gl., ‘wegens een aangenomen bestek’ 360 gl. en voor ‘overbouw buiten 't bestek’ 16,15 gl., Tonnis Jans ‘voor drajen van pilasters en koppen’ 5,14; voorts werden uitgaven gedaan voor schoonmaken en witten der kerk. Onder 1784 komen posten voor ten behoeve van Luitje Clasen Buirema, arbeidsloonen 58,12 en J. van der Veen, beeltwerk etc. 45 gl.
In overeenstemming met het bovenstaande staat op een bewaard loodgietersmerk te lezen w.t.r(oegholt) 1781.

Het op een uitgestrekt en schilderachtig kerkhof gelegen rechthoekige zaalkerkje⁺ (afb. 8 en pl. VIII, 1), van buiten in omtrek 16,65 bij 7,70 M., en van binnen 15,80 bij 6,85 M., met rondbogigen

Afb. 8. Solwerd. Ned. Herv. Kerk. Plattegrond.

ingang en rondboogvensters wordt gedekt door een wolfdak en geschoord door overhoeksche gezwenkte beeren. Bij de kerk staat een open houten klokkestoel. Het gebruikte materiaal is in kruisverband gemetselde baksteen, lang 23,5 à 25 cM., dik 5 à 5,7 cM., 10 lagen hoog 64,5 cM. Voor de plinten, basementen en kapiteelen der pilasters uit- en inwendig en voor de afdekkingen der beeren is (geverfde) natuursteeen gebezigd. De als front opgevatte zuidelijke lange gevel heeft te weerszijden van den ingang gekoppelde Ionische pilasters op hoogen voet, waarboven een houten fronton de houten kroonlijst van het dezen gevel afsluitende hoofdgestel bekroont.

Het gewitte interieur wordt overdekt door een balkzoldering, welks onderkant⁺ op 7,36 M. uit den vloer ligt, gesteund door de wanden geledende Ionische pilasters op hoogen voet.

De kerk bezit aan geverfd meubilair uit den tijd van den bouw:⁺

Preekstoel, welks vrij strakke vijfzijdige, door pilasters gelede kuip en klankbord zijn versierd met slingers en andere Lodewijk XVI-motieven.

+ Beschrijving. Uitwendig.

+ Inwendig.

+ Meubelen.

[p. 22]

Zware gegroefde doophekposten, waarop met acanthus versierde bollen, en aansluitende afscheidingen met spijlen.

Eenvoudige dubbele deur.

⁺ Eenvoudigen gegraveerden en bij den voet gedreven avondmaalsbeker (1763, blijkens opschrift), voor de gemeenten Solwerd en Marsum, hoog 17 cM.

⁺ In den klokkestoel een klok met middellijn van 63 cM., hoog 51 + 12,5 cM., waarop het volgende opschrift: cornelis i. spithost kerkvoogd door m. fremy en a. van bergen anno 1815. Daaronder: t.a. gerlacius heer van stedum etc. etc. en collator van solwert, en diens wapen.

⁺ De NED. HERV. PASTORIE, die gelukkig ligt op een hoek van het kerkhof, heeft een naar voren springend paviljoen van 6,35 × 11,80 M. in steen van 28 × 13,5 × 8 cM., met ten O. een later verlengden lageren vleugel in steen van achtereenvolgens 26 × 12,5 × 6 en 24 × 5 cM. De voorgevel van het eerste toont nog de natuursteenen lateien, en ontlastingsboogjes, van twee langwerpige smalle vensters waarboven een steen met a^o 1554; de zijgevel sporen van een gedicht (kruis?) venster. De hierachter gelegen opkamer bevat een houten schoorsteen en geschilderde bedstedebetimmering (XVIII), en een balkzoldering met gesneden sleutelstukken.

+ Avondmaalsbeker.

+ Klok.

+ N.H. Pastorie.

Tjamsweer.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK, eertijds R.-K. kerk, en haar toren behooren aan de Ned. Hervormde Gemeente.

⁺ literatuur. joosting, blz. 59. - Beantw. vragen Comm. v. Onderwijs (Ms.). - e. syperda, Tjamsweer en zijn kerkelijk verleden, Appingedam 1930. - feith, Borgen, blz. 89. - Grafschr., blz. 77/8. - Gron. Volksalm., 1936, blz. 76 e.v.

⁺ geschiedenis. De parochie, die blijkens de vermelding in een oorkonde uit 1208 van ‘Popeco in Thiamerswerve plebanus’ reeds in dat jaar moet bestaan hebben, is waarschijnlijk een der oudste uit deze streek. De tegenwoordige, zeer langgerekte kerk kan echter geheel of bijna geheel eerst uit de laatgothische periode dagteekenen. Aan de zuidzijde ofwel het koorgedeelte van het thans uitwendig gecemente en inwendig gepleisterde gebouw zou nog eenige tufsteen voorkomen.
Het zal na de verwoesting door de Geldersche troepen in 1537 zijn herbouwd. Op de latei van den verdwenen zuidingang staat: an(no) d(omini) 11(?)38 te(m)po(r)e v(it)a(e) Unicois Rüp(er)d(a) tusschen de wapens-Ripperda en ......... in gothische hartvormige omlijsting. Het hier bedoelde jaartal zal als 1538 en niet als 1138 moeten worden gelezen. De inscriptie behoeft aldus niet te wijzen op een aanmatiging der Ripperda's - volgens een onechte oorkonde van 1246 behoorde het collatierecht van Holwierde, Krewerd, Jukwerd, Marsum, Uitwierde en Tjamsweer aan Haio Ripperda - doch eenvoudig op het aandeel in de stichting der kerk van den Unico Ripperda, die door zijn huwelijk met de erfdochter Ewsum in het eind der 15e eeuw den borg Dijkhuizen te Tjamsweer had verworven.
Het gebouw werd blijkens gedenksteenen in 1598 op last van den collator Balthasar Ripperda en evenzoo in 1631 van Carel Victor Ripperda hersteld. Het uitvoerige

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 23]

Latijnsche opschrift van een anderen steen vermeldt, dat, na instorting van den ouden toren, de van het geslacht Ripperda afstammende Margrieta Bouwina Tjarda van Starkenborgh, douairière Rengers van Farmsum in 1776 zorgde voor de afwerking van den huidigen toren, die in 1748 halverwege was voltooid (volledige opschriften bij syperda).

De op een lage terp gelegen kerk (afb. 9) is georiënteerd met een afwijking⁺ van 2½^o naar het Z. Het eenbeukige, door drie zijden van een zeshoek gesloten kerkgebouw is uitwendig 31 M. lang en ± 9,80 M. breed, inwendig 29 en ± 7,70 M. De zijden van den toren tegen den westgevel meten ± 1,80, zijn frontbreedte is 4,25

Afb. 9. Tjamsweer. Ned. Herv. kerk. Plattegrond.

M. De westelijke kerkmuren bevatten de gedenksteenen der herstellingen. Het gebouw heeft groote spitsboogvensters, thans met houten ramen, waaronder een waterlijst omloopt, die rechthoekig gebogen is om den vroegeren zuidingang. De latei daarvan draagt het opschrift: an. d. 11(?)38 tepoe vā. unicois rüpd. In het gedichte oostelijkste venster aan de noordzijde is nog een rest der laat-gothische traceering zichtbaar. De sluiting wordt versterkt door tweemaal versneden beeren.

De toren, wat het oostelijk en zuidoostelijk gedeelte van zijn onderbouw⁺ betreft zwaar opgemetseld van moppen, bestaat uit een door een hoofdgestel afgesloten steenen romp van drie, door natuursteenen waterlijsten gescheiden geledingen en een houten bovenbouw van twee achtkante geledingen. Hij heeft een rondbogigen door blokken verlevendigden ingang, die de eenige toegang tot de kerk vormt, met daarboven den Lodewijk XVI-gedenksteen betreffende den bouw, en hoogerop rondbogige galmnissen.

Inwendig bevinden zich onder de vensters van schip en het met Bremersteenen⁺ platen bevloerde koor eenige spaarnissen, die meest door twee korfboogjes op een kraagsteen, doch in de sluiting door een segmentboog zijn gedekt. Op 6,36 M. uit den vloer is een modern vlak plafond aangebracht.

Tot de kerk behooren de volgende meubelen en voorwerpen.

Twee geverfde heerenbanken, de een met het wapen-Ripperda in het opzetstuk⁺ en de ander met het wapen-Alberda (± 1700).

Gebeeldhouwde, gothisch opgevatte zandsteenen zerk voor Johan Valck⁺ Ripperda († 16...) met de wapens-Ripperda en -Schade, waarboven en -onder -Valcke, -Budde en -Twickelo, -Stael, lang 1,52 M. en breed 0,84 M.

+ Beschrijving.

+ Toren.

+ Inwendig.

+ Banken.

+ Grafzerken.

[p. 24]

Hardsteenen zerken voor de predikanten Th. Klinkhamer († 1629, vóór de kerk naast den toren) en met wapen, lang 1,98 M. en breed 0,83 M. voor den predikant Johannes Sissingh († 1778).

⁺ Gedreven en gegraveerden avondmaalsbeker (XVII), hoog 17,5 cM.

⁺ In den toren een oorspronkelijk van Bellingeweer afkomstige klok, met middellijn van 98 cM. en hoogte van 78 + 15 cM., waarop het volgende opschrift: onno tamminga tot w(insum) b(ellingeweer) a(dorp) cum ann(exis) jr (Joncker) en hov(eling) erfsch(epper) tot w(insum) en s(chaephalster) zijlen staet gen(eraal) unicus coll(ator). p. hemony fec(it) a^o 1678 en het wapen-Tamminga.

⁺ Het Huis of de borg EKENSTEIN en zijn park behooren nog aan het geslacht Alberda van Ekenstein, dat het echter heeft verlaten.

literatuur. van der aa, IV, blz. 122/3. - feith, Borgen, blz. 94.

⁺ geschiedenis. De naam is afgeleid van het Groninger geslacht Eeck. De Groninger burgemeester Johan Eeck zou het huis in 1648 gesticht of althans ingrijpend verbouwd hebben. Dien toestand nog gaf vermoedelijk een op het Huis hangende teekening van den borg met bijbehoorende terreinen door den ingenieur en landmeter Tideman, die 30 Juni 1724 werd afgeleverd. In de 1823 gesloopte bijgebouwen schijnt een 1513 gedateerde balk aangetroffen te zijn. Het landgoed werd in 1754 aangekocht door Onno Joost Alberda van Nijenstein, die zich voortaan -van Ekenstein noemde. Tengevolge van dien aankoop werd het gebouw in 1772 vergroot.

⁺ De tegenwoordige toestand toont weinig sporen van dit alles, daar huis en park in 1827 grootendeels werden vernieuwd en het gebouw zijn karakter vrijwel dankt aan een verbouwing in 1870 in neo-gothischen trant door Willem Carel Anton Alberda. Behalve als curiosum uit die periode is het vooral van belang om de bouwfragmenten en andere voorwerpen, die, meerendeels wegens hun betrekking hebben op de familie, door vorige bezitters in en bij het huis werden samengebracht. Het park¹⁾ werd (XIX A) in landschapsstijl aangelegd, vermoedelijk door L.P. Roodbaard, blijkens een door hem gesigneerde ontwerpteekening.

In den achtergevel van het gebouw zijn de volgende wapens gemetseld: -Lewe, -Coenders, -Alberda, een gevierendeeld in 1 en 4-Clant, in 2 en 3-Nittersum met hartschild-Stedum, in cartouches (± 1650), afkomstig uit den in 1863 gesloopten borg Ewsum te Middelstum; een groot gevierendeeld-Alberda-Clant-Tamminga-Lewe, in cartouche (± 1650, Onno Tamminga van Alberda en Josina P. Clant, uit Rensuma); in het koetshuis: -Alberda en -Hora Siccama, waaronder 1754 (uit de pastorie te Meedhuizen?, ± 1890 aangebracht en toen er tusschen een cement-wapentje geplaatst); in het schathuis:-Alberda onder kroon, gehouden door leeuwen (XVIII B, uit voorm. borg Dijksterhuis).⁺ Inwendig: rechtervoorkamer met geschilderde behangsels, landschappen voor-

+ Avondmaalsbeker.

+ Klok.

+ Ekenstein.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

1) De geheele inboedel en de tuinsieraden zijn op 24/5 Juli 1940 publiek verkocht; de oude afbeeldingen van het borgterrein en bouwfragmenten kwamen aan het Museum te Groningen.

+ Inwendig.

[p. 25]

stellende (XVIII); nog verscheidene familieportretten (XVI d-XIX), die naar elders zullen worden overgebracht; een stuk wandtapijt (XVII, Vlaamsch) in de bibliotheek; fragmenten van gebrandschilderd glas met wapens, vermoedelijk uit kerken in de omgeving (Zeerijp, Uskwerd, Wirdum, Tjamsweer?), o.a. -Alberda, waaronder vrouw catharina alberda sijn huisvrouw anno 1647, -Rengers, waaronder vrou elisabeth tamminga geb. rengers erfdochter op liudema sijn huisvrouw anno 1666, -Ripperda, -De Drews in het bibliotheekraam, volledig wapen-Tamminga (XVII), enz.; in het trapportaal een ruitje met het wapen der stad Groningen (XVII), een sierkanonnetje (1641), enz. Het rouwbord voor Cecilia Tamminga (± 1690),⁺ afkomstig uit de kerk te Lellens, is overgebracht naar Wassenaar.

In het park, welks oprijlaan een hek met gemetselde palen waarop zandsteenen vazen (XVIII) heeft, bevinden zich verschillende van elders afkomstige bouwfragmenten, waaronder vijf steenen, onderdeelen van een boog, met: ‘joan lewe en geertruida alberda, heer en vrou van middelstum, out 26 en 20 jaren, getrouwt 1648, hebben ewssum laten repareren 1649’; kapiteelen uit Ewsum, siertrossen, aanzetkrullen (XVII en XVIII), zandsteenen trapleuning, twee gebeeldhouwde tuinvazen (XVIII), twee zandsteenen beelden (XVIII B of XIX A): Adam en Eva, uit Solwerd afkomstig.

1. Watermolen op den Noorder Olingerpolder, gebouwd in 1871. Achtkante bovenkruier met schroef, riet op veldmuren, rieten kap, aan Groeve Wz.

2. Watermolen op den Zuider Olingerpolder, gebouwd als nieuwe molen in 1900, in welk jaar zijn voorganger van 1821 afbrandde. Type als voren, doch in 1933 aan één roede ‘verdekkerd’.

+ Park.