Beperkingen. Methodologische recepten en andere vooronderstellingen en vooroordelen in de moderne literatuurwetenschap

[p. 7]

Voor Suus

[p. 11]

 

Gesetzt nämlich, dies wäre wahr, wäre

 

es damit auch schon wünschenswert?

 

 

 

Nietzsche, Der Fall Wagner

 

(Schlechta II 909)

Woord vooraf

In 1975 kondigde mijn uitgever dit boek voor het eerst aan. Niet ten onrechte, want het was op een oor na gevild. Alle hoofdstukken nog éen maal omwerken, inleiding schrijven, bijwerk, drukken.

Het was een degelijke studie, dat kan ik U verzekeren, helemaal volgens de spelregels geschreven. Intersubjektief geformuleerd, gegrond, toetsbaar, systematisch: het persklaar maken van de voltooide gedeelten zou weinig moeite kosten.

Terwijl ik vijlde en herschreef, gebeurde er echter iets vervelends. Niet dat mijn redeneringen onhoudbaar bleken, of de voorstellen strijdig met die wetenschappelijke normen, die ik toen aanvaardde (en nu nog). Nee, naarmate ik vorderde, bleek iets, eerst als randverschijnsel, daarna steeds meer in het hart van mijn betoog, waar ik geen ogenblik rekening mee gehouden had: het was mijn boek niet meer. Het betoog was theoretisch geworden, niet in de betekenis die dat woord in mijn vak heeft, of hoort te hebben, maar in de zin van: een akademisch bedenksel. Wat ik produceerde, waren theorieën die in spontane generatie (voor christenen: in onbevlekte ontvangenis) nieuwe theorieën voortbrengen. Had ik mij te veel beperkingen opgelegd?

Door al te zeer te kijken naar de ‘middelen’ (methodologie) had ik het ‘doel’ uit het oog verloren: ik stak van mijn eigen schrijverij niets meer op, en daarom was het toch aanvankelijk begonnen.

Iedere dag bijna, passeert een stroom boeken en tijdschriften het bureau van de doorsnee literatuurwetenschapper. Het is een vruchtbaar wetenschapsveld, de Theoretische Literatuurwetenschap. Als goede klerken houden wij bij wat er verschijnt, hetgeen wil zeggen: bladeren wij de tientallen wekelijkse publikaties door, lezen hier en daar een passage, en soms een heel boek. Aan de

[p. 12]

registratie mankeert niets, en wat voor ons eigen onderzoek van belang is, wordt besnuffeld, geëxcerpeerd, ingepast; het komt allemaal in de literatuuropgaven bij onze publikaties te staan, zelfs studies, die nog verschijnen moeten. Met argusogen houden wij in de gaten of iedereen het wel doet zoals het moet, en meestal is dat natuurlijk wel het geval, al pakken wij onze vakgenoten om pedagogische redenen eerder te hardhandig dan te barmhartig aan.

Zo'n boek was ik aan het maken, met een lijst van geraadpleegde literatuur die een lust voor het oog was: een franse tuin met keurige paden, aardige, zij het wat konventioneel getrimde, struiken en heggetjes, en hier en daar zelfs een nette vijver. Alleen, ik houd meer van engelse tuinen, en verveelde mij in mijn eigen boek. Wat mocht ik dan van een ander verwachten?

Als taalkundigen, vooral de gestrengen voor wie de muren niet wit genoeg kunnen zijn, geen argumenten meer weten te vinden om elkaar te overtuigen van de grotere verklarende kracht van hun eigen theorie in vergelijking met die van een ander, wat doen zij dan? Dan zeggen zij: mijn theorie is eleganter!

Ik begrijp dat heel goed. Men wil er die persoonlijke betrokkenheid mee uitdrukken die wetenschappelijk misschien een beetje gênant is, maar die voor de onderzoeker zelf het zout in de pap is. Die betrokkenheid die ik verloren had, doordat ik mij te weinig beperkingen had opgelegd, en alles als een goed archivaris wilde verantwoorden.

Ik heb het manuskript, vrucht van vele jaren ijverige studie (er zat een hele oratie tussen!) in de prullemand gegooid en ben opgelucht opnieuw begonnen, eerst met lezen toen met schrijven.

Wat verdwenen is, dat is vooral: het verantwoordelijkheidsgevoel. Het kan mij niet meer schelen wat de wetenschap wil, maar in de eerste plaats wat ik zelf wil, en natuurlijk naar ik hoop een paar anderen. Vandaar dat, ongetwijfeld verkeerd gebruikte, Nietzschecitaat.

Ik heb geprobeerd, mensentaal te gebruiken. Soms zal de lezer daardoor ongetwijfeld denken: maar dat wist ik allang! Misschien, is het enige verweer dat ik daartegen weet te verzinnen; misschien, maar wist U het ook op deze manier? Wie heeft het vóor mij gezegd? is het niet zo dat, eenmaal gelezen, het allemaal alleen maar vanzelfsprekend klinkt?

Ik ben mij alweer aan het verdedigen.

De spelregels van de wetenschap aanvaard ik; natuurlijk. Wie wil

[p. 13]

liever ‘ongeldige’ dan ‘geldige’ beweringen op zijn kerfstok hebben? De collega's en buitenstaanders die mij op onverantwoorde uitspraken betrappen, moeten hun taak vervullen en een bestraffende recensie schrijven. Ik zal dan mijn leven beteren. Maar de drukkende plicht die de literatuurwetenschap steeds weer voor haar dienaren dreigt te worden, daaraan ben ik ontsnapt. Ik heb dit boek ook voor mijn eigen genoegen geschreven.

De rituele kant van het wetenschapsbedrijf is nu wat in de knel gekomen. Geraadpleegde literatuur, bijvoorbeeld, noem ik alleen als ik werkelijk met de auteurs in diskussie ga. Voor de rest heb ik een boek geschreven over een aantal befaamde ‘topics’ uit de literatuurwetenschap, op grond van een redelijke belezenheid en vanuit een beperkte voorkennis. Als ik een onderwerp niet voldoende overzie, laat ik het liggen. John Woods, om een konkreet geval te noemen, schrijft over fiktionaliteit vanuit een logisch perspektief. Ik begrijp hem wel zowat, want hij schrijft helder en zonder de gebruikelijke imponeerhoudingen. Maar ik zou niet weten wat ik aan zijn beweringen zou moeten toevoegen of daar tegenover stellen. Daarvoor weet ik niet genoeg van logica. Woods noem ik dus alleen op het moment dat hij op mijn terrein komt, en dat is niet zo vaak.

Kortom, ik heb geprobeerd alleen te schrijven over onderwerpen waarover ik zelf loop na te denken.

De lezer die wat verlegen wordt van deze ontboezeming vooraf, zou ik willen aanraden: zie het maar als mijn midlife crisis, waarvan radio en TV ons zulke schrikbarende symptomen weten mee te delen. Dan zijn de mijne toch heel onschuldig?

Uit het voorgaande blijkt al dat sommige passages van dit boek op ouder materiaal, lezingen en artikelen, teruggaan. Er zijn fragmenten in terug te vinden van publikaties en andere uitingen, die ongeveer in 1970 hun beginpunt hebben. De datum van voltooiing is juni 1981.