Anastasio en de schaal van Richter

[p. 8]

Voorwoord

Eenmaal in mijn leven heb ik een echte aardbeving meegemaakt. Het was in Mexico City, en ik bevond mij op de plaats waar éen van de hoogste gebouwen in het hete stadscentrum het hoofd koel probeert te houden: een café op de bovenste verdieping.

Wat voor belevenis was het eigenlijk? Ik zou het nog steeds niet kunnen uitleggen. Een licht ruisen, gevolgd door toenemend gerinkel van glaswerk achter de bar (als in een B-film, vrees ik), en tenslotte twintig sekonden, een halve minuut misschien, de gewaarwording dat niets helemaal op zijn eigen plaats staat. Verbazing, aanzwellende angst, overgaand in een afwachtende houding van volstrekte ontheemdheid, en dat allemaal in niet meer dan een paar minuten.

Enkele uren na het evenement was de berichtgeving al in volle gang. De radio meldde dat in een dam bij Oaxaca een gat geslagen was, met als gevolg overstromingen die zich niet al te ernstig lieten aanzien; hier en daar waren de verbindingen verbroken door scheuren in het toch al niet erg degelijke wegdek. De landelijke registraties van de schokken, een hele reeks blijkbaar, plus de notering op de schaal van Richter werden door de nieuwslezers opgesomd. Het had allemaal niets te maken met wat ik zelf had meegemaakt. In de stad was, voor zover ik zien kon, geen schade, geen ruit kapot, geen nieuwe scheuren in de huizen. De precolumbiaanse tempels onder en rond de kathedraal hadden hun rijzende beweging ten opzichte van de omringende pleinen en straten (wraak van de oude Indianen zoals een taxichauffeur mij eens uitlegde) niet versneld. Toen ik laat inde middag bij de villa van mijn gastheer arriveerde, in de heuvels buiten de stad gelegen zoals alle woningen van welvarende buitenlanders in tropisch hete gebieden, was de tuinman nog aan het werk. Op het eerste oog een zonderling, deze Anastasio, omdat hij de hele dag tegen zijn planten en struiken liep te praten, zich exkuserend als hij er éen, om bestwil, verplaatste, en in zwijgende rouw gehuld wanneer hij een boom of heester moest rooien.

Ik vroeg hem of hij veel van het niet alledaagse natuurverschijnsel gemerkt had. Doorgaans onderbrak hij zijn geprevel alleen met een kort

[p. 9]

ja of nee, maar ditmaal kreeg ik een heel verhaal. Anastasio was op jacht geweest naar een onaangename slang, en had daarvoor stil op zijn buik tussen de struiken gelegen. ‘En, meneer’, zei hij, ‘de aarde drukte zich tegen mij aan’.

Dat was de enige keer dat iemand iets zei wat ik in verband kon brengen met mijn eigen sensaties, niet omdat ik de aardbeving net zo ervaren had, maar omdat ik andermans ervaringen met een licht gevoel van misselijkheid kon navoelen.

Zo gaat dat met poëzie. Een echte dichter laat ons iets ervaren dat wij niet meegemaakt hebben. Wat daarna komt, zijn de statistische registraties, de verhalen over de gevolgen, de vermoedens over de oorsprong van de schok. Ik ben in al die nakomende bedrijvigheden geïnteresseerd, in de literaire kritiek bijvoorbeeld en in de literatuurwetenschap, omdat ik altijd weer hoop (en een enkele keer niet tevergeefs) dat een ander iets zinvols weet te zeggen over dat moment waar alles om draait, over de poëtische schok. Daarom alleen neem ik met graagte deel aan de diskussies over de beste beschrijvingstechnieken, over de reakties van lezers, over de beweegredenen van schrijvers.

Dit boek is te lokaliseren binnen die diskussies. Ik vraag mij erin af wat het verschil is tussen de ‘strategieën’ die wij gebruiken om ons inzicht in poëzie, in literatuur, te verruimen en over te dragen: de literaire kritiek, de empirische wetenschap, de hermeneutiek, en dat stiefkind: de literatuurfilosofie. Wat verbindt deze benaderingsvormen, wat onderscheidt ze? En vooral: wat hebben zij met de poëtische schok te maken?

In veel opzichten is Anastasio en de schaal van Richter een vervolg op Beperkingen, een noodzakelijke konsekwentie zal de ene lezer menen, een stap te ver de andere. De manier waarop ik omga met de standpunten van medecritici of - wetenschappers is ook dezelfde als in Beperkingen: alleen wanneer de sporen ervan in mijn eigen betoog waarneembaar zijn, heb ik personen en boeken met naam en toenaam vermeld, voor de rest zijn zij opgelost in dat mengsel van aangeleerde kennis en eigen invallen dat ik ‘mijn denken’ noem. Zelfs als men, met het oog op de ‘lopende diskussies in het vak’, zou verwachten dat ik mij over bepaalde standpunten uitspreek, gebeurt dat niet altijd. De dekonstruktivisten bijvoorbeeld, en Lacan, zijn afwezig, ook al spreek ik, net als zij, over interpretatie en, uitgebreid zelfs, over de psychoanalytische opvattingen. Ondanks alle verwantschap in ‘de problemen’, blijft hun denkwijze mij vreemd, behalve die van de vroege Ihab Hassan (maar deze is allang vergeten, ook door hemzelf). Hun theorieën bevinden zich naast en niet binnen mijn

[p. 10]

aandachtsveld, zodat van een diskussie alleen maar misverstanden te verwachten zouden zijn.

Maar ook als het gaat om standpunten waarmee ik mij wel nadrukkelijk bezighoud, is er een grens: de datum waarop ik begon te schrijven, 1 januari 1984. Publikaties van na die dag komen alleen heel incidenteel ter sprake. Ik zeg dit vooral ten behoeve van lezers als die criticus, die in Beperkingen een onrechtvaardige behandeling van Jonathan Culler signaleerde, omdat twee van zijn boeken (waarvan het ene nog niet verschenen was, en het andere vermoedelijk zelfs nog niet gekoncipieerd) door mij genegeerd waren. Ook toen had ik overigens een afsluitdatum vermeld, maar dat had blijkbaar niet geholpen. Misschien heb ik dit keer meer sukces.