Het onuitsprekelijke

[p. 117]

26. Mei (1906)

Zou je dat denken? Geloof je werkelijk, dat ik mij te zeer in algemeenheden begeef en op de duur mezelf daarin wel zou kunnen verliezen?

Daarop wil ik je eens dadelijk antwoorden. Misschien wanneer je laatste briefje hier enige dagen vroeger aangekomen was, dat ik dan tegen je bedekte waarschuwing weinig had vermogen in te brengen. Want ik was tot voor kort door het toevallige en bijzondere van mijn bestaan zó volkomen afgesloten, dat er voor een algemener plan geen plaats meer scheen over te blijven, laat staan dan, dat ik mij daar nog in gedachten had kunnen oriënteren.

Tot een paar avonden geleden, terwijl ik vanuit mijn kamer de juffrouw met de meid hoorde praten, het mij sinds lange tijd weer gegeven werd, die eigenaardige atmosfeer te onderkennen, waarin alles met elkander in levend verband staat. Het is daarmede zó gesteld, dat ik in zulke momenten mezelf en de omgeving niet anders waarneem, niet vertrouwder vooral, dan die enkele malen, dat ik van straat of in het voorbijgaan mensen in een kamer gadesloeg. Of ook, zoals een vreemde, toevallig een blik door het venster werpend, mij daar in het lamplicht aan tafel zou zien zitten, zó en niet anders, word ik dan mijn eigen leven gewaar. En al komt ook voor een ogenblik het diepst-eigene daardoor weg te vallen, het geheel wordt van een nieuwe samenhang doordrongen, die reeds inniger aandoet dan alle vroegere intimiteit.

Ik weet niet meer, wat ik er in mijn vroegere brieven over geschreven heb. Het kan me niet meer schelen. Ik weet alleen, dat deze ervaring een zo gewichtige, een zo verheffende is, dat het daarom alleen reeds waard is geleefd te hebben. Dát is het algemene, zoals ik het immer bedoelde en immer, zij het dan onbewust, heb nagestreefd. Telkens wanneer de dingen mij zo willen verschijnen - al duurde de onderbreking ook nog zo lang - heb ik de overtuiging nog immer op de goede weg te zijn. Dan is er niets bedorven of verzuimd. Dan ontstaat die atmosfeer, waarin het stof der alledaagsheid speels wordt uiteengewaaid en alles de volle bekoring van het nieuwe

[p. 118]

herkrijgt. Ja, ik herinner het me thans, ‘aan het bijzondere een algemene kant te ondekken, die richting moet het uit’, dit heb ik je vroeger woordelijk zo geschreven. Welnu, die richting gaat het uit en blijft het uitgaan, wat er ook van komen mag. Het is voor mij een levenskwestie geworden het contact met dat andere niet meer te verliezen.

Overigens weet ik zeer wel, dat dit experiment - hoe lonend het meestal ook is - tevens zijn gevaarlijke zijde heeft en misschien, dat je waarschuwing hierop doelt. Want ik merk in zulke ogenblikken maar al te duidelijk, hoe het bijzondere van mijn geval volkomen in het niet verzinkt en daardoor gaat er van deze gewaarwordingen tevens iets kil-vijandigs uit, zodat ik mij het liefste er voorgoed aan zou willen onttrekken. Maar daartoe heb ik mijn denken reeds niet meer voldoende in bedwang. Het gaat zijn eigen gang. Het vertoont mij niet alleen aan mijzelf, zoals ik in mijn kamer bij de lamp aan tafel zit. Daarmede neemt het geen genoegen meer. Het vertoont me aan mezelf als een der vele mensen in de vele huizen van een lange, lange straat en wel juist zo, met dezelfde strakke onpartijdigheid, waarmede een dergelijke lange zij straat eens, vanuit de trein gezien, voor me opdoemde. Dan kan het gebeuren, dat ik daarvan op eenmaal fel terugschrik, maar meestal gelukt het mij toch weer om, wat ik de angst voor een niet-ik zou willen noemen, terug te dringen en dan zijn het de grotere verbanden, die ik achter de kleinere voel werken.

Maar laat ik niet afdwalen. Ook behòef ik mij niet in bewoordingen te verliezen, want het gaat hier tenslotte om steeds dezelfde concrete ervaring, die ik slechts heb op te doen, om er het overweldigende van te beseffen. Zo overkwam het mij voor enkele dagen nog, haastig door de stad op weg naar een bankhuis en daardoor uit mijn gewone sleur geraakt, dat ik op eenmaal duidelijk aanvoelde: in plaats van deze kleine bezorging uit te voeren, bezig te zijn aan een algemeen gebeuren deel te nemen. Mij in de trek van het grote levenswater te bevinden.

Zo is het en ik weet bij ingeving, hoe zich hier sferen open doen, waar kunstenaars de aandrift voor hunne verbeeldingen vinden. Maar ik ben geen kunstenaar en om dus van de lijde-

[p. 119]

lijke aanschouwing tot aktiviteit te geraken, zou ik het algemene verstandelijk moeten benaderen.

Maar dan stuit ik voorlopig op niets dan tegenspraak. Voor mijn verstand doet zich eenzelfde dilemma op als indertijd voor mijn gevoel, toen ik geluk niet meer van weemoed kon onderscheiden. Voor het onuitsprekelijke komt dan het onbegrijpelijke in de plaats. Want mijn verstand blijft er zich tegen verzetten - al wordt het in de gewaarwording ook nog zo zuiver gedemonstreerd - iets tegelijk als het een en het ander, als bijzonder en algemeen te aanvaarden. En zelfs wanneer men zegt, dat het algemene zich door het bijzondere kenbaar maakt, slechts door het bijzondere heenschijnt, dan is de zg. algemene kant van het bijzondere toch tegelijk de bijzondere zijde van dat algemene. Duidelijk is, dat het algemene er niet op uit gaat de dingen van elkander te onderscheiden. Wat allen gemeen is kan niet als kenmerk dienen. Het gaat er om, alles zonder onderscheid te verenigen, maar dat brengt weer met zich, dat uit dat laatst bestaanbare zelf automatisch ieder kenmerk weggevallen is en er dus hoegenaamd niets omtrent kan worden uitgesproken of te begrijpen valt. Daarbij komt, dat van het bijzondere tot het algemene stijgend, men het nooit anders dan tot een algemeenheid brengen kan. Het algemene als zodanig wordt daardoor niet beroerd. Als universum bijv. behoudt zo'n algemeenheid zelfs nog hare bijzondere zijde, daar met betrekking tot zijn schepper ene andere verwerkelijking toch evenzeer moet hebben vrij gestaan. Maar wat gebeurt hier tenslotte? Er wordt over universum, dingen, god, bestaan - alles algemeenheden - gesproken nog voor het denken omtrent het algemene zelf tot klaarheid gekomen is. Of dit mogelijk is blijve de vraag. Maar zolang zich nog een onderscheid, zelfs tussen algemeenheden, geldend maakt, wordt zelfs met de overweging dezer vraag geen begin gemaakt. Wat mij de hoofdzaak en een enorme geruststelling is: ik voel mijn denken niet langer zich verspreiden, het concentreert zich voortaan op één punt en wat meer is, ik kan en durf het daarbij zijn eigen gang laten gaan en er als een onpartijdig toehoorder naar luisteren. Het lijkt boud gesproken, maar ik vertrouw op mijn verstand en heb gegronde

[p. 120]

hoop, dat het uit al deze verwikkelingen zijn weg zal vinden. Aan die zielige toestand, waarin ik reeds al te lang verkeerde, het leven niet aan te durven uit angst voor de dood, waaraan men toch door zijn geboorte kwam te vervallen, aan die halfslachtigheid zal een einde moeten komen. Maar daarvoor zal ik thans dienen te beginnen mij systematisch wat moeite te geven. Zo zij het.