Het onuitsprekelijke

[p. 114]

25. April (1906)

Langzaamaan geloof ik nu toch zo ver te zijn, dat wanneer de werkelijkheid mij al te dicht op het lijf rukt, ik als regel de angst onder de knie vermag te houden. Het overkomt me nog wel, terwijl ik 's avonds in mijn kamer zit te lezen, dat mijn aandacht niet meer bij het boek blijkt te zijn en ik tevens bemerk, hoe mijn denken eigenzinnig bezig is mij schrik aan te jagen. Ik probeer dan weer verder te lezen, maar die tergende stem - die toch ook mijn eigene is - laat zich niet meer tot zwijgen brengen. Het is blijkbaar de bedoeling om de vredige bezonkenheid van de avond tenslotte nog te verstoren.

Als het ware, achter de rug van het boek om, door de inhoud van het gelezene heen, worden vanouds beproefde paradepaarden op de voorgrond gebracht. De verschrikking van het heelal met zijn miljoenen werelden. Het raadsel van de dood. Maar ditmaal missen zij hunne uitwerking totaal. Want ik behoef het universum niet meer te vrezen, sedert het mij in die eerste lentenachten als iets lieflijks is verschenen. Als een veld vol lichtende bloemen. Ik voel, hoe de concrete voorstelling der wereldruimte mij niet alleen geen angst meer vermag aan te jagen, maar ook geen stand kan houden tegen de overtuiging, het tevens met nog geheel iets anders te doen te hebben. En de dood...

De penhouder is mij ontgleden. Ik herinner mij de beschrijving van een sterfhuis-bezoek. Ergens bij Tolstoi. Hoe de mensen daar bloemen brengen, hun beklag komen doen; over de gestorvene en de dood spreken, medelijdend en diepernstig, maar toch zo, als ging het gebeurde alleen de overledene iets aan. Tolstoi's bedoeling zal hier wel geweest zijn op het onbewuste leven der grote massa een schamplicht te werpen en aanvankelijk hield ik die mensen dan ook voor tenminste nogal dom. Intussen heb ik de dingen toch anders leren bezien en zo'n afwijzing van de dood, zij het dan onbewust, valt thans meer in mijn kader dan ‘aan de dood te lijden’ en er zijn ganse leven door te laten overschaduwen. En dan, wie staat er borg voor, dat het geen ziekelijke, ja dodelijke, inbeelding is, een idee fixe: te moeten sterven. Wie niet aan de dood

[p. 115]

gelooft, sterft ook niet. Hebbel heeft dat gezegd en er zit allerhand achter. O.a., dat er in de sfeer van het denken met de dood te onderhandelen valt. Alles goed en wel, maar ik schaam mij niet te bekennen, dat al schrijvende over dit ‘onderwerp’ mij op eenmaal een adem-beklemmende angst overvalt.

Waarop komt dit alles tenslotte neer? Het komt daarop neer, dat, nu eens onder deze, dan weer onder gene vorm, het onbegrijpelijke door het denken wordt uitgespeeld om angst en verslagenheid teweeg te brengen. Het denken opereert daarbij met het ondoorgrondelijke als iets, dat onloochenbaar vaststaat en waarmede het overigens niets te maken heeft. Het wijst op het onkenbare als op iets huiveringwekkends, zonder tot het inzicht te geraken, dat het onbegrijpelijke - zoals trouwens in het woord zelf ligt opgesloten - alleen maar bestaan kan zolang er van denken sprake is. Dat het onbegrijpelijke zich enkel in de sfeer van het denken op kan doen en wel als een kenmerk, dat het denken omtrent zichzelf heeft uitgedacht. Een weten van zich, zij het dan als beperkt, maar als weten van zich dus een kenmerk van bewustheid voor het denken.

Hoe paradoxaal het op het eerste gezicht ook moge klinken, dat juist het onbegrijpelijke een kenmerk van bewustheid zoude zijn, eenmaal met deze gedachte vertrouwd, blijft er van de verschrikking, die het ondoorgrondelijke uitoefent, steeds minder over. In de plaats van een besef van onmacht treedt een verheffend gevoel door de wetenschap, dat het denken in staat blijkt zichzelf - zonder enig vreemd hulpmiddel - tot het voorwerp zijner eigen beschouwing te maken en tenslotte iets, hoe negatief dan ook, omtrent zichzelf te weten te komen. Het onbegrijpelijke, als weten van zich, vertoont daarmede zijn begrijpelijke kant en wanneer hiertegen het bezwaar geopperd werd, dat het dan opnieuw onbegrijpelijk blijft, waar het denken zijn vermogen tot zelfbeschouwing vandaan heeft en dus evenzeer onverstaanbaar blijft, hoe het tenslotte aan dat onbegrijpelijke zelf komt - het onbegrijpelijke van het onbegrijpelijke - dan ware daarop voorlopig te antwoorden, dat de ondoorgrondelijkheid van een vermogen

[p. 116]

toch reeds te verkiezen is boven het onloochenbare ener machteloosheid. Brengt men verder te berde, dat met een weten van zich als beperkt dan toch tevens ene tekortkoming uitgesproken wordt, dan zou in dit verband aan een uitlating van Goethe herinnerd kunnen worden. Door hem is ergens gezegd: ‘Wie het grote wil moet zich weten te beperken’. Het grote dus niet langer als het grootste altijd nog overtreffende, maar het grote, het in zichzelf samenhang vindende en daardoor niet ver-lopend. Ook het denken behoeft zich niet te schamen, dat het niet ver-loopt en zij, die uit hoofde van het onbegrijpelijke van een ‘tragiek van het denken’ menen te moeten spreken, lijken mij toch nog wel in hun kinder-denkschoenen te zijn blijven staan. Mij kwam voor enige tijd een brochure met deze ontmoedigende titel onder de ogen. Maar daarover later. Ik voor mij geloof de langste tijd met de maan en de sterren aan tafel te hebben gezeten.

Sinds gisteren is het hier weer prachtig voorjaar. Bijna zomer. Vanmorgen, mijn weg nemend door het park met de vele beelden, waarover ik je al eens schreef, ontwaarde ik op een vijver twee roeibootjes. Een alleraardigst gezicht. Vanmiddag er weer langs komend, waren er minstens dertig van die bootjes. Roeiers en roeisters, heel luidruchtig en in volledige vaaruitrusting. De mannen met blauwe petten, waarop grote vergulde ankers of de namen van vermaarde linieschepen. Veel te veel mensen voor een paar vijvers niet groter dan die in het Haagse bos. Daarbij het merendeel niet kunnende roeien, zodat voortdurend aanvaringen gevolgd door min of meer heftige scheldpartijen. Het toch al erg sjofele bosaspekt totaal verknoeid. Kermisgedoe.

Maar dat is nu eenmaal het onvermijdelijke inconveniënt van een miljoenenstad. Gisteravond van plan wat naar buiten te gaan, vond ik aan het spoorkaartenloket een rij van ruim honderd mensen, die hetzelfde plannetje met hetzelfde recht hadden opgevat. Maar ik heb er toen toch maar de voorkeur aan gegeven de doctorandus te gaan opzoeken, met wie weer alles bij het oude is. Maar genoeg voor heden. Houd je maar goed.