Het onuitsprekelijke

22. Februari (1906)

Voor enige dagen was het een jaar geleden, dat ik hierheen kwam. Ik meende deze gebeurtenis enigszins feestelijk te mogen herdenken. Het liefste was ik 's avonds gaan eten in dat oude hotel, waar Mr. J. mij had ondergebracht. Maar het bestaat niet meer. Het is ten offer gevallen aan de bouw van het grote eethuis, waarover ik je in mijn laatste briefje berichtte, en gesloopt.

Ik ben toen maar naar een variété getrokken en heb daarna in de marmerbar van ‘Grand gala’ nog een paar whisky's gedronken. Gaarne had ik de doctorandus en zijn hond op portatieve wijze in het geval betrokken maar met de eerste leef ik bijna een week in onmin. Ruzie wegens de verbuiging van een woord. Om weer goed te worden is de doctorandus veel te eigenzinnig, zelfs al zou ik er de eerste stap toe doen. Zo spreken we niet meer met elkander en wanneer zijn hond mij wil begroeten, houdt hij hem daarvan bars terug en neemt mij door zijn oogglas verachtelijk van het hoofd tot de voeten op. Wel jammer, vooral omdat wij na afloop van de morgen allebei in het kantoor onze boterhammen blijven verorberen en dit vijandig-zwijgend samenzijn voor mij ondragelijk dreigt te worden. Daarbij heb ik innerlijk tegen de doctorandus niets en zal er op den duur toch wat op gevonden dienen te worden. Maar als gezegd: het is een te onhandelbaar heerschap.

De avond alleen doorbrengende, had ik ruimschoots gelegenheid tot een recapitulatie van het afgelopen jaar en het resultaat bevredigde mij meer, dan eigenlijk te verwachten was. Een ding is zeker: halfslachtigheid is er in mijn leven niet

[p. 106]

meer en in dit opzicht lijkt het toch wel een belangrijk jaar te zijn geweest.

Tenslotte in de bar gezeten, kwam mij de eerste avond in dat oude hotel voor de geest, weer steeg dezelfde atmosfeer van vol en krachtig leven om mij op, waarvan ik toen zozeer genieten mocht, zonder er mij op enigerlei wijze verder mede in te laten. En een vergelijking opstellende, viel deze niet ten voordele der beweging in de pronkgelegenheid uit. Wanneer men daar niet door veel geld te verteren, dansen enz. aan deel neemt, gaat er zo goed als niets van uit. Wat dat betreft, ben ik dan ook aan geen al te grote verzoekingen meer blootgesteld en ook voor de rest heeft zich mijn uiterlijk bestaan reeds dermate geconsolideerd, dat het niet zo gemakkelijk een speelbal van vreemde krachten zal kunnen worden.

Daartoe heeft natuurlijk mijn betrekking hier het hare bijgedragen en in mijn bijzonder geval had ik het nooit beter kunnen treffen. Van de aanvang af ging het er slechts om mij te voegen en thans is mij mijn plaats zo duidelijk toegewezen, weet ik zo tot in bijzonderheden, wat er te doen en te laten valt, dat dit deel van mijn leven mij somwijlen in de doorzichtige eenvoud van een stereometrische constructie verschijnt. Zolang ik voor mijn taak berekend ben en ook voor de rest mijn plicht naar behoren blijf vervullen, wordt mijn persoonlijkheid nog slechts in zoverre bij het geval betrokken, als het tevens om een dienstverhouding gaat. Iemand, wie het aan een duidelijk besef van het verschil tussen maatschappelijk groot en - klein ontbrak, moest hier spoedig in het gedrang raken. Waar echter - om eens met Dickens te spreken - mijn eerbiedsorgaan voldoende is ontwikkeld, zo heb ik ook in dit opzicht tot nog toe nimmer enige last ondervonden. Daarbij behoort de gezant tot dat slag mensen, die ook zonder uiterlijk eerbetoon ieder ogenblik zeker van hun prestige kunnen wezen en zo bleef hetgeen op dit terrein van mij verwacht werd verre beneden de maat van wat ik geheel uit eigen beweging en zonder in het gevlei te willen komen, had kunnen geven.

Terugblikkend is van twee kanten de mogelijkheid tot wrijving weggevallen en blijk ik zowel berekend voor mijn werk

[p. 107]

als voor een dagelijkse omgang met mensen, die sociaal hoog boven mij staan. Ook dit is een belangrijk resultaat van het afgelopen jaar. Zich in die ganse kantoorbeweging een onderdeel van een geruisloos lopend raderwerk te voelen, al ontveins ik mij tegelijkertijd niet, hiermede van mijn werkkring een keerzijde te hebben beroerd, die op den duur gevaarlijk zou kunnen worden.

De onmogelijkheid nl. om door persoonlijke toewijding de ‘zaak’ in de hoogte te brengen, het totale gebrek zelfs aan een prikkel om zich in welke richting ook aktief te ontplooien. Ik ben mij daarvan zeer wel bewust, maar sedert ik die betrekking bij de krant van de hand gewezen heb, is voor mij de beslissing definitief gevallen.

Ik wens niets anders meer dan op de achtergrond te blijven, te behoren tot dezulken, die ‘in de schaduw leven’. Maar dit heeft dan ook als onvermijdelijk gevolg, dat ik voor de velerlei positieve waarden, welke de levensstelligen ter beschikking staan, een tegenwicht hebben moet, en wel aan gedachten, aan stemmingen, waaraan zij in hunne bedrijvigheid te nauwernood aandacht kunnen schenken. Wat voor hen een hoofdzaak [is], is voor mij een bijzaak, en omgekeerd.

Al schrijvende heb ik het gevoel tot de pretentie van een leeg woordenspel te zijn vervallen en daarom lijkt het wel de moeite waard tenslotte ene ervaring te vermelden, die ik tijdens mijn feestavond in dat variété heb opgedaan.

Het programma bood niet veel bijzonders en ik was al bezig mij te vervelen. Ik zag de omgeving, hoorde zelfs de muziek niet meer. Het speet me mijn vertrouwde avondwandeling voor een zo twijfelachtig ondernemen te hebben prijs gegeven. Tot ik door de wisseling van een schijnwerper en met dezelfde snelheid in de omgeving terugkeerde.

Op het halfdonkere toneel bewoog zich een vrouw, halfnaakt, zoals dat thans de menigte hier verlangt. Ze gesticuleerde met blote armen en handen. Zo voerde blote dans-passen uit. De muziek schampte op. Naar het toneel kijkend, voelde ik het duistere variété zich verruimen, wist ik achter mij de zaal en de bovenrangen rondom dicht bezet en was zelf nog slechts een der vele vleesgezichten, die gelijk appels op regalen

[p. 108]

het huis tot de nok toe vulden. Voor een ogenblik werd dit op elkander-gepakt-zijn der mensenmassa tot een zwoele benauwing.

Toen leek de zoldering voor het zwarte nacht-buiten open te gaan, bevrijdde zich mijn bewustzijn uit de omkluizing van de donker-overvolle zaal, die als door een koele luchtstroom was gezuiverd.

Op het toneel, dat ergens in een schuinverloren diepte kwam te liggen, kreeg het dansen der vrouw een geheel nieuw aanzien. Door het schrille licht van de schijnwerper vervolgd, fladderde zij van vereenzaming in vereenzaming. Haar blanke ledematen, het bepoederde naakt van haar schouders en rug, waren broos-doorzichtig als een rozig bloemblad. Stond zij even stil en neigde zij zo het hoofd, dan leek zij de dood getrotseerd te hebben en wanneer zij daarna weer, al dansende, de open palmhanden van zich afbracht, ving zij daarmede in zilveren bekkens het neerklaterend licht van verre sterrenornamenten op.

Ik zal wel de enige in het variété geweest zijn, die die vrouw tegen de coulissen van het heelal heb laten dansen. Ook klinkt het achteraf nogal onbenullig, dat er verder niets gebeurde, dan dat ik tijdens de vertoning tegelijkertijd aan de maan en de sterren daarbuiten heb gedacht. Het overkwam mij voor de eerste keer en heeft een onvergetelijke indruk achtergelaten dit zich afspelen van het gewoon-alledaagse onder de formidabele begeleiding van het wereldgebeuren.

Meer weet ik voorlopig niet en het is mij ook niet meer gelukt door er beredenerend over na te denken, deze ervaring opnieuw te beleven. Toch lijkt het mij meer dan louter toeval, dat zich juist bij de intrede van het nieuwe jaar, dat ik hier beginnen ga, iets dergelijks moest demonstreren. Ik heb het als ene aanduiding opgevat, dat gedachten als de dood, niet alleen op de lange duur te verdragen moeten zijn, maar van bijna geheel negatieve bestaansvormen als de mijne, de enige ware kern uitmaken. Ik geloof, dat dit inzicht een nieuwe fase in mijn leven beduidt.