Het onuitsprekelijke

19. December (1905)

Je brief en briefkaart in orde ontvangen. Hartelijk dank ervoor. Van mij is er intussen geen epistel in het ongerede geraakt en wel om de eenvoudige reden, dat ik het nog immer niet tot schrijven heb gebracht. Wil het verontschuldigen. Het gaat me niet bijster voor de wind en ik kan het niet over me verkrijgen je daarginds al dadelijk met gedeprimeerde stemmingen lastig te vallen. Ook was ik te beducht om op de ontwikkeling der dingen, die in de aanvang van zo'n

[p. 87]

nieuw stadium dikwijls reeds beslissend is, enige invloed uit te oefenen. Maar om oprecht te blijven, kwam er ook nog iets anders bij. Je vertrek uit onze vroegere omgeving heeft een leemte ook in onze verhouding achtergelaten. Ik voel je meer dan in letterlijke zin van me verwijderd.

Misschien - en het ware te hopen - dat ik me daarin vergis, maar het neemt niet weg, dat ik bij het bericht van je overplaatsing iets dergelijks ondervond, als toen mijn moeder haar intrek bij mijn zuster nam. Ik schreef je dat, geloof ik, al en ook hoe daardoor mijn liefde voor haar in conflict kwam met mijn egoïsme. Een ‘ficher le camp’ zij het naar betere condities, die ik haar van harte gunnen moest, maar voor mij het wegvallen van enkele innig-vertrouwde plaatsen, waar het zo goed was in herinnering te mogen verwijlen. Wel eigenaardig, dat, zoals toen in mijn gevoelsleven, ik door jouw heengaan thans me in mijn denken geïsoleerd merk. Er waren blijkbaar toch nog zekere geestelijke waarden, die ik daarginds onder je veilige hoede wist. Je vertrek heeft daarin wijziging gebracht. Onze verstandhouding lijkt me - zij het wellicht ten onrechte - voorlopig onderbroken. Ik vermoedde reeds, en je briefje kwam er de bevestiging van brengen, dat jij met je sterker innerlijk, niet alleen in staat zou blijken je spoedig aan nieuwe toestanden aan te passen, maar je er tevens in te doen gelden. Het lijkt me de enige manier om voorwaarts te komen, met de uiterlijke verandering tevens zijn eigen leven te ontplooien. Mij is het niet gegeven en daarom kan ik de gedachte niet van me afzetten reeds in die korte tijd beduidend bij je ten achter gebleven te zijn. Een gewaarwording, als hadden zich onze wegen thans eerst wezenlijk gescheiden.

Hoe dit alles moge zijn, ik heb als nooit tevoren de noodzakelijkheid onderkend, mijn leventje hier wat meer substantie te geven. Ik ben geweldig aan het vervlakken. Of zoals de kapper het de laatste maal delikaat uitdrukte: het is tijd om maatregelen te nemen. Het wordt te doorzichtig. Mijn uiterlijk bestaan - het kantoor, de regelmaat van een pension, de beslotenheid der winteravonden - het heeft zich in die mate geconsolideerd, dat er nog slechts een stel geledingen is overgebleven. Het geraamte van een gebouw, waar ik blindelings mijn

[p. 88]

weg vind en me aan niets behoef te stoten. Maar het is dan toch niet meer dan een geraamte. Komt daar nu nog bij - zoals de laatste dagen tijdens de lezing van een boek over logica - dat ik ook in het geestelijke een dergelijk gewrichtensysteem begin te vermoeden, dan zul je misschien begrijpen, dat er van een persoonlijke deelname weinig bekoring meer uitgaat. Dat kan zonder mij even goed zijn gang gaan en zo gebeurt het me tegenwoordig nogal eens, wanneer ik 's avonds mijn lamp heb uitgedraaid, me zonder een zweem van nare droefgeestigheid bereid te vinden voor de grote reis.

Het grote woord is eruit en ik kan het - ook met de beste wil - niet meer terugnemen. Het is mogelijk, dat ik dit briefje straks weer verscheur, maar anders schrijven dan op dit ogenblik mag ik niet. Ik heb me met die boeken, waarvan je me de kennismaking aanraadde, thans wekenlang afgesloofd. Ik heb er zo goed als niets van kunnen verwerken, wanneer me een licht scheen op te gaan, ben ik bang geworden, en het enige inzicht, waartoe ik geraakte, was voor abstractie volslagen onbekwaam te zijn. Ja, waartoe ik allemaal oncapabel ben, daar kom ik zo langzamerhand wel achter. Er is feitelijk niets meer, waarmede ik tegenover mezelf voor de dag durf te komen, soms verenigen zich mijn bijzondere tekortkomingen tot een volslagen levensonmacht en wordt de toevalligheid van mijn bestaan een woestenij van kilheid en verdorring. Hoe geweldig trof het mij dan ook - daarover wilde ik je bij nader inzien enkel maar berichten - voor korte tijd dat diepe liefdegevoel nog ongeschonden bewaard te vinden. Hoe volop en zuiver heb ik die enkele vluchtige momenten mogen genieten, zo overgegeven veilig, dat het me thans onmiddellijk als een hoopvolle leidster voor de geest komt!

Gedachteloos was ik een verlaten park binnen gedwaald, tot ergens vantussen het afhangend lover het vergezicht van het open landschap met een bomenweg in zachte nevel opdoemde, als uit lange vergetelheid. De benepen stilte van mijn binnenste verruimde zich tot de gelaten weidsheid dezer wereld, een schuchter-vreugdige ontroering werd in mij gezonden, sinds jaren voelde ik mij weer deelnemen aan het leven, werd ik er liefdevol binnengeleid, zodat ik aanvankelijk niet wist

[p. 89]

wat mij gebeurde. Maar ziet, eenmaal gezeten onder een grote boom, midden in het stille landschap, duurde die bekoring nog, stroomde in de leegte en onvoldaanheid van mijn hart al maar die nieuwe warmte, rustte ik na straffe ontbering in tederste omarming, viel alle bitterheid en vermoeienis van me af en werd het onkenbare zacht-toegankelijker dan het gewoon-alledaagse ooit was. Hoe gelukkig heb ik me in die vluchtige stemming bevonden en hoe volmaakt geschapen voor dat andere leven, dat me op zo wonderlijke wijze tegemoet kwam. Want dat is wel het hoogste en ongelooflijkste, dat ondanks alles en uit eigen beweging, het leven zich nog eenmaal tot mij overboog - als over een eigenzinnig kind de moeder - en in die koesterende liefde-warmte voelde ik een schrijn der waarheid breken. In die enkele ogenblikken, in het zachte middaglicht temidden van het stille landschap gezeten, gebeurde het verloop mijner gedachten in zuiverste overeenstemming met het onuitsprekelijke dat ik reeds immer had geweten en bleef er niets toevalligs meer in mijn bestaan. Het bijzondere was het onverminderde wezensstarrigheid (?) in het algemene opgegaan, met een lichte bevreemding herkende ik de geestelijke in mezelf, maar opstaande en tot bezinning kerend ervoer (?) ik als terugslag tevens, hoe, wat een toestand, een bewust gecultiveerde eenheid had kunnen worden, slechts een verstervende echo uit voor immer onbereikbare verten was. O, de ontgoocheling opnieuw aan die oude slopende zelfkennis te vervallen, door het dode verleden verbannen te wezen uit een atmosfeer, die de geest als het lichaam met jeugdige veerkracht bezielde.

Alles bij alles wellicht een ervaring omtrent de relatie van het bijzondere met het algemene, die in mijn persoonlijk geval tot het smartelijk besef van volslagen onmacht moest verkeren. Maar voor een enkel ogenblik toch heb ik de illusie gehad eindelijk tot iets als waarheid te zijn doorgedrongen, in de voorhof van het geestelijke landschap vertoefd te hebben, en hoe daarmede een gevoel der gelukkigste bevreemding samenging. Dit laatste vooral, de onafscheidelijkheid van gedachte en gevoel, lijkt mij voor een beschouwelijke opvatting der dingen, het meest eigenlijke te zijn. Wijsbegeerte, die

[p. 90]

niet van het begin tot het einde de bevreemding als een diamant zo helder te bewaren wist, zou, geloof ik, mijn onverdeelde instemming niet meer kunnen vinden. Een systeem bijv., waaruit tenslotte de waarheid, als op een schotel voorgedist, tevoorschijn kwam, was het daarmede niet tegelijkertijd, zijn wezenlijk bedrijf, de wijsheid te begeren, ontrouw geworden?

Hoe dan ook, het lijkt me thans wel goed, dat ik met de lezing der door jou bedoelde boeken een aanvang heb gemaakt. Al dadelijk trof ik er de beide hier met een enkel woord aangeduide geestesrichtingen in fel conflict. Idealisme en realisme. Een realistische filosoof. Het klinkt nogal vreemd, maar daar moet men dan de geestelijke opschuiving(?) weer bij in koop nemen. Voorlopig echter zie ik in al die boeken nog heel iets anders. Zelfs zonder ze op te slaan en dus ongeacht hun tegenstrijdigheid, oefenen ze reeds een eigenaardige bekoring op me uit. Alle toch gaan er even eensgezind van uit, dat er een probleem bestaat, dat het leven geen doodgewone platte zaak is. Daardoor vooral voel ik me er bij vlagen onweerstaanbaar toe aangetrokken, meer wellicht dan door de hoop, dat ze me nog eens redden konden voor het chaos dat me bedreigt. Als muziek, als literatuur, als alle ware kunst, houden zij de beweging gaande. Hoe helder besef ik thans, dat enkel deze woorden blijvend zijn.

Maar genoeg voor heden. Mijn handen zijn verstijfd van kou. Met de centrale verwarming in de oude villa, waar ik thans woon, wil het niet bijzonder vlotten. De buizen schijnen verstopt te zijn. Ook zijn daar allerhand andere inconveniënten, waardoor mijn verblijf daar wel weer spoedig een eind nemen zal. Ik zit je met een deken over de knieën in een uithoek van mijn kamer aan een klein damesbureautje te schrijven. De rest van het ruime vertrek is in duisternis gehuld. Het gaat tegen middernacht. Laat maar zo spoedig doenlijk van je horen. Laat me je brieven voorlopig nog niet ontberen.