Het onuitsprekelijke

15. Augustus (1905)

Ik heb de indruk je ongeveer een indruk te hebben gegeven van mijn leventje hier. Ik zeg dat met opzet zo, omdat de uiterlijkheden zich tot een geheel hebben samengevoegd, waarvan ik vermoed, dat het voor de naaste toekomst eenzelfde indruk op me maken zal. Een afgeronde vorm, waarin nog komende wisselvalligheden weinig of geen verandering meer zullen brengen, zodat het me soms toeschijnt, als ware ook mij niets dan de indruk van een indruk overgebleven. Als had

[p. 64]

ik het nieuwe van mijn verblijf hier reeds volledig verwerkt en daaraan tevens de zekerheid ontleend, dat er van welke verdere verplaatsing ook, niets nieuws meer te verwachten is. De intimiteit is spoorloos verdwenen en wel in die mate, dat, wanneer ik soms droom mij weder in mijn vroegere omgeving te bevinden, de zo vertrouwde dingen daar zich in eenzelfde onverschillige algemeenheid aan me voordoen en dus door een terugkeer al evenmin meer iets te bereiken valt. Maar ik behoef ook niets meer te bereiken, want zelfs zonder intimiteit vind ik hier alles wat nodig is en hiermede vergeleken schijnt ook van het oude niets verloren gegaan. Wat dat betreft heeft er in mij eenzelfde opschuiving plaats gevonden, die ik hier in sommige verschijnselen meende waar te nemen. Het aanleggen van een verlengstuk, waarover ik je al eens schreef. Vroeger daarginds, wanneer ik erg in de knel zat, dan kon ik me nog wijs maken, dat het met een sprong naar niets te verhelpen zou zijn. Thans ben ik te ver uitgebroken, met dien verstande echter, dat de nieuwe maatstaf tevens het einde van mijn duimstok in zich sluit. Nogal radikaal, maar daar houd ik tegenwoordig wel van. De verplaatsing zelf, de beweging als zodanig, wordt daardoor naar een ander plan verwezen en uit de donkere stemmingen, die mij de laatste tijd nogal eens gevangen hielden, lijkt dan nog enkel door het denken een ontkomen mogelijk. De gewaarwording ongeveer, dat alleen nog maar een zinrijke gedachte, formule, de doortocht vrij kan maken; en als het ware daartegen de buitenwereld een reeds uitgewerkt gegeven, dat in die zelfde volmaking ook wel iets anders had kunnen zijn.

Ik kom hierop omdat me voor enige dagen een kleine vertelling van Gogol in handen geraakte, waarvan ik je de lezing ten zeerste aanbevelen kan. ‘Wij’, de Koning der aardgeesten. De geschiedenis van een student in de wijsbegeerte, die, door een heks overvallen, deze de baas blijft en vermoordt, maar daarna toch weer het offer wordt der boze machten, die hij met zijn daad beledigd heeft. Een eenvoudige volkssage, naar de schrijver zelf mededeelt, gewoonweg oververteld. Ik kan het nauwelijks geloven, maar hoe dit ook moge zijn, het heeft me bijzonder getroffen. Van de aanvang tot het einde, blijft,

[p. 65]

juist door zijn uiterste eenvoud, de auteur onafgebroken meester over de stof en gelukt m.i. (daardoor) de vergeestelijking schier volkomen. Vooral op het laatst, wanneer er dingen gaan gebeuren, die heel ongewoon, zo niet onmogelijk zijn, wordt zelfs daardoor voor geen ogenblik de indruk van het meest concrete tekort gedaan. Wordt het spookachtige natuurlijk en daardoor langs een omweg de waarheid levend, dat het gewoon alledaagse tevens het allerverschrikkelijkste is. Tijdens een passage, waar de student, die zelf reeds vermoedt, welk lot hem wacht en zich daaraan door de vlucht onttrekken wil, in doornig kreupelhout terecht komt, dat hem aan alle kanten de weg verspert, bleef er in mijn hersenen alleen (nog) maar een duister zwarte beklemming van het onontkomelijke en vielen het symbool en de werkelijkheid op eenmaal gaaf tesamen. (Het doornig kreupelbos was enkel nog obstakel.) In mijn leven nu dezer laatste maanden lijkt zich iets dergelijks te hebben toegedragen en soms meen ik er een verklaring voor te weten. Toen ik hier aankwam was ik door een isolement van enige jaren nogal in mezelf gekeerd en reageerde bijna niet meer op mijn omgeving, die in dagelijks terugkerende eentonigheid dan ook een strak en vaal fysionomie had aangenomen. Maar hoezeer ik feitelijk voor indrukken van buiten afgestompt was, werd mij pas tijdens de eerste dagen na mijn overplaatsing bewust. Er viel toen, ik meen het je reeds geschreven te hebben, een grote stilte binnen me, die ik aanvankelijk als een terugslag op de overmatige drukte hier ondervond; maar er later over nadenkend, leek dat toch een andere oorzaak te hebben. Dan kon ik het gevoel niet van me afzetten daarginds te ver te zijn gegaan, of, naar je wilt, te lang gesluimerd te hebben, zodat ik nu ook hier niet meer wakker worden kon. Mijn ontvankelijkheid voor het mij omringende leven leek (niet alleen niet meer op de gewone wijze te functioneren) tot een impotentie verzonken, waaraan zich ook mijn lichaam niet onttrok. Begonnen de dingen dan weer op me in te werken, dan wist ik er geen raad mee, dan omstonden ze me onevenredig groot en zonder samenhang, als door kinderogen gezien en boezemden ze enkel angst in. Tot, onbewust, ik ze op dezelfde manier trachtte te benaderen,

[p. 66]

waarop het me soms gelukt was orde in de verwarring van mijn binnenste te stichten. Als een blinde, met een nieuw maar nog ongeoefend zintuig toegerust, begon ik voorzichtig en op de tast rond te gaan. Voorzichtig tastend, vormen herkennend, soms vage trekken als zwakke herinnering aan een bemind gelaat. Maar meestal enkel nog de blinde, bevreemd en angstig tevens weer op wonderdadige wijze zijn weg te mogen vinden. Zo terugdenkend aan deze laatste maanden hier, schijnt het harde en massieve uit mijn leven vervluchtigd, staat het somwijlen reeds in de transparante atmosfeer van een gebeuren waarvoor ik ook wel de woorden zou kunnen vinden niettegenstaande veel donkers en verborgens nog. (Of ik zie een smalle strook van verzinkende avondgloed over een duister samengedrongen bomengroep. Het schrijn ener diepere werkelijkheid.)

Thans, nu ik er over schrijf, lijkt mij dit alles echter zo weinig en zo vaag, dat ik weer betwijfelen moet, je er in mijn brieven ook maar een notie van gegeven te hebben. Daartoe had ik ze waarschijnlijk anders moeten inrichten. Veel korter en zuiver op het innerlijk gestemd. Maar de grote verandering heeft zich voltrokken. Er ligt een periode achter me, een tijdvak, waarin niet alleen de dingen zijn voorbij gegaan, maar ik zelf ook een stuk voorwaarts ben gedrongen. Tegen mijn wil gedrongen en zo tot bezinning kerend is er weer niets dan die donkere beklemming overgebleven, waaruit ik me nog enkel door mijn denken een uitweg banen kan.

Gelukkig dus maar dat ik voor het ogenblik weer schrap sta in de kleinste praktijk. Over drie dagen moet ik de door mij opgezegde kamer verlaten en heb nog zelfs geen poging gedaan om ergens anders onder dak te komen. Dan, diezelfde avond van mijn verhuizing, een feest der Hollandse Vereniging hier, waaraan ik mij verplicht heb deel te nemen. Het is wat veel en paralyseert me steeds als het oog van de brilslang een konijntje. Daarbij een verstikkende hitte en in mijn hoofd nog de nadreun van een afscheidsavondje. Mijn huisgenoot is weg. Ik heb hem naar de trein gebracht en thuiskomend hing er nog een oude strohoed van hem in de gang, die ik toen ook maar de trap af heb geboegseerd. Een impulsief protest en voorlo-

[p. 67]

pig begin ik dan ook niet meer met mensen, die hier slechts enkele maanden blijven. Ik ben weer alleen. Eigenaardig ook juist dezer dagen van mijn moeder te vernemen, dat zij bij mijn getrouwde zuster in gaat wonen, want hoezeer dit overigens een geruststelling voor me is, geeft het toch de indruk, als werd daarginds al evenzeer met het verleden opgeruimd. Een ‘ficher le camp’, dat mijn afzondering nog pijnlijker voelbaar maakt. Een leegte te meer want tot de geringe inventaris van mijn bestaan behoorde in de eerste plaats ook mijn zorg voor haar. Nogal egoïstisch bedacht, maar ik kan het gevoel niet van me afzetten, dat ook de mensen zich langzaam beginnen terug te trekken, als wisten ze bij ingeving, dat er voor mij iets nieuws op komst is (waarmede zij verder niets meer hebben uit te staan. Schrijf dus eens spoedig, al was het maar om dit sombere vermoeden te logenstraffen) dat ik nog alleen maar met me zelf uit kan vechten. (Verwonder je intussen niet, wanneer je geruime tijd niets van me hoort.)