Het onuitsprekelijke

7. Mei 1905

De manier, waarop we hier met het kantoor zijn ondergebracht, is toch wel primitief. Op het kantje van het nog menswaardige af; beslist vernederend al is het dan vier hoog en daarom heb ik maar enige maanden gewacht met je erover te berichten, want voor mijn eerste indrukken had ik waarschijnlijk niet immer de onpartijdigste bewoordingen gevonden. Stel je, vlak onder het dak van een der hoogste huizen, drie in elkander lopende sombere vlieringhokken voor, een soort Hollandse meidenkamers, en wanneer je dat gelukt is, kan ik me de moeite ener meer gedetailleerde beschrijving eigenlijk wel besparen. Maar wellicht dat je er tenslotte anders over oordeelt.

Het eerste vertrek, waar men na het beklimmen van een honderdtal trappen, binnenkomt is zonder enig venster en ontvangt door een matglazen daklantaarn slechts een waterachtig licht. De lage wanden zijn er door archiefkasten ingenomen. De rest van het meubilair bestaat uit drie ijzeren tuinstoelen,

[p. 23]

die zonder tussenruimte naast de ingang zijn geplaatst, als moest er het nog naar adem snakkende publiek argeloos gefotografeerd worden. Onder de daklantaarn bevindt zich een antiek gesneden lessenaartje met de naakte achterzijde onbehoorlijk naar het midden der kamer gekeerd. Hier zit de doctorandus en laat in het waterachtige licht iedere dag opnieuw het immer meer verblekend verleden aan zijn geest voorbijtrekken. Aan de enige vrije wand hangt, boven een tafel, waarop een karaft met glazen, een grote spiegel in zwarte lijst. Een vale kastenkamer waarin de uitgebouwde stenen kachel, met zijn open haard en terracotta beeldversiering - twee gevleugelde vrouwenfiguren, die brandende fakkels dragen, een amor in medaillon - als een eerbiedwaardig kerkstuk aandoet.

De tweede kamer heeft slechts een venster aan de binnenhof. Ook daar is het licht zeer spaarzaam, zodat het eigenlijke vertrek in romantisch halfdonker verhuld blijft. In die jarenlange schemering voeren hun pretentieloos bestaan: een soortgelijke kachel als in het eerste vlieringhok, echter zonder haard of beeldhouwwerk; twee der gele archiefkasten en een ijzeren wasbakje, waarnaast een stenen vergiet, als in een slaapstee. Aan het enige raam zijn twee grote keukentafels, die als lessenaars dienst moeten doen, dicht op elkander geschoven en het is Mr. J. en mijn persoontje vergund, ver van de verlokkingen der wereld, tot een meer comtemplatieve waardering van het leven te geraken. Wil je wel geloven, dat ik ze heb leren liefhebben, die ‘bruits de la maison’, ook dat even opklinken van wat gebroken geluiden uit de diepe binnenhof en dat ik mijn vliering voor geen modelkantoor meer zou willen ruilen. Bovendien verzuimde ik te vermelden, dat in onze, zij het wat duistere, kamer de wandversiering niet vergeten is. Drie portretten in gekroonde lijsten, ovale vergeelde koperdrukken. Een bloeiende jonge vrouw, een afgeleefde man met open mond. Daaronder, met korte blonde haren, jongensachtig, hun dochtertje. Een grote scheurkalender. Armoedige gaslampen. Een lichtbenomen tafelkamer. Een wak van de grauwe hemel.

Het derde vertrek is in straffe tegenstelling met de beide an-

[p. 24]

dere en daarvan door een houten schot gescheiden, als doordrenkt van licht. De laatste vrije doorsneewand daar wordt van kniehoogte door een opvallend groot venster ingenomen. Opvallend vooral door zijn constructie. Het venster is in rechthoekige vakken ingedeeld, die - met ijzer omrand en van krukken voorzien - tesamen en ook onafhankelijk van elkander kunnen worden opengetrokken. Zo kan het raam in twee gave helften naar binnen uiteengeslagen worden. Of, het raam gesloten zijnde, kan een der vakken, waarvan er zich drie in iedere helft bevinden, alleen worden opengezet. Of aan weerszijden een. Daar het so samengestelde raam bovendien een dubbelvenster en slechts matig zindelijk is, lijkt het er nog meer op of het weidse uitzicht in vakken als van een legprent ware ingedeeld.

Want na de sombere bedrukking der lage vlieringhokken te grootser de overstelpende aanblik van het ongebonden buiten.

Geen doods belemmerende starre gevelrijen meer. Zo ver het oog reikt de grauwe hemel in zachte welving over de groene beddingen, de deinende heuvelen van boomkruinen, die zich nog slechts tot halverwege het grote venster vermogen op te wringen. Te midden van het woud dier uitgestrekte binnentuinen de vergulde koepel van een machtig bouwwerk. Met beelden talrijk in kleine afstanden op de zandstenen dakomranding. Vereenzaamd. Metaalmat glanzend in het kille doffe licht, als uit lang vervlogen tijden. Aan de gezichtseinder, hoog opstekend uit de traagbezonken kwalm der verre stad, fabrieksschoorstenen. Ontnuchterend, grauw en alledaags.

Tot ergens de lage hemel breekt, de gouden koepel zich fel verheldert en weer versombert, het bleek verweerde kopergroen lijkachtig afsteekt tegen de zwoegende regenwolken en een verre weerschijn van het zo kortstondig lichten de vergulde pilaartjes van het rond-open bovenstuk der koepel in een kille gloed doet staan. Als trachtte zich hier van wijd en zijd de grauw bedreigde morgen tot een schuchter begin van eigen leven op te maken. Van wijd en zijd.

De gestage wisselwerking van het alom open buiten, waardoor de wat meer verzorgde inrichting van het laatste vlie-

[p. 25]

ringhok voor licht en ruimte toegankelijk en in enkel kleur en vorm schijnt op te gaan.

Een oude verroeste vulkachel, een vloerzeil met het gebloemd patroon van een Perzisch tapijt. Een grenenhouten schrijfbureau met groen laken overtrokken. In het raamkozijn de tablet met vork en hoorn van een huistelefoon. Dit alles - de spreek- en raadskamer - schier zonder afscheiding in het vlotte hemel-lichten, onttrekt zich aan de nuchterheid van het alledaagse en verkrijgt bij wijle de volle bekoring van een nieuw bewegelijk gegeven.

Maar dan voeren de zwartig ingelopen paadjes der verveloze gronden weer binnen de doodse schemering van het middenvertrek. Weer terug in het broeikasachtige licht der kastenkamer en ligt er de vliering, de kanselarij, neerdrukkend vaal, zielloos, verlaten en ontmoedigend.

Dan gaat het - voor wie niet als ik tot de ingewijden behoort, die van de grote voortrap gebruik maken - over een door getemperde gasvlammen spaarzaam verlichte smalle gang, waarvan de onverhoedse wendingen geen einde schijnen te nemen. Tussen huiselijk aan de wanden opgestelde grote kasten door, langs blind-gesloten deuren, tot waar een zweem van daglicht lokt en onder een schuine daklantaarn de witte spijlers opsteken van de achtertrap. Even nog de duizelingwekkende aanblik ener dodelijk diepe binnenschacht. Maar het leven niet langer die vormloos matte plek in het onderbewustzijn. Weer herinnering aan de wereld en de mensen ergens ver. Met nauw bedwongen spot komt een knechtje uit een schemer portaal gedraafd, verdwijnt dan dartel in het zielloze trappehuis, zich er thuis voelend als een konijntje in een duinpan.

Tastend en aan de smalle treden hortend voert het er moeizaam omlaag. Noodgedwongen soms aan het vuilwitte hekwerk der ijzeren spijlers gedrukt om voor een strompelende gedaante plaats te maken. Enkele half-neergedraaide gaspitten verspreiden een rossig schijnsel, dat in grote afstanden aan de grauwe wanden flakkert. Schaduwen als rook, als vleermuizenwiekslag, tuimelen om de spijlenkoker.

Maar een weerspannige glasdeur knarst in haar voegen.

[p. 26]

Weer plotseling veilig gelijkvloers, lichtschuw in de stilte van een hol en bol beklinkerde hof, met alom het star-ogen der talrijke tot vier verdiepingen hoge vensters. Een flard van de grauwe hemel. Een enkele vreemd verloren binnenwoning, met bloemen in de kozijnen, een deur met een brievenbus en schelknop, als wezenlijk aan straat. Voetstappen klinkt nog leeg-vereenzaamd op in een hoge vestibule met aan de wanden grauw hard glanzend marmer. Langs het halfdonker ener statige trap met gebeeldhouwde leuningen en een mollige loper onder zware messingroeden. Het trappehuis geschraagd door blank geaderde roodbruine marmerzuilen. In de bovenschemering daar langwerpige fresco's van roommurwe naakte kinderfiguren. Over de trapopgang een helder koperen lamp met glanzende facetten van geslepen matglas. Nog binnenshuis in lichtbenomen kelderkoelte. Straatgeruchten gedempt. Een zware deur met hoge vensters achter lofwerk valt dreunend in het slot. Gejakker ener vigilante. Weer opgenomen in het vlottend stadsleven. Tussen grauwe zandsteenmassa's, zwaar tesamengedrongen onder een lage grauwe hemel. Grauw, maar verbeidend toch. Want eindelijk ontrukt aan de nachtmerrie van een eng omkluisterde tocht...

Houd het me ten goede wanneer ik hier wat uitvoerig ben geweest. Maar het geldt mijn dagelijkse omgeving en bij nader inzien lijkt het me toch wel goed, dat jij die ongeveer leert kennen. Vooral waar ik zo tot in bijzonderheden vertrouwd ben met hetgeen waartussen jij je daarginds beweegt. Misschien ook begrijp je daardoor beter, dat het somwijlen met mij een beetje grauw in grauw is.