Innerlijk noodlot

[p. 35]

Eenzaamheid.

M.

Ik zou gaarne terugkomen op een van je conclusies uit een vorig gesprek.

B.

All right, welke conclusie is dat dan?

M.

Je hebt beweerd dat het doel van het leven is zichzelf zoo volledig mogelijk te verwerkelijken, ook wanneer een mensch daardoor geheel alleen en zonder houvast met zijn medemerischen zou komen te staan.

B.

Zeker, en ik zou deze conclusie nog kunnen versterken door te beweren dat het noodzakelijk resultaat van iedere zelfstandige en consequente levenshouding vereenzaming moét zijn. Dat is dan een vereenzaming die grootendeels in innerlijken zin is gedacht. Eenzaam was Nietzsche, Rousseau en al zij, die tot de waarlijk grooten worden gerekend. Wat is er tragischer dan de volstrekte eenzaamheid van een Nietzsche, die zoo geheel alleen stond als misschien nog nooit een mensch gestaan heeft? Volledig zette hij zijn heele persoonlijkheid in voor zijn gedachtenwereld, zonder in zijn tijd noemenswaardigen weerklank te vinden.

M.

Maar bij Rousseau was het toch een geheel ander geval? Zijn ideeën werden in zijn tijd door duizenden en duizenden geaccepteerd. Hij bracht een nieuwe boodschap, die door velen met beide handen werd aanvaard.

B.

Zeer juist; het geval Rousseau ligt dan ook heel anders dan dat van Nietzsche. Vele wegbereiders vinden reeds gedurende hun leven weerklank voor hun denkbeelden,

[p. 36]

terwijl andere inderdaad niet meer zijn dan roependen in de woestijn. Maar toch was in laatste instantie ook Rousseau - ondanks het feit dat zijn ideeën ingang vonden - zeer eenzaam. Lees slechts de ‘Rêveries du Promeneur Solitaire’.

M.

Men zou dus onderscheid kunnen maken tusschen denken gevoelseenzaamheid?

B.

Zeker, en het is vooral de gevoelseenzaamheid die moeilijk is te dragen. Het gevoel alleen te staan in de wereld, geen diep en innerlijk contact te hebben met de menschen is het min of meer teleurstellende feit waarmede ieder sensitief individu, dat zich niets wil wijsmaken, zich moet vertrouwd maken.

M.

Maar je hebt toch niet ontkend dat er bruggen kunnen worden geslagen van mensch tot mensch en dat juist in enkele persoonlijke verhoudingen een tegenwicht kan worden gevonden tegen de moeilijkheden van het bestaan?

B.

Dat heb ik inderdaad niet ontkend, maar mijn beweringen waren grootendeels bedoeld als desiderata, niet als de constateering van veel voorkomende feiten.

Een waarlijk samengroeien van twee menschen tot een gemeenschap is immers een uiterst zeldzaam iets. Wij zien wel verschillende gevoelsverhoudingen die er min of meer op lijken maar de meeste van die gevoelsverhoudingen hebben weinig waarde omdat, wanneer de nood werkelijk aan den man komt de een den ander meestal in den steek laat. Het is bovendien een feit dat zulke verhoudingen grootendeels op fictie of illusie berusten en dat de een

[p. 37]

slechts leven kan door zich omtrent den ander wat wijs te maken. Objectieve waarheid bestaat er ook in de intiemste verhoudingen niet: weinig menschen zijn in staat zich volkomen van elkander rekenschap te geven en dat is maar goed ook, want anders zou het leven niet te dragen zijn. Indien alle drijfveeren eens werden blootgelegd, indien al het egoïsme eens naakt en meedoogenloos aan de kaak werd gesteld, zouden zeer velen allen moed verliezen.

M.

Indien ik wel raad, berust dus volgens jou in laatste instantie alles op egoïsme?

B.

Inderdaad; het individu en zijn eigen ik zijn de primaire basis van het leven en maar hoogst zelden is het aan iemand, ondanks alle sublimatie, mogelijk zichzelf weg te cijferen. Eenzaam staat het ego, dat door schijn en fictie heenziet, in de samenleving. Eenzaam tracht het zijn eigen ik te verwerkelijken en alle contact dat zich incidenteel of voor langeren duur ontwikkelt, kan den eenigszins helderziende niet verhelen dat hij in laatste instantie toch alleen staat.

M.

Volgens jou is dus dat alleen-staan eigenlijk de normale toestand?

B.

Ja, althans voor den mensch die ingezien heeft dat de eenzaamheid van hart een onvermijdelijk factum is.

M.

Gaat het dragen van zulk een eenzaamheid dan niet boven menschelijke kracht?

B.

Voor de meeste menschen zou het dat zeker zijn, maar daar zij zich geen rekenschap kunnen of willen geven van hun innerlijke situatie, raakt het hen niet. En voor de enkele anderen, waaronder ik ook mijzelve reken, bestaat

[p. 38]

er zooiets als oefening en het is deze oefening waarvan Nietzsche spreekt in een brief waarvan ik hier enkele regels wil citeeren: ‘Wenn ich Dir einen Begriff meines Gefühls von Einsamkeit geben könnte! Unter den Lebenden so wenig als unter den Toten habe ich jemanden, mit dem ich mich verwandt fühle. Dies ist unbeschreiblich schauerlich; und nur die Ubung im Ertragen dieses Gefühls und eine schrittweise Entwicklung desselben von Kindesbeinen an macht mir's begreiflich, dass ich daran noch nicht zugrunde gegangen bin.’ Nietzsche had het ver in die oefening gebracht en ieder die wil blijven leven, terwijl hij zich voortdurend rekenschap geeft van de desolate werkelijkheid, moet het er noodgedwongen eveneens ver in brengen. Het is moeilijk, zeer moeilijk zich te beheerschen en te berusten, wanneer men duizend handen zou willen uitsteken en duizend congruente harten zou willen vinden. Niets is meer deprimeerend dan de gedachte iederen dag eenzaam door de straten te loopen, niet te kunnen uiten wat binnenin leeft en zich zoo gaarne een weg naar buiten zou banen. De lente bloeit, de zomer komt, door de herfstbosschen loopen wij eenzaam vol verlangen en bij het haardvuur in den winter groeit de wensch naar een ander mensch, die ons volledig zou begrijpen en approuveeren, tot bovennatuurlijke proporties... maar de maanden en de jaren gaan voorbij zonder dat onze gevoelens ooit sterken en duurzamen weerklank vinden; men wordt ouder en met dat ouder worden groeit de beheersching, het inzicht dat aan de eenzaamheid niet te ontkomen is,

[p. 39]

dat er hier beneden weinig, zeer weinig de moeite waard is en dat het daarom maar beter is zich op te sluiten in zichzelf en weinig, zeer weinig van het leven te verwachten.

M.

Leidt dat dan niet tot een eenzelvigheid, die den gewonen menschelijken omgang uitsluit?

B.

Dat is in het geheel niet noodig. Men kan zich schikken in de noodzakelijkheden van het maatschappelijk gebeuren, zich desnoods nu en dan aansluiten aan de egoïstische gezelligheid zonder welke normale menschen niet kunnen leven, en toch boven dat alles staan, er naar streven zijn eigen wezen en innerlijke eenzaamheid te sauveeren. Op den duur went men er dan aan die innerlijke eenzaamheid als iets normaals te beschouwen; men gaat er mee naar bed en men staat er mee op.

M.

Maar blijft dan toch ondanks die berusting niet een groot en onstilbaar verlangen leven naar alles wat in dit bestaan wordt ontbeerd?

B.

Dat verlangen zal altijd blijven en zonder dat verlangen zou ik veel armer zijn. Leven zonder verlangen beteekent de Dood.