Innerlijk noodlot

[p. 27]

Goed en kwaad.

M.

Bestaat er een absoluut goed en kwaad?

B.

Natuurlijk niet, omdat alles afhangt van het standpunt vanwaar men de zaak bekijkt. Wat in het eene geval goed is, is in het andere te veroordeelen en omgekeerd.

M.

Maar de maatschappij, de menschen stellen toch objectieve normen, waarop onze geheele samenleving is gebaseerd?

B.

Zeker en die normen hebben betrekkelijke geldigheid omdat anders een wanorde zou ontstaan. Maar de mensch die zich zelfstandig rekenschap geeft van zijn moreele daden moet in bepaalde gevallen den moed hebben die normen te verbreken. Wat in maatschappelijken zin als moreel zal worden aangemerkt, kan integendeel hoogst immoreel zijn en wat als immoreel wordt uitgekreten kan een hooge en edele handeling zijn.

M.

Geef eens een voorbeeld.

B.

Met alle genoegen: daar is het bekende geval van den jongen man die zijn moeder, die aan een ongeneeslijke, martelende ziekte leed, door het toedienen van een doodende medicijn uit het leven hielp. Hij kon haar lijden niet langer aanzien en ging met haar toestemming over tot een daad die hem door zijn geweten werd opgelegd. De Fransche rechtbank sprak hem vrij, maar in ieder ander land zou hij tot vele jaren gevangenisstraf zijn veroordeeld.

M.

Terecht.

B.

Van maatschappelij k standpunt gezien misschien wel, maar dat is hier niet belangrijk. Belangrijk is dat hij, met voor-

[p. 28]

bijgaan van de conventioneele moraal, den moed had zelfstandig te handelen zooals hij het het beste achtte. En al had hij er enkele jaren gevangenisstraf voor gekregen, dan had hij het natuurlijk tóch moeten doen. Zoo zijn er ook gevallen denkbaar - en zij hebben zich meermalen voorgedaan - dat een dokter een patiënt bewust uit zijn lijden helpt wanneer hij weet dat er geen kans op genezing bestaat. Zoo is het ook met abortus, die in bepaalde gevallen moet worden toegepast, ook wanneer de wet haar verbiedt.

M.

Je bedoelt abortus op grond van sociale omstandigheden?

B.

Zeker, althans in de eerste plaats, ofschoon er nog verschillende medische indicaties kunnen zijn die niet onder de gangbare vallen. Daarover wil ik het nu echter niet hebben.

M.

Indien ik mij niet vergis bestaat in Rusland abortus op grond van sociale omstandigheden.

B.

Ja, want daar heeft men ingezien dat het niet aangaat kinderen de wereld in te loodsen waarvoor niet kan worden gezorgd. Ginds is een moraal ontstaan, die hier nog steeds als immoreel zou worden gebrandmerkt.

M.

Wat is dan jouw onderscheid tusschen moreel en immoreel?

B.

Ik heb je reeds duidelijk trachten te maken dat dit onderscheid geheel en al afhangt van de omstandigheden. Wij moeten ons hier losmaken van de geijkte normen der massa en alleen het geweten laten spreken.

M.

Dus het geweten is hier de determineerende factor?

B.

Ja.

[p. 29]

M.

Maar is het geweten zelf geen product van de historische ontwikkeling der moreele begrippen?

B.

Zeker niet: die redeneering, die zooals je weet door Nietzsche wordt: verdedigd, gaat slechts zeer ten deele op. Ik ontken niet dat het meerendeel van de menschen zóó onder den ban van moralistische en clericale verbodsbepalingen leeft, dat zij eigenlijk geen eigen geweten meer bezitten. Ik ontken niet dat velen de geijkte moraal gebruiken om het zichzelf gemakkelijk te maken, eigen lafheid te bemantelen en onder het mom van moraliteit egoïstische doeleinden na te streven, maar er is toch in den mensch een instinctief voelen van wat hij wèl en wat hij niet mag doen. Al zullen wet en moraal minder fraaie daden van een bepaald individu ten opzichte van de buitenwereld dekken, zoo zullen zij hem toch niet vrijwaren voor de wroeging die onvermijdelijk, onontkoombaar aan zal komen kloppen. Het geweten is en blijft een reëele, primaire grootheid, ondanks ieder moraliseeren, ondanks de conventioneele moraal waartegen Nietzsche met recht te velde trekt.

M.

Maar wijst het bestaan van het geweten dan juist niet op het bestaan van een absoluut goed en een absoluut kwaad?

B.

Neen, althans niet in den zin die daar in het algemeen aan wordt gehecht. In een bepaald geval kan diefstal, bedrog, ja zelfs het dooden van een mensch goed en noodzakelijk zijn. Indien aan iemand die mij zeer lief is door een ander het bestaan onmogelijk wordt gemaakt, dan heb ik het

[p. 30]

volste recht, neen de plicht, dien ander onschadelijk te maken. Het doel heiligt hier de middelen.

M.

Dat is een uiterst gevaarlijke maxime.

B.

Alleen wanneer zij zou gelden voor de heele maatschappij, maar niet in mijn geval. Daarbij komt dat ik, gelijk je weet, onderscheid maak tusschen menschen en menschen en dat ik daarom ten opzichte van den een geoorloofd zal achten wat ik ten opzichte van den ander als ongeoorloofd moet brandmerken.

M.

Je bent dus aanhanger van een dubbele moraal?

B.

Niet alleen van een dubbele, maar misschien wel van een duizendvoudige moraal... Zoo zal ik ten opzichte van iemand die mij nastaat een anderen maatstaf aan mijn handelingen aanleggen dan tegenover een individu dat mij betrekkelijk of geheel indifferent is. Wanneer ik weet dat ik op iemand volkomen kan vertrouwen, zal ik dat vertrouwen niet beschamen, maar ik zal niet de minste scrupule ondervinden iemand die mij tracht te bedriegen, harder te bedriegen en iemand die mij tracht te bestelen, nóg meer te bestelen. Ook hier geldt voor mij slechts de verhouding van individu tot individu; die verhouding is ten opzichte van ieder individu anders en zoo varieert ook de moraal naar gelang van de relatie en de omstandigheden. Ook hier bestaat een ‘Rangordnung’, een Rangordnung dus in moreelen zin. Het is mijn geweten, dat naargelang van individu, plaats en omstandigheden, mijn handelingen bepaalt en het is dit geweten dat mij nooit in den steek laat.

M.

Ook, wanneer dus je geweten je een gedragslijn zou voor-

[p. 31]

schrijven die lijnrecht ingaat tegen de maatschappelijke orde, tegen het oordeel van je medemenschen, zelfs tegen de meening in van de menschen die je nastaan........?

B.

Dan zou ik toch die gedragslijn volgen, want het geweten is de eenige richtsnoer.