Innerlijk noodlot

[p. 22]

Verstand en gevoel.

M.

Wat is de plaats van verstand en gevoel in jouw wereldbeeld?

B.

Verstand en gevoel zijn voor mij twee polaire verschijningsvormen en kenbronnen van het menschelijk leven. Het verstand of intellect is de rationeele, het gevoel de irrationeele pool.

M.

Heeft ‘gevoel’ hier dan geen zeer ruime beteekenis?

B.

Inderdaad: niet alleen de gevoelsverhoudingen in meer engeren zin, maar ook bijvoorbeeld de intuïtie en allerlei instinctieve krachten worden eronder begrepen.

M.

Wat is nu de functie van het intellect?

B.

De functie van het intellect is door logisch denken tot kennis der werkelijkheid te komen. De denkende geest richt zijn zoeklichten op de verschillende levensverschijnselen die hij koel en zakelijk tracht te analyseeren. Zulke verschijnselen tracht het intellect dan te isoleeren om door een voortdurende concentratie op ieder ervan de intrinsieke eigenschappen van die levensmanifestatie te leeren kennen.

M.

Maar door het intellect alleen kan men toch niet tot kennis der werkelijkheid komen?

B.

Zonder twijfel neen: wel verschaft het analyseerende en combineerende intellect ons uitgebreide kennis omtrent het verschijnselencomplex dat leven heet, maar toch geeft het niet meer dan een zeer eenzijdigen kijk; het heeft slechts beperkte mogelijkheden. Wel kan het ieder levensver-

[p. 23]

schijnsel afzonderlijk onder de loupe nemen, het kan de verkregen wetenschap rangschikken, combineeren en er zijn conclusies uit trekken, maar tegenover het duizendvoudig, voortdurend bewegend, stervend en groeiend samenstel van het leven, staat het machteloos omdat het die veel-eenheid niet kan omvatten. En machteloos staat het tegenover het organisme mensch waarin zooveel krachten tegelijkertijd actief zijn en van wiens wezen het nooit de uitsluitende verklaringsfactor kan zijn. Hier zien wij duidelijk de ontoereikendheid van het intellect: het leven is niet louter verstandelijk te omvatten en iedere tè uitsluitend intellectueele beschouwing ervan grijpt naast de werkelijkheid. Onjuist is daarom ook de opvatting dat door louter verstandelijk denken de kern der werkelijkheid zou kunnen worden gevonden. Deze fout heeft o.a. ter Braak door zijn matelooze overschatting van het intellect begaan. Hij heeft het leven - voor zoover hij het althans meende te kennen - aan flarden gedacht en vervormd tot een koude, belachelijke karikatuur. Zijn af keer en wantrouwen tegen het gevoel, dat hij geheel ten onrechte meestal met sentimentaliteit vereenzelvigt, heeft hem in al zijn boeken parten gespeeld.

M.

Was dat dan niet de onvermijdelijke gang van zaken bij iemand die weinig gevoel, maar - o ironie van het Noodlot - wel eenige sentimentaliteit bezit?

B.

Zeker wèl en daarom zal ter Braak, indien hij zich tot de literatuur blijft beperken, doodloopen in een slop.

M.

De irrationeele functies en verschijningen van het men-

[p. 24]

schelijk leven zijn dus voor jou een even belangrijk bezit en een even belangrijke kennisbron als het intellect?

B.

Inderdaad: gevoel en intuïtie, het bewuste en onbewuste doordringen tot verbanden, het doorvoelen van levensverschijnselen en verhoudingen vormt een even belangrijke bron van kennis als door het intellect wordt verkregen. Door gevoel en intuïtie wordt het duizendvormige leven niet ontleed en in stukjes geïsoleerd, maar saamgevat in zijn onberekenbare veel-eenheid, die niet in woorden, schemata of wetten is vast te leggen. Door louter verstandelijk begrijpen laat het menschelijk bestaan zich niet vangen: irrationeele grootheden verzetten zich tegen elke systematiek en classificatie.

M.

Is dat door een voorbeeld duidelijk te maken?

B.

Zeker: neem de vrouw. De vrouw is als het ware de personificatie van de irrationeele pool. Wij zien hier een wezen dat zich in de eerste plaats laat leiden door haar gevoelens, intuïtie en instinct. Daaraan verstandelijke, begrenzende maatstaven aan te leggen is meestal onbegonnen werk: op de meest onverwachte oogenblikken zullen er gevoelsuitingen optreden, die heel onze langs logischen weg verkregen kennis als onvolledig en onvoldoende brandmerken. Zooals de vrouw moeten wij ook het leven zien: een samenstel van irrationeele krachten dat door het intellect alleen niet kan worden omvat. Wil nu de kern der dingen worden benaderd, dan moet de mensch niet alleen steunen op zijn intellect, maar ook op zijn irrationeele krachten die als kennisbron onmisbaar zijn. Zoo is bijvoorbeeld

[p. 25]

door de intuïtie, in casu door het plotseling aanvoelen van verbanden, in de wetenschap vaak meer bereikt dan door het intellect, dat achteraf pas in werking kon treden. Het intellect alleen is niet in staat ons uitsluitsel te geven over de onderlinge betrekkingen in de wereld der verschijnselen; het is het gevoel dat ons zulke verhoudingen doet bewust worden. Intellect en gevoel zijn de twee polen waartusschen het menschelijk leven tot bewustwording rijpt en wanneer de werkzaamheid van het intellect uitgroeit tot onevenredige proporties, wordt het leven stuk en aan flarden gedacht.

M.

Is echter ook het tegenovergestelde: te zeer den nadruk leggen op de gevoelswaarden, te zeer ons verlaten op de irrationeele psychische functies, niet evenzeer af te keuren? Bestaat er hier geen gevaar voor het overstroomen der gevoelens en voor het verzinken in een min of meer vage romantiek?

B.

Dat zal ik niet ontkennen aangezien zulk een gevaar inderdaad aanwezig is. Het zich louter verlaten op gevoel en intuïtie zonder de analyseerende werking van het verstand haar deel te gunnen, kan tot even ongewenschte resultaten aanleiding geven. Zich uitsluitend door gevoel en intuïtie te laten drijven, zich te verliezen in allerlei expansies die het leven doen opbranden en in plaats van verhelderend verdoezelend werken op onze levensvisie, behoort zeker niet thuis in mijn opvatting.

M.

Wat is dan volgens jou de meest gewenschte verhouding tusschen gevoel en intellect in een mensch?

B.

Dat is het harmonische evenwicht, waarbij aan het rationeele en irrationeele ik gelijke ontplooiingsmogelijkheid

[p. 26]

is gegeven. In het werkelijke leven vindt men een dergelijk harmonisch evenwicht slechts uiterst zelden, omdat meestal de balans naar de eene of de andere zijde overslaat.

M.

Wat is dan bij een dergelijke harmonische verhouding de rol van het intellect?

B.

Behalve de reeds geschetste functie is het de taak van het verstand de gevoelens, bewust en onbewust, de impulsen en wat dies meer zij, te doordenken en zooveel mogelijk aan zijn wil te onderwerpen. Duizend gevoelens en gedachten borrelen dagelijks in mij op, gevoelens en gedachten die een weg zoeken naar buiten. En zij vinden ook vaak een uitweg door hun heftigheid, maar goed is het dikwijls vóór zij tot definitieve uiting komen hen te leggen op de weegschaal van het controleerende verstand, dat van overijling afhoudt. Wij mogen ons niet alleen verlaten op de krachten van ons irrationeele ik; het intellect moet optreden als rem en preventieve werking uitoefenen. Het verstand leert ons beheersching. Hij die zich alleen door zijn gevoelens laat leiden is in deze maatschappij reddeloos verloren.

M.

Loopt bij die beheersching de spontaniteit dan geen gevaar?

B.

Zeker wel, maar het is niet wenschelijk in dit leven spontaan te zijn. Wanneer men zich vaak gestooten heeft leert men voorzichtig te zijn en zijn gevoelens te verbergen. Dat geldt natuurlijk echter slechts voor hen met wie geen intieme relatie wordt onderhouden. In liefde of vriendschap mag de gevoelsspontaniteit nooit door beheersching worden geknot.