Innerlijk noodlot

[p. 11]

Gemeenschap en individu.

M.

Uit het vorige gesprek heb ik geconcludeerd dat individueele verhoudingen je meer aan het hart gaan dan de gemeenschap.

B.

Natuurlijk; het begrip gemeenschap is voor mij een fictie. In werkelijkheid bestaat slechts een reeks individuën X, Y, Z, enz., die weliswaar met elkander in grootere eenheden zijn vereenigd, maar toch geen organisch geheel vormen.

M.

Zoo is dan ook de ‘menschheid’ voor jou niet meer dan een schema?

B.

Zeker, evenmin als ‘Welt- of Volkswirtschaft’ voor mij reëele begrippen zijn. Weliswaar verricht het individu economische handelingen, die bepaalde algemeene reacties ten gevolge hebben, maar van eenig doelbewust, op het welzijn der ‘gemeenschap’ gericht streven is geen sprake. Het is het individu, de mensch van vleesch en bloed, die een realiteit vertegenwoordigt, niet de gemeenschap.

M.

Maar interesseert die mensch jou dan niet?

B.

Soms wel, maar niet altijd. Zooals ik reeds zeide is de algemeene aanblik van het ‘Herdentier’ weinig verheffend en Nietzsche had groot gelijk toen hij er zijn banvloek over uitsprak. De ‘gemeenschap’, om dat woord nu maar even te gebruiken, is bij uitstek geschikt om het hoogere in den mensch naar beneden te halen. De gemiddelde mensch duldt geen gevoelens die de middelmaat overschrijden, hij is afkeerig van ieder absolutisme en

[p. 12]

drijft in compromissen, gesjacher en een heel systeem van geven en nemen, dat mij tegen de borst stuit. Neen; het Herdentier kan mij niet bekoren. Dat wroet maar en vreet elkander aan, dat liegt, intrigeert, konkelt en ondermijnt. De ‘menschheid’, als je nu beslist dat woord gebruiken wilt, is een gepersonifieerde domheid; de massa leeft met leuzen, ficties en abstracties, die altijd dezelfde zijn en altijd weer opgeld doen. Er zijn zoo weinig groote gevoelens en groote gedachten onder al die mollen; slechts in enkele individuën is het leven naar boven geschoten, zijn de bloemen vol en kleurig ontbloeid.

M.

Maar onder die menschen, onder die uitverkorenen zijn er toch verschillende geweest die de menschheid hebben liefgehad, die hun leven hebben gelaten voor een of ander menschelijk ideaal, voor de gemeenschap, voor...

B.

Zeker, dat is niet te ontkennen; zulke strijders hebben bressen geschoten, vooroordeelen vernietigd, misstanden uit den weg geruimd... maar nog steeds schieten de zwammen van domheid en lafheid welig omhoog en nog steeds is de massa dom en onmondig.

M.

Maar is het eenvoudige gevoel van mensch tot mensch jou vreemd, is er geen enkele band die jou aan de menschen bindt?

B.

Natuurlijk wel, anders zou ieder maatschappelijk verkeer onmogelijk zijn, maar in laatste instantie interesseeren mij slechts zeer enkele menschen...

M.

Is ieder ‘algemeen’ gevoel dan bij jou afwezig?

B.

Neen; er zijn gebeurtenissen in het menschenleven die

[p. 13]

ieder min of meer ontroeren: het sterven van een kind, het afscheid van twee gelieven, enz., maar in laatste instantie gevoel ik alleen iets voor de menschen die mij persoonlijk na staan en voor hen die met mij een zekere affiniteit vertoonen. Alles wordt bij mij herleid tot de relatie individu - individu, in casu tot de relatie van een bepaald individu tot mij. Een spoorwegramp in Frankrijk of een hongersnood in China laten mij ijskoud, tenzij uit de beschrijving van zulk een ongeluk enkele individuen naar voren komen die om een of andere reden mijn sympathie verwerven.

M.

Maar het algemeene wereldgebeuren dan; de politieke en sociale gebeurtenissen, de sociale onrechtvaardigheden en misstanden... Interesseert dat alles jou dan niet?

B.

Zeer betrekkelijk en slechts secondair, hoewel ik niet ontkennen kan dat ik dikwijls tegen dergelijke onrechtvaardigheden zeer sterk in opstand kom. Wie zou onverschillig blijven bij het lot van Sacco en Vanzetti, bij de toestanden die in vele gevangenissen heerschen, bij het misbruik dat machtige menschen van weerloozen maken? Ieder die zich tegen dergelijke toestanden verzet heeft mijn sympathie, maar zelf in het strijdperk treden zal ik niet licht, omdat ik ervan overtuigd ben dat het in laatste instantie zeer vaak aan de kleinheid en de geringe solidariteit van de belanghebbenden zelf ligt, dat zulke misstanden voorkomen. Men behoeft slechts het verloop van een gemiddelde staking gade te slaan om te weten hoe weinig solidair en niet tot krachtige daden in staat de gemiddelde arbeider is.

M.

Dat is niet onjuist, maar moet dan elk sociaal en in het

[p. 14]

bijzonder elk a-sociaal gebeuren maar aan zichzelf worden overgelaten?

B.

Neen; ik vind wel degelijk dat ieder recht heeft op een menschwaardig bestaan. De staat moet de voorwaarden scheppen waaronder ieder individu menschelijke ontplooiingsmogelijkheid krijgt. Ieder moet een zekere minimumbescherming genieten, aan ieder moet een economisch-sociale basis gewaarborgd zijn waarop hij zijn leven kan optrekken.

M.

En als die basis eenmaal is gewaarborgd?

B.

Dan moet ieder zien hoe hij zich door het leven slaat en iedere charitas is dan overbodig. Ik houd niet bijzonder van den gemiddelden mensch, ik wil het eerlijk bekennen, en wanneer ik vijf minuten in een tram met ongewasschen individuën zit, word ik al misselijk. En zooals hun lichaam, zijn vaak hun gedachten en gevoelens: ongewasschen, medioker, ‘herdenhaft’...

M.

Behoor jij dan ook tot Nietzsche's ‘Herren der Erde’?

B.

Dat niet zoo zeer, omdat Nietzsche's conceptie mij veel te militair en te heerschzuchtig is, maar wel onderscheid ik gelijk hij tusschen menschen en menschen. Een zekere ‘Rangordnung’ is noodzakelijk, een selectie van de individuën voor wie andere wetten en regels gelden dan voor de massa, voor de middelmaat. Voor hen geldt geen conventie, geen geijkte moraal, geen algemeene opinie. Zij stellen, onafhankelijk van de kudde, hun eigen regels op: zij handelen volgens eigen geweten en goeddunken.

M.

Is het dan ook jouw bedoeling mede te werken tot een

[p. 15]

nieuwe ‘Zucht und Züchtung’, pogingen aan te wenden ‘den Typus Mensch zu seiner grössten Pracht und Mächtigkeit zu steigern’?

B.

Neen, het kweeken van koude, sterke, gevoellooze menschen ligt allerminst op mijn weg. Ik erken ‘dass es höhere und niedere Menschen gibt’, maar voel mij niet geroepen paedagogisch op te treden. Nietzsche wil zijn ‘Herren der Erde’ als sergeant-majoors op de massa loslaten en daar voel ik niets voor. Ik ga principieel met hem accoord wanneer hij een Rangordnung tusschen de menschen vaststelt, ik deel zijn haat tegen de middelmatigheid en zijn verachting van het Herdentier, maar eenige doelbewuste politiek, eenige ‘Wille zur Macht’ ligt niet in mijn lijn. Ik zoek contact met de enkele individuen die zich hebben losgemaakt van de massa en haar moraal, ik strijd tegen versleten waarden en tracht mijn potenties zelfstandig te verwerkelijken, maar de militaire, disciplinaire methode van Friedrich Nietzsche is mij vreemd.