Verzameld werk. Deel 4: proza

Besprekingen en beschouwingen

Marten Melsen

Toen ik, dit moet tijdens de tentoonstelling van ‘Kunst van Heden’ van '13 of die van '14 geweest zijn, even voor een schilderij van Melsen staan bleef, was ik verplicht de dithyrambische kritiek, die een fatsoenlijk burger zijn vrouw en kroost ten beste gaf, te aanhooren. Want werkelijk onze man sprak zoo luid, - zaaide zoo heftig het goede zaad volgens der winden wil, - dat ge willens of niet wel luisteren moest. Het publiek overigens heeft een genereus hart. Om nu op het werk van Melsen terug te komen, waarover de kritiek van onzen man feitelijk ging, het stelde, volgens ik mij herinner, een stal voor. Een boer bereidt, het is het oogenblik zulks te zeggen, de parels voor de zwijnen. Als mijn visueel geheugen me nu niet in steek-laat, dan komt me dit werk nu, bij de reconstruktie, als werkelijk stemmig voor. En 't ventje heel pootig. Even gebogen, de knieën geplooid, zoodat elk der beenen door de twee beenen van een stompen hoek aangeduid werden, daarop rustend, massief, als een maan bijna, 's ventjes onderlijf. Dat was zeer flink, en was het een overdrijving, dan was het ook een kwaliteit. De kritikus naast mij had het evenwel meer speciaal over de overdrijving. Hij richtte zich tot zijn vrouw en sprak eerst haar naam, Z... dus, laat ons zeggen Zulma, om een neutrale naam te gebruiken: ‘Zulma, die man heeft te kromme pooten en kijk nou eens wat een posterieur!’ De man voelde zich gebelgd, zonderling, bijna persoonlijk aangevallen en hij verwijderde zich met de woorden van den Brusselaar uit Van Maurik's Nachtwacht: ‘den dijne is nie geacheveejt!’

Toen ik nu, veertien dagen geleden, de ‘La-

[p. 493]

morinière-galerij’ binnentrad, trof mij, misschien toevallig, een in denzelfden stijl herhaald gesprek. Tot iemand mij het tegendeel bewezen heeft, geloof ik niet dat ik hetzelfde gezin voor me had.

Een gekkernij om u dadelijk op de voornaamste kwaliteit van Melsen te wijzen. Melsen heeft den zin voor het karikaturale. Zoo opvallend reeds, dat de burgers, zonder het te weten, en weze het dan ook in tegenovergestelden zin, deze kwaliteit aanduiden.

Deze zin voor het karikaturale is een der hoofdkwaliteiten van de moderne schilderkunst. Dicht bij mekaar in de geschiedenis staan, van dit standpunt uit gezien, de twee extemen: Renoir, Van Gogh. Renoir is nog de ideale schoonheid, de invloed van de romantiek. Van Gogh zal het essentieele overdrijven, maar door die overdrijving juist de aandacht op het hoofdzakelijke samentrekken. En het weze me nog vergund zulks even door een sprekend voorbeeld te bevestigen. Twee Antwerpsche kunstschilders staan in gesprek voor het gekende: Bootjes op het strand van Van Gogh. Eindelijk glimlacht er een van beiden en zegt: ‘Nou dat zijn geen bootjes meer, dat zijn bootjes van een mallemolen!’ Kon het raker gezegd worden? Want is dat niet de impressie die die bootjes zullen maken op het oneindige zeestrand? En van dan af moest Van Gogh die bootjes niet voorstellen als mallemolen-bootjes? Had de arme profeet van Pâturages de kritiek van den Antwerpenaar gehoord, hij had gelukkig geweest om het begrijpen. Want voorloopig is het nog niet hoofdzaak of de menschen deze charge voor een hoedanigheid of voor een gebrek houden; hoofdzaak is dat hun oogen onverbiddelijk door het hoofdzakelijke moeten aangetrokken blijven. De kentering van gebrek tot hoedanigheid is vaak nog minder dan het werk van een generatie. Dat men voorloopig aan Van Gogh dezelfde vrijheid niet toekent, waarover Brueghel en Goya wel beschikken, is een kritische nonsens die niet vol te houden is.

Sedert de daad van Van Gogh, geldt het dan weer als axioom: Om de werkelijkheid trouw weer te geven, zal men ze op het doek niet volgens hare bepaalde verhoudingen brengen; wel zal men de primeerende eigenschappen overdrijven, om daar ook de aandacht op te vestigen. De kunst zal dan volgens deze nieuwe noodzakelijkheid nieuwe verhoudingen scheppen. Een photo zal nooit zoo sterk als het in de werkelijkheid wel het geval is de aandacht op de speciale eigenschappen van den gekiekten persoon weten te vestigen. Eenvoudig omdat de omgeving en het niet eigenaardige even goed bedoeld worden als het eigenaardige. Iets onplanmatigs dat de kunstenaar vermijden zal.

Waarschijnlijk in het Portret begonnen zou deze heropgedolven waarheid weldra op de andere genres, vooral in compositie, snel toegepast worden; zelfs specialiteiten scheppen, zoo bijv. de nieuwe soort stil-levens van V. Gogh. Maar gelijk de plastische kunsten weldra terugvoeren, met de tijdgeest meê, van het allerindividualistische tot een bijna synthetisch-werkende dekoratieve kunst, die de gevoelens, den drang, de beweging zou concretiseeren en veruiterlijken, zou het naar voren brengen van de eenige dan voor het gansche doek primeerende eigenschap zich van zelf imponeeren. Zoo zal dan bijv. in het Bal élégant van Marie Laurencin, schilderij dat de sierlijke lenigheid synthetiseert, de slanke kurven-bewegingen van de dansenden overdreven worden, wanneer men eenmaal zou houden van het hoekige der menschelijke bewegingen; van een andere zijde was dit Bal élégant zonder deze charge-lenigheid niet mogelijk. Heel de moderne schilderkunst heeft deze noodzakelijkheid gevoeld. Ook de beeldhouwers; de bewerkte stof gaf nog meer aanleiding tot de karikatuur, meer massaal; zoo in het werk van deze twee nochtans vrijwel sterk van elkaar gescheiden: Barlach en Manolo.

De noodzakelijke parenthesis over het karikaturale in de laatste evolutie der schilderkunst, hoe ongelukkig beknopt ook, heeft toch reeds een te groot deel van ons opstelletje in beslag genomen.

Marten Melsen heeft de zin voor het karikaturale. Of deze zin in voldoende mate tegenwoordig is, maakt echter een andere vraag uit. Melsen ziet de noodzakelijkheid, durft hij echter wel tot het laatste logisch doordenken? Niet enkel durven tegenover de menschen die nog steeds geweldig subjectief à-prioristisch tegenover deze ‘nieuwe kleuren’ staan, maar ook, eerst en vooral innerlijke moed is hier hoofdvereischte. Niet wanneer 't om de volle maan gaat, op één of drie kwart blijven staan.

Dat logisch doordenken ontbreekt Melsen. Hij

[p. 494]

legt den nadruk op de voornaamste eigenschappen van het getypeerde. Wij deden reeds opmerken dat zulks zelfs dadelijk tot de meest-oningewijden sprak. Maar zijn typeering is slechts partiëel, een gedeeltelijke durf dus, van één tot drie kwart. Het verschil ligt hier in. In een boerenschilderij accentueert Melsen eenige typen, daarmee gedaan, in plaats van een boerenmidden gansch volgens zijne typische eigenschappen te doen herleven. Hier manifesteert zich Melsen's inkonsekwentie. Wanneer hij een paar figuren getypeerd heeft, dan denkt hij reeds meer dan voldoende op de essentiëele eigenschappen aangedrongen te hebben, vergeet dan het milieu evenmatig en logisch naar hetzelfde karikatuur-princiep te bedeelen. Het einde van zijn durf tegenover zijn eigen picturaal conventionalisme. Het gevolg daarvan is dat hoekjes, figuren in werken van Melsen zoo oneindig veel beter zullen zijn dan het geheele schilderij. Zoo is er bijv. een doek dat De steedsche of mogelijk ook De coquette moet heeten; ik heb het schilderij vrijwel lang bekeken, zonder speciale bedoeling; welnu van het samenstellen is me niets biz. bijgebleven, enkel herinner ik me hoe het was, zonder karakteriseerende détails te kunnen geven. Alleen de op het gelaat van het moedertje veruiterlijkte gedachtengang is me levendig bijgebleven.

Melsen typeert zijn menschen, maar niet, of stellig niet met de personen in evenredigheid, de omgeving rond hen. Het beste voorbeeld daarvan blijft de Boerenkermis. Elke boer, verbruiker of danser om het even, is geaccentueerd, naar zijn bizondere agrarische eigenschappen gegeven, dat lijdt geen twijfel. Let wel, hij typeert elke boer, niet de boeren. Zulks draagt er dan eerst en vooral reeds toe bij het schilderij los te doen voorkomen, niet naar een centrum gebald ééngevoel, hetgeen feitelijk in dit doek toch de stemming moet wekken, - daarom wordt in princiep de losse, niet naar een centraal punt, dat in het werk staand of daarbij gedacht wordt, manier niet veroordeeld. Zoo bijvoorbeeld Bosch, Memling. Enkel in de meeste gevallen blijkt deze manier praktisch op minder goede resultaten uit te loopen. Maar wanneer nu elk der boeren getypeerd is, denkt de kunstenaar hier zijne taak ten einde en het dekor krijgt niet als naar waarde. De omgeving mist dan ook het essentiëele: de saambindende kracht. Daarmeê is het doek, hoe aantrekkelijk ook in zekere typen, hoe volmaakt in détails, als geheel, als stemming, als atmosfeer, als ‘Boerenkermis’ dus onvolledig. Het is niet de Boerenkermis, het kan hoogstens een boerenkermis zijn.

Eenvoudig, maar geweldig doet Van Gogh het milieu meêleven. Men neme als voorbeeld het doek Een koffiehuis. De lampen, het biljart zijn naar hun communikatief dynamische waarde gegeven, d.i. volgens de stemming die zij werkelijk voortbrengen en representeeren; niet volgens hunne statische machteloosheid. Dat maakt het koffiehuis - om na de verdediging van de picturale vrijheden, er ook eens een literaire te gebruiken, - van vleesch en bloed.

Deze durf ontbreekt Melsen. Gebrek aan picturale logica, of gewoonweg onlogisch. Voor naar hun essentiëele eigenschappen op het schilderij geaccentueerde typen is de aandikking, d.i. in dit voorbeeld de bezieling, van de rondom deze typen geplaatste levenlooze voorwerpen, levensvoorwaarde; het water voor de visschen. Objectief is Melsen. Psychologisch te verklaren, schijnt het, door het feit dat Melsen te midden der boeren, Brusselaar gebleven is. Bral zooiets natuurlijk, het zou eenvoudig een sterkere, bewuste objektiviteit ontkennen zijn.

Het palet van Melsen is wel rijkelijk voorzien, maar tusschen dit en een kolorist te zijn is er wel ruimte. ‘Dat kleur alles zijn zou’ is een vooruitzetting waaraan zelfs Ensor niet meer zou gelooven. Wij verlangen van Melsen niet de koloristische handigheid van een Claus of een Van Rysselberghe. Maar dit: meer artistiek, meer voornaam, ik zou bijna zeggen niet zoo klein-steedsch. Zoo waren de Dansende meiden misschien wel flamboyants, maar ook gewis armoedig.

In de teekeningen was er voor belangstellenden veel te turen.

Het is nu enkel onze bedoeling geweest iets over den aard der kunst van Melsen te zeggen; hadden wij de mooie schilderijen van de tentoonstelling willen beschrijven, ‘beliteraturen’, dan hadden wij nog heel wat plaats noodig. Om op de kwaliteiten van werken als het zeer essentieel-bepaalde Koude nevel te drukken, blijft ons echter geen plaats. Overigens kunnen wij ons, wat dit betreft, wel bij den lof der recensenten aansluiten, om te sluiten.