Verzameld werk. Deel 4: proza

Besprekingen en beschouwingen

[p. 312]

Alice Nahon

Keurgedichten uit ‘Vondelingskens’ en ‘Op zachte vooizekens’. Met karakterschets van Dr. C. Tazelaar, Antw., De Nederlandsche Boekhandel, 1926.

‘Deze keurgedichten zijn verzameld uit de bundeltjes Vondelingskens, 9^e uitg., en Op zachte vooizekens, 7^e uitg.’ Aldus leiden zij die als ‘de uitgevers’ tekenen deze keurgedichten in, waarmee zij blijkbaar willen bewezen hebben dat Mej. Alice Nahon wel degelik een publieke dichteres is. Noblesse oblige en het publiek stelt zijn voorwaarden aan het intiem leven van een publiek dichter met evenveel recht als het verlangt dat de tranen van Mevrouw Henny Porten moeten beantwoorden aan een serie oorzaken, dewelke men ‘gevoel’ pleegt te noemen. Een publiek dichter moet beantwoorden aan bepaalde wetten van het intieme, van het gevoelsmatige zoals het publiek zich behaagt deze te denken. Voor het overige zijn de uitgevers van dit keurboekje niet zonder geest, waar zij verklaren: ‘in vorm, taal en gedachten zijn de versjes zo keurig en eenvoudig dat ook het minder koopkrachtige en zelfs het minder ontwikkelde publiek ze met genoegen leest’, waaruit blijkt dat de keurigheid in vorm, taal en gedachten een eigenschap is die voornamelik door het minder ontwikkeld publiek kan geappreciëerd worden. Het is, voor uitgevers, een alleszins merkwaardig standpunt.

De heer Dr. Tazelaar (Goddank vergat de uitgever niet het ‘Dr.’ voor de naam te plaatsen) werd gelast - en belast - met het schrijven ener uitvoerige ‘chronique scandaleuse’, euphemisties karakterschets geheten. De heer Dr. Tazelaar heeft zich schitterend van zijn taak gekweten: in de nederlandse kritiek is zijn ‘karakterschets’ geworden tot de sentimenteelste klim-bim en tot een model van de gemeenste exploitatie van prikkelbare zenuwsystemen. Als zodanig is deze karakterschets een merkwaardig stuk, dat ver achter zich laat het propaganda-opstel van Dr. Pannekoek (of is het Dr. Cannegieter?), dewelke nochtans reeds allergevoeligst wist te opereren met het verlangen van de dichteres naar een, op z'n vlaams gezeid, Pallieterhofken. (Inderdaad is het nog zo dwaas niet). Nooit, voor zover ik weet, werd, in onze literatuur, de burgerlike toestand van een dichter op zulke kommerciële wijze voor reklame-doeleinden uitgebuit. Wellicht is Mej. Nahon hier minder schuldig dan haar al te ijverige uitgevers; nochtans had haar goede smaak haar hier moeten gebieden zich formeel te verzetten tegen een dergelike publikatie. Men kan vermoeden dat er nog andere auteurs in Vlaanderen en Nederland in een dergelike toestand, als deze waarover Dr. Tazelaar het heeft, zich bevinden. Na al deze roerigheid leert men het appreciëren dat alleen en hoogstens hun intieme vrienden daarvan kennis hebben. Want al is het zo dat deze toestand wel een determinerende invloed op hun gedichten zal uitoefenen, een causerie-onderwerp dient hij geenszins te worden, wil men zich niet aan de ergste wansmaak blootstellen. En wanneer de uitgevers dan nog klakkeloos avoueren dat zij ‘hierbij in de gelegenheid

[p. 313]

zijn te voldoen aan de honderden aanvragen om enige levensbiezonderheden van Alice Nahon te geven’, dan schijnt er mij, om deze agitatie te kwalificeren, geen ander woord dan ‘schaamteloosheid’ over te blijven. Schaamteloos, doch vanwege Dr. Tazelaar naïef schaamteloos, want, inderdaad, men moet wel een zeer simplisties inzicht in de menselike bepaaldheid hebben om zulke eenzijdige figuren te konstrueren. Dr. Tazelaar zou moeten weten dat tegenover dergelike eenzijdige ‘chronique scandaleuse’ men steeds met groot gemak een even eenzijdige kan opbouwen, maar dat de reëel psychologiese karakterschets buiten de goed-en-kwaad atmosfeer van het melodrama ligt. Hij heeft Mej. Nahon een zeer slechte dienst bewezen.

Dat is jammer. Want al horen de gediditen van Nahon, door hun klein-burgerlike allure met het gekadanseerde op-en-neer schommelen van sentimentele stereotiepen, tot de ‘Gartenlaube’-literatuur, zij zijn ten minste in dit genre zo goed als perfekt en overtreffen alles wat daarin in onze literatuur werd gepresteerd. Als ‘Gartenlaube’-gedichten hebben zij een gemakkelikheid en een beweeglikheid die niet licht te bereiken zijn. De gedichten Guido Gezelle en Drie blommen uitgezonderd, wordt de klein-burgerlike ‘Gartenlaube’-lezer nooit gestoord door enig ritme dat, de op-en-neer-kadans doorbrekend, zich zelfheerlik zou weten door te zetten. Daar het gevoel niet verrassend is, evenmin als het weergeven van de indruk der fenomenen, zou de kleinburger, zonder dat hij de tekst kent, rein improviserend dus, deze gedichtjes kunnen meezeggen, of ‘meevooizen’ om ook eens literair te spreken. Slechts éen enkele pregnante uitdrukking vond ik in de gedichten van deze bloemlezing, namelik daar waar Alice Nahon het zaaien noemt het ‘zaaigebeuren’, maar jammer wordt ook dit bedorven door de allersimpelste fout ener afkorting: ‘het zaai- en maaigebeuren’ (waarom niet het zaaien maaien?) Maar op zich zelf steekt dit ‘zaaigebeuren’ boven de atmosfeer uit, zodat ik vermoed dat juist dit éne, wat naar mijn mening te waarderen is, wel aan Dr. Tazelaar en aan de lezers van de vele uitgaven zal ontsnappen.

Er is gevoel en dat wat men in bredere kring gevoel pleegt te noemen. Vroeg reeds moest ik het ondervinden, toen ik, omdat ik geweigerd had te wenen bij het verhaal van de dood van Louis XVI en van Marie-Antoinette, mij een gerechte straf niet kon onttrekken. Overigens is het voor zulke personen, die aan dit gevoel voor bredere kringen niet deelachtig zijn, niet moeilik daarvan, als ik het zo zeggen mag, proviand op te doen. Daar de zetel van het gevoel het hart is en daar, zoals bekend, het hart nauwgezet op cafeïne reageert, zo is het aanbevelenswaard, wanneer men zich moet tonen in een gezelschap waar het gevoel voor bredere kringen tot de usantiën hoort, zich bij middel van sterke koffie de participatie daarin mogelik te maken. De hoogvlakte van dit gewaardeerde gevoel voor bredere kringen is allergemakkelikst bereikbaar.

Voor wat het gevoel van Alice Nahon betreft, hoeft men niets te vrezen. Zelfs zonder toevoer van cafeïne zal zij bittere tranen wenen over het lot van Louis XVI en Marie-Antoinette. Zoals de bewonderaars van de melodrama's leeft zij van voorafaan in een atmosfeer van onoprechtheid, maar zij is bij het uitdrukken van deze onoprechtheid volkomen oprecht. (‘Ik heb me kostelik geamuseerd’, zegt de volksvrouw na de opvoering van De twee verstotelingen, ‘ik heb zo godsallemachtig lekker gegriend’). Het

[p. 314]

magistraalst gelukt Nahon deze oprechte onoprechtheid bij het slot van het gedicht Vondelingskens, waarin zij met een zinspeling op de tegenstelling ‘rijke kinderen’ en ‘vondeling’ - deze zo dankbare figuur uit de vijf-stuivers-roman - het publiek met een aanminnige nederigheid voor zich weet te winnen. Minder magistraal echter is de eerste strofe van dit gedicht waar Nahon blijkbaar iets moeilik nog met de stereotiepen omgaat. Sie wächst in ihre Stereotypenwelt hinein.

‘'k Vond z'in Vlaandren, waar geen hand
Zegent d'idealen...;
Waar men als een vreemde, bant
D'eigen zoete tale.’

Zoudt ge weelde vragen toch
Van die schaam'le dingskens...?
't Zijn geen rijke kinderen..., och
't Zijn maar vondelingskens...

In het gedicht Aan een kindeken is het evenwel dat deze dichteres bewijs levert alle andere dichters van de oprechte onoprechtheid te overtreffen. Het is haar gelukt in dit gedicht dat, tietel inbegrepen, drie-en-dertig regels telt, niet minder dan negentien verkleinwoorden binnen te loodsen. Wanneer men bedenkt dat, vanwege de prosodiese afwisseling van staande en vallende uitgang, de helft der verzen niet op een diminutief kan uitgaan, wordt het eerst duidelik hoezeer negentien reeds een prestatie is. Maar in Dopheide, een gedicht dat als principale tietel Erica Tetralix draagt en daardoor meer voor botanisten dan voor gewone mensen bedoeld schijnt, overtreft Nahon haar eigen prestatie nog met zeventien verkleinwoorden op twintig verzen. Dat maakt bijna een verkleinwoord per vers. Men begrijpt dan ook dat de uitgevers, zoals uit hun inleiding blijkt, zoveel waarde daarop leggen dit boekje voor het schoolgebruik aanvaard te zien: wellicht moet het gelden als een oefenboekje op de vorming van diminutieven.

Haar oprechte onoprechtheid vind ik dus gekonstateerd ten eerste aan een voorstelling die nooit boven gevoelsstereotiepen uitgaat en die steeds aksent legt op de plaats waar een elk het verwacht en het dus ook met vreugde ontmoet. Ten tweede konstateer ik haar aan het perfekte gemis aan ritme en aan een in 't algemeen feilloze kadans: een tredmolen die ‘dichterlike zielen’ blijkt te behagen. Haar hang naar de eenvoud en het pretentieloze is ten slotte, in verband hiermee, niets meer dan de waan dat de eenvoud door gekadanseerde en ritmies-arme stereotiepen zou te bereiken zijn. Eindelik konstateer ik deze oprechte onoprechtheid - ik herhaal dat ik daarmee zeggen wil de volledige overgave van de dichteres aan van oudsher meegebracht melos - aan de taal van Nahon en wel daar waar zij, toch een brabantse, voortdurend de west-vlaamse variante van het woord boven de haar van nature meegegeven brabantse verkiest; ook hier twijfel ik niet aan haar naïeve oprechtheid, maar de konklusie dringt zich onafwijsbaar op, dat, ook op het gebied van de taal, zich in Nahon een voorstelling heeft ge-

[p. 315]

vormd dat specifiese dialektvormen meer dichterlik dan andere zouden zijn. Het is een verkeerd begrijpen van het voorbeeld van de grote meester Gezelle. Het applaus van de hollandse engelebak die, als in het geval Timmermans, zich kostelik vermaakt bij dat ‘leuke’ vlaams, verandert niets daaraan dat dit, in werkelikheid, alles slechts gesimuleerd is. Wellicht ontdekken de Hollanders ook nog in de alleszins merkwaardig vereenvoudigde orthografie van ‘Ydille’ in plaats van ‘Idylle’ (eidullion) een vlaamse, ergo lieve, eigenaardigheid.

Een enkele maal gebeurt het dat Alice Nahon een zwakke poging doet haar gestereotypeerde wereldvoorstelling te doorbreken. Zwak wel, maar als bewijs voor deze neiging voldoende, is de derde strofe van het gedicht Mijn jeugd. Doch men merkt hoe onzeker zij is hier en hoe hulpeloos haar verskunst wordt, wanneer haar kadansroutine minder van pas komt:

‘Mijn jeugd is muziek van verlangen,
Die wild over 't heideland zwerft...
Maar nimmer voldaan
In wat glimlach of traan
Ter venstren mijns herten versterft,’

Een poging het op-en-neer van hare kadans te doorbreken doet zij in het gedicht Aan Guido Gezelle. Maar het opvangen der zeven jambiese verzen door het slotvers uit een trochaeus en twee anapesten is ritmies veeleer ongelukkig. Het is jammer dat Alice Nahon ter school is gegaan bij Pol de Mont, de meester die, door zijn liefde tot de kadans (hetgeen hem de Hegenscheidt'se parodie op de hals haalde) het minst gekwalificeerd was haar te helpen.

Dat deze dichteres de hoogste onderscheiding voor de jonge letterkunde in Vlaanderen van staatswege bestemd, mocht weghalen, blijft een grove vergissing. De vier dichters die verleden jaar daarvoor in aanmerking hadden moeten komen, heten: Gaston Burssens, Wies Moens, Marnix Gijsen en Richard Minne. Deze namen representeren uiteenlopende richtingen genoeg dan dat men mij niet zal beschuldigen voor mijn vrienden op te komen. Ik stel mij in de plaats van de beoordelaar, op zoek naar literaire kwaliteit. Deze heeft echter ditmaal zozeer gefaald dat hij de Gartenlaube boven poëzie verkoos.