Verzameld werk. Deel 4: proza

Besprekingen en beschouwingen

[p. 282]

August van Cauwelaert

Liederen voor Maria. Leuven, De Vlaamsche Boekenhalle, z.j. (1925).

Neem ik, nu ik ze reeds ten derde maal herbegin, niet het besluit er eindelik mee gedaan te maken, dan wordt mijn recensie over het jongste boek van Aug. van Cauwelaert nooit klaar. Inderdaad: over deze gedichten die mij weinig meedeelden heb ik, bij terugwerking, ook niet veel te vertellen. Deze persoonlike bekentenis lijkt me verkiesliker, omdat daarmee de mogelikheid nog steeds blijft bestaan dat deze gedichten voortreffelik zouden zijn, maar dat ik alleen dan dezer hoedanigheden overzie. Voor éen keer had ik wel gaarne de laatste waar: zoveel mensen houden immers de gedichten van Van Cauwelaert voor de hoogste finesse binnen de vlaamse lyriek, dat ik, met het verlies langs mijne zijde, mij gaarne voor deze schare fijnproevers (‘zijn gedichten zijn iets voor fijnproevers’ leest men van fijnproevende recensenten in vlaamse kranten) zou terugtrekken. Wat mij betreft is het geval niet zo hopeloos daar ik toch steeds naar vermogen heb gedaan om niet een fijnproever te zijn; het woord zelve kwam mij steeds als een barre smakeloosheid voor. Zover zijn wij dus: de gedichten van Van Cauwelaert zijn lyriek voor fijnproevers; - hoe jammer ook, al deze fijnheden moeten mij derhalve ontsnappen. Men beklage mij echter niet des bozen willens. Nadat de onmiddelbare ontroering mij bij deze lektuur vreemd bleef, heb ik het plichtsgetrouw ook anders beproefd: volgens een geobjektiveerd kriterium trachten te oordelen, zoals ik b.v. nog onlangs de gedichten van Pater Mortier heb kunnen nabijkomen en onpersoonlik genieten (jawel). Doch ook deze methode heeft mij bij Aug. van Cauwelaert niet geholpen. Ik ben steeds tot hetzelfde resultaat gekomen: een woestijn van versregels; vlak, zonder hoog of laag, zonder bewogenheid. Een lyriek zonder lyrisme. Het doet me spijt. Maar nog eens: ik ben geen fijnproever.

Van waar deze diskrepans? - De heer Van de Woestijne heeft er deze gemeenplaats - puisque'il faut l'appeler par son nom - op gevonden: dat hij begrijpt dat jongere mensen aan deze gedichten, die hij zelve hoogschat, in onbegrijpen zouden voorbijgaan. Kritiek-gemeenplaatsen zijn als de spuit grootste kalieber bij de brandweer: met haar opereert men slechts in gevallen van hoge nood. Wat de heer Van de Woestijne over de invloed van de leeftijd op het smaken van kunstwerken zegt is natuurlik niet te weerleggen en het is ook allerminst mijn doel dit te doen. Alleen is het op deze gedichten van Van Cauwelaert niet van toepassing. Van toepassing is deze waarheid vooral dààr waar de vormspraak tussen de scheppende en de genietende ontroering als een slechts door indenken in de scheppende ontroering te overwinnen moeilikheid ligt. Het gebied harer toepassing ligt hoofdzakelik in voorbije periodes. Zo heeft Derain in dit verband op Raphaël gewezen, ‘een meester die men, eerst wanneer men de veertig heeft bereikt, naar waarde leert schatten’. Persoonlik zou ik op een dergelike verhouding tot de

[p. 283]

minnegedichten van Poot kunnen wijzen. Maar dat deze waarheid tot enig tijdgenoot zou zijn te betrekken, hetzij schilder of dichter, tijdgenoot wiens vormspraak nooit, naar het verleden toe, derwijze bevreemdend kan zijn, deze toepassing houd ik voor buitengesloten. Natuurlik evolueert ook met de leeftijd een tegenover kunstenaars ingenomen standpunt. Doch met deze evolutie is het toch wel zo gesteld dat de indruk - de optiese indruk zou ik haast zeggen om met een kennisteoretiese tegenstelling te opereren - onveranderlik blijft, maar dat de verstandelike konklusies op grond van dit materiaal der impressie verandert. Bijvoorbeeld: een achttienjarige houdt van het werk van Streuvels zuiver impressionisties, ontroerd door de pikturale eigenschappen; op vijf-en-twintig voelt hij deze eigenschappen als vreemdlichaam in de taalkunst aan, doch op dertig staat hij er weer zó tegenover dat, naar zijn mening, deze pikturale eigenschappen in het werk van Streuvels wezenlik niet van het zuiver taalkunstige afwijken en dat zij, voor zover zij in de woordkunst geen vreemdlichaam vormen, als resulterende uit een pikturale beschouwing eenvoudig zijn te aanvaarden. Men ziet: alleen het standpunt tegenover het materiaal wijzigt zich; het materiaal blijft hetzelfde. Hierbij is het niet eenmaal nodig dat de man uit het voorbeeld Streuvels herleest. En inderdaad herleest men dikwels dan wanneer eerst in de konklusies ons standpunt zich heeft gewijzigd en wanneer wij daarna wensen de proef door negen te maken. In de drie aangehaalde variaties op een standpunt is er in geen enkel wezenlik onbegrijpen geweest: het proza van Streuvels heeft wel degelik steeds dezelfde indruk gemaakt. Het telkens hernieuwde konflikt ontstaat door het samenstoten van steeds dezelfde indruk met diverse esthetiese interpreteringen bij dezelfde persoon.

Waarom nu toch, vraag ik me af, meent de heer Van de Woestijne dat jongere mensen wellicht moeilik de gedichten van Aug. v. Cauwelaert kunnen nabijkomen? - Ik vermoed dat de heer Van de Woestijne in deze verzen een vredevolle afgewogenheid heeft ontdekt en dat hij meent dat de schoonheid van zulke eigenschap jongeren moet ontgaan. Nog zou deze kriticus gelijk hebben wanneer zijn stelling nu op alle gevallen dezer eigenschap zou toepasselik zijn, en niet zo apodikties en ongemotiveerd eenzaam op dit éne geval van Van Cauwelaert. Doch juist, meen ik, hapert het hier, want in dit geval zouden de gedichten van deze dichter ons ontsnappen om dezelfde eigenschap (dewelke wij trouwens bij hem niet aanwezig zien) die ons ten zeerste bij andere dichters, bij Francis Jammes b.v., heeft geboeid; ja, zelfs de afwezigheid van juist deze eigenschap heeft ons, jongeren, van Verhaeren vervreemd, meer een dichter voor duitse kommentatoren dan een dichter tout court.

Neen, ten eerste omdat de gedichten van Aug. van Cauwelaert helemaal niet de geringste indruk opdringen, zodat een veranderen van mijn standpunt tegenover deze indruk bezwaarlik is te voorzien, ten tweede omdat ik deze eigenschap die jongeren zou moeten bevreemden primo bij Van Cauwelaert niet vinden kan en secundo omdat ik anderzijds bij andere auteurs deze eigenschap niet als bevreemdend heb ondervonden, om deze redenen samen, kan ik de mening van Van de Woestijne in deze niet aanvaarden.

Noch aan verbeelding, noch aan woordkunst bieden de gedichten van Aug. van Cauwelaert iets dat mij overtuigen kon. De verbeelding van de verschillende episodes uit

[p. 284]

het Maria-leven is op geen enkele plaats door geen enkele eigenschap, en zeker geenszins deze ener vredevolle, ver-klaarde voorstelling, verrassend. En de woorden bij Van Cauwelaert hebben nooit enige frisheid. Het is allemaal: draaiorgel der fraaie letteren naar de recepten 1890-1900, - net alsof een heuse draaiorgel op straat nu de Paimpolaise zou spelen. - Delfien van Haute, Pater Mortier en nog wel een dozijn west-vlaamse dichters van de ‘Koppen’ zijn honderdmaal meer dichter dan deze Aug. van Cauwelaert, rond dewelke de fijnproevers bij vergissing de trom roeren.

Van Cauwelaert luistert niet naar de metafisiek van het woord, niet naar wat de westvlaamse realist P.R. Mortier ‘het gebaar van het woord’ noemt; hij luistert alleen naar dit: hoe fraai de woorden doen naar de geest der nederlandse taalprecieuses van rond 1890-1900. (Laat ons nu niet denken aan Albert Vogel. Deze 7de oktober is te verrukkelik; het ware zeer jammer). Toevallig open ik het boek op blz. 41 en ik vind er:

‘En wijl ze 't korlend koren maalde
of rijst bereidde voor den disch
wist ze dat 't luisterde en verhaalde
van de'Engel en zijn groetenis,...’

Begrijpelik is het dat een dichter als Van Cauwelaert veel voelt voor de edelere broer van ‘tafel’, namelik ‘dis’, en daar deze broer dan, spijts zijn ietwat vervelende staatsie en zijn versleten hoge hoed, toch een schoon nederlands woord is, ontmoet men hem wel graag, zij het dan ook iets verlegen omdat men zelf een doodgewone vilt draagt. Doch diezelfde mijnheer ‘dis’ wordt bepaald vervelend wanneer hij, vanwege de symmetrie der staatsie, een van die perkamenten dames, die op ‘is’ sissen, meebrengt, b.v. groetenis. Je hebt ook bitternis. En zelfs ‘lijdenis’ heb je; doch deze laatste sisser wordt enkel door zeer grote dichters gebruikt.

Parallel met dit te zwak verwoorden en met deze slechts aan de oppervlakte verzorgde taalkunst staat een verbeelding die, overigens slecht door de woorden geholpen, nooit voert naar gene diepten die wij, daar wij ze in ons dragen, reeds hadden moeten kennen, doch die in werkelikheid steeds daarop wachten dat een dichter ons de weg naar haar tone. Hoe moeilik toch kan Van Cauwelaert zich uit het lood van het recitatieve losmaken tot lyriese vlucht of tot een lyries doordringen van de dingen. Van zulke mislukking is Maria Maagd het duidelikste voorbeeld. Hoe handig de verzen van dit gedicht ook mochten zijn, (doch handig zijn ze ook alleen binnen het gebied der vlaamse dichtkunst) hun allure is zo dat zij, lyries, niet boven een berijmde chronicke uitgaan. Alleen aan het slot breekt een besluit, dat meer zijn waarde uit het gevoel dan uit de tot kunstontroering geronnen sensibiliteit haalt, de monotonie, niet echter de psalmodies-monotone gang van dit gedicht. Aanhef en slot mogen als bewijs volgen:

‘Maar Anna bleef dien avond dralen
en drentelde in den schaapstal rond
Maria zou 't geheim verhalen

[p. 285]

 

dat Haar in eeuwigheid verbond.’

 

 

 

...‘...Tot plots Maria die, gebogen

 

in 't duister lag, heel zacht begon

 

te snikken. Jozef sloot zijn oogen

 

en wist dat hij niet scheiden kon.’

Het geciteerde aanhefskwatrijn bewijze hier de zwakte van Van Cauwelaert's verhalende lyriek; het slotkwatrijn anderzijds de zwakte der vizioenaire verbeelding van het Marialeven. Daarmee in tegenstelling zet ik dit slotkwatrijn uit de Geburt Mariae van Rainer Maria Rilke: hoe hier verwoorden voert naar de mystiese diepte der dingen:

‘Denn die beiden waren schon so ausser sich vor Getue.
Eine Nachbarin kam und klugte und wusste nicht wie,
und der Alte, vorsichtig, ging und verhielt das Gemuhe
einer dunkelen Kuh. Denn so war es noch nie.’

Gaarne stel ik buiten deze negatieve kritiek het Meilied dat zich lyries, wanneer ook niet verbazend overtuigend, dan toch zonder hinder ontwikkelt. Alleen is ook van dit gedicht niet te zeggen dat het ons de oogkleppen wegneemt, ons gans onverwacht een onbekende samenhang te tonen.

‘Want geen die kwam tot Haar, belaân
is ongetroost weer heengegaan.’

Zulke rijmpjes zijn reeds heel wat lyrieser dan de hoger gesiteerde kwatrijnen, maar zij brengen ons toch niets, noch in de gezindheid, noch in het verwoorden en zijn ritme, dat ons, tot vóór deze lokalisering bij Van Cauwelaert, vreemd zou geweest zijn. Nadat Boutens de definitieve uitdrukking van deze gezindheid heeft gebracht, die ook de stemmingsbron is van de Cauwelaert'se lyriek, blijft er over dit einde geen mogelikheid ener nieuwe bijdrage tot onze nederlandse lyriek. Begaafde dichters, als b.v. Van Wely, gaan zeer gedrukt onder deze al te vrijwillig aanvaarde erfenis.

Het boek van Van Cauwelaert brengt ons elf gedichten, waarvan twee gedichten tot de opdracht horen, wat, meen ik, ééntje te veel. Anderzijds werden twee gedichten uit een vroegere bundel overgenomen. En verder dan weer: drie gedichten uit de Mariaverbeelding van de dichter en vijf uit het Marialeven. Hoe moeilik toch dit alles bij mekaar wordt gebracht.

Of dichten werkelik zo moeilik is?