Verzameld werk. Deel 4: proza

Besprekingen en beschouwingen

[p. 240]

Paul-Gustave van Hecke

Paul-Gustave van Hecke: Poèmes, 1920-1923. Ed. Sélection, 1924.

Rond de jaren 1910 scheen het zo dat de vlaamse dichter Gust. van Hecke zich onder de jongeren van het tijdschrift De Boomgaard als de meest begaafde zou onderscheiden. Maar toen reeds, vóór de oorlog, leden die jongeren aan een soort oorlogsneurose. Zonder iets te presteren ging deze generatie, eerstens voor Vlaanderen, verloren. Waren de gedichten die Gust. van Hecke in De Boomgaard publiceerde geniaal en gingen zij enkel verloren omdat zij, als nederlandse gedichten, een te klein taalgebied bereikten? Neen, deze overtuiging is wel niet de reden waarom de heer Van Hecke tans franse Poèmes dicht. Dat hij tans in 't frans dicht zal hij door de ambiance motiveren. Juist deze motivering perifraseert de heer Van Hecke en zijn generatie. Zij zijn loom. Zolang een dichter niet is spanning tegenover de atmosfeer, zolang hij niet is het levend, zich steeds meer koncentrerende verzet, zolang hij niet al de anderen voor ezels houdt en alleen zijn eigen mening, in een hardnekkige strijd tegenover zijn eigen menselike neigingen tot eclectisme, ze disciplinerend, staande houdt, zolang een dichter deze spanning niet verpersoonlikt, zolang is de ruimte waarin gedichten kunnen ademen, niet geschapen.

Daarmee wil gezegd zijn dat de ruimte die deze Poèmes van Van Hecke omgeeft, er een is van kleine verhoudingen. Maar kleine verhoudingen zijn nog niet dekadens; - met het praten over dekadens wordt ook de heer Opdebeek, die in een epistel de idealistiese zijde der dekadens van de heer Van Hecke belichtte, geen Lautréamont. Neergang en opgang zijn gelijkwaardige krachten. Het futloze is niet bekentenis tot dekadens. Van het criterium der dekadens zijn de gedichten van Van Hecke niet te benaderen. Zij staan buiten de bekentenis tot neergang of opgang en daarom zijn ze ten slotte zonder lyriese energie.

Tussen zijn voorstelling en zijn skepse om zijn voorstelling is het zoeken naar evenwicht slechts zelden passionant; het wekt niet tot een hoge lyriese vlucht. Maar het is geestig, af en toe op een lyriese wijze geestig. Om te vergelijken: het biedt veel détailverrassingen, zoals wij deze b.v. in een roman van Mac Orlan eveneens vinden; doch de voorstelling van de samenhang die, in het onderbewustzijn bij deze romancier zo sterk is, ontbreekt bij Van Hecke bijna volkomen. Over de voorstelling van de dichter Van Hecke kan ik derhalve moeilik inlichten: een gevoel van chaos, onzekerheid of débâcle kan men evenmin als de dominante betrachten. Neen, daartoe bleef dan toch te veel vette Laethemse aarde aan de schoenen van de heer Van Hecke kleven. Ik geloof dat hij zelf om zijn voorstelling zeer erg in moeilikheid is. Van daar dit tasten, deze loomheid in het afbakenen der voorstellingsfeer, deze hybris.

De uitdrukking wisselt af tussen naturalistiese aantekening en een meer naar a-prioriese

[p. 241]

wetten der lyriek geordende beweging. Harmonica behoort tot de eerste, de Enfantines, maar dan toch niet volledig, tot de tweede; daarin komen enkele zeer zuivere associaties voor, louter op de ritme van het gedicht.

De gemakkelikheid van het vers-librisme wreekt zich in de moeilikheid voorstellingen lyries aan elkaar te verbinden. Neem b.v. het gedicht Harmonica; de dichter vindt er geen andere lyriese weg dan de blote nomenclatuur van verscheidene harmonica-episoden: haven, kermis, volkswijk. Een opeenvolging is in zulke voorwaarden nooit suggestief; zij is te veel à l'enfance de l'art en lijkt wel op een schoolopstel, waarvoor de steller geen andere steun vond dan de ontwikkeling in de tijd.

De techniek van Van Hecke is over het algemeen het ‘vers-libre’; in Fraîcheur de Paris zelfs het losse vers-librisme van Verhaeren. Hier moeten wij even halt maken ter wille ener algemene precisering. Op ene algemeen-geldige wijze uit te drukken waarom wij gedichten van Cocteau (Poésies, 1920) niet vers-librisme noemen en deze gedichten van Van Hecke wel is een moeilike, vooralsnog onmogelike taak. Toch moet het, duidelikheidshalve, worden beproefd. De kriticus van vroeger had het op punt prosodie vrij gemakkelik. Hij kon zeggen: ‘elf sylben in dit alexandrijn, pas op, Jantje, dat het niet meer gebeure.’ Het vers-librisme daarna had het nog gemakkeliker. Het zei ongeveer zo: ‘Dicht maar zoals je gebekt bent (A midi - le sacristain de Loochristi - vide douze verres de bière); as je goed gebekt bent, dan zal het natuurlik ook wel goed gedicht zijn. Ben je integendeel slecht gebekt, dan helpt ook geen prosodie. Toe, Janmaat, vooruit, probeer je talent maar.’ De schijn na behoort de moderne dichtkunst tot het vers-librisme. Nochtans valt het te betwijfelen dat de afstand tussen Verhaeren en Cocteau, ook prosodies, geringer zij dan deze tussen Verhaeren en Bellay of tussen Bellay en Cocteau. Het standpunt der moderne poëzie in zake prosodie kan misschien als volgt worden voorgedragen: geen wetten der prosodie kunnen de wetmatigheid van het lyriese ritme uitdrukken. Nochtans is er een wetmatigheid. Het is ons niet gegeven de wet van deze wetmatigheid anders dan bij empiriese benadering te geven; wij kunnen ze niet ‘herausschälen’. (Op transcendente wijze: God, die achter de koelissen van de wereld staat weet alleen door welke lichtwerpers het licht en de duisternis op het toneel worden verdeeld). Wat wij wel kunnen - en dit is gave, ‘la part de Dieu’, een der imponderabilia der kunst - is de manifestatie van het wetmatige van deze van het onwetmatige onderscheiden; empirisme na het vooropstellen ener niet-empiristiese hypothese. (‘Anfangsgründe der Metaphysik ad usum poetarum’, een onuitgegeven werk van Kant-Immanuel). De jongere dichtkunst verkiest het dus de wetmatigheid tastend te benaderen dan wel een wet te accepteren waarvan zij weet dat zij het vraagstuk onopgelost laat; een wet dus die, waar zij nochtans de voorstelling wil wekken dat de wetmatigheid door haar wordt uitgedrukt, niets anders is dan een jammerlik boerebedrog. (Wat natuurlik niet belet dat deze, die volgens de wet dicht, tevens de zin voor de wetmatigheid kan bezitten, - b.v. Ronsard, Hooft, Poot (Mingedichten); - alleen: door de identiteit met de wet wordt geen identiteit met de wetmatigheid bewezen). De jongere dichters nu verwerpen het te dichten op de wijze van klinkt het niet zo botse het, zoals Verhaeren en - opmerkenswaard - de rastaquouères der franse symbolistiese litera-

[p. 242]

tuur dit deden. ‘Integendeel’, oordelen zij, ‘span u in deze wetmatigheid te vinden waartoe wij, evenmin als welke ars poetica, u de formule kunnen geven. Ge kunt het vergelijken met de begrippen recht en gerecht die zich evenmin schitterend dekken. Maar het vers-librisme is slechts wat daarna komt: het nagerecht.’

Wanneer moderne dichters als Soupault, Aragon, Cocteau het typografies verband onderbreken, hetzij door aan de regel te gaan, hetzij door wit binnen een lijn, meer dan naar gewoonte, te plaatsen dan is dit onderbreken ver verwijderd van het vers-librisme van Verhaeren met de onderbreking na het rijm. De spanning tussen de twee gedeelten, gescheiden door het wit, is maatstaf van het scheiden. Deze spanning is assonans of dissonans, als assonans is zij versterken of verdoven van het voorafgaande. Deze spanning nu ontbreekt meestedeels bij Van Hecke. Ziehier de tegenstelling.

1. Cocteau:

‘Un dahlia c'est lourd penché
après la pluie

le téléphone

raccroché

laisse l'aventure détruite.
Ma tête éponge lourde
au bord du corridor.’

2. Van Hecke:

Belle est ma race
Et son passé tenace
Un jour que ciné
S'égarera à opérer
En Flandre
A quels beaux films inviteront... enz.

Ik geloof dat het werkelik niet oneerbiedig is te zeggen: ‘hou op, in Godsnaam, - op die wijze kan je een tunnel leggen onder het Kanaal.’ Zo is het bijna in al deze gedichten, behalve in de Enfantines. Zelden is er spanning, zelden staat een regel tot de voorgaande hetzij een trede hoger, hetzij een trede lager. Gewoonlik blijft het ritme loom en vlak, b.v.:

‘De discuter à coups de gueule
Cubisme
Contre
Immédiatisme.’

Naast een slap gevoel voor ritme, treft bij Van Hecke een sterk-ontwikkeld gevoel

[p. 243]

voor kadans. (De kadans is de apache der lyriek). Bizonder treffend is de manifestatie van dit gevoel bij het afsluiten van een gedicht:

‘...Qui est aussi de découvrir l'harmonica
Poussant le lamento de la Tosca
La destinée de Puccini
Ci-gît.’

Voor de Enfantines maakte ik reeds een uitzondering. Daarin treft ge: scherpe situering der voorstelling soms, en dit veel minder op de wijze van vondsten of quasi-vondsten. (Want de vondst is feitelik nooit gevonden. Met de vondst is het als met de sneeuwbal die je op zak steekt. Sic transit...) Jean le peintre hou ik voor het beste gedicht uit deze bundel. Elke zin is gesloten en gaaf, en van zin tot zin is er een spanning die in dit geval stijgt, met zeer juiste flitsen, b.v. ‘Je tire au sort pour les couleurs’ en het afsluiten is dieper en ritmies-gracievoller dan in de Miousic-stukken:

‘Mais le soleil sera vert uniquement
Pour le plaisir de mes yeux.’

Ook is het alleen in deze Enfantines dat de dichter Van Hecke het niet nodig vond al de interpretaties die hem door het hoofd gingen bij het denken om een bepaald thema op te tekenen. Hier treft men uitgedunde gevoeligheid. In de andere gedichten integendeel is het weer de toestand die op zich-zelve als voldoende lyries wordt beschouwd:

‘Après les boudoirs en gris-versailles
Redécouvrir la rue canaille
Et y revivre une crapuleuse jeunesse.’

Een toestand is op zich-zelve nooit voldoende lyries. Het blijft bloot noteren.

Over het algemeen: gemakkelikheid is de grote ondeugd van deze dichter... et ce n'est pas un vice suprême. Ondeugd die in het praktiese leven hoedanigheid mag worden, doch zulke dubbelzin wreekt zich in het scheppende. Het scheppende leven is oernaïef. Met dezelfde gemakkelikheid waarmee agioteerders van het ene standpunt tot het andere overgaan, gaat de heer Van Hecke van het ene lyriese taalgebied tot het andere over. Doch een taal is geen belgiese frank, zelfs niet een dollar. Haar pregnans winnen nooit literatuuragioteerders.

A bas le modernisme métèque.