Verzameld werk. Deel 4: proza

Besprekingen en beschouwingen

[p. 155]

Open brief aan Jos. Léonard

In Uw recensie - Getij, desember-nummer 1921 - drukt gij ook Uw verwondering daarover uit, dat ik spijts teoretiese verklaring: elke kunst reinhouden, het boek Bezette stad ritmies-typografies bezorgde.

Dit exposé van Uw mening is feitelik reeds mijn antwoord. Het boek Bezette stad. Bezette stad is niet enkel poëzie; het is ook een boek. Het boek staat in verhouding tot de poëzie als de geschreven partituur tot de instrumentale uitvoering.

Aldus: dubbel paradoks? - Misschien teken ik mijn poëzie opdat deze tekening naar het voorbeeld van muziekale tekst partituur weze!

Inderdaad. Een boek is als poëzie niet primair. Wel als boek. Als boekdrukkunst, wat men toegepaste kunst noemt (met het lofwaardig doel te onderscheiden; er zijn ook edel-kunsten, zoals er edel-stenen en edel-likeuren, - in Duitsland zowaar edel-bieren - bestaan). Als poëzie is het boek middel.

Poëzie is enkel het gesproken woord. Een gedicht is slechts denkbaar in zijn realisering: te worden gezegd. Of beter: zich te zeggen.

(Ik laat in het midden hoe moet worden gezegd: psalmodie of bewogen. Dit is ook niet kategories te beslissen, meen ik. Beide waarschijnlik slechts graadverscheiden; als dusdanig eenvoudig aan te nemen: voldongen feit. Water. Damp.)

Gij zegt zelf zeer juist: ‘Ritmiese typografie werkt aanschouwelik, is een bij-vorm, een bij-karakter geven aan woorden, daar het woord reeds voor zichzelf spreekt.’

Mal du siècle? Uw woorden hebben ook voor U hun onmiddelbaarheid ingeboet. Zo niet moest gij bemerkt hebben, dat juist dit weerleggen mijn verrechtvaardiging impliceert.

Gij zegt inderdaad, dat het woord voor zich-zelf spreekt. Gij zegt niet, dat het woord voor zich-zelf schrijft. Of is dit bij wijze van spreken,... pardon van schrijven? - Of het woord ook voor zich-zelf schrijft? Zo ja, moet ik aannemen, dat gij bij het doorlezen van Uw artiekel ‘folgerichtig’ spreken in schrijven zoudt hebben veranderd.

Het boek is een reproduktie-middel van het gesproken woord. Tegenover het woord is de waarde van het boek relatief. Het gedrukte woord is niet meer eenvoudig woord, maar juist gedrukte woord. Niet te ontwijken, dat het gedrukte woord een vertaling van het muziekale in het grafiese is.

Aangenomen: druk, grafiek is middel, blijft er ‘Steigerung der Möglichkeiten’. Dit streven is dan weer de zelfstandigheid van het boek, zoals een schone band zelfstandig wordt naast zijn utilitair doel: boekbinden. Druk is zelfstandig als druk; tegenover de poëzie middel, sekundair.

In den beginne was het Woord. (Logos, identiteit van Zin en Woord.) - Hiermede meende de dichter wel niet, dat in den beginne het gedrukte woord was. Zo niet, had hij duideliker kunnen zeggen: in den beginne waren de boeken en de boeken zijn

[p. 156]

Vlees geworden en de boeken hebben onder ons gewoond. - Met iets zin voor duidelikheid, had hij kunnen bepalen welke boeken, b.v.: in den beginne waren de psycho-analytiese boeken en de psycho-analytiese boeken zijn Vlees geworden, enz. - Een nette variante.

Opgepast! nu neemt mijn vertoog (pro-domo; - ach, waarom niet, waar ik ook goed lijden mag, dat men het domootje neerhaalt) een sentimenteel aspekt. Maar het is helemaal niet zo gevaarlik als het wel aanvankelik schijnen moet. Daarom deze waarschuwing.

De dichter is trouvère. - Niets anders. Hofnar! wel prettig aan de mogelikheid te denken, maar ten slotte te gekompliceerd (als het kostuum): trouvère en - liefst evangeliese - hofpastoor. Dit van het standpunt der poëzie uit. Menselik: hofnar buitengewone prestatie. Zinnelik evenwicht in de sfeer van het cerebrale. Het kan de dichter ook al niet schaden als revanche op burgerlike preferenties de poëties sekundaire rol van hofnar te spelen en bij vergissing, b.v. terwijl hij zegt: ‘Ma Dame, vos beaux yeux’, de sluizen open te zetten, de feestgenoten te verzuipen.

Trouvère! belachelike idee tans? misschien. Maar teoreties niet betwistbaar. De dichter is trouvère. Het kan niet minder dan een aksioom zijn. En waarom niet tans? Zijn er geen cabarets en music-halls? Hoofdzaak: het publiek niet te vervelen. Aldus: Aesthetentum, literarisches Cabaret, u.s.w.? - Het cabaret is in décadence, zoals de universiteit, de kerk, de beurs, het bordeel. Hoe paradoks het sommigen ook klinke: een dichter is nu eenmaal een estheet. Een bewuste dichtende (alzo niet de ekstatiese) een bewuste estheet. Waarom doet hij alsof hij het niet weet. Van waar deze valse schaamte? - De esthetiek van de ekstatiese dichter is niet minder existent; enkel haar sfeer is een andere. Onderbewust.

Profetisme: puberteitskrizis van een misschien poëties begaafde jeugd. Drift uit de determinerende sellen te groeien. Maar dat lukt niet. Lofwaardig schijnt mij het streven deze krizis zo spoedig mogelik te overwinnen. Rotatie-versnelling steeds lofwaardig. Profetiese drift niet kwader dan welk andere drift. Bizonder wanneer overwonnen. Snel, snel. Wij streven naar records.

Ik weet wel: men gaat dit weer dadaïsties interpreteren. Denken is geworden: ‘kast openen en hier heb ik het etiket’. Klijster het op de fles. Een kritieker is net zo onschadelik als een postzegelcollectionneur.

Het gesproken woord. Onbelangrijk of dit woord innerlik of uiterlik wordt gesproken. Maar minstens wordt het woord innerlik gezegd. Het woord is par définition gesproken. Het geschreven woord is topografie. Ritmiese typografie nu: het beste topografiese sisteem, gevormd naar de noodzakelikheid van het land: woordklank.

De hoogste vorm van kunst, - daarom niet- of niet-meer-kunst, - is de ekstaze. Ekstaze weer is: teruggrijpen naar het elementare. In den beginne was het lallen.

Les extrêmes se touchent. Scherpste bewustzijn glijdt over in ekstaze. Alle werk, dat op de scherpe kant staat tussen bewustzijn en ekstaze wijst weer onweerlegbaar op het ge-

[p. 157]

sproken woord. Daarom moeilik bloot te lezen en slechts-wetenschappeliken een gesloten boek. Misschien is het zo, dat het geschreven woord slechts een simbool is, hetwelk de fizis van het gesprokene voorstelt. Maar reeds zeker gaan de intervallen verloren. En juist de intervallen zijn het gewichtigste element. De wet, die de spil vormt, waarheen de woord-atomen streven. Intervallen = ruggegraat. Zoals in de schilderkunst het derde-monistiese boven de zijn-worden-verhouding der naast-elkaar-gestelde kleuren. Wel zijn de kleuren rein (individueel existent), maar elke voor ons perceptiebele reinheid is relatief. Elke ons gegeven reinheid is bevlekt. (Er zijn geen maagden). Enkel de wet is absoluut. Maar de wet is slechts transcendentaal existent, ons slechts vatbaar door de verscheidenheid der manifestaties, dewelke wel manifest de wet be-wijzen, maar nooit deze zijn, tenminste voor zover zij aanschouwelik blijven. Men kan wel zuiver ideëel een absoluut blauw in de kring der beschouwing begrijpen (daargelaten de chemiese bepaling), menselik existeert blauw slechts in verhouding tot andere kleuren. En deze verhouding weer is de manifestatie van de ritmies-kosmiese wet. Het laatste voor ons bereikbare is de verhouding. Daar zijn wij de wet, - tot dewelke wij ook transient besluiten - het meest nabij. (Opmerkenswaard: aldáár houden halt filosofie en mistiek).

Het is zeer goed denkbaar, dat Platoon's leerlingen tussen de regels wisten te lezen. Kennis, die verloren ging bij te geweldige oefening. Verslappen van hersenen-rubber. Niet enkel de zin voor de intervallen ging verloren. Ook de zin voor het affekt van het woord. Woorden worden abstrakte dingen, zwervende atomen, zonder drift naar kern, anarchisties en onaanschouwelik, zonder klank- noch zinaffekt. In het algemeen: wie ‘boom’ leest, reconstrueert niet deze boom: noch konkreet-naturalisties, noch abstrakt enkel zijn energie na. - Dit is mangel aan reinheid. Ik weet wel: kunst ontstaat steeds uit een gebrek aan reinheid. Menselike reinheid - eenzijdigheid - is relatief. Zo niet zou het poëties volstaan te zeggen: ‘boom, vis, water’; - het is het schoonste gedicht. Maar het schoonste gedicht is on-menselik. Heeft men eenmaal dit affekt van het woord doorleefd, - zeg ‘vis’, - dan wordt veel ‘dichtkunst’ gestotter. Doelloos. Kunst is een wanhopig streven de leegte te vullen, de reinheid te herwinnen. De onderbewuste vooruitzetting van elk kunstenaar is het weten om het - zonder hoop op kompletisering - ontbrekende. Zonder deze fundamentele kennis is poëzie slechts: tristitia post. Lieve De Musset.

Nomenclatuur van het gesproken woord: Platoon's dialogen; de dialogen uit de gnostiese wijsheid der scholen van Alexandrië; de vertogende ekstaze van Simeon de nieuwe Thaumaturg; de gedichten van Fransiskus (gebed = gesprek met God); de sermonen van Meister Eckehardt; het godsgesprek van Madame Jeanne Marie Bouvier de la Mothe Guyon; het Ignitum cum Deo soliloquium van onze grootste Nederlandse dichter Gerlach Peters; de dialogen uit de perziese wijsheid; de brieven (in plaats van mondelinge mededeling) van Catharina da Siena (spijts dit werk oneindig veel zwakker als de hoger geciteerde); het werk van Giordano Bruno; het werk van Lao-Tse en Dsuang-Tse, - dialoog met narratieve inleiding; - de middeleeuwse poëzie in extenso, trouvère- en volkslied, misteriespelen.

[p. 158]

Het als-kunst-bedoelde woord, - gedichten, - liet ik buiten de opsomming om de thesis zelve buiten het gedrang te houden, behalve dan voor de middeleeuwse literatuur, om een periode aan te duiden. Toneelwerk blijft als afgesloten genre buiten debat, omdat het, bepaald als genre, noch pro noch contra bewijst.

Ik weet wel: bij Gerlach Peters, bij de Nieuwe Thaumaturg, bij Fransiskus - hier reeds minder - is de poëzie een aksident en voor bewust-gewilde poëzie niet maatgevend. (Men zegge niet: bijgevolg niet maatgevend; de gewilde poëzie is ten slotte ook slechts bewust in zover zij handwerk is). - Alleen de samenhang is van deze ekstatiese poëzie uit beter te benaderen. De niet-gewilde poëzie dewelke Logos-de zin zoekt en poëzie vindt, grijpt naar het gesproken woord.

Kunst: verlangen naar kompletisering van de kennis, dewelke eindigde in het weten om het niet-weten. In het aktieve verplaatst: driftwil: spontaan. Spontaniteit: gesproken woord. Het gesproken woord is open blik, aanschouwing, dimensieloos. Matematiese punt. Het geschreven woord is tijd, denken. Het beproeft de durée pure te summeren. Deze is niet te summeren. Slechts simbolies uit te drukken, simbolies, d.w.z. ongeveer. Paradoks misschien: het onderbewuste wordt inderdaad gezegd.

Het geschreven woord is - in zover geschreven - gedacht. Hoofdzaak is: het bewuste een vorm geven, dewelke het onderbewuste in trilling brengen kan. Streven het ogenblik zó rein mogelik - eenzijdig en zelfstandig, niet met andere gesummeerd - in de tijd te bewaren. Mogelik maken het doorleven van een nieuw ogenblik, weze het dan ook met het vroegere niet identies, maar parallel. Wat voor de dichter reeds dood is, want bewust, kan de lezer nog treffen in het onderbewuste, - aantreffen. Het gaat er om een vorm te vinden, dewelke de qualiteit van het subconsciente affekt van het gesproken woord in het bewust geschrevene enigermate redt. Ik zeg natuurlik enigermate. Trouwens is de dichter een verloren mens. De dichter is verloren, omdat hij weet om de noodzakelike alteratie van het gesproken woord. Probleem blijft slechts de lezer. De ritmiese typografie beproeft te zijn deze reddende vorm. Beproeft, - wellicht met barbaarse middelen, - de lezer aan het affekt van het woord te herinneren. Boven de knieschijf slaan, opdat de patiënt refleks-bewege. Nochtans komt in het boek Bezette stad ook ritmiese typografie voor uit zuivere subconsciente ritmiese noodzakelikheid. Training en bewustzijn zijn weer stof, waardoor het onderbewuste zich herschept. In de meeste gevallen komen wij dan weer op het zuivere poëtiese terug, het handwerk wordt één met de poëzie zelf: de bewuste verklaringen zijn goddank slechts epifenomeen.

De lezer attent maken op de meer dan journalistiese betekenis van het woord. Op de stam. De klinker. De medeklinker. Het interval. Het zwijgen. Het ademhalen. Het spilwoord - aantrekkingskern, waar rond de atomen zich groeperen. Kristallisatie. De spanning van het oppervlakkige woord tot het dimensieloze. Kontrapunt. Frère Jacques. - En ook wanneer de lezer onaandachtig is, - dit is zijn goed recht, - hem malgré lui herinnering, affekt, reine elementen, die reakties uitlokken, toewerpen zodat zich een résidu vormt.

B.v.: ik schrijf VIngers. Zeer grote VI en gewone ‘ngers’. Schreef ik VIN groot, ging

[p. 159]

reeds veel verloren door de simmetrie. Hier is de klinker waardedrager. I groot bedoelt uitdrukken de scherpte van het begeren in grijpende vingers. De V werkt gedeeltelik in de richting van de klinker mede, maar anderzijds ook contrair. De F van het duitse Finger is volledig in de richting van de scherpe I. De Nederlandse V, naast beweging in de I-richting, neutraliseert quiëties het dinamiese karakter van de klinker. Men lette op: ‘vinger’, aldus geaffekteerd, is in het frans niet door het woord ‘doigt’, - slechts de materie na identies, - te vertalen. Het franse woord heeft door een ditmaal verkeerde volkse assimilering van de latijnse stam de waarde verloren van het fonetiese, dat in de klank de construktie van de materie en de verhouding materie-geest vertaalt. Italiaans is ‘vingers’ woordelik te vertalen. Frans moet men het woord ‘ongles’ als vertaling gebruiken. Wel is dit woord ook de klank na niet met ‘vingers’ identies. Maar het is daarvan een aanneembare vertolking in mol.

Sommige recensenten, - dit geldt niet voor U en is enkel terloops aan te stippen, - hebben gemeend: ik zou in de meeste gevallen het grafiese aspekt van het ding hebben nagebootst. Juist daartegen heb ik mij steeds geweerd en slechts is de opmerking voor enkele woorden als ‘harmonika’ begrijpelik, maar dan moet men veronderstellen, dat de recensenten vergeten: de klank harmonika is juist een vertaling van het ding in het fonetiese. De klank harmonika is net zo gerokken-pijnlik als het objekt, dat hij in het fonetiese vertaalt. Een taal is mythos.

Waarde Léonard, denk eens na over deze cabaret-idee. Welke economie! geen boeken meer. De dichters dragen hun oeuvre voor in het cabaret. Luisteren is natuurlik vrijheid. Niet noodzakelik het gedicht in ekstenso te genieten. Roken niet verboden. Vervelende dichter, publiek stropijlt lemonsquash. Of lezen dagblad: Landru belangwekkender. Boeken: een libretto-brosjuurtje voor de mensen die het per se willen hebben. (Extra voor de dichter als fotoverkoop voor akrobaten en couplets goedkope druk voor zangers). Kost enkele senten; geen enkele reden wanneer het niet meer bevalt, het ding te bewaren om spaarzaamheidsgronden. Zoals nu gebeurt: het boek rangschikken als - weliswaar renteloos - maar toch immer kapitaal.

Misschien ligt hier het begin van de economies gepostuleerde spaarzaamheid.

Zendt Gij dit mijn prodomo-plaidoyer als antwoord op Uw recensie aan Het Getij, dan is het zeer waarschijnlik dat, in geval het verschijnt, de doktoren mij voor een on-serieuze jongen houden. Hoogstens cocktail van ‘luim en ernst’. Glad mis natuurlik. Het kon mij zowaar ‘bloedige ernst’ zijn. Jawel. Mij is het niet recht duidelik waarom dichters niet eenvoudig de miskenning kunnen accepteren zonder daarom goedig te worden. Altruïstiese ethiek (dewelke dan met ernst eenvoudig wordt geïdentificeerd): te veel stroop. Potpourri van evangelie, Tolstoï en sentimentele wals. Wat de profeet pretentieus ‘altruïsme’ noemt, is de gestileerde egoïst slechts levenshouding. De russiese vorst die de miljoenen - laatste rest der voorvaderlike erfenis - onder de meiden werpt, is streng egoïsties. De altruïstiese dichter op zoek naar de slachtoffer-meceen even streng altruïsties. En ernstig. Het dient tweemaal geschreven: hij is zonder

[p. 160]

twijfel ernstig, want: hij meent het. Hij meent het zelfs goed. Immers de mens is goed. En de altruïstiese dichter is ook een mens. Warum auch sollte man es nicht gut meinen?

Zum bewussten Verbrechertum hört Genie.

Nog dit en marge van Bezette stad: de enige idee die wij kunnen uitdrukken - is deze van het neergaan. De débacle is slechts de empiriese vorm van de - ons - metafiziese kracht neergaan. Buiten dit hebben wij niets te zeggen. Zonneprotuberansen? Hansworsten van Sideriusperioden? - Alle wetenschappelike monismen lijden filosofies schipbreuk. Energetiek. Atoomleer. Monisme is - voor ons - begeren. Poëties te doorleven: de gelijkwaardigheid van neergaan en opgaan. Verwerpen van alle waarde-identiteit: opgaan-goed, neergaan-kwaad. Trouwens natuurlik: Jenseits von Gut und Böse. Naar objektiviteit streven.

Ten slotte niet om mij te verdedigen tegen de repliek, ik zou inkonsekwent zijn, schrijf ik dit. Dit verwijt neem ik dankbaar op, postulerend de moed tot de inkonsekwens. Voor de dichter, is konsekwens invasie van het denken in het gebied van de aanschouwing.

Ik hoop dat Gij nochtans niet zult overtuigd zijn,

uw dwe.,

Paul v. Ostaijen