Twee vorstinnen en een vorst (onder ps. R.J. Peskens)

[p. 173]

De begrafenis

Mijn zuster Anna is nu nog de enige die leeft, dacht hij voortdurend, terwijl hij in de volgauto achter de lijkwagen het neergelaten zwarte gordijntje met duim en wijsvinger probeerde vast te houden, omdat het telkens naar boven schoot.

Als ze niet in Australië was bij haar oudste zoon, zou ze nu naast me zitten, en zouden we weer niets tegen elkaar zeggen, zoals bij de begrafenis van Cornelis, drie jaar geleden.

Naast hem zat de vrouw van Toon, die nu begraven werd.

Tegenover hem haar zuster en zwager. De man bracht telkens een sigaret naar de mond, maar stak die even vaak weer in het pakje terug.

Hij heeft gelukkig niet lang geleden, zei hij. Maar het was het hele laatste jaar al eigenlijk niet goed met hem, zei zijn vrouw. Tot aan de begraafplaats werd er toen niets meer gezegd.

Anna en ik zijn nu de enigen van de broers en zusters die nog leven, overwoog hij weer. Anna is 82. Anderhalf jaar ouder dan ik. Nellie was de eerste die gestorven was. Toen volgde Janus. Daarna Piet, daarna Levina, daarna Jan, daarna Cornelis. En nu Toon 65 jaar. De jongste van de negen kinderen. De laatste drie jaar had hij Toon niet meer gezien. Behalve met Cornelis had hij met geen van zijn broers en zusters nadat ze waren getrouwd ooit enige omgang meer gehad. Niet dat ze kwade vrienden waren, maar ze waren wel vreemden voor elkaar geworden. Ze zagen elkaar niet meer dan twee maal per jaar, op de jaardag van hun ouders. Toen die gestorven waren alleen nog bij het overlijden van een broer of zuster. Het is eigenlijk treurig dat een gezin zo helemaal uit elkaar valt, overwoog hij.

Toen ze op het pleintje voor de aula waren uitgestapt, zei hij

[p. 174]

tegen zijn schoonzuster: geef me maar een arm. Maar zij nam de arm van haar zuster. Er zijn toch nog een heleboel mensen, stelde hij vast. Hij nam plaats naast zijn schoonzuster en toen begon het wachten. Hier en daar werd gefluisterd. Verscheidene mensen gaven elkaar zwijgend een hand of knikten elkaar toe. Een schuifgordijn werd vanaf het midden naar twee kanten opengetrokken. De lijkdienaren stonden opgesteld met de kist op hun schouders. Gelukkig geen muziek, dacht hij.

De stoet zette zich in beweging en twee aan twee sloten de bezoekers zich aan achter de kist.

Drie jaar geleden liep ik hier naast Anna achter Cornelis, dacht hij. Als ik de volgende ben, wil ik niet dat Anna meegaat. Als zij eerder dood gaat dan ik, zal ik ook op háár begrafenis niet meegaan. Dat waren de gedachten die hem bezig hielden op weg naar het graf van Toon.

De kleine stoet wachtte aan het begin van een zijpad, tot de lijkdienaren de kist boven het graf geplaatst hadden. Met ontblote hoofden deden ze daarna een paar stappen achteruit terwijl de bezoekers zich in een halve kring om de put schaarden.

Toen ze allen om het graf stonden deed de voorzitter van de lijkdienaren een stapje naar voren en vroeg of iemand van de familie nog wat wilde zeggen. Het drong maar nauwelijks tot hem door, hoewel hij als oudste aan het graf van al zijn broers en zusters gesproken had. Maar op hetzelfde ogenblik voelde hij hoe de een na de ander zijn richting uitkeek. En eerst toen de man vroeg of er misschien iemand anders nog het woord wilde voeren, deed hij een kleine stap voorwaarts naar het graf. Hij schraapte een paar keer zijn keel, voelde hoe de wind koud door zijn dunne hoofdhaar woei en plotseling aangegrepen door een niet te definiëren verdriet sprak hij over zijn broer Toon, de op één na jongste van alle broers en zusters, die nu het tijdelijke met het eeuwige verwisseld had.

Hij was altijd de meest opgewekte van allen geweest. En hij liet

[p. 175]

erop volgen dat ze allemaal veel van hem hadden gehouden. Daarna releveerde hij hoe Toon reeds als jong metselaar zijn plaats in de rijen van de strijdende bouwvakarbeiders had ingenomen. Hij had toen ineens veel meer willen zeggen, maar een opkomende benauwdheid maakte hem het verdere spreken onmogelijk.

Dag Toon, zei hij tenslotte moeilijk en deed toen weer een paar stappen terug.

De bidder hield daarna een rieten korf met bloesems aan de kop van het graf voor zich uit. En alle bezoekers liepen zonder enige haast langs hem heen en wierpen een handjevol bloesems uit de korf op de kist. Toen ze allen weer stonden opgesteld om naar de auto's terug te gaan begon het hard te regenen. Maar niemand versnelde zijn pas. Iedereen had zijn hoed weer opgezet. De lijkauto stond terzijde van de ingang, als een voorwerp dat zijn plicht heeft gedaan. De volgauto's reden voor en iedereen stapte op zijn beurt in.

Je hebt mooi gesproken over Toon, zei zijn schoonzuster toen de auto zich in beweging had gezet. Zij greep stevig zijn hand vast. Hij legde zijn andere hand op de hare en klemde die tussen zijn beide handen in. Zo bleven zij zitten tot de auto bij het huis van Toon stilhield.

In de kleine huiskamer waar de witte lakens van voor de vensters weer waren verwijderd nam iedereen plaats aan de gedekte tafel. Er werden belegde broodjes geserveerd. Koffie werd rondgedeeld. En tegelijk met het kauwen begonnen de mensen weer met elkaar te praten. Er waren erbij die moeite hadden hun vrolijkheid te bedwingen. Hij was de laatste die van zijn schoonzuster afscheid nam. Haar zuster en zwager bleven bij haar achter. Nog wel bedankt, zei de man, die hem tot de voordeur uitgeleide deed. Hij stak een nieuwe sigaret op voor hij hem de hand drukte.

[p. 176]

Op de terugweg naar huis kwam hij door de straat waar zijn ouders tot aan hun dood hadden gewoond. Hij bleef stilstaan. Er waren slopers bezig het huis neer te halen. Ach, zei hij, dat heb ik niet geweten. Thuiskomend vond hij zijn vrouw nog te bed, hoewel ze beloofd had op te zullen staan. Dat maakte zijn gevoel van verlatenheid nog groter.

Hoe is 't moeder, zei hij.

Hoe is het met Toon, vroeg ze.

Toon is gestorven, dat weet je toch, zei hij, terwijl hij naast haar op de rand van het bed ging zitten.

Ach ja, zei ze, en trok de dekens om haar schouders. Na enige ogenblikken zei hij: dat wéét je toch moeder.

Ja, ja, zei ze, en trok toen de dekens over haar hoofd.

Het is soms of ze niet helemaal goed meer is, dacht hij. Als die tabletten van de dokter nu maar wat helpen. Het is ook niets gedaan als een mens helemaal niet meer lopen kan.

Je moest niet zo hele dagen op je bed blijven liggen, zuchtte hij, en probeerde een toon van zacht verwijt en teleurstelling niet te laten meeklinken in zijn stem.

Hij ging naar de voorkamer. Het is een beetje koud in huis, mompelde hij. Hij rilde en wreef zich de handen. Ik zal de haard wat harder laten branden. Toen hij wat antraciet had ging hij in zijn leunstoel zitten. Ik zal de schuif wat openzetten, zei hij. Toen hij dat had gedaan keek hij de kamer rond.

Ach, zei hij, ik heb de bloemen nog geen water gegeven vandaag. Hij stond weer op, liep naar de keuken, vulde de kleine gieter onder de kraan. In de huiskamer terugkomend begoot hij al zijn planten. Zie je, zei hij, dat moet nou netjes zonder morsen gebeuren. Toen de gieter leeg was zette hij hem op de vensterbank. Het wordt gelukkig al een beetje warmer in huis, zei hij en schoof zijn stoel nog wat dichter bij de haard.

Hij overwoog een sigaar op te steken. Neen, nog maar niet.

[p. 177]

Ik ben een beetje verkouden. Ook al ga je niet met elkaar om, ook al zie je elkaar zelden, een mens raakt toch in de war als een broer of zuster van hem sterft. 't Was toch wel jammer dat het huis waar zijn ouders zo lang hadden gewoond werd afgebroken. En dat hij juist vandaag, na de begrafenis van Toon daar langs moest komen.

Hoe lang was het nu al geleden dat zijn moeder gestorven was. Was dat niet in 1934? Laat eens kijken. Ik was vijftig jaar. Ja, het moet in '34 geweest zijn. En vader? Dat wist hij wel. Dat was in het laatste oorlogsjaar. Hij had de bevrijding nog zo graag meegemaakt. Maar ja, het leven liep altijd anders.

Wat had Toon eigenlijk gemankeerd? Hetzelfde als Cornelis was er gefluisterd. Hij was toch altijd wel een aardige jongen geweest, die Toon. En niet dat hij om hem meer had gegeven dan om welke andere broer of zuster ook, maar hij was toch maar de jongste van allen. Anna had gelukkig niet aanwezig kunnen zijn. Als oudste van de kinderen had ze de hele troep geringeloord. De lekkerste en grootste happen had zij zich altijd weten toe te eigenen. En in het grote gezin waarin allen een taak hadden wist zij zich altijd aan elk karweitje te onttrekken. In korte tijd versleet ze de ene vrijer na de andere, maar niet, dan nadat ze er kleren en sieraden aan had overgehouden. Ze was vier keer getrouwd geweest, had als hoer in Hoboken gezeten, en nu, op haar tachtigste, liep ze nog op onmogelijk hoge hakken, kleedde zich als een cocotte, liep bij de duurste kapper in en uit, verfde haar lippen en droeg haar sieraden op een manier van: zien jullie wel allemaal wat ik aanheb? Verder was ze altijd de lieveling van haar vader geweest.

Na zijn overlijden bleek hij het grootste gedeelte van wat hij had kunnen nalaten aan Anna weggegeven te hebben. Op zijn begrafenis was Anna niet verschenen. Het had alle broers en zusters opgelucht en hen in de gelegenheid gesteld familieraad te houden. We moeten haar een proces aandoen, had een van

[p. 178]

de broers gezegd. Maar ze hadden daar toch maar van af gezien, èn omdat de nalatenschap toch maar gering was èn omdat ze de naam van de familie niet in opspraak wilden brengen. En Cornelis, die goede Cornelis, had gezegd: ik zou er niets meer van willen hebben. En daar was het bij gebleven. Alleen was na het overlijden van hun vader de wrok tegen Anna nog aanzienlijk toegenomen. Gelukkig was ze nu op Toon's begrafenis niet aanwezig geweest.

Hij ging een beetje verzitten. Waarom wind ik me toch zo op? overwoog hij. Na zoveel jaren moet het me toch allemaal niets meer kunnen schelen. Ik zal tòch laten beschrijven dat ik Anna bij mijn begrafenis niet aanwezig hebben wil. Ik zal dat aan mijn oudste zoon kenbaar maken. Het gaat een beetje te hard met het vuur, zei hij, schoof een eindje met zijn stoel achteruit en zette de schuif op half.

Roep je, moeder, vroeg hij, met beide handen op de stoelleuningen steunend, gereed om op te staan.

Riep je, vroeg hij, naar de tussenkamer lopend. Hij trok de deken die bijna op de grond hing weer recht en zei: Ik dacht dat je riep.

Toon is begraven, zei ze. Anna was er niet hè?

Nee, Anna was er niet, antwoordde hij. Ze is in Australië.

Gelukkig maar, zei ze. Laat ze daar maar blijven. Opgeruimd staat netjes.

Zou je er niet een ogenblikje uitkomen, vroeg hij. De dokter zegt dat het goed voor je is.

Nee, nee, klaagde ze. Ik heb zo'n hoofdpijn.

Dat is overdreven, zei hij. Ik zou er toch maar even uitkomen, dan gaat die hoofdpijn misschien wel over.

Ze zei niets meer, kreunde terwijl ze zich naar de muur omdraaide en trok de dekens weer over haar hoofd.

Moedeloos ging hij weer terug naar de voorkamer, knipte de kleine schemerlamp op de hoek van de schoorsteen aan en sloot

[p. 179]

vervolgens de overgordijnen. Oppassen dat ik geen planten omvertrek, zei hij.

Hij ging weer in de leunstoel zitten.

Aderverkalking had de dokter gezegd. Niet veel meer aan te doen. Daardoor kwam het dat het geheugen haar in de steek liet, dat ze alles door elkaar haalde en alleen nog bij momenten helder was. Ze wist vaak niet eens meer in hoeveel dagen ze het bed niet verlaten had. Wat luistert die kachel toch scherp, zei hij. Zo is ze gloeiheet en zo is ze weer gedoofd. Hij trok de schuif weer helemaal open en vulde wat antraciet bij. Kleine blauwe vlammenspitsjes flitsten onmiddellijk op. Hij bleef ernaar zitten kijken. Dat is toch een mooi gezicht, zei hij. Hij keek een beetje de kamer rond. Ja, nee, ja, de planten had hij toch al water gegeven. Op een dag als deze zou je dat zo maar vergeten. Ik zal nu toch maar een sigaar opsteken. Eén sigaar kan geen kwaad. Hij verwijderde met zijn zakmesje zorgvuldig de punt van de sigaar en stak haar op. Nu ook even de krant uit de gang halen. Hij liep naar de voordeur en raapte het avondblad van de vloermat op. Hu. 't Is koud in de gang, huiverde hij, de kamer weer binnenkomend. Hij streek over zijn bijna kale hoofd en legde een paar dunne haarslierten achter zijn oren. Op het kerkhof was het ook koud. En hij streek nog eens over zijn hoofd, want het was net of hij de koude wind van die middag weer over zich voelde heenwaaien. Verbranden is toch beter, dacht hij. En een gevoel van voldaanheid kwam over hem bij het bedenken dat hij de crematie van hem en moeder vooruit had geregeld en betaald. Het is goed dat ik het allemaal aan mijn oudste zoon heb verteld. Alles is geregeld. De sigaar smaakte hem niet. Hij moest toch eigenlijk maar niet roken met die verkoudheid en die kortademigheid. Hij legde de sigaar op de rand van het asbakje. Ik ben niet al te lekker. Mijn borst doet een beetje pijn. Ik kon toch mijn hoed niet ophouden aan het graf. Hij nam de krant, vouwde hem open en begon het hoofd-

[p. 180]

artikel te lezen. Maar telkens sufte hij een beetje weg.

Ik weet niet eens meer wat ik gelezen heb, dacht hij, toen hij uit zijn lichte sluimer weer wakker werd. Ik moet misschien wat eten. Moeder moet ook nog eten. Daar zou ik nu toch bijna niet aan denken. Een beetje schuldbewust stond hij op, liep naar het bed van zijn vrouw en vroeg:

Moeder, heb je trek in iets? Een kopje thee en wat te eten? Watte, zei ze.

Of je trek in iets hebt. Zal ik een boterhammetje klaarmaken? Ze richtte zich half op een elleboog op en zei: Ja, dat is goed. Hij slofte naar de keuken, zette thee op een veel te hoge gasvlam, sneed een plakje brood dat hij besmeerde en met basterdsuiker bestrooide. Met het kopje thee in de ene hand, in de andere een bordje met een aan blokjes gesneden boterham ging hij naar haar bed.

Moeder, zei hij, thee met een boterham. Hij zei het wel vier keer achter elkaar, voordat ze zei, dat ze niets hebben moest.

Ik heb het voor je klaargemaakt, zei hij een beetje geërgerd. Je moet wat eten van de dokter. Zal ik je wat rechtop in het kussen zetten? Ze draaide zich weer naar de wand om, trok het laken over haar hoofd en na nog enig wachten ging hij naar de keuken terug. Hij zette haar kopje en haar bordje op het aanrecht. Hij schonk zichzelf een kopje in, sneed en smeerde een boterham en toen hij aan de keukentafel ging zitten had hij ook ineens geen trek meer. Ik moet ook maar niet eten, zei hij, ik heb het koud. Wat zou die kortademigheid en die pijn in mijn borst toch betekenen? Ik moest morgen de dokter maar eens laten komen.

Weer terug bij de haard, zei hij: nu brandt ze toch goed en het blijft maar koud. Hoe laat zou het zijn?

Hij vergeleek de tijd op zijn horloge met die op het schoorsteenklokje. Het scheelt niets, zei hij. Ze lopen precies gelijk. Het is nog te vroeg om al naar bed te gaan. Ik zal de krant nog

[p. 181]

maar eens inkijken. Dat lampje schijnt te fel in mijn gezicht en hij draaide het kapje een beetje opzij.

Roep je moeder, vroeg hij. Hij vroeg het nog een paar maal, maar uit de tussenkamer kwam geen geluid. Nou dacht ik toch vast dat ze riep. Hij trok het voetenbankje een beetje naar zich toe en leunde achterover in zijn stoel. Ze heeft me niet geroepen, dacht hij. Ze slaapt. Ik hoef niet op te staan. Ik ben moe. Ik heb eigenlijk ook slaap, maar het is nog te vroeg om naar bed te gaan. Toon was een goeje jongen geweest. Al zijn broers en zusters waren goeje jongens geweest.

Een mens bleef wel heel alleen over. Zijn eigen kinderen woonden ver van hem vandaan in Holland. Zijn oudste dochter was tien jaar geleden bij een ongeluk om het leven gekomen. De anderen zag hij alleen op zijn jaardag en op die van moeder. De vakanties brachten ze allen in het buitenland door. Ze gingen ook niet veel met elkaar om, zijn eigen kinderen. Het gaat eigenlijk altijd eender. Als moeder en ik dood zijn zien ze elkaar misschien ook nooit meer. Nooit verandert er iets, dacht hij. Zo'n dag als vandaag...

Hij maakte zijn gedachten niet af. Wat is het koud. Ik moet opstaan en het venster sluiten. Maar ik ben moe, ik zal het straks doen. Roep je moeder, moeder, roep je? Nee, nee ze roept niet. Ze slaapt. Ik heb ook slaap. Hoe kom ik ineens zo moe. Hij viel achterover in zijn stoel. Ik moet even slapen dacht hij. Ik heb het koud. Hij deed nog een poging zich voorover te buigen naar de haard om haar harder te laten branden. Zijn hand tastte naar de schuif maar viel slap neer op de leuning. Hij zakte wat onderuit met de kin op de borst.