Twee vorstinnen en een vorst (onder ps. R.J. Peskens)

[p. 56]

De Bomvrije

Wij woonden een tijdlang achter de Bomvrije kazerne. Nooit heb ik geweten wat dat Bomvrije betekende. Later heeft ook niemand het mij bij navraag kunnen uitleggen, maar iedereen wist wat met de Bomvrije bedoeld werd.

Het noemen van straatnamen in een verhaal heeft voor de lezer weinig zin, maar de smalle straat, die vanuit de straat waarin wij woonden naar de kazernepoort leidde, heette het Gevangenhuisstraatje. Mijn vader zei altijd dat dat straatje naar de gevangenis van de kazerne leidde. Ik heb het hem vaak horen herhalen: hij was blijkbaar nogal trots op die uitleg.

Op een avond zei moeder plotseling: we gaan even naar de Bomvrije.

Wat gaat u daar doen, vroeg ik.

Maak je maar klaar, zei ze.

Ze sloeg haar zwarte omslagdoek over de schouders en ging alvast naar beneden.

Toen ik op straat kwam zei ze, dat ik niet altijd zo treuzelen moest. Ze sloeg de hoek van de straat om en liep met snelle grote passen op de kazernepoort af. Het was net of ze in de looppas liep. Ik was wat bedremmeld en kwam dus een beetje traag achter haar aan.

Ik zag haar iets tegen de schildwacht zeggen, die dag en nacht, met de bajonet op het geweer voor het kleine poortje stond, dat in de grote massieve poort was aangebracht.

Schiet een beetje op, riep ze mij van verre toe, en ze maakte met haar arm een driftig hoeks gebaar alsof ze mij naar zich toe wilde trekken.

Toen ik bij het kleine poortje aan kwam mochten we direct naar binnen. Voor me lag het grote exercitieterrein. Rechts

[p. 57]

stond een laag gebouwtje, dat geel en schaars verlicht werd door een lantaren, die tegen de muur was aangebracht.

Dat gele licht was novemberachtig, hoewel de dagen toch al licht werden van de lente.

In het lokaaltje, waarvan de deur openstond, en eerder leek op een verwaarloosde keet die bij de wegenbouw gebruikt wordt dan op een huis of een kantoortje, zat een man in uniform. Hij vroeg wat we wilden.

Er lagen blanke vellen papier op zijn ouderwetse houten bureau, die hij gewichtig in beide handen nam.

Ik wil de dienstweigeraars spreken, zei moeder.

Dat gaat niet, zei de man.

Dat gaat wél, zei moeder. Ik heb toestemming van de commandant.

O, zei de man, plotseling opstaand, komt u dan maar verder.

Hij wees naar mij en vroeg of ik bij haar hoorde.

Ja, zei moeder, hij hoort erbij. Haalt u ze nou maar even hier.

Dat mag niet, zei de man, zonder orders van de commandant.

De commandant vindt het goed, zei moeder. Haal ze nou maar hier en ga dan maar een poosje naar de schildwacht aan de poort, want ik wil alleen met die mannen spreken.

Naar de poort? vroeg de man.

Ja, naar de poort, zei moeder. De commandant vindt het goed dat ik met die mannen een paar minuten alleen ben.

De man in uniform, van zijn stuk gebracht, verwijderde zich.

Ik hoorde zijn stappen op de stenen vloer van de gang, het gerinkel van sleutels, en het openen van een slot. Ik wist toen al wel wat dienstweigeraars waren, want er werd thuis herhaaldelijk over gesproken. (Er hing altijd een plakkaat voor ons venster waarop stond: Geen man en geen cent voor het militarisme). Maar dat moeder de commandant van de kazerne kende was geheel nieuw voor mij, al twijfelde ik geen moment dat ze de waarheid had gesproken.

[p. 58]

In het schaars door gaslicht verlichte lokaaltje werden twee mannen binnengebracht. Eerst bleef de man in uniform met de sleutelbos, in beide handen voor zich uithoudend, nog even staan, maar moeder ging naar hem toe en duwde hem zachtjes aan de schouder naar de openstaande deur.

Ik heb mijn orders, zei hij.

Dat weet ik wel, zei moeder, en die moet je ook houden, maar je moet nu maar even weggaan. Dat laatste zei ze een beetje driftig, terwijl ze hem de gang opduwde en de deur dicht deed. De beide mannen zagen er haveloos uit. De ene had zijn gulp met een grote veiligheidsspeld dichtgemaakt. Hun overhemd stond open aan de hals. Hun broeken zakten af. Hun dassen en galgers hadden ze afgenomen, hoorde ik later. Ze lachten een beetje vreemd en verlegen, tot moeder ze resoluut de hand toestak en zei wie ze was. Toen zeiden de mannen ook wie ze waren.

De een zei: Jan Broekman, en de ander zei: Piet Zeeman.

Twee mannen, zei moeder en toen moesten we alle vier hard lachen.

Er werd tussen moeder en de mannen luidruchtig en door elkaar gesproken, alsof ze haast hadden elkaar van alles te vertellen. Ik was te verbouwereerd om te horen wát er gezegd werd. En ik weet niet waar moeder het zo gauw vandaan haalde, maar ze legde een grote homp kaas, een jampot, en een bos in een papiertje gewikkelde gebakken scharretjes op tafel.

Hier, steek gauw bij jullie, zei ze. Krijgen je genoeg te eten, vroeg ze. De mannen zeiden dat ze genoeg te eten kregen. Toen vroeg moeder wanneer ze op transport gingen. Dat wisten ze niet, zeiden de mannen. Ik kom elke avond wel even kijken, zei moeder. Geef de mannen een hand, zei moeder tegen me. Ik deed schuchter een stapje met uitgestoken hand op de beide mannen toe. Piet Zeeman aaide over mijn haar en daar werd ik erg verdrietig van. Jan Broekman zei gewoon: dag

[p. 59]

jongen. En door dat gewone kon ik net mijn tranen binnen houden. Tot morgen, zei moeder. Nou, we zullen zien, zei Jan Broekman.

Bij de poort zei moeder tegen de dienstdoende militair dat hij weer naar binnen kon gaan en de wachtpost salueerde voor ons, toen we door het kleine poortje in de grote poort naar buiten gingen. In het Gevangenhuisstraatje pakte ze me bij de hand en zei: we gaan nog niet direct naar huis. Ik moet eerst even een beetje lucht hebben.

We liepen de richting uit van de zee.

Zullen we even langs het strand lopen, zei ze. Ze sprong gevaarlijk snel langs de dijkbeschoeiïng naar beneden. Op het strand stond ze eerst een hele tijd doodstil in de verte te kijken.

Kom laten we toch maar naar huis toe gaan, zei ze. 't Is te donker om nog mooie schelpen te zoeken. Ik zou een kinkhoorn willen vinden voor die mannen daar. Dan zouden ze het ruisen van de zee kunnen horen. Maar in plaats dat we naar huis toe gingen, liepen we van de stad vandaan. Er liep een licht ruisen in de verte, de zee was leeg van schepen, er waren geen vogels en geen sterren, er was geen wind. En het begon ineens een beetje onhoorbaar te regenen. Moeder mompelde telkens wat, maar ik verstond niet wat ze zei. Ze liep maar een beetje in zichzelf te praten.

Toen ze eindelijk rechtsomkeert maakte zei ze: die mannen willen geen mensen doden en geen geweer dragen. En bij de voordeur: je moet later maar een voorbeeld aan ze nemen.

Bijna elke avond, tijdens het wisselen van de wacht, ging ze naar de Bomvrije. Ik vroeg waarom ik niet meer mee mocht. Ze zei dat één keer genoeg was om te zien wat ze met dienstweigeraars deden. Sindsdien was ik vaak bij de poort van de kazerne in de hoop een glimp van moeder's vrienden op te

[p. 60]

vangen. Eén keer heb ik aan de soldaat van de wacht gevraagd of ik ze goedendag mocht zeggen tijdens het kwartier dat ze gelucht werden. Maar hij joeg mij weg en zei dat ik geen flauwekul moest verkopen.

Ik ontdekte dat elke avond tegen zes uur enige tientallen vrouwen en kinderen dicht opeengedrongen voor de kazernepoort stonden. Ze hadden allemaal een pan of een kan of een ketel bij zich. Ze waren niet vriendelijk voor elkaar, want er werd voortdurend getwist en gescholden. Er waren ook steeds kleine schermutselingen als er één probeerde een beter plaatsje te bemachtigen. Dan werd er geduwd en soms werd er gevochten.

Als eindelijk de soldaat van de wacht het kleine poortje in de grote poort opende, drongen de mensen nog dichter op elkaar in. Ze wilden allemaal tegelijk naar binnen, maar de soldaat van de wacht die de bajonet van zijn geweer had genomen, hield die horizontaal voor zijn buik en riep telkens dat de mensen niet dringen moesten. Dan hield het dringen wel even op, maar telkens wanneer de soldaat een groepje van drie door het kleine poortje naar binnen liet gaan, schoven de mensen weer op elkaar in. Ik stond er vaak op een afstandje bij te kijken en zag wel dat het allemaal oude pannen en ketels waren die de mensen bij zich hadden.

Die door het poortje terug kwamen hadden allemaal iets lacherigs over hun gezicht, omdat ze hun pan of ketel met warm eten gevuld hadden gekregen. Mensen - kalm - niet zo dringen, zei de schildwacht telkens. Maar het hielp niet, want de achtersten in de rij konden hun onrust niet bedwingen omdat ze ook hun deel wilden hebben. Dat gedrang duurde zo lang, tot de soldaat zijn bajonet in de hoogte stak en riep dat het ‘op’ was. Niet zelden ontstond er dan een vechtpartij en de verwijten klonken in het rond dat die en die weer voor zijn beurt was gegaan. Altijd moesten er dan een aantal - meestal kinderen -

[p. 61]

onverrichterzake huiswaarts keren. Ik zag wel aan hun gezichten hoe verschrikkelijk ze het vonden met een lege pan of ketel naar huis te moeten. Maar de mensen zouden alles toch eerlijk onder elkaar kunnen verdelen, overwoog ik.

De ochtend dat Jan Broekman en Piet Zeeman op transport werden gesteld naar de gevangenis in Scheveningen, haalde moeder mij al om half zes uit bed.

Opstaan, zei ze. We gaan naar het station. Afscheid nemen.

De lucht was zwaarbewolkt, het regende, er stond een felle wind uit zee. Voor de stationsingang hebben we lang staan wachten, uitkijkend of we onze vrienden al zagen aankomen. De trein zou om half zeven vertrekken en om drie voor half zeven hadden we nog niemand gezien.

Ze zijn langs een andere weg op de trein gezet, zei moeder, kom op, en ze rende de Stationshal door naar de perrons. De man bij de controle wilde haar tegenhouden omdat ze geen perronkaartje had. Maar moeder duwde hem met een zet opzij en liep, roepend en met de armen zwaaiend de hele trein langs. Ik moest voor het klaphekje blijven staan en had evenals moeder de controleur wel een duw willen geven. En toen ik onder de spijlen van het perronhek wilde doorschieten, pakte hij me hardhandig beet en zei: geen sprake van. De stationschef hield het vertreksein al omhoog toen er plotseling in het midden van de trein een raam werd opengeschoven en de hoofden van Jan Broekman en Piet Zeeman staken naar buiten. Ze riepen ook en zwaaiden ook met hun armen. De trein zette zich langzaam in beweging en gelukkig hoorde en zag moeder hen, en met de steeds meer vaart krijgende trein meelopend konden ze elkaar gelukkig nog net een hand geven. Ze bleef midden op het perron de trein staan nakijken, tot hij in wolken van stoom in de bocht verdween.

De schoften, zei ze, toen ze weer bij het controlehekje kwam.

[p. 62]

De controleur vroeg naar haar perronkaartje en wilde haar de weg versperren. Ach, stik vent, zei ze, duwde hem ten tweede male opzij, greep mij bij de pols en we liepen het station uit. De schoften, zei ze nog een paar maal onderweg.

De avond van diezelfde dag ben ik met onze grote aardappel-pan naar de poort van de kazerne gegaan. Ik was er heel vroeg. Er stonden nog maar een paar kinderen, die al bezig waren elkaar weg te duwen en met pandeksels te dreigen. Ik wou mijn familie ook wel eens verrassen. Ik had gehoord hoe lekker het eten was, met veel vette saus en grote stukken spek en vlees. En aangezien er alleen op de zondagmiddag een paar magere flinters vlees op ons bord kwamen, dacht ik hoe ze thuis allemaal versteld zouden staan en blij zouden zijn, als ik met een volle pan zou komen aanzetten.

Die avond werd er snert uitgedeeld. En hoewel er een vrouw was, die me naar achteren probeerde te duwen omdat ik er, naar ze zei, niet bijhoorde, liet ik me niet wegdringen en vocht voor m'n plekje. Ik was bij de vijfde groep die naar binnen mocht, hoewel ik met nog twee andere kinderen het eerst aan de poort was gekomen. Voor het lokaaltje waar ik die avond met moeder naar binnen was gegaan stond de soldatenkok met een soort vuilnisvat op een laag karretje. Om de beurt moesten we met onze pan naar hem toekomen en dan kwakte hij er met een grote pollepel twee flinke scheppen in. Ik zag onmiddellijk dat er veel kluif en worst in de snert zat en de geur die uit het vat opsteeg deed me het water tussen de tanden lopen.

Voorzichtig droeg ik de pan naar huis. Voor geen goud had ik een druppel willen morsen. Thuiskomend zat moeder in vaders leunstoel een beetje uit te puffen van de lange werkdag. Erwtensoep, zei ik luid, legde de pandeksel op tafel en hield de pan onder haar neus. Ze stond op, nam de pan aan beide oren van mij over en zei: wát erwtensoep.

[p. 63]

Van de kazerne, zei ik, ineens bedremmeld, omdat moeder zo'n kwaje stem kreeg. Van de kazerne, schreeuwde ze. Ben je helemaal van God verlaten? Wat haal je in je malle kop? Toen ze, bijna over het opkrullende vloerkleed struikelend, met de pan naar de plee ging op de overloop, vloekte ze, en kwakte de hele pan leeg in de wc pot. Wat denk je schreeuwde ze, de kamer weer binnenkomend, nadat ze de pan met een harde slag op het keukenaanrecht had neergezet, wat denk je, dat we van die schoften willen vreten?

Links en rechts sloeg ze me om de oren en joeg me voor straf naar bed.