De krankzinnige van Leide
(1862)–Karel Ondereet–
Auteursrechtvrij
[pagina 71]
| |
Eerste tooneel.WILLEM, alleen by het venster.
willem.
Leide juicht, verheugd zich om hare verlossing, het gevang, in weinige stonden den dood, ziedaer myn deel! Ja, even als het trompettengeschal de muren van Jericho deed instorten, deed de stem van het orkaen die van Leide in puinen vallen en dreef het spaensch leger op de vlugt; terwyl ik als verrader in den kerker geworpen en tot het schavot veroordeeld werd! Het schavot! O hemel! (Hy bedekt zich het aengezicht, valt op een stoel neder en weent bitter.) O! waerom stierf ik met de wapens in de hand den dood der helden niet! ik heb haer zoo dikwyls onverschroken in het aengezicht gezien, zoo dikwyls tot my | |
[pagina 72]
| |
geroepen om een einde aen een te rampzalig leven te stellen, en het noodlot bestemde my de dood der onteering en der schande! Onteering en schande! op het oogenblik dat ik voor de eerste mael eene zalige toekomst droomde! O Joanna, wellicht zult gy my verachten, wellicht dael ik met uwen vloek beladen in het graf! Door haer veracht en gevloekt! neen, neen, dat zal ik niet dulden, na myne dood zal zy my geheel loeren kennen, zy zal weten dat ik stierf om eenen onnatuerlyken vader het leven te redden. (Hy vat de pen om te schryven.) Maer dan moet ik dien vader schandvlekken, aen gevaer en vervolgingen blootstellen, wellicht is myne verklaring zyne dood. O neen, dat kan ik niet doen, het is onmogelyk! Ach! hoe yselyk is mynen toestand! vader! vader! wat heb ik u gedaen om zooveel folteringen te moeten verduren!... Maer waerom moet ik my opofferen voor eenen vader die my steeds als een slaef behandelde, die steeds de pligten vergat die hem door de natuer werden opgelegd? Heb ik dan ook het regt niet myne pligten te vergeten en hem als verrader aen het geregt over te leveren? Ja, ja, aen zulk een vader ben ik niets verschuldigd; ik heb ten minste het regt my voor onteering en schande te bevryden!... (Hy wil schryven.) Zinnelooze die ik ben! is de schande van den vader ook die des zoons niet en kan zelfs het graf die bedekken! Ysselyken toestand! O God! uwe besluiten zyn ondoorgrondelyk maer zoo veel folteringen doen aen uwe reglvaerdigbeid twyffelen. Ach! ik laster, vergeving, vergeving. O God! dat uwen wil geschiede, geef my moed en kracht om onverschrokken myn uiterste oogenblikken door te staen en ontvang my in uwe genade!... Joanna, dierbare vriendin! Vaerwel! Wellicht zult gy niet zonder aendoening aen eenen ongelukkigen denken die voor u duizend levens zou gegeven hebben. Welaen, dit zy myne laetste vertroosting, maken wy ons bereid om onverschrokken den dood te gemoet te zien.
| |
[pagina 73]
| |
Tweede tooneel.WILLEM, MONTALLO, die de laetste woorden van Willem gehoord heeft.
montallo.
Neen, gy zult niet sterven.
willem.
Gy hier! komt gy myne laetste oogen blikken met uwe tegenwoordigheid nog ysselyker maken? zult gy my tot in den dood vervolgen!
montallo.
Ik kom u zeggen dat het van u afhangt om te leven of te sterven.
willem.
Ik versta u niet.
montallo.
De bestuerder van dit gevang is een godvreezende christen, een dier Glippers, zooals men ze noemt, die met tegenzin de wederspannigheid der Leidenaers tegen hunnen wettelyken vorst heeft moeten verduren. Welnu, hy is bereid de deuren van dit gevang voor ons te ontsluiten. Terwyl het volk zich in overdaed en brasseryen van allen aerd verlustigt, met de levensmiddelen die hier in overvloed door den hatelyken Oranje werden aengebragt, zal het ons gemakkelyk zyn ongemerkt de stad te verlaten om ons by het spaensch leger te vervoegen. Op eene voorwaerde hangt het van u af om gered te zyn.
willem.
En die is?
montallo.
Dat gy de valsche leere van Luther zult verzaken en tot onzen heiligen godsdienst wederkeeren.
willem.
En zoo ik weiger? | |
[pagina 74]
| |
montallo.
Ik laet u aen uw lot over en verlaet ronder uitstel het verfoeielyk muitersnest, dat ik tot myn spyt aen zyne welverdiende straf niet heb kunnen overleveren.
willem.
Dit zyn dan de vaderlyke gevoelens die gy voor uwen zoon koestert; gy wilt al uwe geweldenaryen met myne dood bekroonen. Ha! het is waerlyk te veel! Gy moet wel op myne edelmoedige onderwerping gerekend hebben om uwe onverzoenelyke wreedheid zoo ver te durven dryven. Maer indien ik u eens met dezelfde gevoelens beantwoordde; indien ik alle natuerlyke pligten verzakende, tot myne regters uitriep: ik ben onschuldig, de schryver van den brief die my in het verderf stort, de man die Leide aen zyne vyanden wilde overleveren, is myn vader! Wat zoudt gy antwoorden?
montallo, ontroerd.
O! dat zult gy niet doen.
willem.
Zyt gy er zeker van? denkt gy niet dat zelfs de onderwerping van eenen zoon zyne palen heeft!
montallo.
Gy zult het niet doen, zeg ik u. Het vonnis is geveld, de regters hebben uitspraek gedaen en gy hebt geene bewyzen om u te verontschuldigen.
willem.
Neen, ik heb geene bewyzen, maer ik las het medelyden en myne genade in de oogen myner regters, en wellicht was een enkel woord genoeg, met de vermoedens die op u drukken, om u in myne plaets het schavot te doen beklimmen.
montallo, ontsteld.
Onmogelyk! Brouwer alleen kan de waerheid zeggenen dat zal hy niet doen. | |
[pagina 75]
| |
willem.
Gy kunt het niet weten: ik heb oogenblikken gezien waerin de hardnekkigheid van Brouwer aen het wankelen was, waerin hy de wroegingen van zyn schuldig geweten scheen te gevoelen, waerin hy scheen bereid te zyn om aen onze regters de waerheid te verklaren.
montallo.
Dat is niet waer.
willem.
Het is vast en zeker. Maer stel u gerust, gy hebt niets te vreezen; gy hebt my het bestaen zoo ysselyk gemaekt dat ik vast besloten heb er een einde aen te stellen. Wat is my het leven zonder eer! Word ik niet veracht en verstooten door het eenig wezen dat my aen het harte ligt, en is uwe of myne dood niet altyd die der verraders die my voor eeuwig met schande bedekt, die my voor eeuwig het voorwerp myner liefde ontrukt! O vader! vader! wat heb ik u gedaen om my zoo rampzalig te maken!
montallo.
Durft gy het vragen, ellendige! zyt gy uw vaendel niet ontloopen! hebt gy uwen vorst en uwen God niet verloochent en verdient gy de straf niet die gy staet te ondergaen. Indien ik u hier aen de dood ontruk, is het slechts dank aen myne tusschenkomst dat gy vry by het spaensch leger kunt terug keeren. Den koning zal u genade schenken in vergelding der dieusten die ik aen de spaensche kroon bewezen heb, maer ik kan noch wil u niet redden vooraleer gy zweert dat gy de leere van Luther zult verzaken.
willem.
Het fanatismus beroofd u dan van alle menschelyk gevoel, de natuer zelf verliest hare regten! Weluu, ja, ik ben uwe dwingelandy en die van een vorst ontvlugt, die door zyne hatelyke vervolgingen het puik der nederlandsche bevolking naer vreemde gewesten verbande: ik sterf in den godsdienst die myn hart verkozen heeft, dien godsdienst die leert dat ik God voor myne vyanden moet bidden en hun vergeving schenken. | |
[pagina 76]
| |
montallo.
Ga dan ter dood, wederspannige ketter! ga! aengezien gy het zelf gewild hebt.
willem.
Ja, ik sterf omdat ik zonder eer niet leven kan en ik vergeef u al het kwaed dat gy my gedaen hebt. Moge God myne bede aenhooren, u van wroegingen bevryden en in het uer der dood in genade ontvangen. (Af in de deur regts.)
| |
Derde tooneel.MONTALLO, alleen.
montallo.
Ach! ondanks my bewonder ik zyne edelmoedige onverschrokkenheid! ondanks my dringt het medelyden in myn boezem! Medelyden voor een ketter! Kom, kom, geene zwakheid, een ware christen onwaerdig!... Maer dien Brouwer verontrust my; hy zou ons kunnen verraden. De vrees der nakende dood scheen zyne standvastigheid inderdaed te doen wankelen. En dan die Laura, die my reeds verscheide malen ontmoet heeft en my wilt herkennen: Neen, er is geen tyd te verliezen: ontrukken wy Brouwer aen het schavot, om te samen eene stad te ontvlugten waer onze tegenwoordigheid tot niets meer kan dieneu dan om de rebellen te zien zegepralen. (Af in de deur links.)
| |
Virede tooneel.JOANNA, VANDERWERF, wachten in het verschiet.
vanderwerf.
Moed myn kind.
joanna.
Ach, vader! die koude, sombere gewelven wegen my op | |
[pagina 77]
| |
de schouders als lood, ik voel eene rilling door al myne leden, ik kan my nauwelyks staende houden.
vanderwerf, die haer naer den stoel geleid.
Zet u neder, Joanna. De treurige omstandigheden waerin wy sedert gister verkeeren ontstellen en verzwaken u. Had gy naer myn raed geluisterd wy zouden hier niet gekomen zyn, want dit akelig verblyf kan slechts uwe ontsteltenis vergrooten. (Montallo verschynt aen de deur links, de wachten ziende zegt hy: onmogelyk te vlugten! en verdwynt.)
joanna.
Stel u gerust, vader, ik voel my beter, ik zal moed hebben; ik wil eene laetste pooging aenwenden om den ongelukkigen Willem tot eene verklaring te overhalen, want hy is onschuldig, ik ben er zeker van. En gy ook vader, gy gelooft ook niet dat hy schuldig is, niet waer, gy hebt het my gezegd.
vanderwerf.
En ik herhael het, myn kind. Hy heeft te veel blyken van trouw en verkleefdheid aen onze zaek gegeven om een verrader te kunnen zyn.
joanna.
Hy een verrader! Maer de opregtheid, de reinheid zyner ziel staen op zyne trekken te lezen, en zou hy ooit in staet zyn, de man die hem zyne dochter schonk, die by zyn vader zou noemen, aen eene zekere dood over te leveren. Neen, neen, dat is onmogelyk!
vanderwerf.
Maer waerom dat hardnekkig stilzwygen, waerom heeft hy geen enkel woord tot zyne verdediging willen inbrengen! 't Is onbegryppelyk.
joanna.
Wellicht zal hy niet doof blyven aen de stem zyner verloofde, wellicht zal hy my de bewyzen zyner onschuld | |
[pagina 78]
| |
toevertrouwen en ontrukken wy hem aen het ysselyk lot dat hem te wachten staet.
vanderwerf.
Daer is hy! (Willem verschynt aen de deur regts, rykt zyne handen naer Joanna en kan van aendoening niet spreken. Joanna rigt zich op, doch valt weer op den stoel neder.)
| |
Vyfde tooneel.
De vorigen, WILLEM.
joanna, met eene zwakke stem.
Willem! Willem! (Hy valt voor haer op de kniën, vat hare hand die hy met tranen besproeit.)
willem.
Joanna! Joanna, gy hier! Gy veracht, gy verstoot my dan niet.
joanna.
Neen, Willem, ik bemin u, ik weet immers dat gy onschuldig zyt.
willem.
Hoe, gy weet?
joanna.
Gy ook, gy bemint my, niet waer?
willem.
O Joanna! meer dan het leven, meer dan duizend levens!
joanna.
Welnu, dit is immers het bewys uwer onschuld.
willem.
Ik begryp u niet, Joanna. | |
[pagina 79]
| |
joanna.
Wel zeker, indien gy my waerlyk bemint, hoe zou het mogelyk zyn dat gy my en mynen vader, die onze liefde goedkeurde, die ons voor eeuwig wilde vereenigen, aen de beledigingen, aen de geweldenaryen der spaensche krygsbenden en wellicht aen den dood zoudt willen ten prooi geven? Gy ziet dus wel dat gy onschuldig zyt en dat gy dit kunt en moet bewyzen.
willem.
O ja, ik ben onschuldig, aen u mag ik het bekennen, ik ben reeds rampzalig genoeg zonder dat ik met uwen vloek ten grave dale; maer myne onschuld bewyzen is onmogelyk.
joanna en vanderwerf.
Onmogelyk!
willem.
O! heb dank edele zielen voor het belang dat gy in myn lot gelieft te stellen! Joanna, gy bemint my, uwen vader wilde my zyn zoon noemen: dit was voor my een geluk dat ik zelfs niet had durven hopen; oordeel hoe dierbaer my het leven is en hoe ysselyk my het hart in den boezem wordt vaneen gereten! want ik moet zwygen; eer en pligt gebieden zulks.
joanna.
Eer en pligt gebieden u te spreken, gy hebt my uwe trouw beloofd, gy hebt het regt niet over uw leven te beschikken. Weet gy dan niet dat zoo gy sterft ik uwe dood niet zal overleven.
willem.
Joanna! Joanna!
joanna.
Willem, bezie my in het aengezicht en zeg my of ik heden de Joanna ben die ik gister was. Een enkelen dag heeft myne wangen verbleekt, den glans myner oogen verduisterd en myne lichaemskrachten uitgeput. O, Willem! ik smeek u, heb medelyden met uwe bruid, ontruk u aen het lot dat u te wachten staet of gy veroordeelt my ter dood! | |
[pagina 80]
| |
willem.
Joanna! Joanna! ik smeek u op de kniën, folter my niet langer! myne smarten zyn ysselyk! vergeet een ongelukkigen die uwer onwaerdig is. Indien ik myne onschuld deed blyken, ik zou eene gruwelyke euveldaed begaen. Laet my sterven! laet my sterven! er is voor my geen ander heil dan in den dood! (Men hoort buiten eene marsch die op een doffe trommel geslagen wordt. Allen blyven als versteend staen. Lange stilte.)
joanna.
Daer zyn zy, zy komen u halen! Willem, spreek! red u! red u! Ach! myne krachten begeven my! ik bezwyk. (Zy valt op den stoel.)
vanderwerf.
Myn kind! myn kind! | |
Zesde tooneel.
De Vorigen, een Geregtsdienaer, een Priester, de Beul, Wachten. (De geregtsdienaer begeeft zich in de deur links, de priester, de beulen de wachten blyven in het verschiet.)
willem, aen de knien van Joanna.
Joanna, vaerwel! voor eeuwig vaerwel.
vanderwerf.
Red u, Willem! red myn kind, want zy zal uwen dood niet overleven. O spreek! het is een vader die u het leven van zyn kind afsmeekt!
willem.
Ik kan niet! ik kan niet. | |
[pagina 81]
| |
Zevende tooneel.
De Vorigen, BROUWER het hoofd met een doek bewonden, komt door den geregtsdienaer ondersteund, uit de deur links. Zy begeven zich naer het verschiet.
de geregtsdienaer.
Luitenant Dierkens, het uer is gekomen.
willem.
Ik volg u!
vanderwerf.
Willem! Willem! het is nog tyd, spreek! spreek!
willem.
Ik kan niet, edele heer! vaerwel! vaerwel! O Joanna in den hemel zullen wy elkander wederzien. (Allen af, buiten Joanna en Vanderwerf.)
| |
Achtste tooneel.VANDERWERF, JOANNA.
vanderwerf.
Joanna! myn kind! kom tot u zelve.
joanna, bekomende.
Waer ben ik! vader! waer is hy?
vanderwerf.
Eilaes! myn kind.
joanna.
Ter dood! ter dood! Ach! ik zal het besterven.
vanderwerf.
Kom Joanna, kom! verlaten wy dit akelig verblyf.
joanna.
Vader, ondersteun my, myne kniën wankelen. (Zy willen gaen, terzelver tyd komt Montallo uit de deur links en begeeft zich naer het verschiet alwaer hy Laura ontmoet die hem ontroert in het aengezicht beziet.)
| |
[pagina 82]
| |
Negende tooneel.
De Vorigen, LAURA, MONTALLO, Wachten.
laura.
Myn broeder! gy zyt myn broeder.
vanderwerf en joanna.
Wat is dat?
montallo.
Ik ken u niet, mevrouw.
laura.
Den toon uwer stem geeft my de overtuiging dat gy het zyt. Die stem welkers klank my van myne vroegste jeugd van schrik deed sidderen. Ja, gy zyt het die my myn kind ontstolen hebt, het is twintig jaren dat ik u zoek en nu dat ik u wedervind zult gy my niet ontsnappen.
montallo.
Ik zeg u, mevrouw, dat gy dwaelt, dat uwe zinnen op hol zyn, dat ik niet weet wat gy zeggen wilt. (Hy wil gaen.)
laura, zich voor hem plaetsende.
Sta! niet van hier vooraleer my gezegd te hebben wat gy met myn kind gedaen hebt.
montallo.
Ik herhael u dat gy zinneloos zyt en verzoek u my met vrede te laten. (Hy wil gaen.)
laura.
Niet van hier zeg ik u. Ha! gy zegt dat ik zinneloos ben. Welnu, dat zullen wy zien. Mynheer de burgemeester, in naem van alles wat ik geleden heb roep ik uwen bystand in. Ik zweer dat dien man sedert twintig jaren met een kind verdween dat hy my ontstolen heeft, en nu wil hy my weer ontvlugten onder voorwendsel dat ik zinneloos ben. Ik smeek u doe hem aenhouden, tot dat het bewezen is wie van ons beide de waerheid zegt.
vanderwerf.
Inderdaed, het is billyk kapitein Montallo. | |
[pagina 83]
| |
laura.
Neen, niet Montallo, maer Dierkens, Joan Dierkens, dat is zyn naem.
joanna en vanderwerf.
Dierkens! wat hoor ik!
vanderwerf.
Het is ook de naem van den luitenant.
laura.
Den luitenant die men ter dood geleid! O hemel! myne vermoedens! Antwoord! antwoord! verrader! waer is myn zoon.
montallo.
Welnu, ja ik voerde hem met my, met het voornemen om er een man van eer van te maken, doch myne poogingen waren vruchteloos, van zyne vroegste jeugd gaf hy blyken van ondeugd en wederspannigheid aen myne goede inzichten en thans...
allen, met angstig verlangen aen de lippen van Montallo hangende.
Welnu, en thans, spreek! spreek!
montallo.
Thans gaet hy als een verrader naer het schavot.
laura.
Naer het schavot, als een verrader! laster! laster! o myn zoon! myn zoon! (Zy wil naer het verschiet heilen maer valt in bezwyming. Joanna snelt naer Laura om haer te helpen. Montallo wil vertrekken, Vanderwerf belet zulks.)
vanderwerf.
Hou stand, Montallo! tot dat deze zaek opgeheldert is, blyft gy myn gevangen. Wachter neemt dien man in echtenis. (De officier der wacht nadert Montallo die zyn degen afgeeft terwyl de gordyn valt.)
einde van het eerste tafereel des derden bedryfs. |
|