Maalstroom

[p. 42]

Het hospitaal in de brousse

Diep in de brousse van Benin, een kwartier gaans van het dorp Papane, in de binnenlanden van Tchaourou, ligt het hospitaal van St. Martin.

Het hospitaal van St. Martin werd in het begin van de jaren zeventig gesticht door een Nederlandse arts wiens naam voortleeft bij de omwonenden: ‘Hij was een heilige,’ vertrouwt Mathieu, de chauffeur van het ziekenhuis, mij toe. ‘Alles heeft hij voor onze mensen overgehad, hart en verstand, een vrouw had hij niet.’

Mathieu heeft de dokter nog gekend in de pionierstijd. Hij kwam als kleine jongen bij hem in dienst als manusje-van-alles. Er was toen nog geen elektriciteit of stromend water: de kinderen werden gehaald bij het licht van een kaars, de woonkamer was ook kraamkamer en daar werden de operaties gedaan, sommige met goede afloop. De dokter maakte naam en zijn faam verbreidde zich als een lopend vuurtje. Van heinde en verre stroomden zieke mensen toe, lopend, achter op de bromfiets, of klem tussen de medepassagiers in de taxi-brousse: op zoek naar beterschap. Vijf jaar heeft de dokter uit Nederland het volgehouden, maar ten slotte werd zelfs hij overmand door de toevloed van patiënten. Ten einde raad hield hij de zieken die om genezing kwamen bedelen met een geweer van zijn terrein. De mensen in Papane waren bang voor hem geworden en liepen met een grote boog om zijn erf. De Hollander werd onhoudbaar. Hij was als geneesheer gekomen en werd afgevoerd als patiënt.

‘De dokter heeft mij leren autorijden,’ peinst Mathieu, ‘en zelfs later was hij voor mij niet ziek, ik ben bij hem ge-

[p. 43]

bleven tot het laatst, toen hij van de ene dag op de andere verdween.’

Ook de volgende dokter heeft Mathieu van nabij meegemaakt als klusjesman, en de daaropvolgende, en alle andere artsen die kwamen en weer gingen na een jaar of wat. Zij maakten allemaal naam in Papane en tot in de verre omtrek, want de dokter is daar ook nu nog een machtig persoon. Koortsen en kwalen die de medicijnman niet kan of durft genezen, verhelpt de arts met zijn injectiespuit. De arts is in het Beninese binnenland deel van een drievuldigheid: de koning van het dorp staat voor de traditie en draagt het magisch, geestelijk, moreel gezag; de districtschef is een militair die op zijn strepen staat, afgezant van het centraal gezag, van de presidentiële macht en de marxistische leer van president Kerkeou; de dokter is de enige die nog aanvaard wordt uit de boedel van de koloniale nalatenschap.

Maar nu is ook Mathieu een gewichtig personage geworden, sinds lang niet meer alleen de knecht. Hij is chauffeur en bestuurt de bestelwagen waarmee het vaccinatieteam de dorpen en meest afgelegen gehuchten afrijdt. Al kilometers buiten het dorp geeft hij met luid getoeter te kennen dat het team in aantocht is, een enkele keer beantwoordt een drum in de verte zijn claxon. Kinderen en opgeschoten jongens komen uit het dorp aanrennen en hollen dan weer voor de auto uit het dorp in waar met veel uithalen wordt geparkeerd in de schaduw van een oude mangoboom. Mathieu laat de motor nog enige tijd draaien, drukt af en toe het gaspedaal op de plank en ziet van achter zijn stuur oplettend toe. De jongens betasten de auto, één waagt het om over de motorkap te leunen. Van achter zijn stuur roept Mathieu hem tot de orde.

Mathieu ontleent zijn gezag vooral aan de reizen die hij met de dokter maakt naar de verre, grote steden: Parakou, halverwege de noordgrens met Niger, en zelfs Cotonou, een dagreis met de auto ver. En wat zijn dorpsgenoten van

[p. 44]

die oorden weten, dat weten ze van hem. Hij doet op zijn tochten boodschappen voor de dorpelingen. Voor de horlogemaker op de markt van Tchaourou heeft hij uit Cotonou een cassettebandje meegenomen met hi-life muziek van King Sunny Adé, geluiden uit de internationale Afrikaanse wereld, die ook weer in het binnenland doordringen. De horlogemaker neemt het bandje met veel plichtplegingen in ontvangst en dat trekt de aandacht van voorbijgangers die in een kleine drom komen luisteren. Uit het geroezemoes vang ik alleen ‘Cotonou’ op en opeens merk ik dat ik onderwerp van gesprek ben. Ook ik blijk een zeldzame trofee uit de grote wereld. ‘Onibo?’ wordt me gevraagd, blanke? Mathieu spreekt voor mij, en zegt in het Frans: ‘Nee, ze is een vrouw van ons, maar uit Europa, waar de blanken wonen en de dokter vandaan komt.’

Het lazaret waaruit de eerste Hollandse dokter werd weggedragen is nu een ziekenhuis opgetrokken uit beton, vijf barakken met ziekenzalen en met kamertjes waar de gardes-malades die met hun zieke verwanten meegekomen zijn een onderkomen vinden. Een patiënt is nooit alleen, hele gezinnen trekken mee naar het ziekenhuis, en blijven met al hun hebben en houden in de buurt van het ziekenhuis om over hun zieke familielid te waken.

Op het erf van het hospitaal is van alles te doen: marskramers trekken langs met hun waar, horloges zijn het meest in trek, precieus gerangschikt op bedrukt katoen in houten dozen; commerçantes uit nabijgelegen dorpen venten met groenten, zeep, tijger- en andere balsems, geneeskrachtige kruiden of sigaretten. Vrouwen uit de buurt lopen af en aan met emaillen bekkens en kalebassen op hun hoofd om water te halen hij de waterput van het ziekenhuis, de enige bron in de verre omtrek. Even verderop is een man aan het plassen, dat verbaast mij minder dan de houding die hij daarbij aanneemt: met één knie hurkt en met de andere knielt hij: de vrouwen doen het wijdbeens staande, precies tussen hun

[p. 45]

rokken in. Er zijn sinds kort latrines gebouwd, maar die zijn niet in gebruik, ze zijn nog te mooi, te nieuw en blijven onbevlekt achter glanzend geverfde deuren. De man van de arts is bouwmeester. ‘Ik bepaal wanneer die wc-deuren opengaan,’ zegt hij. Hele families zitten om een houtvuurtje een potje te koken, waarvan straks hun zieke de lekkerste beetjes krijgt.

Het gedoe op het ziekenhuisterrein is niet wanordelijk, ieder doet zijn eigen ding, maar langzaam en weloverwogen en zonder veel geluid. Zelfs de vrouw die een zenuw-toeval krijgt en door drie verwanten ondersteund wordt als zij schokt en schudt in een soort sint-vitusdans, brengt daarbij enkel een nauwelijks hoorbaar gezoem voort. ‘Niets aan te doen,’ zegt de dokter, ‘ze is zwanger, een maand of vier en ze wil ervan af. Maar wij mogen geen abortus doen.’

Iedere maandag om acht uur formeert het personeel van het hospitaal zich in twee rijen, de langste mensen staan achteraan. De vlag wordt gehesen. Een plechtig moment, iedereen ontbloot het hoofd en heft de strijdkreet van het land aan: ‘Ehuzu, dan dan’ en in één adem: ‘La lutte continue.’ Ehuzu dan dan: alles verandert, welzeker. De slogan van het marxistische regime dat in Benin aan de macht is.

De nieuwe week is ingewijd en in het ziekenhuis begint de grote visite. De ziekenzaal is net gedweild en een kruidige geurmelange van tijgerbalsem, muskietenkaars en lysol vult de ruimte. Mannen, vrouwen en kinderen liggen door elkaar op zaal. Op het ene bed geeft een moeder haar kind de borst, op het andere waaiert een man de vliegen weg van de wonden op het been van een verwante. Op een volgend bed zitten drie vrouwen met de hoofden dicht bijeen te fluisteren en verderop ligt een jongetje - de kleur is weggetrokken uit zijn huid waarover een matte waas ligt, zijn buik is meer gezwollen dan draaglijk lijkt, zijn navel ettert en het leven sijpelt langzaam uit zijn lichaam.

Een patiënt die een paar bedden verder ligt bemoeit zich

[p. 46]

ermee. Hij roept de hoofdverpleegster, Bernadette, die op haar beurt de dokter erbij haalt. Alles wat de patiënten zeggen moet voor de dokter uit het Nagot of uit een andere streektaal in het Frans vertaald worden: de jongen is ziek - ernstig ziek - hoe lang al? - ze komen van ver - maar hoe lang al? - van heel ver - enzovoort. Op de vragen komt geen antwoord, maar één ding staat al vast: er is niets meer te genezen.

De dokter vervolgt haar ronde langs de bedden. Ze houdt stil bij een jongetje van een jaar of twaalf, dat omringd is door familieleden. Zijn benen zijn overdekt met kleine wondjes die heftig ontstoken zijn geraakt, de dokter veronderstelt dat het inkervingen zijn, aangebracht door een medicijnman. Het jongetje ligt op zijn zij, onder zijn piemeltje hangt met een touwtje om zijn buik een leeg conservenblikje, want hij kan zijn plas niet ophouden. Af en toe komt hij half omhoog, steunend op zijn handen, een zeemeermin op het droge. De vader spreekt met heftige gebaren, maar in een taal die niemand thuis kan brengen, het jochie spreekt een paar woorden Frans ertussendoor. De dokter moet iets aan hem doen. Hij heeft koorts. Niets helpt. Bij de felheid van zijn vader lacht het jongetje verlegen naar de dokter en slaat van Afrikaanse schaamte zijn handen voor zijn gezicht.

‘Ik heb liever een bevalling of een breuk, die zie je zonder woorden en er is nog iets aan te doen ook,’ zegt de dokter, ‘maar die spraakverwarring is onoverkomelijk; ze hebben zoveel verschillende talen en al kende ik Swahili, dan spreken zij weer wat anders.’

De dokter leeft zich in, ze kan soms de herkomst van haar patiënten aflezen aan de tatoeages op het gezicht en hun klachten begrijpen uit hun gebaren. Ze is ver van huis, maar ook eindelijk waar ze altijd heeft willen zijn. Als klein meisje wilde ze al gaan helpen in Afrika. Ze hoort tot de generatie die is opgegroeid met de hongerbeelden van Biafra op de

[p. 47]

televisie in een tijd dat de kijkers daar nog niet aan gewend waren. Ze besloot om later vliegenier te worden en voedsel naar Afrika te brengen. Later werd dat een medicijnenstudie. En zo vertrok ze uit de Amsterdamse binnenstad en koos het isolement in de jungle van Benin om daar wortel te schieten. Nu is ze mijn gastvrouw en stelt ze mij Afrika voor zoals het zich aan haar heeft voorgedaan in haar werk. Het hospitaal is haar territoor, en zij is daar de heelmeester. En in het werk houdt zij een belangeloze deugdzaamheid vol, ze valt als vanzelf terug op de houding van de nonnen, pleegzusters, de jungledokters, die haar zijn voorgegaan.