Den vaderland getrouwe. Uit het dagboek van een journalist

Rotterdam - 25 januari 1972

‘Aan de heer H.J.A. Hofland, tot nu toe een van de hoofdredacteuren van nrc-Handelsblad, is op zijn verzoek uit deze functie ontslag verleend. Dit ontslag, dat verband houdt met een reorganisatie in de hoofdredactie gaat op 31 januari in.

De heer Hofland blijft aan ons blad verbonden,’ aldus de summiere mededeling van de directie van deze krant.

Alhoewel ik niet op de hoogte ben of mij geïnformeerd heb over de achtergronden van Hoflands' plotselinge aftreden bij een krant, waar hij enkele tientallen jaren aan verbonden was geweest, maakte dit bericht op mij een onaangename indruk. Ik geloof niet in het vereffenen van een

[p. 535]

misselijke streek met een tégen-streek.

Voor mij was het absoluut noodzakelijk de feiten rechtgezet te krijgen. Na Hofland's publieke excuses op mijn persconferentie in Den Haag heb ik niet hem, maar Zonneveld en Goeman Borgesius bij de officier van Justitie en de Raad voor de journalistiek aangeklaagd. Wat overigens niet betekende, dat ik Hofland's gewauwel achteraf voor waar kon aannemen. Ik ben niet bereid te accepteren, dat hij per ongeluk of uit domheid een Telegraaf spion mee naar mijn huis nam, toen ik Sowjet gasten had genodigd. Waarom dan Zonneveld eerst als lifter en daarna als persoonlijke vriend aangekondigd? Omdat Hofland zeer goed wist dat Telegraaf-verkenners' bij zo'n gelegenheid in mijn huis niet zouden worden toegelaten. En waarom tegen Hans Gruyters - nu dan minister Gruyters - gezegd, dat hij, Hofland, die avond lichtelijk beschonken was geweest? Het tegendeel is waar. Terwijl Hofland mij verzocht Debussy te spelen, nam zijn kwaadwillige infiltrant in het geheim foto's van mijn gasten, waardoor De Telegraaf de gelegenheid kreeg te ‘bewijzen’, dat ik een collaborateur van het Kremlin zou zijn geworden. Hofland sprak onwaarheid en is dit bij wat hij hierover nadien heeft gezegd van A tot Z blijven doen. De onmiddellijke maatregel van zijn directie leek mij desondanks unfair en exorbitant.

Bovendien, dat ik überhaupt nogal uitvoerig op collega Hofland in dit boek ben ingegaan is een reactie op zijn eigen eerdere pennestreken. Hij begon in Opmerkingen over de chaos met enkele aardige en minder aardige pagina's aan mijn journalist- en menszijn te wijden. Ik reageerde hierop in De Verraders. Nadat in Tegels lichten een zekere escalatie viel waar te nemen in Hoflands' op- en aanmerkingen, was ik genoodzaakt in deze reportage uitvoeriger dan ik normaliter zou hebben gedaan, op zijn geschrijf in te gaan.

Rest mij nog een ander racontar uit Tegels lichten recht te zetten. Op pagina 56, in een uitgebreide voetnoot betreffende mijn boek De Verraders, wat hij ‘een door de pers verwaarloosde getuigenverklaring’ noemt, ‘een boek propvol met feiten die nergens anders te vinden zijn’, slipt hij de opmerking, dat ik geen autoriteit met rust kon laten. ‘Voortdurend zijn er interviews, audiënties, processen, visites en correspondenties met presidenten, directeuren, speciale adviseurs, ambassades en ministers,’ aldus Hofland.

De kwestie van processen had ik geschrapt als ik hem was geweest. Wie door de index van Hofland's persoonlijke archief bladert komt echter onvermijdelijk tot de conclusie, dat de oud-hoofdredacteur van de nrc-Handelsblad met tweemaal zoveel autoriteiten in zijn leven persoonlijk heeft gesproken en driemaal zoveel met autoriteiten, en speciale adviseurs heeft gecorrespondeerd als ik. Ik vrees echter, dat Hofland niet alléen maar minder selectief te werk is gegaan. Uit zijn archiefje blijkt helaas ook hoe lokaal gebonden hij al die jaren aan de Nieuwezijds in Amsterdam is geweest. Er waren namelijk drie partijen in het geding. Niet alleen Den Haag was bij de Nieuw-Guinea-kwestie betrokken maar ook Djakarta en Washington D.C. De enige Indonesiër die enigermate in zijn notities doorschemert is Ujeng Suwargana, een bekende intrigant

[p. 536]

aan de zijde van de Dewan Djendral, in welke kring men Sukarno samen met de cia wilde afzetten. Amerikanen komen in het geheel in Holland's klapboekje niet voor. Heeft historicus Arnold Toynbee niet benadrukt, ‘dat de zaken van Amerika de ganse wereld regarderen’? ‘Dit is éen van die huidige facts of life,’ schreef Toynbee, ‘alhoewel dit feit hinderlijk is voor de Amerikaanse burger en voor 94 percent van de bevolking van de wereld, die tenslotte geen Amerikanen zijn.’

Jammer voor hem was, dat Hofland de enige keer, dat ik voor hem arrangeerde president Sukarno in Washington D.C. te ontmoeten, verstek liet gaan, zoals hij wel meer op kritieke momenten in zijn schulp is gekropen. Hofland zelf heeft kansen om op het niveau van het Istana Merdeka, het Witte Huis, of de groep-Rijkens, met de prins als stille vennoot (een groep waar ik hem bovendien nog binnenloodste) waardevolle informatie te verkrijgen aan zich voorbij laten gaan, zodat hij, zoals uit Tegels lichten helaas ook ampel blijkt, maar zeer beperkt op de hoogte was van wat er zich op de drie fronten rond Nieuw-Guinea afspeelde. Hij schreef uit dépit. De niet onpikant gestileerde passage uit zijn boek, dat ik een autoriteitenkontlikker zou zijn geweest, voornamelijk dus omdat ik die noodzakelijke contacten in Djakarta, Washington D.C. en Den Haag wél had, is slechts ordinaire broodnijd.

In al die jaren dat Hofland en ik elkaar hebben gekend, is de fundamentele wezenstrek van zijn vriend hem ontgaan. Sukarno, Van Konijnenburg en Aurelio Peccei zijn de enige drie heren met een vooraanstaande openbare functie, die ik in twintig jaar journalistiek bedrijven tot mijn vrienden heb mogen rekenen. Ik heb sedert 1940 dagboeknotities bijgehouden en uit die 500 delen herinneringen blijkt ten overvloede, dat mijn leven zich niet rond presidenten (Hofland gebruikt vanwege Sukarno meteen maar het meervoud), ambassadeurs, speciale afgezanten, ambassades of audiënties, heeft afgespeeld, maar tot in verre hoeken der aarde zich heeft geconcentreerd op het ontdekken en herontdekken van de elkaar meest contrasterende mensen.

Critici hebben het bijhouden van een dagboek een fraude genoemd. Hier schuilt een gedeeltelijke waarheid in. Ook een dagboek zal a priori niet de hele mens of de hele waarheid weergeven. Hoe kan het ook anders. Ik besef dit. Maar wie dagelijkse notities maakt, soms verbatum, over gebeurtenissen en gesprekken om hem heen, maakt in ieder geval meer kans authentieke flarden van zijn leven te mummificeren, dan hij die uitsluitend op zijn geheugen of de navertelsels van zijn omgeving moet afgaan. Bij het verbeteren en perfectioneren van kennis omtrent ons zelf of anderen zullen vervalsingen of geheugenverlies, te goeder of te kwader trouw, nauwelijks een positieve bijdrage leveren tot vooruitgang. Een dagboek kan dit mijns inziens enigermate helpen voorkomen. Arthur Koestier heeft eens tegen een bewonderaar opgemerkt, dat wanneer men een schrijver sympathiek vindt en men ontmoet hem in levenden lijve, het is ‘alsof men van ganzelever houdt en de gans in kwestie tegen komt.’ De lever is niet de hele gans. Het dagboek is niet de hele mens. Toch is het mogelijk dat een dagboek de illustratie van het functioneren van de menselijke ziel zou benaderen. En om over dat functioneren meer te we-

[p. 537]

ten te komen blijft zoals men weet, het grootste en misschien wel belangrijkste onopgeloste mysterie van onze tijd. Bij het opstellen van deze reportage is mijn dagboek in ieder geval van onschatbare waarde gebleken.

Hofland's projecties zijn zo oud als de weg naar Kralingen. Hij herinnert mij aan wat eens over Evelyn Waugh werd gezegd. Waugh leed in zijn leven aan twee schijnbaar onoverkomelijke obstakels: dat zijn eerste vrouw hem in de steek liet, en dat hij de zoon was uit een gezin uit de middenstand. Een fout, die Waugh gemakkelijker zijn moeder dan zijn vader kon vergeven. Waugh zou zijn leven lang bezig geweest zijn om het ‘verkeerde’ dat zijn vader hem had aangedaan goed te maken. Misschien was de situatie bij Hofland andersom. Ik moet echter vaststellen dat men bij worstelingen van deze soort in de diepste regionen van de mensenziel sneller de soort observaties dat een ander een autoriteitengek zou zijn tegenkomt, dan bij hen die met deze soort zieleroerselen niet hebben te kampen. Mij valt het niet op dat iemand een social climer zou zijn, laat staan dat ik er iets over in een boek zou zetten. Mijn ouders heb ik nimmer als kasteverschijnsel gezien, maar als de voor mij twee meest unieke mensen uit mijn leven. Daarbij kwam dat onze grootmoeder ons er al op placht te wijzen, dat men zich veel in het leven kon aanschaffen, behalve zijn geboorte. Die is er. Daar valt niet aan te tornen, laat staan dat het zin heeft à la Waugh er problemen over te maken.

Voor mij ligt de waarde van het leven niet in het te hooi en te gras aangaan van menselijke relaties, hetzij in een kring van autoriteiten of gezagsdragers, hetzij in een stamkroeg of literair café, en mij daar dan bovendien bij te bezuipen.

In mijn lyceumtijd heb ik eens een zinsnede gelezen, ik geloof dat het van Giovanni Boccaccio was, waar uit naar voren kwam, dat het geen zin had met buren of omstanders te redekavelen en te lanterfanten in bierhuizen, wanneer men met de werkelijke ‘autoriteiten’ van de wereld contact kan hebben door hun werken te bestuderen. Ik prefereer duizendmaal, mede onder invloed van de studierichting der psychologie van mijn vriend Peter van de Wouw - om mij terug te trekken en mij te verdiepen in een categorie van praters, die men bepaaldelijk niet in het Amsterdamse kroegleven ontmoet. Sedert ik vijftien jaar in New York City woon is dit nog in sterkere mate het geval geweest. Voor mijn boek Grenzen aan de groei ben ik bovendien in de gelegenheid geweest tijdens 75 interviews veel van de ‘vrienden’ uit mijn boeken zelf te gaan spreken en ontmoeten. Dat ik er naar streef selectief te werk te gaan is een feit. De mededeling, dat ik autoriteiten-ziek zou zijn zei helaas in dit geval meer over degeen die de beschuldiging uitte, dan dat er waarheid over mij in zou schuilen.

Ik zou zeker niet uitvoerig in deze discussie verzeild zijn geraakt, ware het niet dat sedert Hofland's uitspraak in Tegels lichten ik voortdurend van ‘rechts’ (Jacques Gans) tot ‘links’ (Rob van Gennep) over mijn autoriteitencomplex word aangesproken en bekritiseerd. Weten zij veel. Men neemt aan dat Hofland met gezag over een elkaar kennen gedurende een kwart eeuw spreekt. Dat doet hij dus niet.

Hofland heeft eens tegen de Haagse Post gezegd dat hij naïef was en

[p. 538]

geen illusies had. Hij zei: ‘Ik heb geen ideologie. Ik heb geen politieke instelling, laten we zeggen, ik ben conservatief. Ik vind dat een goed lopende zaak behouden moet blijven.’

Hij zal bedoeld hebben, dat Nederland, vergeleken met 94 procent van de rest van de mensheid een goed lopende zaak was. Als hij tenminste niet bedoelde dat wonen in de Botticellistraat in Amsterdam-Zuid een goedlopende zaak was.

Ik zie niet hoe de moderne burger van rijke westerse landen - zonder meteen in het beruchte Wawelaar-complex te vervallen - met kommer naar de trends in de Derde Wereld kijkende zich dan maar simpeltjes behoudend en conservatief zou kunnen noemen. Zeker van een journalist, een beroepsvoorlichter of onderwijzer, begrijp ik zoiets niet.

Eindeloos zou men met cijfers kunnen illustreren wat wordt bedoeld. Voedseldeskundigen zijn van mening dat een Aziaat een minimum van 2.100 calorieën per dag zou moeten gebruiken. De gemiddelde Amerikaan krijgt 3.210 calorieën binnen. De gemiddelde Aziaat van Japan tot Pakistan krijgt momenteel 2.050. De gemiddelde Indonesiër krijgt er slechts 1.500 tot 1.700. Er zijn honderdduizenden dorpskinderen in Indonesië die slechts op 1.100 tot 1.400 calorieën per dag leven. De Verenigde Naties schatten dat 25 percent of 600 miljoen Aziaten dagelijks een gebrek aan calorieën lijden.

Er zijn vandaag 135 000 meer mensen op aarde dan gisteren. Tegen het einde van de week, zullen er 1,5 miljoen bij zijn gekomen. In India worden gemiddeld per dag 55.600 baby's geboren, terwijl gemiddeld 23.800 mensen overlijden, zodat India alleen al per dag 31.800 meer monden te voeden heeft.

Volgens het Population Reference Bureau in New York worden in de wereld in haar geheel per dag gemiddeld 342.000 baby's geboren. Terwijl 207.000 personen overlijden. Dit zou op een gemiddelde bevolkingsaanwas van 135.000 personen per dag wijzen, of 60 miljoen per jaar.

Evelyn Waugh, om even op hem terug te komen, bracht in de oorlog zijn collectie antieke boeken vanuit het door de Duitsers gebombardeerde Londen naar de provincie over met het commentaar: ‘Kinderen zullen er genoeg komen, maar deze boeken zijn onvervangbaar.’ Dat mag dan feitelijk berekend zo zijn, maar intussen lopen in de steden van de republiek Chili 60.000 ouderloze peuters rond, of in het door de olie schatrijk geworden Venezuela 200.000 en in Mexico - het buurland van het puissant rijke Amerika - schat men het aantal straatzwervertjes op 700.000. Dat zijn situaties waar wij met onze in de watten gelegde jeugd ons uiteraard geen voorstelling van kunnen maken. Er worden miljarden uitgegeven voor behoudende projecten, voor wildreservaten en safariparken, voor de restauratie van tempels of kerktorens, maar wat doen wij concreet voor de miljoenen en miljoenen mensenkinderen in nood? unicef kerstkaarten kopen? Op de avond dat via het televisiejournaal het absurde bedrag van drie miljoen gulden voor de uitverkoop van een voetballer werd aangekondigd, vertelde Eef Brouwers in éen adem later, dat de regering van het koninkrijk 500.000 gulden ter beschikking had gesteld, 1/6 voetballer, voor het lenigen van de voedselnood in vijf Afrikaanse

[p. 539]

staten met een gezamenlijke bevolking van 10 miljoen hongerlijdende mensen. Terwijl in de rijke landen tientallen miljoen huisdieren dagelijks hun goed gevulde bordje met eten wordt voorgezet - men adverteert zelfs op televisie over de benodigde calorieën voor honden en katten - overnachten 200.000 mannen, vrouwen en kinderen dag in dag uit in riolen en straatgoten van Karachi. Zonder fantastische uitschieters als de bereidheid van ons volk om onder leiding van freule Bouman tientallen miljoenen voor Ons Dorp of hulpacties in India en Bangla Desh in enkele uren pardoes op tafel te kwakken, moet ik er op wijzen, dat westerse regeringen het normaal vinden om kleine bedragen en cheques, melkpoeder en Rode Kruis-dekens naar noodlijdende gebieden of mensen in nood te zenden. Terwijl het schering en inslag is geworden om fabelachtige bedragen à fond perdu ter beschikking te stellen van misdadige generaalsregimes, die excelleren in het uitmoorden en onderdrukken van hun eigen volken. Wij zitten zelfs in een bondgenootschap met dergelijke regimes, die het martelen van politieke gevangenen, zoals in Portugal, Griekenland en Turkije gebeurt, een vanzelfsprekende zaak vinden. In feite zijn wij medeplichtig aan een nog geraffineerdere en gemenere vorm van imperialisme en kolonialisme dan onze voorouders bedreven. De niets-nieuws-aan-het-westelijk-front houding van de massa in westerse welvaartsstaten, het de ogen sluiten voor deze verderfelijke gang van zaken, het weigeren de hand in eigen boezem te steken, houdt de kiem in tot de uiteindelijke ondergang van het avondland. Het weigeren om betrokken te zijn, of zich solidair te weten met de oneindige misère van onze lotgenoten in andere delen van de wereld kan niet anders dan tot een ramp leiden.

Met onze centen houden wij misdadigers en massaonderdrukkers op de been, die misschien onze zakelijke belangen in de kaart spelen, terwijl wij het proces van bevrijding voor betrokken volkeren die hunkeren naar het afwerpen van immorele regimes als in Indonesië, opzettelijk helpen vertragen. Hoe kan men in goede gemoede op zo'n moment in de historie verzuchten, dat een goed lopende zaak behouden zou moeten blijven! Misschien onthulde Hofland zijn neutrale instelling het doeltreffendst toen hij in de Haagse Post met éen regel de pogingen tot bestudering van de mogelijkheden ons voor te bereiden op de ontzagwekkende problemen van de wereld van morgen door de energieke club van Rome en Aurelio Peccei af te doen met: ‘megalomanie van de ouderdom en flauwekul...’ Hiermee is bestseller schrijver en portrettist van Haagse bekokstovers, of zelfs de bewonderaar van Luns, Henk Hofland voldoende terug-gekarakteriseerd.