Den vaderland getrouwe. Uit het dagboek van een journalist

Djakarta - 1 oktober 1965 (13)

Een aanvullende onzekerheid bij de aanleiding tot de staatsgreep van 1965 waren verhalen over Sukarno's wankele gezondheid. Er liepen geruchten, dat de Chinese artsen, die Chou En-lai ter assistentie vanuit Peking had gezonden, de president zouden hebben opgegeven. Tijdens een redevoering op 30 september 1965 in het Senajan sportstadion, een geschenk van de Sowjet-Unie, zou Bung Karno onwel zijn geworden. Hij zou zijn speech onderbroken hebben. Volgens Madame Dewi is dit verhaal uit de duim gezogen. Inderdaad is de president enkele weken tevoren, tijdens een ontbijtbijeenkomst op het paleis plotseling onwel geworden en in elkaar gezakt. Het moet een korte attaque zijn geweest. Tegenover Van Konijnenburg heeft Bung Karno verklaard: ‘Toen ik weer bijkwam, heb ik onmiddellijk een Hollands gedicht, dat ik kende, voor mezelf opgezegd, om na te gaan of ik mijn geheugen was kwijt geraakt.’

Madame Dewi herinnert zich bovendien, hoe de eerste vice-premier, Subandrio, die bewuste ochtend van Bapak's hartaanval, onmiddellijk naar haar toe was gekomen in ‘Wisma Jaso’, haar had laten wakker maken en aan het voeteneinde van haar bed in hysterisch huilen was uitgebarsten. Bandrio had verklaard, dat indien Bung Karno inderdaad ziek zou worden, of mogelijk zou sterven, hij zich geen raad zou weten. Op zichzelf geen onjuistheid. Want de historie heeft uitgewezen, dat bij het wankelen van Sukarno's macht, Subandrio al spoedig door de generaals zou worden opgepakt en voor de rechter gesleept. Subandrio had geen volgelingen. Hij dreef uitsluitend op Sukarno. Hij zou inderdaad ten dode zijn opgeschreven toen Sukarno zijn invloed verloor. Het generaals regime heeft hem memoires laten schrijven, waarin hij Sukarno bovendien nog als schuldig zou aanwijzen. Suharto laat hem thans een tuintje van vijf bij vijf beheren, waar hij groente schijnt te verbouwen. De Subandrio memoires werden uiteraard door het regime geconfisqueerd, maar mevrouw Subandrio beloofde Bernard Krisher van Newsweek een geheime kopie. Evenals haar man, is mevrouw Subandrio een kundig arts. Zij heeft haar voormalige woning kunnen behouden, doch verhuurt thans kamers. Op een dag, terwijl zij in gesprek was met een gast, kwam een Amerikaanse studente, die bij haar inwoonde, binnen om haar te vragen of zij een paar schoenen naar de schoenmaker zou willen laten brengen. Het getij was grondig gekeerd voor de familie Subandrio met het heengaan van Bung Karno.

De weken voor de 1 oktober affaire zoemde Djakarta van onware ver-

[p. 265]

telsels en de meest onzinnige verhalen en geruchten, of zoals de minister van Buitenlandse Zaken Subandrio tijdens diens proces zou verklaren: ‘Er waren zoveel valse berichten in omloop die dagen, dat ik niets meer geloofde.’

De pki-top moet van de zijde van de pro-Amerikaanse generaals en de door Sukarno aan de kant gezette politici effectief geïnfiltreerd zijn geweest. Naar mijn mening zijn de subversieve elementen erin geslaagd de opperste leiding van de pki te doen geloven, dat er op 5 oktober een staatsgreep van generaals zou plaatsvinden. Aidit en diens voornaamste raadgevers, hebben de opzettelijk door de Dewan Djendral en hun handlangers verspreide mededelingen misschien geloofd. In feite wilde het leger een coup uitvoeren. Alleen lokten de generaals de pki in een val, opdat deze partij een eerste zet zou doen. Daarop zou het leger de pki als de ware boosdoener aan het publiek kunnen presenteren. Sukarno en het paleis waren van deze bewegingen achter de schermen nauwkeurig op de hoogte. Zoals gezegd, de president wantrouwde de Dewan Djendral en vertrouwde de pki. Hoe dikwijls had het leger niet sinds de Onafhankelijkheidsverklaring van 1945 een aanslag op de staat gepleegd? Voorafgaande jaren was de pki steeds verrast en onkundig geweest van coupplannen van hoge legerofficieren. Ditmaal was men op de hoogte. De pki zou er gedeeltelijk invliegen. Zij nam de door de officieren opgezette provocatie tot op zekere hoogte au sérieux en hechtte binnenskamers haar goedkeuring aan een tegenzet, welke zou worden ondernomen door een kleine groep Sukarno-getrouwen onder leiding van een ondercommandant van de Tjakrabirawa-paleiswacht, kolonel Untung. Niet als politieke partij, noch als machtige organisatie van boerenbonden en vakbonden nam de pki deel aan de door Untung uitgevoerde actie in de legertop op 30 september 1965, maar als sympathiserende toeschouwer. De communisten die bij de Untung-manoeuvre betrokken zijn geweest deden dit in hun kwaliteit van Indonesiërs en beschermers van de opperbevelhebber van de strijdkrachten Sukarno, het hoogste wettige gezag in het land. De Untung-actie had niets te maken met het aan de macht helpen van de heren Aidit, Njoto of Lukman ter vervanging van Bung Karno. Het ging er de pki in oktober 1965 om, Sukarno zijn oorspronkelijke plaats te doen behouden en door het werkelijk invoeren van nasakom te versterken.

Untung stelde in de nacht van 30 september op 1 oktober een daad. Zeven van de voornaamste generaals uit de legertop, bekend als leidende figuren in de Dewan Djendral, Nasution, Yani, Pandjaitan, Parman, Harjono, Suprapto en Sutojo zouden worden gearresteerd. Nasution wist te ontvluchten via een muur in zijn tuin naar de aangrenzende villa van de ambassadeur van Irak. Zijn adjudant, Tendian, en een dochtertje werden tijdens een schietpartij in zijn huis gedood. De andere zes generaals werden vermoord. Het leger verspreidde later gruwelverhalen en beschuldigde de communistische vrouwenorganisatie, Gerwani, van een dodendans en perverse seksuele rituelen bij het bewerken van drie nog levende generaals met scherpe mesjes, in de omgeving van de Halim-luchtmachtbasis, waar de resten van deze officieren later werden gevonden.^1.

Nogmaals in een nutshell: 30 september 1965 was een dag in de histo-

1. Foto's van de zwaar verminkte lijken van de generaals werden op Indonesische televisie en in de pers getoond; meteen daarna ontstond in Indonesië een nationale volkshysterie (matagelap), hoofdzakelijk ook onder zéer gelovige Islamieten, waarop een heksenjacht op ‘ongelovige honden’ (communisten) werd geopend.

[p. 266]

rie van Indonesië waarop een Sukarno-getrouwe officier van lagere rang, een zet zou hebben gedaan om enkele gewantrouwde, en mijns inziens terecht gewantrouwde, generaals uit de legertop te verwijderen, omdat zij gekant waren tegen een vergaande socialistische ontwikkeling bij de opbouw van de Indonesische maatschappij. Ook verzetten deze rechtse generaals zich tegen Sukarno's wil en overtuiging om samen met China en Noord-Vietnam de Amerikanen uit Zuidoost-Azië te verdrijven en in Maleisië een waarachtig nationaal regime te helpen vestigen. Of was Untung - zoals ook wel wordt aangenomen - een subversieve provocateur in naam van de raad van generaals, die Sukarno, Supardjo of andere loyalisten bij de neus heeft genomen? Zal men ooit, als met de moord op Kennedy in Dallas, de feiten van de omwenteling in Indonesië van 1965 leren kennen?

Bij nog een aspect van de 30 september-beweging van kolonel Untung, namelijk het afschaffen van alle militaire rangen in het Indonesische leger boven die van luitenant-kolonel, Untungs eigen rang,^2. moet worden aangetekend, dat het absoluut ondenkbaar is, dat noch president Sukarno, noch Dipa Nusantara Aidit van te voren, hetzij openlijke hetzij geheime instemming met een dergelijk amateuristisch, bijna waanzinnig dom plan zouden hebben betuigd. Ook de samenstelling van de door Untung via de radio bekend gemaakte Dewan Revolusi sloeg nergens op. Niemand was hierover van te voren geraadpleegd, waarschijnlijk om geheimhouding te verzekeren, maar het feit dat een totaal onbekende student, een zekere Hardojo, op de uit 45 man bestaande lijst van Raadsleden voorkwam, zegt wel iets over het amateurisme, waarmee werd geopereerd. Untung's actie was gedoemd voor zij begon!

1 oktober 1965 zou een historische dag in de maalstroom van de Indonesische Revolutie worden, waarbij de legertop van pro-Amerikaanse, rechtse militairen ten lange leste de plannen die sedert jaren waren gekoesterd uit zou voeren, ditmaal door een zet van Sukarno-getrouwen af te wachten en uit te lokken, om daarna ‘met goed fatsoen’ tegenover de publieke opinie en de wereld een massale tegenactie tegen de aartsvijand, de pki, te kunnen ontketenen. Waarbij het verschijnen van Suharto ten tonele daarom ook verrassend was, omdat men Pak Harto aanvankelijk gerekend had tot de sympathisanten van de Dewan Revolusi, de Sukarno-getrouwe jongere hoge officieren, terwijl hij op het kritieke moment, te elfder ure, om zou zwaaien naar de Dewan Djendral, de anti-Bungkarnisten.^3.

2. Zie ook: Stephan Sloan, A Study in Political Violence. Rand McNally & Company, Chicago 1971. Pagina 59.

3. De generaals doopten de 30-septemberbeweging van kolonel Untung Gerakan Semptember Tiga Puluh, oftewel gestapu, terwijl de coup van Suharto de naam Gerakan Satu Oktober, gestok verkreeg.