'Tell me who your friends are...'

[p. 157]

Kees Thomassen
Ad Leerintveld

Kees Thomassen en Ad Leerintveld zijn mijn beschermheren bij de Koninklijke Bibliotheek, waar mijn handgeschreven dagboeken lopende tot 1993 zijn ondergebracht. Iedere keer, wanneer er nieuwe dozen naar de gevangenis van mijn geschreven leven gaan denk ik aan Paul Leautaud. Hij bracht eens een deel van zijn dagboek naar de uitgever, die later berichtte dat het zoek was geraakt. Leautaud noteerde bij de ontvangst van dit fatale bericht dat hij het gevoel kreeg dat hem een arm was afgezet. Ik herken deze gevoelens en nervositeit over het behoud van mijn levenswerk maar al te goed. Mijn dagboek heeft lang in New York en Johannesburg gestaan, maar is uiteindelijk ongeschonden in de Jordaan beland. Nu hebben Kees en Ad de sleutel van de kluis in de kb waarin zich meer dan 60 meter dagboeken bevinden. De foto van deze twee vrienden werd tussen de planken met mijn dagboeken opgenomen.

O, lives twice and forever.

Egodocumenten zijn in. Menig liefhebber is graag bereid in een antiquariaat of veilinghuis een behoorlijk bedrag neer te tellen voor een handgeschreven dagboek, een reisverslag of persoonlijke herinneringen. Dergelijke documenten leiden de bezitter en de lezer ervan direct naar de persoon van de schrijver. Als beheerders van de collectie moderne handschriften van de Koninklijke Bibliotheek met een groot aantal egodocumenten zijn we blij met deze belangstelling. We vinden het een goede zaak dat men voor historisch onderzoek teruggaat naar de bronnen en ook ‘onze’ hand-

[p. 158]

schriften raadpleegt. De persoon van de schrijver, zijn persoonlijke en liefst direct neergeschreven ervaring van de werkelijkheid komt men het meest nabij in de eigenhandig geschreven documenten. Dit is een belangrijke reden om egodocumenten in de verzameling van de Koninklijke Bibliotheek op te nemen. We werken mee het verleden actueel te houden.

Oud-bibliothecaris Reedijk moet hier ook zo over gedacht hebben toen hij met Willem Oltmans afsprak dat te zijner tijd zijn dagboek bij de Koninklijke Bibliotheek ondergebracht zou kunnen worden. In 1991 was het zover. Op 23 april reutelde de kb-fax een bericht uit, gericht aan ‘Mr. W. van Driemeien’, directeur van de kb, ondertekend met ‘Willem O.’. Een dag later arriveerde een tweede fax, waarin dezelfde Willem meldde dat hij in de haast vergeten was zijn volledige naam toe te voegen: Oltmans. Deze tweede fax was voorkomend, maar overbodig. We hadden al begrepen dat O. niemand anders kon zijn dan de journalist Oltmans, die op dat moment bij In den Toren in Baarn reeds vijf delen Memoires had gepubliceerd. De faxen werden beantwoord, een afspraak gemaakt en zo stapte op een zonnige dag een ietwat nerveuze Oltmans de Koninklijke Bibliotheek binnen. Toen hem duidelijk werd dat het ons ernst was zijn complete dagboek in de collectie op te nemen, ontspande hij iets. Konden wij hem garanderen dat luitjes na ons de hele boel niet zouden verkopen? Dat konden wij. Wat eenmaal in de collectie van de kb is opgenomen, blijft daar ook. Wij bespraken die middag de mogelijke vormen van overdracht, de voorwaarden aan de overdracht verbonden en nog zo het een en ander. Heel praktisch werd Oltmans over het transport van zijn dagboek. Hij wilde het op korte termijn uit zijn toenmalige onderkomen veilig gesteld hebben.

Spoedig daarna zaten wij ergens driehoog achter in Amsterdam. Vrienden waren al zo behulpzaam geweest de delen dagboek die niet meer direct nodig waren voor de redactie van de Memoires over de volgende jaren, in dozen te pakken en die dozen ook naar beneden te sjouwen. Toch stonden de planken rond het bed nog vol met groene en rode klappers met de meer recente dagboeken. Fascinerend om zo iemands verleden tastbaar aanwezig te zien. Na de eerste zending van 31 dozen, zouden er nog vele volgen. Zelfs

[p. 159]

uit Zuid-Afrika zouden nog dozen komen, naar wij begrepen ‘per vriendelijke gelegenheid’. In antwoord op ons bericht dat zijn dagboek veilig was aangekomen, schreef Willem dat hij zich geamputeerd voelde. Een deel van zijn leven, van zijn verleden, was weg. Wij konden dat begrijpen en verzekerden hem dat wij goed voor zijn lichaamsdeel zouden zorgen.

Het lichaamsdeel beslaat inmiddels zo'n zestig meter boekenplank in een aparte kluis bij de afdeling Bijzondere Collecties. Het Dagboek Willem Oltmans bestaat namelijk uit klappers en ringbandjes met handgeschreven aantekeningen, foto's, krantenknipsels, ansichtkaarten, ontvangen brieven, doorslagen van verzonden brieven, circulaires, tickets, en wat een mens verder zoal aan papieren zaken onder handen kan krijgen. Een verzameling van 188 cassettebandjes met opnamen van toespraken, interviews en persconferenties, hoort daar nog bij. De vroegste aantekeningen zijn geschreven in 1934 en met een ijzeren discipline houdt Willem Oltmans tot op de dag van vandaag zijn dagboek bij. Begint het aanvankelijk nogal rustig met één tot vier bandjes per jaar, vanaf 1952 neemt de jaarlijkse productie met sprongen toe: topjaar is 1962 waarin maar liefst 71 delen worden gevuld. Deed de man in dat jaar nog wat anders, vraag je je bijna af?

Wat drijft iemand ertoe om op een dergelijke - bijna maniakalemanier zijn leven vast te leggen te documenteren? Is dat met een variant op Descartes: ‘Scribo, ergo sum?’. ‘Ik schrijf, dus ik besta?’ Oltmans gaf zelf een antwoord op de eerste bladzijde van zijn boekje Het dagboek als camera obscura uit 1988: ‘Een dagboek stelt ons in staat om naar waarheid te onthouden. De schrijver kan ervaringen steeds toetsen aan de werkelijkheid van toen. Fantasie en realiteit zijn zonneklaar van elkaar te scheiden. Mensen ontlenen namelijk een leven lang onware herinneringen aan een krakkemikkig functionerend geheugen. Intussen leven zij met de illusie absoluut zeker te weten hoe het werkelijk is geweest en denken en handelen op basis van valse premissen.’

Oltmans heeft recht van spreken. Zijn dagboek dat nu reeds een periode van bijna zeventig jaren beslaat, vormt namelijk de onweerlegbare bron voor het levensverhaal dat Oltmans schrijft in zijn Memoires. Het dagboek bevat de feiten, de bewijsstukken. Al-

[p. 160]

les wat hij over zijn leven schrijft, is te staven met de bewaarde documenten. Met een bewonderenswaardig uithoudingsvermogen is Oltmans ook in de jaren dat het hem financieel tegen zat en hij een ongekend langdurige juridische strijd uitvocht met de Staat der Nederlanden, doorgegaan met schrijven. Alleen iemand als Oltmans, met een volstrekt onafhankelijke en vaak als tegendraads ervaren kijk op de ontwikkelingen om hem heen, met een onverwoestbaar vertrouwen in het eigen oordeel en een onvoorwaardelijk geloof in de zelfgekozen missie die het dagboek en de Memoires vormen, kan dit volhouden. Wij kennen niemand anders die op deze wijze als het ware tweemaal leeft: eenmaal met de pen in de hand in het alledaagse heden met de steeds terugkerende zorg voor de primaire levensbehoeften en eenmaal achter de schrijfmachine als schrijver van de Memoires. Een mededeling: ‘Ik ben nu in 86’ illustreert deze dubbele manier van leven.

Oltmans levenswerk is wel eens vergeleken met het werk van een andere dagboekenschrijver, Hans Warren en zijn Geheime dagboeken. Daar heeft Oltmans een uitgesproken mening over - zoals over bijna alles -: ‘Dan praat je over het verschil tussen een Volkswagen en een Rolls Royce’ en na een korte stilte: ‘het spreekt voor zich dat ik de Rolls ben’. De combinatie van dagboek en memoires is volstrekt uniek, unieker nog dan een Rolls die soms in beperkte series vervaardigd schijnt te zijn. Wij stellen er een eer in deze feitenverzameling die het dagboek is, voor het nageslacht te bewaren. Tegelijkertijd vervult deze taak ons met zorg. Hoe kunnen wij deze vele meters materiaal adequaat beschrijven, zodat elke belangstellende kan vinden wat hij zoekt? Natuurlijk vormen de indices in de gepubliceerde delen van de Memoires een eerste ingang. Maar dit is slechts een globale ontsluiting van een rigide selectie uit het zeer overvloedige materiaal. En wat ons niet minder zorgen baart: hoe moet dit materiaal bewaard worden? Klappers vol heterogene zaken als krantenknipsels, handschriften in diverse soorten inkt, foto's en ander materiaal vragen om duurzame conservering. De Koninklijke Bibliotheek onderkent deze problemen en zal er oplossingen voor vinden. Het dagboek van Willem O. is die inspanningen meer dan waard. Als het aan ons ligt, leeft hij zo forever.