Over intelligentie

[p. 252]

Vladimir P. Zintsjenko
Kinderpsycholoog, Moskou, Sovjet-Unie

Wat is uw voornaamste belangstelling?

Kinderpsychologie. Loeria, Leontiev en Vygotsky waren mijn leermeesters.

Maar u houdt zich ook bezig met human engineering.

Kinderpsychologie en human engineering zijn precies hetzelfde. Als er een kind op deze nieuwe wereld komt, doet het er niet echt iets toe of het een goede of slechte wereld is. De baby went er aan zoals hij is en leert erin te leven.

Ja, maar hoe werkt die gewenning eigenlijk precies?

Dat is het hele verhaal van de kinderpsychologie. Het hangt van de mens af. De wereld van het kind bestaat uit mensen. Ik ben ervan overtuigd dat de mensheid als geheel intelligenter is dan een klein deel van de mensheid, die we technisch zouden moeten vormen. Technici scheppen natuurlijk ook een nieuwe wereld voor de mens.

Een kunstmatige omgeving?

De wereld die een technicus schept is geen echte wereld, die bestaat uit tastbare voorwerpen. Het is een wereld van symbolen, codes en informatieve modellen. Dit wordt weergegeven in een model, dat de technicus in zijn verbeelding van de wereld maakt. Hij schept een controlesysteem. Een deel van het systeem wordt tentoongesteld. Dit neemt hij in een informatief model op.

Ingenieurs lijken in feite op operateurs. Hij werkt aan een beeld van de werkelijke wereld. Dit is waar mijn werk om draait. Het is zeer belangrijk dat u dit begrijpt.

Waarom is dit de sleutel tot uw werk?

Sinds mijn studententijd ben ik speciaal geïnteresseerd geraakt in problemen die verband houden met visuele beelden. Het is voor mij hetzelfde of dit kinderen, technici, kunstenaars, wetenschappers of wie dan ook betreft. Ik moet weten hoe dit werkt.

[p. 253]

Hoe worden visuele beelden beïnvloed?

De operateur werkt niet alleen door middel van stimulae of reacties.

Laten we ons tot de kinderen beperken. Hoe vormen kinderen visuele voorstellingen over, laten we zeggen, de buitenwereld.

Jerome Bruner heeft op Harvard een fantastisch experiment uitgevoerd hoe kinderen verschillende terreinen van waarneming opmerken. Op slechts tweejarige leeftijd kunnen kinderen afstand en de grootte van voorwerpen waarnemen. Hoe ze dat doen is voor de materialistische wetenschappen een raadsel. Uit het standpunt van de materialistisch georiënteerde psychologen moet het beeld van een oppervlak worden opgebouwd met behulp van handelingen of met de hulp van activiteiten. Dit is niet de opvatting van Sovjet-wetenschappers, maar gaat terug tot Aristoteles en Spinoza.

De experimenten van Bruner omvatten onder andere kinderen van twee maanden. Ze konden natuurlijk nog niet lopen en ze konden ook geen voorwerpen grijpen, laat staan dat ze voorwerpen praktisch konden gebruiken. Die test zat uitstekend in elkaar.

Wat kan men opmaken uit reacties van een baby van twee maanden, die niet praten kan.

Er kunnen conclusies getrokken worden uit de heftigheid van hun reacties.

Door middel van oogbewegingen?

Nee, door reacties van hun hele lichaam.

Op Harvard heb ik zulke tests gezien, gebaseerd op de oogbewegingen van kinderen.

Uit oogbewegingen alleen is het niet mogelijk op te maken of het kind wat hij ziet juist interpreteert. De baby kan gefixeerd zijn door objecten. Wat Bruner deed was nagaan of de kinderen actief naar voorwerpen werden getrokken of niet. Zij reageren op die manier als een voorwerp binnen bereik is, zeg op armlengte, of als het voorwerp kleiner dan hun handpalm is.

Wat heeft Bruner daaruit geconcludeerd?

Ik geloof niet dat hij tot definitieve conclusies is gekomen. Hij vond wel dat allereerst voorrang moest worden gegeven aan tijd

[p. 254]

en ruimte. Aristoteles en Spinoza hadden toch gelijk, afgezien van dit fantastische experiment. De kwestie is dat onze kinderen vanaf de allereerste dag van hun leven op onze schouders zitten. We tillen ze in onze handen op, we brengen ze naar voorwerpen toe of van voorwerpen af, wat tenslotte op zichzelf ook een systeem is om ze te leren waarnemen en zien.

De hersens moeten een soort super ‘chip’ zijn.

Ze zijn niet zo georganiseerd als veel mensen denken. Als hier detectors zijn, die bijvoorbeeld onderscheid kunnen maken tussen vorm en hoeveelheid, en als die detectors gereed waren om vanaf het allereerste begin te werken, zoals het ogenblik van de geboorte, dan rijst de vraag, als deze detectors zo slim zijn, waarom is het kind dan zo sloom?

Maar de hersenen groeien toch snel?

Ze hebben inderdaad een groot vermogen tot ontwikkeling. Het leidt tot een resultaat van meer en minder ontwikkelde hersenen.

Maar dat is een genetisch probleem.

Het antwoord is niet helemaal afhankelijk van de genetica. Men kan misschien bepaalde genen vinden met een meer of minder potentiële invloed. Maar vergeet niet dat genen niet werken zonder psychologie. Genen zijn gegrond op algemene psychologische criteria.

Wat gebeurt er dan bijvoorbeeld in de hersens van een kind van nul tot twee jaar.

U stelt de vraag niet juist. Over enkele tientallen jaren zou u de kwestie zo niet meer stellen.

Goed, wat veroorzaakt de buitenwereld dan in kinderhersenen?

De aanwezigheid van de buitenwereld verklaart ons in dit verband niets. De buitenwereld is een vals voorbeeld.

Maar wat gebeurt er met begrippen als liefde, eten, omgeving?

Dit zal moeilijk zijn, voornamelijk omdat we dan op het terrein komen van bijvoorbeeld elektrofysiologie enzovoort. De terminologie is ingewikkeld. Laten we op dit punt zeggen dat het verband tussen de buitenwereld en het menselijk bewustzijn, mystiek, fantasie, religie, geheime mysteries ligt in de manieren waarop ze elkaar beïnvloeden.

[p. 255]

Maar vergeet niet dat een kind geen passief voorwerp is waarop de buitenwereld eenzijdig werking uitoefent. Een kind is een wezen dat actief functioneert. De basisterm die we moeten gebruiken is inderdaad handeling, bewustzijn, de psyche in de hersens.

Daarbij komt ook het geheugen.

Het geheugen ontwikkelt zich: Het rijpt, het verandert onder het handelen. Het is duidelijk.

Maar kinderhersens worden gebrekkig geprogrammeerd, als u wilt, door ouders en leraren, die niets van de hersens of hersenfuncties afweten, laat staan van de biologische feiten van de hersens.

Dat is juist. Je kunt een kind, dus een persoon, maken en breken. Er kan inderdaad heel veel schade worden aangericht. De Amerikanen spreken van verborgen of latente opvoeding als het kind passief is.

Hoeveel eeuwen herhalen we steeds maar dezelfde fouten of dezelfde onzin, en knoeien we aan kinderhersentjes zonder te weten wat we doen?

Ik ben het met u eens, dat dit inderdaad een vicieuze cirkel is. Het zou nodig zijn die te doorbreken als we dat door middel van handelingen konden doen. Maar het centrale probleem van de psychologische wetenschap van heden is het probleem van vrij handelen.

José Delgado wijst er met nadruk op dat in werkelijkheid niemand in deze wereld ‘vrij’ is. Het is volslagen onzin om te zeggen dat Amerikanen of Westeuropeanen vrijer zouden zijn dan burgers in Oost-Europa of de Sovjet-Unie. Alle mensen worden voordat ze met een vork kunnen eten geprogrammeerd en vervolgens gehersenspoeld voordat vrije keus mogelijk is.

De handeling vervangt van nature de specificatie van gedachte. De handeling vervangt het instinct.

Gaat de handeling aan het instinct vooraf?

De handeling vindt op een hoger niveau plaats dan instinct. Een eenvoudig voorbeeld. Neem een zedelijke handeling. Je redt iemand het leven. Je handelt voordat je denkt. Dat kunnen we geen zedelijke handeling noemen. Een zedelijke handeling, gebaseerd

[p. 256]

op de zedelijkheid, is een vrije handeling zonder enige invloeden of pre-reflexen van buitenaf.

Human engineering psychologie is een ander voorbeeld. In moeilijke omstandigheden van ruimtevluchten bewegen mensen en machines zich bijna buiten ruimte en tijd. Het is alsof de tijd helemaal tot stilstand komt. Er is geen tijd om te kiezen. Maar de persoon blijft precies hetzelfde. Hij is een en al leven. Dit is een ander voorbeeld van vrije handeling.

Om nog een voorbeeld te nemen, we spreken van ‘Tätigkeit’.

Ik kan wel zien dat u een leerling van Leontiev bent, die deze uitdrukking vaak gebruikte.

Nee, niet alléen Leontiev, maar ze is afkomstig van Hegel.

Ja, en vóor Hegel, Adam. Alles is tenslotte al eens gezegd, zei sir Arthur Stanley Eddington.

Wel, er is een doel, een middel en een eindresultaat. Wat is dan vrije handeling? Als alle drie elementen door het subject zelf worden bepaald. Als hij zelf het doel stelt en de vrijheid heeft dat te doen.

Ik denk dat Delgado gelijk heeft. Onze basisbegrippen worden maar al te vaak op een volstrekt onverstandige, lukrake manier in onze geest gestopt, en dit sluit de vrije keus op een later tijdstip in het leven vrijwel geheel uit. Maar om op het Venezolaanse initiatief terug te komen om deze vicieuze cirkel op de een of andere manier te doorbreken, accepteert u dat het iq gemeten kan worden?

Je kunt een slim persoon van een dom persoon onderscheiden aan de uitdrukking op zijn gezicht. Een wereldkampioen loopt 100 meter in tien seconden. Wij allen lopen dezelfde afstand in 20 seconden.

En als je dat niet kunt, neem dan een fiets.

De meesten van ons verschillen niet meer dan tweemaal van de wereldkampioen. Hoeveel verschilt een slim mens van een dom mens?

Maar zou u zeggen dat de Venezolanen tenminste op het goede spoor zijn?

In onze tegenwoordige tijd doet het me aan de droom van een

[p. 257]

jong meisje denken. De tijd is nog niet gekomen waarin de psychologie zulke verreikende doelen kan bereiken. Wij hebben het tijdperk van de natuurkunde gehad en daar komt nu goddank een eind aan.

Maar de superchip, de microprocessors zijn nog maar pas begonnen.

Daarna hadden we de eeuw van de biologie en we horen allerlei prognoses dat het tijdperk van de psychologie juist is begonnen. En het verrassende daarvan is dat, in termen van human engineering ontwikkelingen, om een persoon te vernietigen je hem eerst moet kennen. De ingenieurs moeten nu eerst de menselijke factoren kennen. Ze moeten eerst de mens van binnen en van buiten kennen.

Alvorens te beginnen met de hersens te herprogrammeren?

Nee, om een geschikt wapensysteem te ontwerpen, moet je eerst je terrein, je onderwerp kennen.

Wat voor soort wapens?

Wapens om de mens door middel van psychologische wapens te vernietigen. Veel regeringen zijn begonnen grote sommen geld uit te geven aan experimenten om de mens te ontdekken. Wat de mens eigenlijk is.

Ook in de Sovjet-Unie?

Dat doet er niet toe, daar zullen we het niet over hebben. Ik zei overal. Het biedt, denk ik, de hoop, dat als de ene mens de andere mens bestudeert, dat we een beetje slimmer worden. De studie van de mens is natuurlijk interessant. Maar misschien gaan we onze doeleinden veranderen door te bestuderen wie we in wezen zijn. Misschien veranderen we zelfs de studie van de mens wel, in plaats van als middel om in de eerste plaats verschrikkelijke technologieën te maken, maken we de studie van de mens tot een verheven doel. Het is heel opvallend dat natuurkundigen, biologen, wiskundigen, ingenieurs en anderen tegenwoordig steeds meer aandacht aan de psychologische factoren in het leven gaan besteden. Dat is zowel goed als slecht voor de psychologie.

Maar moeten we niet ergens beginnen met deze vicieuze cirkel te doorbreken?

Misschien stelt het wel een begin voor.

[p. 258]

Maar waarom noemt u het dan een jongemeisjesdroom?

Het is een meisjesdroom totdat het tijdperk van de psychologie zal zijn aangebroken. Voordat het zover is zal het een fata morgana zijn.

Dat is misschien het geval in de Sovjet-Unie, waar Stalin alle psychologisch onderzoek heeft tegengehouden. Uw leermeesters Loeria, Leontiev en Vygotsky hebben de grootste moeilijkheden gehad. Dat heeft Leontiev mij wel laten doorschemeren. Er zijn om te beginnen maar een paar duizend psychologen in de Sovjet- Unie. In de Verenigde Staten alleen al studeren er jaarlijks tienduizenden psychologie-studenten af.

Misschien, maar u moet daarbij bedenken dat minder dan éen procent van alle Amerikaanse psychologen zich bezighoudt met wegen te zoeken om onze vicieuze cirkel te doorbreken.

Tussen haakjes, als ik me niet vergis geloof ik dat ik professor Herrnstein op Harvard heb ontmoet, maar ik had maar vier uur op Harvard en zeven uur op mit.

Waarom in zo'n vliegende haast?

Op mit ontmoette ik een professor Kaufman, die bezig was met het onderzoek van kunstmatige intelligentie. Ik vroeg hem: ‘Gelooft u daar nu echt in?’ Hij lachte en zei: ‘Ik weet dat we nu een goed gesprek zullen hebben.’

Hij nam me mee naar een zaal met kinderen van twaalf jaar. Ze zaten achter kleine computertjes. Ze waren de bewegingen van speelgoed aan het regelen. Ik vroeg hem: ‘Waar hebt u dit allemaal voor nodig?’ Hij antwoordde: ‘Eerstdaags worden boeken duurder dan computers. Wij moeten de psychologische barrière doorbreken en de kinderen leren ermee om te gaan.’

Vond u het een zinloos experiment?

Ik heb niet gezegd dat het zinloos is, maar als Sovjet-wetenschapper kon ik dit allemaal maar niet in goed vertrouwen aannemen. De kinderen regelden die bewegingen om motorische reflexen te ontwikkelen. Dit is waar het om ging. De professor riep een kind bij zich en vroeg: ‘Wil je nu leren wat je hierna moet doen?’

Ik trok mijn jasje uit. Hij zette me bij de muur. Hij leerde me ritme en maat gebruiken en binnen een paar minuten kon ik er zes doen.

[p. 259]

Wat is het nut daarvan? Wat bewijst dit allemaal? Ze zijn zestig Indiaanse kinderen in Caracas door middel van de Japanse Sazuki-methode aan het leren Beethoven te spelen, zodat wij dus menselijke robots kunnen programmeren? Maar waar blijven de emoties?

Uw twijfel is zeer correct. Er moet absoluut een harmonische ontwikkeling in kinderen zijn en zeker niet eenzijdig. Maar wij weten nog steeds niet wat deze harmonie is of moet zijn. Ieder ‘Wunderkind’ is een afzonderlijk, eenzijdig verschijnsel. Loeria, Leontiev en Vygotsky hebben eens gezegd: ‘De hele toekomst van een “Wunderkind” ligt in het verleden.’