Over intelligentie

[p. 201]

José Luis Pinillos
Psycholoog, Madrid, Spanje

Zit dr. Luis Alberto Machado op het goede spoor?

Het is een boeiende geschiedenis. Fundamenteel gezien is het ontwikkelen en stimuleren van intelligentie een deugdelijke gedachte. Venezuela is nu de voorvechter. Het wordt moeilijk om te gissen naar het resultaat van deze initiatieven. Misschien breidt dit plan zich uit over andere Latijns-Amerikaanse gebieden. We zullen het moeten afwachten.

Wat was uw reactie op het feit dat Indiaanse vioolspelers in een paar maanden geleerd werd Beethoven te spelen?

Een van mijn dochters studeert piano. Er is inderdaad veel tijd voor nodig om een volleerd pianist te worden. Maar ik wil graag erkennen dat met de Sazukimethode de resultaten aanzienlijk verbeterd kunnen worden.

Dr. R.D. Laing vond dat deze kinderen in robots werden veranderd.

Dat is een provocerende bewering, zoals zoveel van dr. Laings opmerkingen. Maar ik weet niet of deze kinderen werkelijk in robots of misschien iets meer dan robots werden veranderd. Ik sta geheel open voor de Sazukimethode. Bovendien, zoals mensen met een gezin heel goed weten, is het hoe dan ook niet zo gemakkelijk om kinderen in robots te veranderen.

Maar de Venezolanen proberen tenminste een vicieuze cirkel te doorbreken.

Zeker, maar is dit niet wat mensen altijd al proberen te doen? Ze proberen een menselijk aspect te wijzigen dat tot nog toe als vaststaand werd aangenomen. Goed onderwijs hoort mee te werken aan het ontwikkelen van het gebruik van aangeboren intelligentie.

Maar duizenden jaren lang zijn kindergeesten verontreinigd met dezelfde soort onzin zonder ooit de kans te hebben gehad een vrije

[p. 202]

keuze te maken. Pausen, koningen en Sinterklazen worden in hersenen gepompt voordat kinderen een vork kunnen vasthouden.

Ik sympathiseer met dit standpunt. Goden, koningen en sprookjes kunnen in een bepaalde fase best nuttig zijn. Maar later hebben kinderen ongelukkig genoeg te maken met de werkelijkheid in termen van antropomorfische, animistische of abstracte concepten die ze niet goed begrijpen en die absoluut niets te maken hebben met een concept van het leven dat een antwoord te bieden heeft. Een van mijn studenten nam het onderzoek met 6, 7, 8 en 9 jaar oude kinderen op zich naar hun kennis over wetenschappelijke concepten van energie, ruimte, enzovoort. Ze leerden duidelijk wat nodig was uit de boeken. Maar wat ze niet duidelijk was, was hoe ze wetenschappelijke concepten toe moesten passen op de werkelijkheid. Ze leerden domweg de begrippen in de boeken uit hun hoofd en dat was alles. Deze vorm van leren helpt niet echt als je met feiten te maken krijgt.

Hoe komen we van de rotzooi af die al in de kindergeesten is gepropt? Hoe maak je kinderen bijvoorbeeld op effectieve wijze bewust van het onderscheid tussen fantasie, illusie en werkelijkheid?

Kinderen hebben niet echt veel aan de hedendaagse leermethodes, omdat zolang ze gedwongen worden uit hun hoofd te leren ze schijnbaar niet in staat zijn hun kennis uit leerboeken toe te passen op concrete gebeurtenissen. Het zou nuttig zijn een onderzoeksproject met volwassenen op te zetten op dit gebied. Het zou aantonen dat de meeste volwassenen in dit opzicht net zo zouden reageren als kinderen. Een groot deel van de Spaanse bevolking heeft er onder andere geen flauw idee van hoe ze natuurkundige begrippen in het werkelijke leven moeten toepassen. Als volwassenen functioneren we als vanzelfsprekend op basis van animistische en traditionele opvattingen tegen de achtergrond van een wereld die dringend een totaal andere denkvorm vereist. Dat is ons ware probleem. We moeten overstappen op het gebruik van wat Korzybski ‘een non-Aristotelische taal’ noemde.

Terwijl deze hele automatische, verouderde programmering in volledige tegenspraak is met ontwikkelingen op het gebied van wetenschap en technologie.

De geleerden ten spijt ontwikkelen zich soms instituties. De meeste geleerden gebruiken trouwens een verouderde taal ten aanzien van gewone aangelegenheden die buiten hun specialisaties

[p. 203]

vallen. Met andere woorden, wetenschappelijk en technisch onderzoek is verreweg geavanceerder dan de toepassing ervan op het leven zoals dat zich afspeelt. Hier zien we een nieuwe tweeslachtigheid.

U bedoelt dat individuen zich irrationeel tonen ten opzichte van de samenleving?

Ja. Maar ik heb het ook over individuele racties. Deze zijn bijvoorbeeld vaak erg bevooroordeeld jegens een bepaalde denkwijze of gedachtengang waarover we praktisch niets dan stereotypen uit de tweede hand kennen. Neem nou een paar van de heersende reacties op het Venezolaanse project met de Indiaanse vioolspelers. Mensen die niets wisten over wat er gedaan werd, komen meteen voor de dag met het tot dwaasheid bestempelen van het experiment. Het werkte echter goed.

Om maar niet te spreken van godsdienstwaanzin, zoals in Iran of Ierland.

Ik maak geen onderscheid. Per slot van rekening zijn er meer dan genoeg verschillende soorten ayatollahs op deze wereld.

Of, wat dat aangaat, herboren christenen.

Een heleboel mensen zijn totaal niet in staat om met de werkelijkheid om te gaan zonder hun toevlucht te nemen tot fanatisme. Christenen zijn uiteraard geen uitzondering.

Waarom is dat zo?

Omdat naar dingen gekeken wordt vanuit ‘een’ gezichtspunt. Ze zijn er van overtuigd dat dit het enige goede is. Het wordt voor het ‘Ding an sich’ gehouden. Het is een gevaarlijke vergissing. Goed, sommige gezichtspunten zijn beter en meer in overeenstemming met de werkelijkheid dan andere. Er zijn uiteraard vele perspectieven. Maar het blijven altijd gezichtspunten. Sommige functioneren beter dan andere. Prima. Maar het blijven gezichtspunten. Een denkbeeld over iets, dat niemand volledig, geheel en al begrijpt. Een denkbeeld, een momentopname van éen bepaald tijdstip in de geschiedenis. Dit is juist de kwestie. Het is maar al te eenvoudig om deze observatie te doen, maar minder makkelijk hem na te leven, voor mij althans.

Bovendien begin je met een gezichtspunt nooit vanuit een nulpunt. We werken met denkbeelden die op een bepaald tijdstip le-

[p. 204]

ven. Zelfs als je kritisch tegenover geschiedenis staat, oordeel je op basis van wat de geschiedenis van vandaag de dag je in je hoofd prent.

Er is wel eens verondersteld dat, om de vicieuze cirkel van het vullen van de hersenen van iedere nieuwe generatie met dezelfde verouderde begrippen te doorbreken, het mogelijk zou moeten zijn om een leercomputer te programmeren voor alle kinderen ter wereld. Op deze manier zouden basisbegrippen over mens en wereld ontwikkeld kunnen worden die aanvaardbaar zijn voor iedereen op een kleiner wordende planeet.

Wij psychologen kunnen alleen een poging doen het ontwikkelingstempo en de geestelijke mogelijkheden van kinderen te vergroten als onze handelingen gekoppeld worden aan de cultuur. Toegegeven, het kernpunt zit hem niet zozeer in de inhoud maar in het mechanisme van het intelligenter worden. Zo begrijp ik tenminste de huidige Venezolaanse pogingen in deze richting. Zoiets als een ‘cultuurvrije intelligentie’ bestaat echter niet. Op de lange duur moeten we op beide niveaus werken.

Het staat vast dat intelligentie vele dimensies bezit. Zo heb je de technische dimensie van het weten te verenigen van middelen met doelen of het weten op te lossen van conventionele vraagstukken. Vervolgens heb je de dimensie van het weten te evalueren van doelen en het verder weten te verruimen van het rijk van doelen en waarden, wat iets heel anders is dan het verruimen van intelligentie zoals dat door de klassieke psychometrische tests wordt gemeten. Deze ‘kritische’ dimensie van intelligentie zou gevonden kunnen worden via het scheppen van nieuwe symbolen en waarden, enzovoort. Dat is nu met recht ‘creativiteit’.

Misschien is het zelfs mogelijk programma's te bedenken en te ontwerpen, zoals wat de Venezolanen nu aan het doen zijn met behulp van Harvard en anderen, om mensen zich sneller te laten ontwikkelen en het gebruikelijke ‘plafond’, de veronderstelde grens aan onze mogelijkheden, te laten bereiken via kortere wegen en verbeterd onderricht. Dan kan misschien worden uitgevoerd. Maar de inhoud die we in het verstand lepelen hoort in verband te staan met de inhoud van cultuur en maatschappij zoals die onder de huidige omstandigheden gehanteerd dienen te worden.

Het moet mogelijk zijn om de geesten van toekomstige generaties op intelligentere wijze dan tot dusver gebeurd is voor te bereiden

[p. 205]

op de werkelijkheden van deze habitat, onze planeet, in relatie tot het universum.

Heeft u Isaac Asimovs Foundation gelezen? Hij beschrijft zoals u de pogingen van de wetenschappelijke gemeenschap om deze problemen op een hoger rationeel peil op te lossen dan tot nog toe gebeurde. Terwijl we leven in een in hoge mate technologisch georiënteerde wereld worden we, vanuit cultureel oogpunt, nog steeds beleerd en gestuurd door barbaren. Tezelfdertijd leven we in een wereld waarin dermate onvoorstelbaar machtige technieken ontwikkeld worden dat het genie inderdaad uit de fles is. Misschien is het waar dat deze griezelige vermening van geavanceerde technieken met het primitievendom van barbaren leiden tot de uiteindelijke vernietiging. In onze beschaving heeft de ‘technologie’ zich inderdaad vervreemd van de ‘cultuur’.

Ik ben er absoluut van overtuigd - en ik ben nu zéer ernstig - dat de mensheid vooralsnog niet weet wat ze met deze situatie aan moet. Er is heel wat rationaliteit en efficiëntie gestoken in de middelen tot leven, maar hoe zit het met de doelen van het leven? Onze filosofische en politieke denkbeelden horen bij een historische situatie die nogal verschilt met die van heden ten dage. We zullen nieuwe geestelijke en culturele hulpmiddelen nodig hebben om met geheel nieuwe situaties om te kunnen gaan. De toekomst zal toch nauwelijks méer een herhaling van het verleden worden. Vooral in die gebieden die te maken hebben met de overleving van de mensheid.

Waarom vertellen we kinderen niet over de anderhalve kilo zware grijsroze materie die in hun hoofden zit? Het is als de bekende zinsnede ‘de afval die je erin stopt komt er ook weer uit’ die met betrekking tot het voeden van computers wordt gebruikt.

Maar daar is tijd voor nodig.

Hebben we tijd te verliezen? Ik vrees dat het oude verhaal van een jood die aan een kruis geslagen is zijn nut wel overleefd heeft.

Vandaag is er meer dan ooit behoefte aan liefde.

Liefde die ingebracht wordt via bloederige sprookjes? Sommige mensen hangen Jezus aan het kruis boven hun bed. Dit zou mij nachtmerries bezorgen.

Het is natuurlijk een feit dat de technologie het onderwijs volledig voorbijgestreefd is.

[p. 206]

Ze zijn met elkaar in frontale botsing gekomen. We hebben geen tijd te verliezen.

Ik vind ook dat psychologie om de mens vrij te maken van vooroordelen zich meer met de mensheid zou moeten bemoeien. De psychologie zou controlerend, en niet manipulerend moeten ingrijpen. We zouden mensen heldere denkwijzen bij moeten brengen om voor zichzelf en in vrijheid te kunnen beslissen op basis van een degelijke kennis over wat de mens werkelijk is. Hoe beter we de condities voor besluitvorming leren kennen, hoe dichter we staan bij het bereiken van het vrijheidsideaal.

Misschien bestaan er verborgen oorzaken, die we niet kennen, maar ongeacht de oorzaken gaan de mensen die op dit moment te maken hebben met deze zaken in onze instituties, de leiders die de wereld regeren, te vaak op een wat in herhaling vervallende, dwangmatige, verouderde of zelfs kinderlijke manier te werk. En zij zijn het die in de positie zijn om de gedachten van de mensen dienaangaande te veranderen. Hoe moeten deze hoognodige veranderingen dan tot stand worden gebracht? Het moet komen van de kant van deze zelfde onvolgroeide leiders en politici. Hier ligt de uitdaging.

Het feit dat we zitten met onrijpe en vaak emotioneel gestoorde leiders komt voort uit het feit dat de hersenen op dwangmatige wijze onherstelbaar letsel toe zijn gebracht voordat ze ooit een kans hebben gehad door de kinderen eeuwenlang dezelfde rotzooi te voeren.

Diegenen die waandenkbeelden overdragen aan de volgende generatie zijn zelf slachtoffers van deze eeuwigdurende vicieuze cirkel.

Precies. Daarom is wat dr. Machado doet een interessant begin.

Het doet me denken aan Hegels ‘Die List des Vernunfts’. Zonder wellicht alle implicaties te overzien zit de Venezolaanse minister ongetwijfeld op het juiste spoor.

Hij komt nu zelfs met lesprogramma's voor intelligentieonderwijs aan de militairen, van soldaten tot generaals.

Dat is prachtig. Ik ben benieuwd wat het effect zal zijn. Het zou in Spanje zeker niet zo makkelijk kunnen. Zoals altijd is het probleem wie de mens zal gaan veranderen. Er zijn echter heel, heel weinig mensen die denken op de manier waarover we net spraken.

[p. 207]

Daarom noemde ik Asimov, die ook verwijst naar een handjevol mensen die in de positie verkeren om voor miljoenen de programma's te veranderen. Maar om werkelijk te weten wat te doen raakt aan het bovenmenselijke.

Maar hebben de pausen van Rome dit niet eeuwenlang gedaan? Het is weer een herhaling van Stalin of Goebbels.

Natuurlijk is het dat. Maar om mensen intelligenter te maken is een andere kwestie. Dit betekent mensen leren om beter voor zichzelf te zorgen, om meer individuele hulpmiddelen te gebruiken om aan problemen het hoofd te kunnen bieden, om vrijer en creatiever te zijn. En dat is precies waar tegenwoordig meer dan ooit behoefte aan is, nu machtige technieken aan het werk zijn de cultuur uit het leven te verbannen. Neem nu bijvoorbeeld de versnelling van de veranderingen op alle maatschappelijke niveaus in navolging van onze wild om zich heen grijpende nieuwe technieken, zoals de chips. Om mettertijd op al deze veranderingen een passend antwoord te vinden, is een andere gedragsvorm vereist. Als we het iq van kinderen kunnen verhogen, zou dat een behoorlijk begin zijn.

Ik ben van nature een optimist. Maar in dit concrete opzicht weet ik niet of we tijd genoeg zullen hebben om de benodigde revolutionaire veranderingen in de onderwijssystemen tot stand te brengen. Ik zie geen oplossing op korte termijn, geen snelle uitweg voor de hachelijke positie van de mens. We zitten allemaal te schrijven en te praten over op wat voor manier we nieuwe ideeën, revolutionaire ideeën moeten gaan uitvoeren. Over welke ‘wapens’ beschikken we? Machado heeft al een stap gezet. Dat is al meer dan waar de meeste opvoedkundigen, politici en anderen mee voor de dag kunnen komen.

Maar er zou eigenlijk een eind moeten komen aan het voeden van de menselijke ‘computer’ aan het pure toeval over te laten. Vaders, moeders, opvoedkundigen, zelfs grootmoeders knutselen uitbundig aan de hersenen van kinderen terwijl ze, zoals professor Degado aangeeft, zich niet bewust zijn van zelfs maar de biologische feiten rond de hersenen.

Ik denk er ongeveer hetzelfde over. Maar de cruciale vraag is hoe voer je de broodnodige veranderingen in? Voortbestaan is een doel, iets wat je voor ogen hebt, niet een werkwijze. Voortbestaan is uiteraard een voorwaarde voor alles wat er verder nog bestaat.

[p. 208]

Het voortbestaan wordt nu al ernstig bedreigd. Wie zou dat willen bestrijden? Maar hier komen de vragen al op. De tweede fase is: Welke werkwijze zou gevolgd moeten worden om het voortbestaan te garanderen? Zou het nodig zijn om de mensen eerst in levende robots te veranderen? Dat geloof ik niet. Misschien zouden vaardigheden tot automatismes gemaakt moeten worden, maar dit geldt niet voor de hoogste niveaus van kritisch inzicht of intelligente besluitvorming. Deze niveaus zouden daarentegen meer gewicht moeten krijgen.

Maar leven we at niet als robots?

Er hebben al veranderingen plaatsgevonden: evolutie, marxisme, de relativiteitstheorie, psychoanalyse; en naar ik aanneem zullen er andere volgen. We kunnen nieuwe ideeën niet meteen hanteren. Op den duur houden we ons alleen nog maar op met allerlei vormen, woorden en zinnen. De inhoud van woorden en ideeën zijn al sinds onheuglijke tijden vertaald in codes. We moeten het doen met deze woorden en codes. Deze werkwijzen verhullen erg vaak de werkelijkheid. Taal is daarom zowel een uitdrukkingsvorm als een gevangenis voor gedachten. Soms zelfs meer het laatste.

Maar alles bij elkaar zijn ze een uitdrukking van ons referentiekader binnen de neuronen van het brein. En dan bevinden we ons weer bij het voeden, het coderen van het brein vanaf de dag dat we adem kunnen halen.

In dit opzicht ben ik het altijd nog eens met de inzichten van José M.R. Delgado of die van wijlen de Sovjet-psycholoog A.N. Leontiev.

Ik heb Leontiev goed gekend en talloze gesprekken met hem gevoerd. Ik zou willen dat ik hem hierbij had kunnen betrekken.

Het ware referentiekader voor culturele en sociale handelingen wordt gevormd in het brein. Het brein als instument werkt van samenleving tot samenleving totaal anders. Het brein wordt door de samenleving vermenselijkt, of misschien ontmenselijkt, afhankelijk van de in het brein ingevoerde inhoud. Cultuur kan daarom veredelend werken voor het brein en het brein voor de cultuur. Het is een wisselwerking.

[p. 209]

Het brein heeft een onderlinge relatie met de samenleving?

Een brein is geen Robinson Crusoë. Sociaal handelen heeft betrekking op leren wat een vermenselijkt brein oplevert. Een van de voornaamste sleutels in dit historische proces van wederzijdse veredeling is taal. We denken hoofdzakelijk met woorden. We dragen gedachten ook met woorden over. Uiteindelijk is taal ons werkelijke wapen tegen vooroordelen. ‘De tirannie van het woord’ was de naam die Stuart Chase aan die ongemerkte hinderpaal voor vooruitgang gaf.

Ik heb dr. Machado geadviseerd, die er zich uiteraard al van bewust was, om ook veel aandacht te besteden aan verbale intelligentie. Daarbij komt dat verbale intelligentie gemakkelijker te verbeteren valt. Mensen hebben dan misschien aannemelijke denkbeelden of krankzinnige denkbeelden, maar in het midden ligt altijd het begrip ‘perennial mediation’. Jonge kinderen verwarren woorden en werkelijkheid en hebben moeite met het uit elkaar houden van symbolen en referenties, of van het betekenisdragende en het irrelevante. Je kan een heleboel met woorden doen. Meer dan genoeg zelfs. Woorden zijn gewoonlijk verbonden met de praktijk. We zouden de praktijk ook moeten veranderen. We moeten de vicieuze cirkel ergens verbreken.

Ik ben altijd al geïnteresseerd geweest in relativistische taalstudies. Uiteindelijk is de wereld in enorm hoge mate afhankelijk van de taal die we gebruiken. Het kunnen communiceren door middel van talen verhoogt de kansen op ons voortbestaan. Het maakt het gemakkelijker de wereld te begrijpen. Ik beschouw daarom de extreme ontwikkelingen in de natuurwetenschappen als een van de paradoxale gevaren, zoals wanneer het accent ligt op oorzaak en gevolg, zoals in het werk van B.F. Skinner en zijn volgelingen. In de Renaissance verwierpen Galilei en anderen het denken van Aristoteles met betrekking tot de finale oorzaak binnen het denken. Zij beweerden dat het doel op zich nog niets aantoonde. We zijn oorzaken alleen nog maar op een zinvolle manier aan het gebruiken, wat we tegenwoordig doelgerichte oorzaken zouden noemen. Niettemin veronderstellen we bij menselijk leven toch een bedoeling en een richting, enige betekenis, enig gezond verstand. Het zou samen moeten gaan met een historische ontwikkeling. Het is inderdaad heel belangrijk om op te letten of je rationeel gezien zinnig bezig bent. Op dit ogenblik heeft het er de schijn van alsof alleen de natuur als enige nog een volkomen zinnige indruk maakt. We moeten het zinvolle in de geschiedenis in een wet vast-

[p. 210]

leggen. Dat is waar het op aankomt. We kunnen deze wet niet alleen op natuurkundige begrippen stoelen, omdat natuurkundige begrippen en de zin van het menselijke leven tot verschillende verhandelingsniveaus behoren. We weten nu niet alleen dat Newtons denkbeelden over ruimte en tijd onjuist waren, maar dat de wetenschap nog steeds niet weet hoe het waarden en doelen moet hanteren.

Hoe stellen we dan onze dringende prioriteiten vast?

Om een proces richting te geven moeten we een doel voor ogen hebben. We moeten ook over een evaluatiemethode beschikken. Marx zag dat in en hij had het, denk ik, bij het rechte eind. Je kunt processen niet sturen zonder in het achterhoofd een of ander afgewogen einddoel te hebben. En dat komt neer op waardesystemen en een afdoende verklaring. Zoals het nu liqt is onze cultuur besmet met mechanistische denkwijzen. Die zijn in wezen blind voor doelen en waarden en ipso facto suicidaal. Je kunt de geschiedenis niet sturen of begrijpen door middel van natuurkundige begrippen, waarin een bedoeling besloten zou moeten liggen, een methode tot het beoordelen van waarden en denken in termen van doelen. Dat is mijn visie. Zoals het ervoor staat is iedereen doortrokken van een materiële wijze van denken. Een stand van zaken die mij werkelijk zorgen baart. Die is tot op zekere hoogte zelfvernietigend.

Wat zou u willen voorstellen?

Een terugkeer tot de cultuur en de menswetenschappen, of een herziening van fundamentele begrippen uitgaande van een humanistische beschouwing. Dit is niet reactionair. Integendeel, als je aan het eind van een gevaarlijke doodlopende weg komt, is het verstandigste wat je doen kunt omkeren en teruggaan.

Als eerste de onzin op de schroothoop gooien.

Dat is nog maar het halve verhaal. Of het halve werk. De vraag is hoe we de onzin vervangen door zinnige zaken.

Misschien hebben we toch nieuwe goden nodig, net zoals we voor onze psychische gezondheid illusies nodig schijnen te hebben en we de aloude dromen en mythen vervangen door sprookjes die in het nucleaire tijdperk passen.

We moeten de evolutie in het oog houden. De mens heeft zich

[p. 211]

vanuit een ontzagwekkende geschiedenis van slachting en dood als gevolg van een geweldige ‘struggle for life’ omhooggewerkt. Nu leidt deze worsteling naar de dood, de volslagen vernietiging, en zeker niet naar hogere levensvormen. In plaats dat we de geloofsovertuigingen van de massa baseren op verhalen van bloedvergieten, moord en slachting zouden we een filosofie en theologie over de evolutie van het leven moeten creëren. De theologen verwijzen zelden naar de evolutie of naar de bloedige oorsprong van onze soort. Ik ben bepaald niet nietzschiaans in mijn denken, maar ik ben teleurgesteld over de wijze waarop deze materie gewoonlijk benaderd wordt. De mens heeft een waarlijk gruwelijke geschiedenis van ‘creatieve’ gewelddadigheid achter zich. We hebben het punt bereikt dat liefde meer is dan een morele noodzaak. Nu betekent de liefde zelf niets anders dan overleving.

Totems, kortingen, en dictators zijn hallucinaties.

Het gebruik van een façade gaat samen met de autoritaire en proletarische persoonlijkheid. Desondanks heeft een filosoof als Martin Heidegger in een van zijn laatste interviews gezegd dat we alleen door een of andere God gered konden worden. Veel mensen hebben moeite met het idee om zich vast te klampen aan een totem. Maar laat ik u een vraag stellen, waar zou u beginnen met het uitroeien van deze behoefte aan totems?

Ik geloof niet dat we kleine kinderen altijd maar weer verhalen moeten vertellen. Joeri Gagarin draaide in minder dan een uur om deze planeet. Het kan dan misschien geen kwaad dat kinderen in China Chinees, of kinderen op Bali hun traditionele dansen te leren. Maar zouden alle kinderen op deze pingpongbal in een eindeloos heelal niet de basisbegrippen moeten delen over henzelf, zowel ten opzichte van elkaar als ten opzichte van het universum?

Hoewel ik het in essentie volkomen met u eens ben, denk ik nog steeds dat u hier maar de helft van het verhaal raakt. Omdat cultuur in haar wezen en bestaan niet weggevlakt kan worden. Ze bestaat. Bovendien is het niet alleen een kwestie van doelen, maar van middelen, van hoe het kan worden gedaan. Tradities zijn geen noodzakelijke wetten, niettegenstaande onze sterke neigingen.

Maar culturele verschijnselen worden niet erfelijk overgedragen. Mij is vanaf de wieg verteld dat aan het roer van Nederland een koningin het bewind voert. Ik werd geprogrammeerd, mijn herse-

[p. 212]

nen werden door ouderen dan ikzelf gecodeerd voor het aannemen van zulke ouderwetse opvattingen en gewoontes die een schokkend anachronisme vormen in onze tijd. Ik kreeg deze onzin automatisch ingegoten.

Ja, en we zijn weer terug bij de vraag hoe bij nul te beginnen; dat kan niet.

Daar ben ik het niet mee eens, met alle respect. Want als dat waar zou zijn zullen we altijd de gevangene blijven van de waanzin die voor ons ligt en we zullen erdoor worden vernietigd voordat we ons zouden kunnen ontdoen van de ballast van voorbije eeuwen.

Wat u voorstaat is dus om kinderen via de media en de scholen te vertellen dat het verhaal van de koning een sprookje is dat we niet nodig hebben. Misschien heeft u de koning niet nodig. En misschien heb ik de koning ook niet nodig. Maar heel waarschijnlijk hebben de meeste mensen in Spanje wel zo'n symbool nodig. In Nederland lijkt zich trouwens dezelfde situatie voor te doen.

Kunt u zich Giscard d'Estaing voorstellen die de Champs Elysées af komt rijden in een koets die eens aan Lodewijk xiv toebehoorde? De Fransen zijn gerijpt en zulke malle symbolieken ontgroeid.

Ja, zelfs de liefhebbers van de Comédie Française zouden zo'n schouwspel te veel van het goede vinden. Maar wat denkt u dat er zou gebeuren als in Spanje de koning zou verdwijnen?

Niets. De Britse Society for Royalty vermeldt dat van de rond 160 staatshoofden in de wereld er 3 koninginnen en 13 koningen hun ambt nog vervullen. De landen in de eenentwintigste eeuw zullen eerder lijken op multinationale ondernemingen, bv Spanje tegenover bv Japan. We zouden niet langer meer vlaggezwaaiende nationalisten moeten zijn, maar passagiers van het ruimteschip Aarde.

Ik ben sceptischer dan u. De mensen moeten er klaar voor zijn om iets aan te nemen. Je kunt een zaak alleen in je opnemen als je er rijp voor bent. Bovendien ben ik er niet geheel van overtuigd dat landen kunnen of zouden moeten worden herleid tot puur economische modellen.

Maar we zijn het er over eens dat de Venezolanen op dit punt van de geschiedenis een benaderingswijze ontdekt hebben, die de sleutel kan bevatten voor een nieuw begin van de heroriëntering van onszelf.

[p. 213]

Ja. Wij gaan beide uit van dezelfde basispremisse. Een andere weg is er inderdaad niet. Er is geen toekomst te verwachten als de wereldgemeenschap geen intelligenter houding gaat aannemen. Onze geest afstemmen op het zachte geluid van de rede, dat is de ware uitdaging van onze tijd. Er is geen andere weg en geen andere hoop.

Somerset Maugham heeft eens de Hoop beschreven, als het ergste van alle kwaden door de goden in de doos van Pandora gestopt, en hij voegde er in zijn herinneringen aan toe: ‘Want zij beseften heel goed dat dit van alle kwaden het wreedste was, daar het de Hoop is die de mensheid ertoe brengt haar ellende tot het bittere einde te dragen.’