Over intelligentie

[p. 172]

Alexander Poslavsky
Psychiater, Bilthoven, Nederland

Heeft de Venezolaanse droom zin?

Ik mag het woord droom in uw vraag wel. In de psychiatrie zien we dromen als verschijnselen op vele niveaus, uw vraag vereist een genuanceerd antwoord.

Op basisniveau is de Venezolaanse droom gebaseerd op een filosofisch begrip van de mens. Dr. Luis Alberto Machado heeft dit ook in zijn boek The Right to be Intelligent uitgelegd. Dit begrip is zinvol. Laat ik er twee punten uitlichten.

Ten eerste dat intelligentie vanuit dr. Machado's gezichtspunt geen aparte entiteit is zoals een soort informatieverwerkingsapparaat in de mens. Hij schreef: ‘Het onder alles liggende hoofdkenmerk van de mens is niet intelligentie. Het is vrijheid.’ (p. 10) Bijgevolg is de ontwikkeling van menselijke intelligentie niet het doel. ‘Intelligentie is een werktuig van vrijheid.’ (p. 57) Dr. Machado's gezichtspunt wordt verder toegelicht door een andere interessante gedachte: ‘Er zit echter geen waarheid in de gedachten van een persoon zonder hartstocht.’ (p. 58)

Ik ben geneigd te geloven dat de Augustinus iets dergelijks bedoelde toen hij zo rond 400 na Chr. de uitdrukking ‘cor intelligens’ ofwel intelligent hart vormde.

Ik heb gemerkt dat op een ander niveau de eerste leidraad, die vermeld wordt in verband met de huidige projecten in uitvoering in Venezuela, de zogenaamde ‘wetenschappelijke overdracht’ is. Op een heel ander niveau voelde dr. Machado duidelijk de plicht om zich bezig te houden met de tegenstelling tussen aard en opvoeding. Natuurlijk moest hij wel, daar hij kon aantonen dat dit vraagstuk al vanaf de oudheid van buitengewone betekenis is.

Maar nemen we nu het brein. Als een baby geboren wordt is het brein op zijn minst cultureel gezien volkomen leeg. Wat is hier de rol van genetica?

Hier liggen twee problemen. We moeten ze eigenlijk afzonderlijk bezien. Ik geef de voorkeur aan het woord ‘onrijp’ boven ‘leeg’ bij het omschrijven van het brein van een zuigeling. Natuur-

[p. 173]

lijk, het is onrijp. Het Engelse woord ‘infant’ betekend letterlijk ‘kind dat nog niet praten kan’. Zoals dr. Pinillos elders in dit boek aangeeft zijn taal en woorden van het grootste belang. Tenslotte is taalgebruik datgene wat de mens onderscheidt van alle overige levende wezens.

Toch is het vanuit een andere hoek bekeken gewoon verbazingwekkend hoeveel de zuigeling kan doen met zijn onrijpe brein. Iedereen die zuigelingen met een ernstige hersenbeschadiging heeft zien sterven aan infecties die praktisch onschadelijk zijn voor gezonde baby's, weet hoezeer de hersenfuncties van pasgeborenen van levensbelang zijn met betrekking tot hun overleving.

Belangrijker voor ons is echter het volgende: dr. Joseph Sandler heeft er onlangs op gewezen, dat huidige onderzoekingen op het gebied van moeder-babyrelaties aantonen dat er bij interacties tussen moeder en zuigeling veel meer initiatieven door de zuigeling worden genomen dan in het verleden werd aangenomen.

Het andere probleem heeft te maken met erfelijke bepaaldheid. Laten we zeggen dat het erfelijk bepaald is dat ik een lengte heb van 1,83 m en niet 1,58 m. Was ik opgegroeid in een door honger getroffen land als Bangla Desh dan zou ik misschien tot 1,60 m zijn gekomen. Met andere woorden, niets is volledig erfelijk bepaald, behalve misschien de grenzen tussen de kleinste en grootste hoogte die mijn lichaam in de loop der tijd bereikt had.

Een toepasselijk voorbeeld is misschien te vinden in een studie die ik onder ogen heb gehad omtrent een proef met zuigelingen met een laag geboortegewicht. De ene helft van deze baby's kreeg extra zintuiglijke stimulering. De moeders kregen extra instructies in moederzorg. De andere helft onderging de normale behandeling. Bij twaalf maanden haalde de eerste groep, die de extra aandacht kreeg, aanzienlijk hogere iq-scores dan de tweede groep.

Maar vindt u de Venezolaanse inspanningen ter stimulering en verhoging van de hersenfuncties überhaupt uitvoerbaar?

Ik hou me liever bij de term intelligentie. Ik voel me er gemakkelijker bij. Laat ik van deze vraag twee aspecten uitlichten. Intelligentie kan men beschouwen als een verzameling vaardigheden, en we weten dat vrijwel iedere vaardigheid verbeterd kan worden als een persoon ertoe gemotiveerd kan worden. Maar een ander aspect dat hierbij hoort, is het vermogen tot veranderen. Intelligent handelen wil zeggen je gedrag veranderen al naar gelang de omstandigheden. In dit opzicht weet ik het niet zo zeker.

[p. 174]

Maar als psychiater bent u toch gespecialiseerd in het veranderen van het gedrag van mensen?

Het vermogen inschatten om te veranderen is het neteligste probleem dat de psychiater bij iedere patiënt ondervindt. Een onderdeel van het probleem is natuurlijk dat veranderingen in éen persoon ook veranderingen in zijn of haar relaties met zich meebrengen.

Toch lijkt het me redelijk om het denkbeeld, of zo u wilt het doel, te onderschrijven dat ieder mens een maximale doch evenwichtige groei behoort door te maken. De Wereldgezondheidsorganisatie ⁶who⁷ heeft gezondheid gedefinieerd als een staat van lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn, en niet alleen maar als het gevrijwaard zijn van ziekte of gebrek. Tegelijkertijd lijkt het redelijk te veronderstellen dat een staat van algeheel welzijn voor iedereen waarschijnlijk een utopische gedachte is.

Utopisch omdat, waar Robert Jastrow me eens op gewezen heeft, mensen bedradingsfouten hebben.

Nou nee. Ik zou willen zeggen utopisch vanwege de afschuwelijke gecompliceerdheid van de bedrading in het menselijk lichaam, maar meer nog vanwege de onderlinge verbindingen van de levende cellen.

Of, om het eens vanuit een ander gezichtspunt te bekijken, vanwege wat André Malraux eens zo treffend omschreven heeft als ‘la condition humaine’.

Maar om op intelligentie terug te komen.

We zouden natuurlijk de vraag kunnen stellen wat de invloed van intelligentiestimulering zou zijn op de groei, het welzijn, de geestelijke gezondheid van het individu, casu quo het kind?

Verder ontkomt men bijna niet aan de volgende vraag. Wat zou het effect zijn van zo'n programma op de geestelijke gezondheid van de groep, het land of het volk als geheel? Het welzijn van de massa en het landsbelang prevaleren boven het welzijn van het individu, eerder dan omgekeerd. Dit gaat op voor veel grotere delen van deze wereld dan waar wij, bewoners van westerse landen, gewend zijn te verblijven.

Maar zou dr. Machado zich wel moeten richten op de massa in zijn geheel of zoveel mogelijk op individuele vooruitgang?

Dit is in feite de vraag waar het om draait. Welke werkeenheden

[p. 175]

zijn er mogelijk? De levenskansen van het programma en de projecten zelf hangen af van het vinden van de juiste antwoorden.

Van wat ik tot dusver van de lopende projecten in Venezuela gezien heb, vind ik het opvallendst dat iedere projectvorm duidelijk zeer zorgvuldig gekoppeld is aan werkeenheden die het meest geschikt geacht worden voor het desbetreffende type project.

Kent u een voorbeeld?

Eén van de projecten, dat streeft naar het bevorderen van de geïntegreerde ontwikkeling van het kind, van de prenetale fase tot aan het zesde levensjaar, heet ‘Gezinsproject’. Gegeven de afhankelijkheid van de zuigeling en de peuter van zijn oorspronkelijke milieu zou het gezin de beste, hoewel niet de gemakkelijkste keuze moeten zijn om te dienen als werkeenheid.

Tezelfdertijd heeft men een ander probleem onder ogen gezien, een kwestie die we al eerder aangeroerd hebben toen we het hadden over het vermogen tot veranderen. Om het voor enig willekeurig gezin mogelijk te maken om de interactiepatronen tussen gezinnen onderling te veranderen, moeten andere gezinnen ook veranderen. Het logische gevolg is dat dit project op landelijk niveau ten uitvoer gebracht zal worden.

Een ander Venezolaans project, het ‘Schaakproject’, is eveneens gericht op een bepaalde leeftijdsgroep. In het eerste stadium draait het om kinderen van zeven tot negen. Ook hier wordt het doel van dit programma, namelijk de ontwikkeling van abstract denken, gekoppeld aan een zorgvuldig gekozen groep, van de leeftijd waarop abstract denken zich begint te ontwikkelen. Het is een leeftijdsgroep die wel eens het meest ontvankelijk zou kunnen zijn voor versnelde ontwikkeling en vooruitgang.

Maar goed, het project waarmee Indiaanse kinderen in een beestachtig tempo geleerd werd om Beethoven te spelen, alsof hun eigen cultuur geen stuiver waard zou zijn, werd onder andere zwaar bekritiseerd door Ronald Laing.

We zouden ons in theoretische zin heel voorzichtig moeten uitlaten over de winst- en verliesposten van zo'n programma. Wat het kind erbij wint is dat het vrij plotseling in staat is om viool te spelen. Maar daarbij komt ook nog het aspect van de identiteit van het kind. Tenslotte ondervonden deze Indiaanse kindermusici, binnen een paar maanden getraind in het vioolspel, de bevredigende ervaring op een podium te zitten en dat er niemand minder

[p. 176]

dan de president van de republiek toeschouwer en toehoorder was. Het zou echter inderdaad gerechtvaardigd zijn ons af te vragen wat de voors en tegens van zo'n drilcursus zijn met betrekking tot de ontwikkeling van het kind. Lopen we bij voorbeeld niet het risico dat we een ongewenste competitiegeest bij die kinderen versterken?

Een vraag die we ook nog zouden kunnen stellen is wat het voor een land als Venezuela betekent om zo'n spectaculair resultaat te behalen op onderwijsgebied.

Het verwekt ongetwijfeld nationale trots.

Niet helemaal. Waarom schrijven we het niet toe aan nationale status? Venezuela behaalt deze resultaten, terwijl in andere Latijns-Amerikaanse landen de analfabeten misschien begraven blijven in de vergeten lagen van de maatschappij. Maar laten we de Indiaanse violistjes even met rust.

Een programma als minister Machado voor ogen heeft zou het aantal analfabeten met een minimum aan kosten aanzienlijk kunnen verlagen tot misschien vier of vijf procent, wat het normale aandeel vormt van misdeelden en gehandicapten die nooit tot leren in staat zullen zijn.

Is dat een vast percentage?

Legt u me niet vast op dit precieze percentage. Ik ben geen deskundige op het gebied van intelligentieonderzoek. Maar met dit verschijnsel is men in de meeste landen vertrouwd, want er gebeuren ongelukken op weg van de baarmoeder naar de buitenwereld.

Maar Venezuela zou een enorme hoeveelheid opgeleid personeel moeten aantrekken om deze plannen te effectueren, zo dat al mogelijk is.

Ik geloof dat ze heel wel in hun voornemen kunnen slagen om kernen van opgeleid personeel te vormen als uitgangspunten voor een geleidelijke verbreiding. Maar het zal uiteraard heel wat tijd in beslag nemen.

Het lijkt me een herculische opgave.

Ik zal proberen aan te geven wat ik bedoel. Laat ik mijn eigen kinderen nemen, aangezien ik maar beperkte ervaring heb met andere kinderen. Op lagere-schoolleeftijd was het leren voor hen duidelijk een intermenselijk proces. De verstandhouding met de

[p. 177]

onderwijzers was absoluut essentieel. Op middelbare-schoolleeftijd veranderde dit volledig. Natuurlijk inspireren sommige leraren meer dan andere. Maar de intermenselijke relatie leraar-leerling was niet essentieel meer. De groep leeftijdgenoten werd belangrijker en uiteindelijk werd de houding van het kind zelf ten opzichte van zijn of haar toekomst de hoofdzaak.

Ik ben daarom geneigd te denken dat als er een veelomvattend programma uitgevoerd moet worden, het in het geval van Venezuela gericht zal worden op de relaties tussen leraar en leerling.

Door het materiaal wat ik gezien heb krijg ik de indruk dat minister Machado zich op twee hoofdmethodes richt: zelfversterking en versterking van de ander. Enerzijds schijnt hij er de nadruk op te leggen dat aan moeders, indien nodig via het medium televisie, geleerd wordt hoe met hun kinderen om te gaan. Anderzijds schijnt hij te streven naar programma's waarbij kinderen les geven aan kinderen. Het idee van kindertherapie via de ouders is al oud en gaat terug op Sigmund Freud en de mob's. Het veronderstelt dat aan ouders geleerd moet worden relaties op een zodanige wijze aan te reiken dat het de kinderen hulp biedt bij het oplossen van hun problemen. Als gedragsrelaties in banen geleid kunnen worden ten behoeve van het oplossen van gedragsproblemen, waarom zouden we dan niet hoogst belangrijke veranderinqen tot stand kunnen brengen als het om cognitief gedrag gaat?

Eén Venezolaanse onderwijzer kan tien moeders lesgeven. Aangezien Latijns-Amerikaanse moeders gewoonlijk grote gezinnen krijgen, zal de moeder op haar beurt weer tien kinderen lesgeven. Eén onderwijzer bereikt daarom zo'n honderd kinderen, enzovoort. Exponentiële groei werkt hier in het voordeel van het Venezolaanse project.

Op het niveau van studenten zou het bijzonder nuttig zijn zelfversterkingsprogramma's te ontwikkelen.

Zoals.

Bijvoorbeeld de zogenaamde geprogrammeerde teksten, waarin een vraag na iedere paragraaf het de student mogelijk maakt te controleren of hij wel of niet het betreffende vraagstuk beheerst. Voor zover dat zo is wordt de student meteen bekrachtigd door de schrijver van het boek in plaats van weken of soms maanden te moeten wachten voor het afleggen van een examen, waarna hij ook bekrachtigd wordt, of gestraft als hij zakt. Deze programma's verhelderen een bepaalde gedragswijze of datgene

[p. 178]

wat leerzaam blijkt voor de leerling op een bepaald leervak. Deze instructies worden meteen gevolgd door een aansluitende richtlijn waar vanuit opgemaakt wordt of de voorgaande boodschap begrepen werd en ernaar gehandeld kan worden of niet.

We bewegen ons al van Skinners instrumentele conditionering in de richting van cognitieve gedragsmanipulatie.

Ja, dat is zo. Ik geloof dat we ons in een richting bewegen die sociale leerprocessen aan onze gedachtenwisseling zal toevoeren, zoals die uitgebreid bestudeerd zijn door Albert Bandura, met inbegrip van emotionele componenten. Dit aspect behoort serieus in aanmerking genomen te worden in een allesomvattende aanpak bij pogingen om een belangrijke verandering in cognitief gedrag te bewerkstelligen.

De Venezolanen schijnen vorderingen te maken met hun aanpak van zowel kennis- als karaktervorming.

Ja. De kwestie die u aanroert is in wezen opzienbarend. Laat ik het uitleggen. In onze cultuur was het geloof ik Karel de Grote die bepleitte dat ieder kind moest kunnen lezen en schrijven. Het nieuwe aan het Venezolaanse initiatief is niet zozeer dat minister Machado cognitief gedrag tracht te veranderen. We zouden ons in onze tijd, waarin we nieuwe en onbekende ontwikkelingen van dien aard aan het onderzoeken zijn, eigenlijk moeten afvragen wat de relatie ervan zou kunnen zijn met de vooruitgang in wetenschap en technologie. Nieuw is niet zozeer president Herrera's idee om de intelligentie van mensen te verhogen. Veel nieuwer is dat zowel het uiteindelijke doel, namelijk de ontwikkeling van zowel kennis- als karaktervorming, dus niet slechts kennis, als ook de methodologie gebaseerd zijn op de meest geavanceerde wetenschap en technologie die op dit ogenblik beschikbaar is. Dat betekent dus dat politici op het punt staan politieke besluiten te nemen en ten uitvoer te leggen met betrekking tot methodes, voordat de gedachtenuitwisseling onder de geleerden voltooid is en een duidelijk oordeel of paradigma min of meer algemeen aanvaard is. Bovendien wagen ze zich op het gecompliceerde vlak van de persoonlijkheidsontwikkeling.

Hitler en Mao hebben in het verleden iets dergelijks geprobeerd.

Er bestaat slechts een uiterlijke gelijkenis, geen reële. Zowel Hitler als Mao politiseerden het onderwijs terwijl een van de be-

[p. 179]

ginselen van de Venezolaanse projecten het niet-politiseren is. Bij de vorming en tenuitvoerlegging van de met dr. Machado's projecten verband houdende beleidsbeslissingen zijn mensen met politieke macht nodig, vanwege de omvang van de ter hand genomen taak. Daarom hebben deze programma's wel een bepaalde politieke dimensie in de algemene zin des woords. Maar als zodanig zijn het geen politieke programma's.

Maar is het niet zo dat alle mensen, ook Russen of Amerikanen, niet werkelijk vrij zijn, aangezien iedereen geprogrammeerd wordt lang voordat men in staat is een vrije keuze te maken?

Ik denk er iets anders over. Voor mij bevatten noch de uitspraak: de Amerikanen zijn vrijer dan de Russen, noch de uitspraak: Amerikanen zijn niet vrijer dan de Russen, ook maar enige betekenis. In beide uitspraken wordt een verkeerde vergelijking getrokken met de verkeerde groepen mensen. De vele dimensies van vrijheid in aanmerking genomen zou ik willen stellen dat er geen twee mensen even vrij zijn. Er zijn misschien evenveel soorten en graden van psychologische vrijheid als er mensen zijn. Met andere woorden, ik betwijfel dat het woord vrijer, in psychologische zin - ik heb het hier niet over de niet-psychologische vormen van vrijheid - wel met enige groep mensen in verband gebracht kan worden. Misschien met éen noemenswaardige uitzondering: kinderen tegenover gerijpte volwassenen.

Dit schept een probleem. Hoe moeten we dan de vrijheid van mensen vergelijken of meten?

Nee, op het psychologische vlak kun je dat niet. De oplossing voor dit probleem ligt op het filosofische vlak. Of zoals dr. Machado in The Right to Be Intelligent opmerkt: ‘De mens is een tot de vrijheid bestemd wezen dat zichzelf vrij maakt.’ (p. 11)

Toch veranderen spoedprogramma's leerlingen misschien in robots, zoals de Indiaanse musici. Kan dit misschien niet even schadelijk voor de psyche zijn?

Ik maak uit zijn gesprek met u elders in dit boek op dat Ronald Laing soortgelijke angstige voorgevoelens en bange vermoedens had. Ik weet niet zo zeker of ze gerechtvaardigd zijn, nu nog niet tenminste. Ik zou me net zo goed kunnen voorstellen dat muziekbeoefening misschien wel nieuwe sensorisch-motorische Gestaltvormen in deze kinderen ontwikkelt die heilzaam voor hun ont-

[p. 180]

wikkeling zijn. Ik vraag me bijvoorbeeld af of deze gedachte verband houdt met dr. Machado's concept van de de-atomisering van het brein.

U zou eigenlijk de gelegenheid gehad moeten hebben om over dit onderwerp te praten met wijlen dr. D.W. Winnicott. Hij heeft een theorie ontwikkeld dat het jonge kind, terwijl het probeert de interne en externe realiteit vast te stellen, een derde realiteit schept in wat Winnecott ‘een overgangsruimte’ (transitional space) noemde, waar verbeelding en werkelijkheid samenkomen.

Vaak lukt het niet om deze overgangsruimte normaal tot ontwikkeling te brengen. Wat er eigenlijk moet gebeuren, is dat er een verbinding tot stand gebracht wordt tussen de binnen- en buitenwereld door middel van de werking van de fantasie. Te vaak echter kunnen individuen deze functies kennelijk niet met de werkelijkheid in harmonie brengen. De vernietiging van dit niemandsland heeft vaak verderfelijke gevolgen voor algemene gedragspatronen. Winnicott waarschuwde dat de functies in dit tussenliggende gebied voornamelijk gevormd en ontwikkeld worden in de eerste zes maanden van ons leven.

Veel culturele verschijningsvormen, zoals theater, muziek, misschien ook bijvoorbeeld schaken, liggen, tenminste gedeeltelijk, in dit tussengebied. Dr. Machado's ‘Geïntegreerde creativiteitsproject’, en zelfs het Venezolaanse ‘Schaakproject’ kunnen misschien inderdaad een bijdrage leveren tot het behoud en de verruiming van dit cruciale tussengebied.