Over intelligentie

[p. 155]

Edward de Bono
Psycholoog, directeur Centre for the Study of Thinking, Cambridge, Engeland

U bent geïnteresseerd in het Venezolaanse programma voor de ontwikkeling van intelligentie.

Ik ben mijn werkende leven begonnen in de geneeskunde. Daarna heb ik psychologie gestudeerd, los van medicijnen. Daarna ben ik weer in de medische wereld werkzaam geweest, met het lichaam, klieren, en wat dies meer zij. Ik heb verscheidene concepten ontwikkeld op het gebied van zelfregelende systemen voor patroonvorming. Daarna heb ik met computers gewerkt, waarna alles tenslotte samenviel, hoe patronensystemen zich eigenlijk gedragen. Vervolgens heb ik het begrip lateraal denken uitgewerkt, wat verschilt van creatief denken.

Hoezo?

Een kunstenaar kan creatief zijn. Hij kan een zienswijze op de wereld hebben die totaal verschilt met die van andere mensen. Als die kunstenaar bijzonder goed is in zijn vak en hij erin slaagt andere mensen de wereld door zijn ogen te laten zien, dan is hij van waarde voor de gemeenschap. Maar de kunstenaar kan ook een zeer starre opvatting hebben binnen die persoonlijke visie en zelfs helemaal niet in staat zijn die te wijzigen. Dus hij kan dan wel anders zijn, maar star.

Ik noem een ander voorbeeld. Neem een kind. Je geeft het kind een vraagstuk dat het moet oplossen. Het zal misschien niet met een traditioneel antwoord komen, maar een nieuw antwoord geven, vermoedelijk zelfs een creatief antwoord. Maar zeg je tegen dit kind: ‘Is er nog een ander antwoord?’ Dan zal het hoogstwaarschijnlijk antwoorden: ‘Sorry, dat is het enige.’

Ik ben bijzonder geïnteresseerd in het vermogen van mensen om waarnemingen te veranderen, ze voortdurend te veranderen; dat ze in staat zijn te blijven omschakelen, niet naar iets op één manier, maar op meerdere manieren te kunnen kijken en de processen na te gaan die er onderwijl bij betrokken zijn. Dat noem ik lateraal denken.

[p. 156]

Wat is de rol van het brein binnen dit geheel?

Het brein pakt de wereld en geeft er een bepaald gezicht aan. Dat is éen kant van de zaak. Ik ben uitgebreid ingegaan op dit thema in The Mechanisms of the Mind, een Penguin-boek. Op dit gebied heb ik met veel grote maatschappijen en organisaties gewerkt met betrekking tot probleemoplossing, kans, planning, kortom al die gebieden waarin je op een gegeven moment je begrippen moet veranderen door vernieuwing en dergelijke.

De andere kant die bij ons op het Centre for the Study of Thinking in Cambridge in gebruik is, kan als volgt worden samengevat. Allereerst zien we denken als een vaardigheid.

Zoals Arthur Whimbey's mening, dat intelligentie tot een vaardigheid ontwikkeld kan worden.

Tien jaar geleden zijn we op school met een vak begonnen dat gebaseerd was op het leren denken. Op dit moment zit dit vak in het curriculum op zo'n vijfduizend scholen in de Verenigde Staten, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Groot-Brittannië. Dit vak brengen we nu ook in Venezuela tot ontwikkeling.

In werkelijkheid lopen er twee, afzonderlijke, draden. Lateraal denken is er voor mensen die betrokken zijn bij vernieuwing en iets in de wereld te doen hebben, en tezelfdertijd al behoorlijk onderricht en op de hoogte zijn.

De andere draad is het schoolprogramma waarvan misschien éen zesde deel ook te maken heeft met lateraal denken. In het overige deel gaat het om denken in vrij ruime en ongecompliceerde zin. Ik ben van mening dat in de praktijk het meeste denken plaatsvindt bij het waarnemen. Het eigenlijke verwerken van gedachten, het verwerken van logische gegevens, van wiskundige gegevens, enzovoort is een betrekkelijk klein onderdeel van het denken. En het wordt zelfs steeds kleiner, omdat we toch steeds meer aan computers kunnen overdragen.

Binnen de denkintelligentie komen zeer vele aspecten aan de orde. Onze ervaring op scholen wijst erop dat zeer intelligente mensen niet altijd goede denkers zijn. Als je zéér intelligent bent kun je uiteindelijk toch een slecht denker zijn, terwijl je de hoogst mogelijke intelligentie bezit.

Hier komt natuurlijk de rol van emotie om de hoek kijken. Enkele Amerikaanse behavioristen en psychohistorici verzekerden me dat Jimmy Carter een hoog iq had, maar daar de man in wezen emoti-

[p. 157]

oneel gestoord zou zijn, was het eindresultaat van zijn presidentschap negatief.

Hier zitten twee kanten aan. De ene is emotie, de andere uiterlijk optreden. Uiteindelijk zijn alle beslissingen van emotionele aard. Dat kan niet anders. Wat we denken en wat onze waarnemingen zijn hangt af van hoe men tegen de wereld aankijkt, voordat men emoties inschakelt. Enkele mensen zullen zeggen: ‘Nee, nee, eerst komen de emoties.’ Nou, het spijt me te moeten zeggen dat onze onderzoekingen uitwijzen dat dit niet het geval is.

We hebben enig werk verricht op Londense scholen met jeugdige delinquenten. Men heeft geprobeerd ze voorlichting te geven. Men heeft het met veel verschillende benaderingen geprobeerd, totdat wij de ontwikkeling van denkvaardigheden begonnen aan te pakken. Toen merkten we dat ze hun eigen problemen opnieuw gingen bekijken: hun emoties hadden een totale verandering ondergaan. Veel concreter kan het niet.

De laatste twintig jaar was de gedachte: ‘Breng die jongen innerlijk terug op het rechte pad, dan komt het met zijn denken vanzelf wel goed.’ Wat wij merkten was precies het omgekeerde, wat aangeeft dat het er niet toe doet of de jongen van binnen doorgedraaid is; zolang we vaste vorm aan zijn denkvaardigheid kunnen geven, of zijn emoties nog wel ingeschakeld worden, is het de hoofdzaak hiermee aan de gang te gaan met gebruikmaking van een andere benadering.

Kunt u dit nader toelichten?

Veronderstel dat je een afkeer van een kleur hebt. Je houdt niet van zwarte inkt. Als je blind was zou er natuurlijk helemaal geen probleem bestaan. Ik wil maar zeggen dat waarneming het allereerste is waar je mee te maken hebt, hoe je reageert op dingen.

Maar wat komt er eigenlijk vóor de waarneming? José Delgado waarschuwt ervoor dat een cultureel leeg brein van een baby op amateuristische wijze door ouders en onderwijzers geprogrammeerd wordt, terwijl de persoon zelf geen aandeel in het proces heeft, tot op zekere hoogte machteloos tegen de initiële hersenspoeling die we allen ondergaan.

Dat is juist. Hier zitten twee aspecten aan. Het ene, het informatiesysteem, het soort informatie dat in het brein gebracht wordt en het andere, waar we pas sinds kort van weten, de biochemie van het brein.

[p. 158]

Er zijn twee gedachtengangen over het brein. De ene is dat het brein een zeer ontwikkeld systeem vormt dat betrekkelijk eenvoudig werkt. De andere dat het brein een eenvoudig systeem vormt dat op heel ingewikkelde wijze kan werken.

De meest ingewikkelde computer van allemaal.

Het brein werkt niet als een computer. Het is een ander idioom. Ik praat uiteraard in algemene zin. Mensen uit de computerwereld denken zelf vaak over het brein alsof het ook een computer is. Ik zeg evenmin dat het brein iets mystieks is. Integendeel, het is een biologisch systeem. Maar het idioom verschilt.

Een computer heeft een geheugen zonder grenzen.

Zeker, maar een van de nadelen van de computer is juist dat het alles kan onthouden. Nog een nadeel is dat het geen fouten kan maken. En ten derde kan het geen gevoel voor humor hebben. Deze drie dingen zijn alle van wezenlijk belang als je patronen gaat veranderen. Je kunt je patroon misschien stabieler maken, maar je kunt het niet veranderen. De enige manier waarop we patronen kunnen veranderen, is door het maken van fouten, door te vergeten en door humor.

Welke van deze drie heeft u en dr. Machado tot elkaar gebracht?

De minister heeft gewoon een van mijn boeken gelezen. Ik ben het vanzelfsprekend eens met zijn algemene benadering. In dit geval doet het er niet toe of we er verschillende meningen op nahouden of dat misschien niet alle ideeën die in Caracas opgedist worden nu direct van wetenschappelijke waarde zijn. Wat hier bovenal van belang is, is de weg die ingeslagen wordt.

Doelt u nu op de zin van het experiment met de Indiaanse vioolspelers?

De bedoeling die dr. Machado daarmee heeft is niet altijd op de juiste wijze opgevat. Wat hij probeerde te bewijzen, was dat als je je maar voor iets inspant je het ook kunt doen. Dit experiment werd zuiver voor bewijsvoering uitgevoerd. Het gevaar bestond natuurlijk dat mensen zouden zeggen: ‘Jullie hebben kinderen zitten opleiden als robots.’ Als het gedaan was op het niveau van hersenspoelen was ik er wel tegen geweest. Dit was duidelijk niet het geval in Caracas.

[p. 159]

Maar is leren denken niet een vorm van hersenspoelen?

Een verslaggeefster heeft me deze vraag eens gesteld. Ze droeg een bril. Ik nam hem af en vroeg haar: ‘Is het dragen van een bril ideologisch?’ Met een bril op kies je zelf waarheen je kijkt, welke waarden je gebruikt, je kunt de dingen duidelijk zien. Het zou ideologisch zijn, vertelde ik haar, als ik zou zeggen: Je mag geen bril dragen.

Het leren denken is niet ideologisch. Het lijkt meer op leren lezen en schrijven.

Hetzelfde geldt voor het leren van intelligentie wat, zoals dr. Machado mij verzekerd heeft, niet ideologisch is.

Inderdaad, net zoiets. Maar het leren van denken kan natuurlijk misbruikt worden, zoals dat zou kunnen met het leren van intelligentie. Je kunt gebruik maken van wiskunde om een atoombom te maken. Dat betekent niet dat wiskunde slecht is. Dit is een heel essentieel punt, aangezien veel mensen dit niet begrijpen.

Maar de meeste kinderen op de wereld krijgen hun opvattingen in hun codes en neuronen gekerfd voordat ze ook maar enigszins de kans hadden om voor zichzelf te denken, of te kiezen wat hersenspoelen is.

U heeft volkomen gelijk. Een reeds gevormd patroon krijg je er nooit meer uit. Je kunt gewoonweg niet stellen: ik veeg het uit mijn brein. Wat je mogelijk doen kunt of wat er misschien zou kunnen gebeuren, is dat mettertijd de patronen minder overheersend worden. Ofwel, misschien worden oorspronkelijke patronen wel overschaduwd door nieuwe en andere patronen.

Ik heb met enkele ibm-groepen gewerkt, daarbij zaten groepen mensen van geografisch gezien uiteenlopende herkomst, zoals Zuidafrikanen, Zaïrezen, Israëli's en Arabieren. Ze zaten allen zonder het geringste probleem aan dezelfde tafel. Het toonde gewoon aan dat er andere patronen in hun brein zaten, die de patronen die er vroeger waren aan het verdringen waren.

Laten we even terugkeren naar die jeugdige delinquenten waar we mee gewerkt hebben. Als je ze vraagt over iets na te denken gebeurt het volgende: omdat ze voor een leegte stonden, renden ze zo snel mogelijk af op een dichtstbijzijnd cliché, stereotype uitdrukking, of op hun achtergrondvorming. Omdat er niets anders is om op terug te vallen. Maar beschikken ze over andere informatie, dan hoeven ze niet op die manier te vluchten.

[p. 160]

Het ware te hopen dat we hoe dan ook een manier kunnen vinden om minder onzin in kindergeesten te stoppen, want we volgen al tweeduizend jaar lang dezelfde patronen met het bekende resultaat dat nog meer van hetzelfde uiteindelijk tot een complete ramp zal leiden.

Zouden we op redelijk jonge leeftijd beginnen en in staat zijn nieuwe waarnemings- en denktechnieken te ontwikkelen, dan nog zouden we merken dat de rest er nog steeds zit. Het beste waar we op kunnen hopen, is dat wat u de onzin noemt niet langer onze gedachten zal beheersen.

Laat ik een voorbeeld geven. De eerste les in het denken in Venezuela heet pmi.

En dat betekent?

Het betekent gewoon dat een van de grootste problemen bij het denken is, dat mensen een stelling innemen en vervolgens hun denkvermogen gebruiken - en vaak misbruiken - om zich in die stelling in te graven. En hoe intelligenter de mensen zijn, hoe slagvaardiger ze hun reeds ingenomen stelling kracht kunnen bijzetten. Des te minder kans ze tegelijkertijd hebben om ooit hun uitgangspositie te wijzigen. Onze allereerste les in pmi komt daarom neer op: ‘Oké, jullie zijn intelligent, en ik wil dat jullie kijken naar de plus- en de minpunten ervan.’ Wat er dan gebeurt is dat de betrokkene hier normaal gesproken negatief op reageert. Wij zeggen: ‘Oké, als je wilt mag je er negatief op reageren,’ maar we zeggen vervolgens: ‘Er bestaat een richting, waarvan ik ook wil dat je er naar kijkt, die positief is. Ga je mij vertellen dat je er met jouw intelligentie niets positiefs in kunt zien?’ Dan komt dus de reactie van: ‘Natuurlijk kan ik dat.’

We vroegen een keer in Sydney, Australië, aan dertig kinderen van tien en elf of ze het leuk zouden vinden om vijf dollar per week te krijgen om naar school te gaan. Ze zeiden, ja, dat zouden ze wel leuk vinden en ze zouden een heleboel dingen gaan kopen, snoep en kauwgom en zo. Vervolgens vroegen we ze, in groepjes van vier, om pmi te gebruiken. Zeg nu geen woord. Alleen denken. Na vijf minuten zeiden we ‘goed, vertel ons nu maar wat jullie denken.’ Toen kwamen ze met antwoorden als: ‘De grote jongens zouden ons in elkaar slaan om ons geld af te pakken,’ of ‘Onze ouders zouden ons geen cadeautjes meer geven,’ of ‘De school zou van ons meer schoolgeld vragen,’ enzovoort. Na vijf minuten pmi waren van dertig kinderen plotseling negenentwintig volledig van

[p. 161]

gedachten veranderd. En dit gebeurde zonder dat er ook maar enige nadere informatie aan was toegevoegd.

Een soortgelijke ontwikkeling zagen we onder een groep van honderdtwintig Australische boeren. Ze hielden een bijeenkomst over de Vietnamvluchtelingen. Een van mijn medewerkers ging naar de bijeenkomst en vroeg gewoon aan hen: ‘Ik zou graag willen dat u deze oefening van vijf minuten deed.’ Er kwam uit dat na vijf minuten zeventig boeren volkomen van mening waren veranderd.

Maar het Venezolaanse programma om het hele leger naar de lessen in denken te sturen lijkt op z'n zachtst gezegd ongebruikelijk.

Interessant is dat de enige instelling in Groot-Brittannië die een denktraining heeft gehad het Britse leger is, dat al enige jaren hier vast gebruik van maakt. Je ontmoet vaak mensen bij internationale ondernemingen en organisaties, die zeggen dat ze tijdens hun militaire dienst de enige les in hun leven hebben gekregen in leren denken.

Wat betreft het Venezolaanse programma voor de strijdkrachten hebben we in dit verband te maken met verscheidene lagen. Denken is een buitengewoon snel proces. Ook is het een complex gegeven. Venezuela kent een tweejarige diensttijd. Nu bestaat op een bepaald vlak de gedachte, om ieder die opkomt voor die twee jaar gedurende die periode te trainen in denken. Dit betekent dat als deze benadering nog niet helemaal door het onderwijsproces heen verspreid is, díe Venezolanen als burgers van het land een tweede kans krijgen.

De zelfde benadering wordt in Venezuela gevolgd bij het leren van intelligentie als een nieuwe vaardigheid.

Vaak worden de verkeerde paden gevolgd bij zowel het lesgeven in intelligentie als in denken. Het ene verkeerde pad is om te zeggen dat zolang we mensen ertoe aanzetten zich te oefenen in het denken over problemen en dergelijke, ze misschien een betere denker zouden worden. Uit de ervaring die we hebben opgedaan, is gebleken dat dit niet zo is. Je kunt niet zomaar overstappen van de ene situatie naar een andere. Dus wat je doen moet is dadelijk enkele gereedschappen als zodanig voor ruim denken ontwikkelen, die je dan op verschillende manieren kunt gebruiken. Je kunt niet zomaar overschakelen. Het is niet mogelijk om te zeggen: vandaag gaan we een brede discussie houden over dit vraagstuk en de

[p. 162]

dag daarop over een ander, en vervolgens de vaardigheden veralgemenen. Dat werkt niet.

We moeten dus gevoelige gereedschappen ontwikkelen. Het lijkt een beetje op wat een timmerman doet. Je kunt zeggen: Ik ga jullie nu leren hoe je een hamer, een zaag en een schroevedraaier moet gebruiken. Vervolgens beginnen we ze te gebruiken. Nu zeg je: Ik ga jullie leren hoe je deze heel bijzondere tafel moet maken. Dan zou je iets geleerd hebben, hoe je ermee om moet gaan.

Mensen stellen soms voor: Laten we het denken analyseren naar het wezen van de onderdelen ervan. En laten we ze dan de onderdelen bijbrengen. Dat werkt al evenmin, want een classificatie is geen gereedschap. Je kunt, met andere woorden, zeggen: Dit kopje bestaat uit een oor, enzovoort, en daarom moet ik een oor maken, enzovoort. Een gereedschap is iets dat ontworpen is voor praktisch gebruik, niet omwille van zichzelf. De gereedschappen kunnen qua functie in feite in elkaar grijpen. Het ene gereedschap zal een ander overlappen. Ik ben het daarom met veel aspecten van de Amerikaanse benadering van denkonderricht niet eens, omdat het de leerling minder praktisch maakt.

Hoe minder praktisch?

Als je een systeem hebt dat steunt op sterk gemotiveerde, geïnspireerde onderwijzers, dan is dat naar mijn mening een slecht systeem. In Groot-Brittannië hebben we 450 000 onderwijzers. Ik kan u de verzekering geven dat we geen 450 000 hoogbegaafde, gemotiveerde, geïnspireerde mensen hebben. Natuurlijk kun je een kleine proefneming opzetten in een laboratorium van een universiteit. Dat is prima. Maar er gebeurt niet echt iets. Je moet over iets beschikken dat zo eenvoudig is dat, zelfs als het de leraar niet bevalt, toch het beoogde effect zal sorteren.

Wat zijn de eerste merkbare tekenen van uw denkonderwijsprogramma in Venezuela?

De feedback van de leraren op de kinderen, op de verandering in hun gedrag, de manier waarop ze nu discussiëren en over denken praten, dat zijn de eerste merkbare zaken. Deze kinderen hebben enorm grote veranderingen ondergaan. En vergeet niet dat we in Venezuela met gewone, gemiddelde kinderen werken.