Over intelligentie

[p. 121]

Michael Prokoviev
Minister van onderwijs van de Sovjet-Unie

Wat vindt u van het bestaande onderwijssysteem? Gelooft u dat het voldoende van deze tijd is? Bestaat er de noodzaak om de aan de studie van sommige vakken toegewezen tijd terug te brengen met een of meerdere jaren door verbeterde leermethoden te ontwikkelen?

De Sovjet-school is een dynamisch ontwikkelend systeem. Het houdt rekening met maatschappelijke behoeften en de taak ten aanzien van het onderwijzen en opvoeden van de jongere generatie afkomstig uit die maatschappij, en dientengevolge wordt het steeds beter. In samenhang met de invoering van universeel verplicht middelbaar onderwijs zijn er in de afgelopen paar jaar wezenlijke nieuwe elementen in het werk op de Sovjet-school naar voren gekomen.

Daar bijvoorbeeld een aanzienlijk deel van de scholieren thans na het behalen van hun diploma op het terrein van de materiële produktie zullen werken, legt de school meer nadruk op opleidingen voor arbeidskrachten en voor ouderejaarsstudenten met betrekking tot hun beroepsoriëntatie..

Het is volkomen juist dat verbeterde instructiemethoden tijdbesparend zijn en het mogelijk maken de opbouw van de studieprogramma's te verbeteren. Dankzij door Sovjet-opvoedkundigen en psychologen gepleegd onderzoek aangaande het vraagstuk van lesgeven en ontwikkelen, was het mogelijk om instructiemethoden in de lagere klassen te verbeteren. Dit gaf ons achtereenvolgens de gelegenheid het basisonderwijs vanaf 1969 van vier tot drie jaar terug te brengen en al in de vierde in plaats van de vijfde klas een begin te maken met een systematisch onderricht in de eerste beginselen van de wetenschap. Dienovereenkomstig wordt er meer tijd uitgetrokken voor een systematische bestudering van vreemde talen, literatuur, wiskunde en enkele andere vakken. De leerplannen en leerboeken voor deze vakken zijn veelomvattender geworden en zijn aangepast aan de behoeften van de moderne wetenschap, technologie en cultuur.

[p. 122]

Wat zijn naar uw mening de mogelijkheden voor het ten uitvoer leggen van het programma voor in versneld tempo gegeven onderwijs? Zou het een schadelijk effect op de psycho van het kind hebben?

Alle in versneld tempo afgewerkte programma's leiden in de regel tot de intensivering van onderwijs. Als de beide factoren - versnelde onderwijstijd en grotere onderwijsintensiteit - met elkaar in overeenstemming zijn, kunnen we aldus positieve resultaten verwachten. We kunnen echter slechts met zekerheid van goede resultaten spreken als we alle nuances van de methodologie en haar psychologische grondslag kennen.

U wilt mijn mening over versnelde muzikale scholing. Ik moet zeggen dat het hele ervaren van muzikale scholing zich lijkt te verzetten tegen versnelling, daar muziek geen gewone wetenschap is maar een manifestatie van de individuele persoonlijkheid. Met andere woorden, muziekonderricht is niet los te maken van de ontwikkeling van een artistieke persoonlijkheid. Programma's voor versneld onderwijs zouden al een heleboel voor elkaar brengen als ze bij het kind alleen al een esthetisch gevoel, een artistieke aandrang zouden aanwakkeren.

Wat het tweede deel van uw vraag betreft, ten aanzien van de invloed van versnelde instructie op de psyche van het kind hangt alles af van hoe de instructie opgezet is. Als we er op toezien dat (a) het kind zijn opgaven niet moeilijk en onbegrijpelijk dient te vinden; (b) het kind níet gedwongen dient te worden tot het maken van de opgave, maar zijn leraar zijn belangstelling dient op te wekken (het spelen van viool zou als een spel voorgesteld moeten worden, iets dat je met plezier en voldoening doet); (c) het kind níet overladen dient te worden met overbodige informatie; (d) men het kind níet langer dan dertig tot veertig minuten achtereen zonder onderbreking dient te laten studeren of meer dan twee lessen op een dag te geven; (e) het kind zijn leraar aardig dient te vinden. Als deze ‘veiligheidsmaatregelen’ in acht genomen worden, kunnen we er zeker van zijn dat er geen schade berokkend wordt aan de psyche van het kind.

Erkent u zoiets als de mentale achterlijkheid van de bevolking van de ontwikkelingslanden en gelooft u dat deze achterlijkheid uitgewist kan worden met behulp van wetenschappelijke methodes en programma's die uitgewerkt zijn door behavioristen, psychologen en deskundigen op het gebied van de hersenfuncties?

[p. 123]

De bevolking van de ontwikkelingslanden hebben door de eeuwen heen hun eigen oorspronkelijke cultuur gevormd en in niet mindere mate blijk gegeven van hoge intelligentie, vindingrijkheid, wilskracht en andere opmerkelijke menselijke eigenschappen dan de Europeanen dat tegenwoordig doen. Niettemin bevonden de historische culturen van deze bevolkingen zich in de twintigste eeuw - het tijdvak van intensieve wederzijdse beïnvloeding van landen en continenten - in een ongelijke positie. Maar dat heeft alleen betrekking op de gang van zaken betreffende het culturele en historische leven, en niet op de bijzondere individuele kenmerken en vaardigheden van hun vertegenwoordigers.

De Amerikaanse geleerden Michael Cowl en Sylvia Scribner hebben in hun boek Culture and Thought op overtuigende wijze aangetoond hoe onjuist het kan zijn om tegenwoordig de term ‘geestelijk achtergebleven’ te gebruiken met betrekking tot de bewoners van de ontwikkelingslanden. Bovendien zouden we extra voorzichtig moeten zijn met het vergelijken van de specifieke kenmerken van verschillende culturen. Natuurlijk, als we vanaf het allereerste begin uitgaan van het ongerechtvaardigde gezichtspunt dat de ontwikkeling van technologie en haar onderhorige wetenschap de enige indicatie geeft van een geavanceerde levenswijze en de dienovereenkomstige cultuur, dan zijn de volkeren die gedurende duizenden jaren hun eigen culturele waarden gevormd hebben en begaafdheden ontwikkeld hebben die naar de aard oneuropeaans, hoewel niet minder hoogstaand en harmonieus zijn, in een dergelijke ‘competitie’ aan de verliezende hand. Ik betwijfel echter of iemand er vandaag de dag de behoefte aan voelt om de verworvenheden van de oude geestelijke cultuur van India af te meten naar de hoeveelheid elektronische huishoudelijke apparatuur die over het hele land in gebruik is!

Pogingen van de kant van deskundigen om rechtstreeks de psyche en het intellect van de bevolking van de ontwikkelingslanden te beïnvloeden zouden schadelijk en vruchteloos zijn. De enige weg naar een normale ontwikkeling voor hen is het behoud van hun oorspronkelijke cultuur die natuurlijke geleidelijke veranderingen behoort te ondergaan als gevolg van hun vrije uitwisseling met andere culturen.

Iets heel anders is dat achter deze fundamentele sociale en historische omstandigheden van bijzondere betekenis de schepping en bevordering schuilgaat van een modern systeem voor volksonderwijs, en in dit buitengewoon belangwekkende proces zijn opvoed-

[p. 124]

kundigen, psychologen en andere deskundigen in het veld van de geestelijke ontwikkeling van de mens betrokken.

De historische ervaring van de voorheen achtergebleven volkeren van de Sovjet-Unie ten aanzien van de economische en culturele ontwikkeling vormt een overtuigend bewijs van hoe een socialistische maatschappij een algemeen onderwijssysteem kan voortbrengen dat de gehele bevolking in staat stelt naar een harmonieuze psychologische en intellectuele ontwikkeling op te klimmen, die in overeenstemming is met de eisen van de huidige tijd.

Maar zelfs een dergelijke benadering van de rol van cultuur en onderwijs in de ontwikkeling van de mentale activiteiten van de mens moet niet voorbijgaan aan de individuele verschillen die de mensen binnen iedere cultuur en welk stadium van hun ontwikkeling dan ook bezitten. In een aantal gevallen zijn deze verschillen niet afhankelijk van de levenswijze, leermiddelen en onderwijsmethoden en opvoeding, maar de resultaten van pathologischorganische veranderingen in het zenuwstelsel. Natuurlijk vereist het de inspanningen van deskundigen - doktoren, psychologen en opvoedkundigen - om duidelijke gevallen van geestelijke achterlijkheid, die teruggaat op individuele somatische oorzaken, te boven te komen.

Wat is nu precies uw benadering van onderwijs?

We moeten hier onszelf twee hoofdvragen stellen. Ze hebben beide te maken met wat de voornaamste en fundamentele percepties zijn waarop de ontwikkeling van de moderne mens berust. Ten eerste is daar de biologische factor. Wat heeft de natuur de mens te bieden? Welke genetische factoren bepalen zijn lot? En ten tweede: Wat heeft het milieu een mens te bieden?

Het is het menselijke sperma dat de mens voortbrengt. De kleur van de ogen wordt genetisch bepaald. Algemene kenmerken worden geërfd van grootouders, vader en moeder. Een kind neemt een gave voor muziek gelijktijdig in zich op met de melk van de moeder.

Maar nemen we de intellectuele ontwikkeling van een mens in ogenschouw, dan merken we dat het milieu een rol van vitaal belang speelt. Enkele geleerden beweren dat biologie het belangrijkste element binnen het onderwijs is. Wij zijn daarentegen van mening dat het succes en het falen van het onderwijs voor 80 tot 90 procent afhangt van de input uit het milieu. De mens leeft temidden van een sociaal bepaald milieu. Alles wat daar gebeurt is van invloed op hem of haar.

[p. 125]

Het brengt hem of haar eveneens schade toe, soms onherstelbare.

Misschien, maar ik spreek in de eerste plaats over de kwestie van het programmeren van kinderen. Er moet een methode, een onderwijssysteem, opgezet worden. Vanaf de vroegste jaren mikken we in de Sovjet-Unie op het creëren van zo'n programma. We willen erin slagen jonge mensen de basiskennis te verschaffen omtrent de objectieve wetten die de ontwikkeling van de natuur en maatschappij bepalen.

Wat we proberen duidelijk te maken, is dat een kind of een jong mens binnen een collectief leeft. We onderstrepen dat dit collectief, de maatschappij, vele functies ten behoeve van het individu vervult. Voedsel, kleding, onderwijs, wetenschappelijke kennis, boeken, concerten, toneelstukken, sporten, alles wordt gedaan door anderen voor hem of haar.

We maken duidelijk dat het leven in een collectief van invloed is op het individu. Daarom zijn we van mening dat het binnen het Sovjet-onderwijs onze taak is die kenmerken te stimuleren die uiteindelijk het individu zullen aanmoedigen zijn eigen aandeel te leveren ten bate van het goede, of in het belang van het collectief. Met andere woorden, men heeft de plicht een bijdrage te leveren in het belang van het volk in het algemeen.

Is dit niet een ietwat utopisch, of misschien een edel doel?

U wilde meer weten over ons onderwijssysteem.

Ja, maar leidt dit systeem niet tot het ontmoedigen van het individuele initiatief; het wekt de schijn de persoonlijkheid af te stompen tot iets onherkenbaars.

Het zou duidelijk moeten zijn dat, wanneer we het hebben over een onderwijssysteem dat gericht is op de collectieve maatschappelijke belangen, we op generlei wijze het plan hebben individuele kenmerken of bijzondere gaven van een bepaald individu te onderdrukken. We hebben in het geheel niet het voornemen om alle leden van de maatschappij naar een bepaalde ontwikkelingsgraad te nivelleren. Integendeel. In welk collectief dan ook komt overduidelijk naar voren dat sommige leden van deze groep in bepaalde richtingen uitblinken. We beschouwen het als de onherroepelijke taak van het collectief om, als zulke talenten ontdekt en vastgesteld worden, al het mogelijke te doen om ze te bevorderen en te stimuleren.

[p. 126]

Toch laat het middelbare schoolsysteem in de Sovjet-Unie de indruk achter nogal eenvormig en samengeperst te zijn.

Als men een onderwijssysteem van wat voor maatschappij dan ook in aanmerking neemt, dan moet men eveneens rekening houden met de geschiedenis van het land in het bijzonder en de historische ontwikkeling van de samenleving ervan. Men moet allereerst op de hoogte zijn van de wetten waarop die samenleving gegrondvest is.

Maar is dat voldoende?

Wij vinden dat de moderne mens een voorstelling moet hebben van de oorsprong van alle leven, van hoe de samenleving functioneert. Wat de zin en betekenis van kerncentrales of ruimteschepen is. Jonge mensen behoren vertrouwd te zijn met de ontwikkeling van de natuurwetten. Wij streven naar het doorgeven van een zeker optimum aan wetenschappelijke kennis voor alle leerlingen op onze scholen.

En aan de grondslag van het socialisme wordt ongetwijfeld overal hetzelfde aantal lesuren besteed. Ik heb gezien dat aan een kleuterschool, bij kinderen van vier tot zes jaar, op een collectieve boerderij in de Oekraïne propaganda werd gemaakt voor de socialistische gedachte.

De kinderen in de Sovjet-Unie krijgen vanaf het moment dat zij hun eerste denkbeelden ontwikkelen socialistische gedachten onder ogen. Dat gebeurt eerst in het gezin, daarna, zoals u zegt, op de kleuterschool overeenkomstig hun leeftijd. Dat wil zeggen dat we het voor verschillende leeftijdsgroepen op een verschillende manier begrijpelijk maken.

Een van de grondbeginselen van ons onderwijssysteem is dat werken een plicht is voor alle burgers. We beginnen al op zeer jonge leeftijd met het nader toelichten van deze stelregel. Er zitten naar schatting alleen al 13 miljoen kinderen op de kleuterscholen. Die worden door de staat gefinancierd, en dat is een kostbare uitgavepost. We laten een aanbevelingsprogramma rondgaan voor de onderwijsactiviteiten binnen onze kleuterschoolinstellingen. Ze bevat elementen van morele beginselen, hygiëne, de wetten der natuur, de arbeidsprincipes; en we vertellen over Lenin.

Ik heb gezien dat er kleurendia's van Lenin en het Kremlin getoond worden aan klassen van uw kleuterscholen.

[p. 127]

Ja, respect en liefde voor Lenin loopt als een rode draad door ons hele onderwijssysteem. Het is noodzakelijk jonge generaties idealen als model voor te leggen die ze kunnen volgen en koesteren. Dit doel bereiken we op verscheidene manieren. Tijdens de tweede wereldoorlog werd bijvoorbeeld een groep jonge gardisten op barbaarse wijze afgeslacht door de binnenvallende nazi's. Een van onze beroemde schrijvers koos deze tragische gebeurtenis als thema voor een roman. We maken gebruik van boeken, film en toneelstukken om de mensen te inspireren tot bereidheid voor het verdedigen van het land als er zich een kritieke situatie zou voordoen.

Wij geloven dat kinderen tijdens hun schooljaren voorbeelden voorgelegd horen te krijgen die zij als idealen kunnen gebruiken. We maken bijvoorbeeld gebruik van literatuur en kunst om dit doel te bereiken.

Omdat het leven voor de nieuwe generaties gemakkelijker en comfortabeler aan het worden is, worden we voor het probleem gesteld om onze jongeren op te voeden in de geest van het gegeven dat arbeid een onmisbare factor is voor het welzijn van de samenleving in haar geheel. Misschien hebben wetenschap en technologie, en almaar nieuwe uitvindingen, het leven voor talrijke volkeren vergemakkelijkt, maar we hebben nog steeds arbeiders nodig die bereid zijn de mijnschachten in te gaan en naar steenkool te graven. Maar tegenwoordig heeft vrijwel iedereen een middelbareschoolopleiding afgemaakt, wat in de praktijk betekent dat de weg naar de universiteit en hogere-onderwijsinstellingen voor vrijwel iedereen openligt. Maar als alle jonge mensen zich ten doel gaan stellen geleerden te worden, wie gaat er dan nog de mijnen in?

Je vraagt je af of jonge mensen illusoire symbolen nodig hebben om naar te leven, daar Lenin, Jezus, de koningin van Engeland, en misschien zelfs wel de ayatolla Khomeiny zo nu en dan onoverbrugbare hindernissen lijken te vertegenwoordigen voor het in contact treden met de werkelijkheid van het nucleaire tijdperk.

Wij geloven dat iedere groep mensen, iedere staat, onderwijspatronen volgt die op éen lijn liggen met de geest en de idealen van die desbetreffende staat. Dat lijkt bekend. Lenin benadrukte dat het een duidelijke leugen is om te zeggen dat een school buiten de politiek en het openbare leven gehouden dient te worden. Ik denk dat het de functie van iedere staat is om de grondbeginselen

[p. 128]

waarop zij berust te verdedigen. En iedere staat zal zelf ontworpen symbolen gebruiken. Iedere staat zal trachten haar jongeren naar haar eigen idealen en geest te vormen. Vanuit onze gunstige positie geloven wij dat de gehele wereld zich langzaam maar zeker in de richting van het communisme beweegt, hetgeen wil zeggen een gemeenschap bevrijd van klasseverschillen.

Misschien is het tijdperk van rijke edelen en hogere standen wel voorbij, maar klasseverschillen schijnen stand te hebben gehouden, zelfs in de Sovjet-Unie.

Natuurlijk zullen er altijd verschillen tussen mensen zijn, maar als we het hebben over een klassenloze maatschappij dan bedoelen we een maatschappij waarin alle produktiemiddelen de staat toebehoren. Er zullen altijd verstandige en minder verstandige mensen zijn, maar we praten hier over de maatschappelijke infrastructuur. Wij zijn diep overtuigd van de rechtvaardigheid van het communisme. Maar over symbolen gesproken, welke voorbeelden en welke idealen zullen jongeren volgen bij het vormgeven aan hun eigen toekomst? Sommige mensen zullen misschien geen behoefte hebben aan nationale symbolen en hun eigen weg in de maatschappij volgen, maar er zullen altijd meer intelligente en minder intelligente mensen bestaan.

Wilt u daarmee zeggen dat die nationale symbolen zullen verdwijnen als de collectieve rijpheid van een volk eenmaal ongekende hoogtes heeft bereikt?

Misschien zullen sommige symbolen tenslotte geleidelijk aan verdwijnen, maar er zullen andere symbolen voor in de plaats komen.

Het blijft me een raadsel waarom mensen symbolen nodig hebben voor de psychologische inrichting van hun ziel en verstand.

Is dat niet altijd al zo geweest? Vergeet niet dat wanneer we Lenin opvoeren als een symbool voor onze jeugd, we het beeld van een mens presenteren. Deze mens heeft met zijn vrienden de partij opgericht en samen hebben zij de revolutie bevochten en gewonnen. Deze partij heeft de fundamenten van onze staat opgebouwd. Dit is geen figuur zoals Jezus Christus, maar het beeld van een mens die onder ons geleefd heeft en de besluiten ondertekend heeft die de grondslag vormen voor ons schoolsysteem. Hij heeft de basis gelegd voor onze nieuwe staat.

[p. 129]

George Washington heeft Amerika bevrijd en zijn beeldenaar kun je nog op dollarbiljetten zien staan. Maar na tweehonderd jaar lijkt het zo'n leeg symbool, betekenisloos. Vanuit de ramen van mijn hotelkamer kan ik de pasgehuwde paren op het Rode Plein zien staan om hun pelgrimsgang naar Lenin te maken.

Ik zou hier niet de historische betekenis van George Washington of staatshoofden van andere landen ter discussie willen stellen. Maar wat Lenin betreft: onze jongeren komen inderdaad het graf van Lenin en van onze onbekende soldaat bezoeken. En ze nemen bloemen mee. Dit om hun dankbaarheid tot uitdrukking te brengen aan diegenen die er niet meer zijn. Maar zij blijven dankbaar voor het ontstaan van ons leven en de vele mogelijkheden die we tegenwoordig hebben voor een beter leven dan dat van onze verre voorouders.

Vindt u dat moderne onderwijssystemen de ontwikkeling van het brein ter overweging zouden moeten nemen?

Zeker. Niet alleen zouden we onze jongeren de fundamentele biologische feiten over het brein moeten bijbrengen, maar ze zouden ook moeten weten hoe menselijke organismes werken. We weten hier niet genoeg over en tot op heden dragen we er niet voldoende kennis van over. Je zou kunnen zeggen dat deze heel nieuwe wetenschap, die we tot dusver nog onvoldoende ontwikkeld hebben, waardoor we er nog niet over beschikken, uiteindelijk aan ons leerplan toegevoegd hoort te worden.

Dit stelt u dus voor?

Ja. Hoe kan iemand ooit een uitstekend leraar worden zonder een grondige kennis te bezitten van de biologische functies van de mens, het brein inbegrepen?

Zonder deze kennis zullen we kinderen vanaf hun vroegste ontwikkeling eeuwig letsel toebrengen.

Precies. En dit ten nadele van onszelf en de gemeenschap in haar geheel. We zullen nooit invloed krijgen op jongeren zonder de biologische functies van het menselijk lichaam te kennen. Of die van het brein. Binnen de hedendaagse psychologie loopt het storm op dit onderwerp en daar sta ik achter. Onze onderwijzers krijgen les in algemene psychologie, de psychologie van het individu, de psychologie van schoolgaande jongeren, sociale psychologie van het collectief, de psychologie van menselijke relaties, psy-

[p. 130]

chopathologie en andere, verwante vakken. We doen een poging om onze leraren en ons onderwijzend personeel zodanig toe te rusten dat ze vrijwel een afgestudeerd wetenschappelijk onderzoeker zijn. We vertellen hen dat leerboeken onmogelijk alle antwoorden kunnen geven. Hier heb je de kinderen; kijk zelf, let goed op ze en trek je eigen conclusies. Als je voor een klas van 35 leerlingen staat, onthoud dat je niet tegenover 35 machines staat, maar tegenover 35 levende mensen. We hebben jullie de grondbeginselen van de verscheidene moderne disciplines en wetenschappen aangereikt en zorg ervoor dat je mensen de maatschappij binnenleidt. Een bekwame leraar is tezelfdertijd een uitnemend psycholoog. We noemen impopulaire leraren ‘lesgever’.

Kunt u zich een situatie voorstellen waarin de stad Moskou failliet zou gaan en achtduizend onderwijzers zou ontslaan en daarmee aan 1,4 miljoen leerlingen acht uur school per week zou ontnemen, zoals onlangs in Manhattan gebeurd is?

Ik geef er de voorkeur aan geen mening te verkondigen omtrent gebeurtenissen in New York City, maar ik moet wel zeggen dat een soortgelijke situatie hier niet mogelijk zou zijn. Daar we onze middelen via het ministerie van Financiën toebedeeld krijgen, hebben we zeker onze moeilijkheden, omdat we niet altijd al het geld kunnen krijgen dat we willen. We zouden bijvoorbeeld graag meer Pioniersscholen willen opzetten, maar dit is afhankelijk van de begroting van de Sovjet-staat. Maar voor zover het onze middelbare scholen aangaat, zijn de besluiten met betrekking tot wat we kunnen doen en moeten doen genomen en daarvoor kunnen we al het geld krijgen dat we nodig hebben, wat gemakkelijk en soepel werkt. We weten precies hoeveel leerlingen we hebben of zullen krijgen, hoeveel onderwijzers we hebben of nodig zullen hebben, en dus zullen we nooit geconfronteerd worden met een dergelijke door u weergegeven situatie.

Vindt u dat het Sovjet-onderwijssysteem genoeg ruimte laat voor volledige individuele groei, voorde ontwikkeling van alle mogelijke persoonlijke gaven?

Dat vind ik zeker. Wij drukken onze leraren op het hart te letten op de individuele expressie van artistieke vaardigheden en we vragen ze leerlingen bij de ontwikkeling ervan te begeleiden. Als een kind belangstelling toont voor schaken moedigen we hem of haar aan naar de plaatselijke Pioniersschool te gaan en verder door te

[p. 131]

gaan met het ontwikkelen van deze bijzondere vaardigheid. Dit is tenslotte precies wat er in het leven van Anatoli Karpov gebeurd is. Onze kinderen nemen ook deel aan internationale spelen, zoals de Muziekolympiade, die onlangs in Engeland georganiseerd werd. In 1979 organiseerden wijzelf de internationale olympiade voor chemiestudenten in Leningrad. De ervaring heeft ons geleerd dat onze kinderen altijd van deze evenementen terugkomen met dan wel misschien niet de eerste prijs, maar gewoonlijk wel met een van de drie hoogste prijzen.

Het verschil tussen Oost en West lijkt, ook op onderwijsgebied, in verband te staan met de sociale grondslag van de staat. In het Westen wordt gezegd dat kinderen in communistische landen onderdrukt worden. In het Oosten, in socialistische landen, zeggen ze: wij wapenen onze jongeren zodat ze beter in het collectief kunnen functioneren.

En wie moet je geloven? Uw lezers zullen geneigd zijn te geloven wat u te zeggen hebt. Hun reactie op mijn woorden zal hoogstwaarschijnlijk zijn: ‘Nou ja, het is tenslotte een communist die het zegt.’