Mijn vriend Sukarno

[p. 32]

New York (1957)

in den haag veroorzaakte ons pleidooi, dat door enkele honderden Nederlanders in Indonesië, waaronder professoren, zakenlieden, planters en geestelijken, werd medeondertekend een ware explosie van verontwaardiging. Wij hadden slechts gewezen op de onhaalbaarheid van vasthouden aan Nieuw-Guinea ten koste van onze positie als Westeuropese handelsnatie in Zuidoost-Azië.

Ik vroeg de heren rond Paul Rijkens me te hulp te komen. ‘We willen eerst nog het commentaar van Het Parool afwachten,’ riep Emile van Konijnenburg door een krakende telefoon. De Telegraaf gafme de titel ‘woelratje’. Commentator Johan Luger, alias Pasquino schreef zelfs: ‘Politieke geschillen brachten Johan van Oldenbarneveldt op het schavot. In vroeger tijden was men niet zuinig met de beschuldiging van landverraad.’

Het hoge woord was er uit, en natuurlijk vooral bij De Telegraaf waar wel vaker wordt vergeten de hand in eigen boezem te steken. Met ons adres aan de Staten-Generaal waren we vijf jaar te vroeg. In 1962 zou Luns met hangende pootjes het overzeese gebiedsdeel aan Sukarno overdragen.

Intussen zond minister Luns de inlichtingendiensten naar de hoofdredacteuren van de Nieuwe Rotterdamse Courant, het Algemeen Handelsblad en het Vaderland om duidelijk te maken dat ik ‘staatsgevaarlijk’ was, want ik bepleitte de overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië. Binnen de kortste keren en op één en dezelfde dag ontving ik in Jakarta drie telegrammen waarbij ik als medewerker van bovengenoemde bladen werd ontslagen. Ik stond voor de zoveelste keer als gevolg van directe interventie van de overheid, in casu het ministerie van Buitenlandse Zaken, op straat. Bovendien zweeg het parlement zelf als het graf. Zegge en schrijve geen enkel lid van de

[p. 33]

Tweede Kamer bemoeide zich naar buiten toe met onze cri de coeur uit Indonesië.

Tengku D. Hafas, hoofdredacteur van het Nederlandstalige blad De Nieuwsgier in Jakarta vroeg mij voor zijn krant naar New York te gaan om een verslag te maken van de beraadslagingen in de Algemene Vergadering van de UNO, die over de kwestie Nieuw-Guinea zouden plaatsvinden. Op 28 februari 1957 nam de Politieke Commissie van de Algemene Vergadering met 40 tegen 25 stemmen een ontwerpresolutie aan om een commissie van goede diensten in te stellen welke zou helpen het Nederlands-Indonesische geschil op te lossen.

Ik maakte die dagen mijn eerste reis om de wereld. Van Jakarta was ik via Manilla, Hawaï en San Francisco naar New York gekomen om via Rome, Caïro, New Delhi en Singapore naar Indonesië terug te keren. Ik bracht een bezoek van enkele weken aan het Indonesische Garuda I-bataljon, deels gestationeerd in de Sinaï-woestijn en deels in Gaza. De commandant, kolonel Suadi, nam me overal mee naar toe. Ik droeg een Indonesisch uniform met zwarte baret. De Telegraaf zou er heel wat centjes voor over hebben gehad om één van de vele foto's in El-Kuntila, El-Nakl en El-Themed met mijn Garuda-vrienden te pakken te kunnen krijgen om te bewijzen dat ik een echte verrader was.

Wat tijdens mijn verblijf in Egypte duidelijk werd, was dat de bevolking de UNO-soldaten, dus ook de Indonesiërs, uitermate vijandig gezind was. Wielen van jeeps werden losgedraaid om ongelukken te veroorzaken. Bij schietpartijen was een Garuda-man reeds om het leven gekomen. Ik meldde in een serie artikelen vanuit Caïro in De Nieuwsgier wat gebeurde en dat voor erger diende te worden gevreesd. De Egyptische ambassadeur in Jakarta, de heer El Amroussi, spoedde zich naar het ministerie van Buitenlandse Zaken en diende een protestnota in tegen de reportages van ‘een Nederlandse journalist’. Hij noemde me zelfs ‘een agent van het internationale zionisme’ om de eenvoudige reden, dat ik de waarheid schreef.

Teruggekeerd in Indonesië ontving ik een nieuwe brandbrief van majoor Sutikno Lukitodisastro. De bandieterij van de Egyptenaren tegen het Garuda-bataljon was toegenomen. De manschappen raakten hierdoor gedemoraliseerd. Omdat

[p. 34]

niemand, ook generaal A.H. Nasution niet, opperbevelhebber Sukarno van deze precaire ontwikkelingen op de hoogte bracht, vroeg ik zelf een audiëntie aan bij de president.

Bung Karno wist van niets. De problemen betekenden bovendien een ongunstige ontwikkeling in de vriendschappelijke betrekkingen, die hij op persoonlijke titel met Gamal Abdel Nasser onderhield. Vrijwel onmiddellijk zond de president twee kapiteins, Sugeng Djarot en Hardi, naar Caïro om een rapport op te stellen over de situatie. Niet lang daarna werd officia; bekend gemaakt, dat Indonesië het Garuda I-bataljon uit het Nabije Oosten als onderdeel van de UNO-vredesmacht zou terugtrekken.

Die dagen zat ambassadeur El Amroussi tijdens een diner naast Ruslan Abdulgani, toenmalige vertrouweling van Sukarno. Hij begon een tirade tegen mij, die Abdulgani vrijwel onmiddellijk tactvol afkapte. Hij maakte de ambassadeur duidelijk, dat het president Sukarno was gebleken, dat mijn reportages in De Nieuwsgier op feiten berustten. De diplomaat realiseerde zich zijn faux pas. Ik werd uitgenodigd om een Egyptische receptie bij te wonen, opdat hij kon demonstreren dat de vrede was getekend. Dat ging me een beetje te vlug. Ik het verstek gaan.

Intussen bleef de president naar een voor alle partijen acceptabele aanpassing van het Westminster-model der westerse democratie zoeken, sterker geënt op culturele, historische en vooral psychische Aziatische rice roots. Hij knokte in 1957 dertig jaar voor de opbouw van een onafhankelijke en welvarende staat. Hoe kon hij orde in de politieke chaos scheppen tussen elkaar het licht in de ogen niet gunnende permarient krakelende politici? Het virus voor een ingrijpende verandering waarde rond in zijn brein. Gemeenplaatsen over ‘ware democratie’, als bepleit door Thomas Jefferson, verbleekten tegen de achtergrond van het zich na 1945 voltrekkende psychologische en sociale drama in Azië.

Hij kwam tot de conclusie, dat volkeren wellicht regelmatig veranderen van regering, soms zelfs van politieke ideologie voor een bepaalde tijd - zoals drie generaties marxisme en leninisme in Rusland - maar een volk verandert niet van karakter. Hij concludeerde dat Indonesië zou moeten terugkeren naar de modus operandi van weleer, het Javaanse musjawarah en

[p. 35]

mufakat. Dit betekent in plat Amsterdams ouwehoeren (musjawarah) tot je het eens wordt (mufakat). In zijn autobiografie, opgetekend door Cindy Adams uit New York, ging hij uitvoerig op dit onderwerp in. Hij stak de draak met het Westminster-model, waarbij 51 personen met blijde gezichten naar huis gaan en 49 met zure smoelen thuis komen. Sinds mensenheugenis hadden Indonesiërs in groepsverband compromissen bereikt waarbij een ieder enige water in de wijn deed en nooit gedacht werd in termen van de-helft-plus-één heeft gelijk en de rest moet zijn mond maar houden.

Wat me trouwens in 1994 opviel bij het verschijnen van de herinneringen van Nelson Mandela was dat ook hij in Long Walk to Freedom repte over een andere vorm van democratische besluitvorming dan het Westminster-model. Hij herinnerde zich uit zijn jeugd in Thembuland hoe de plaatselijke regent de amaphakathi (raadgevers met hoge rang) bijeenriep. ‘Zij waren wijze mannen die de geschiedenis en gewoonten van de stam beheersten en wiens opinies in hogemate serieus werden genomen... Iedereen, die iets wenste te zeggen kreeg er gelegenheid toe. Dat was democratie in haar zuiverste vorm... De vergadering duurde voort totdat een consensus in enigerlei vorm was bereikt. Democratie betekende dat iedereen gehoord diende te worden en het uiteindelijke besluit werd gezamenlijk genomen, als stam samen. De meerderheidsregel van de helft plus één was voor ons vreemd. Een minderheid diende niet te worden verpletterd door een meerderheid.’

Sukarno en Mandela drukten hier bedoeld voor westerse oren exact hetzelfde uit. Zij verwoordden de Afro-Aziatische wijze van met elkaar omgaan aan de hand van een waarschuwende ondertoon: dring ons alsjeblieft niet jullie alleszaligmakende Westminster-model van regeren op. Bung Karno zocht het hele jaar 1957 naar een aanvaardbare methode om de tot dusverre gebruikte vorm van westerse democratie stap voor stap terug te buigen naar een meer bij Azië passend scenario van politiek leiding geven.

In een rede tot studenten zei hij bijvoorbeeld: ‘Vanavond droom ik van het samengaan van alle politieke groeperingen, die gezamenlijk besluiten hun politieke organisaties vrijwillig te begraven’. Hij wilde dat er zou worden nagedacht over an-

[p. 36]

dere opties dan een veel-partijen-systeem. Zou het mogelijk zijn het land te besturen met een sterk beperkte groep politieke organisaties? ‘Ik heb de ziel van een democratische liberalist,’ zei hij tegen de studenten, ‘maar ik zou nu voor ons land het systeem van “geleide democratie” wensen’.

Het hoge woord was er uit. Vele Indonesiërs begrepen noch hoe noch waarom de president van mening was dat er chirurgisch diende te worden ingegrepen op het bestaande, niet functionerende regeringsstelsel voor één der grootste ontwikkelingslanden in de wereld. Feitelijk had hij een startsein gegeven voor wat een uiterst ingrijpende en pijnlijke operatie zou blijken. De teerling was geworpen. Er moesten en zouden veranderingen komen. De onbeantwoorde vraag was: zou hij er in slagen iedereen mee te krijgen voor zijn beoogde hervormingen? Veel zou afhangen van zijn eigen talent de nieuwe ideeën bij de bevolking ingang te doen vinden.

Voor mij was het glashelder waar hij op aanstuurde. Ik zat er voortdurend bij wanneer hij zich soms letterlijk schor sprak om te verduidelijken wat hij wilde doorvoeren. Ik kende hem langzamerhand dóór en dóór en begreep, dat hem allerminst een vorm van dictatoriale macht voor dé leiding van het land voor ogen stond, laat staan voor zichzelf. In het laatste jaar van zijn presidentschap was er een kabinet van meer dan honderd ministers. Hij was er allerminst op uit alle besluiten voortaan zelf te nemen. Waar het om ging was dat er überhaupt besluitvorming zou plaats hebben door onderling kibbelen en het tegen iedere prijs gelijk willen hebben, ingrijpend te beperken. Dat was zijn ultieme doelstelling in 1957-1958.

In het buitenland werd onmiddellijk groot alarm geslagen na Bung Karno's eerste uitspraken over het tot stand brengen van enige vorm van ‘geleide democratie’ of democratie met een sterke arm, waarbij de 40 meebedisselende groeperingen tot bijvoorbeeld vier zouden worden teruggebracht. Bernie Kalb, die een aantal jaren in Jakarta correspondent van de New York Times was geweest, en beter had kunnen en moeten weten, begon in deze gezaghebbende Amerikaanse krant te babbelen over een Sukarno, die het communistische pad op wilde gaan.

Ik zag hoe dergelijk wilde veronderstellingen de president razend konden maken. In zijn autobiografie merkte hij hier-

[p. 37]

over op: ‘De Amerikaanse pers keerde zich onmiddellijk tegen mij. Dat was het moment dat ze mij, de grote liefhebber van God, het etiket van een vette communist opplakten.’ Bij ieder gesprek met ons, die wekelijks met hem naar her en der meereisden zette hij geduldig uiteen hoe hij bijvoorbeeld ‘leiderschap’ als het voornaamste ingrediënt beschouwde bij het doorvoeren van democratie met sterke hand.

‘De leider, of hij een dorpshoofd is, een minister of ik zetf, zal zich moeten opstellen als een soort chef-kok. Om tot een aanvaardbare consensus te komen zal men een lepel met de meningen van meneer A moeten voegen bij de achterdocht aangedragen door meneer B, waarna meneer C nog een nieuwe gedachte toevoegt en uiteindelijk, als zout en peper bij een soep, een mengsel ontstaat waar iedereen zich in kan vinden. Dat is wat ik voorstel. Om dit communisme te noemen is absurd. We keren slechts terug naar de authentieke oorsprong van onze eigen cultuur en ons eigen ervaren van het leven.’