Memoires 1997-A

[p. 88]

Johannesburg

15 maart 1997

Hillbrow

Peter was zuinig geweest. Hij had nog zeven pakken Douwe Egberts van mijn vorige reis. Nu zijn er twintig bijgekomen. Maar wanneer zal ik hier weer zijn? Hij stond versteld van ‘de kruidenierswinkel’ die ik had meegebracht.

Ik nam vanochtend een taxi naar Rotunda, met een blanke chauffeur. Onderweg lachte ik naar de zwarte chauffeur van de taxi naast ons. ‘Don't do that,’ zei mijn cabbie, ‘the guy has a gun, it's dangerous.’

In Circle Court zijn de handvatten en spiegels ook uit de liften gesloopt, sinds er zwarten zijn komen wonen.

Peter liet gisteravond een foto zien van het graf van zijn ouders. Zijn vader en moeder zijn nu samengebracht.

De snelste manier om op de hoogte te raken van de gebeurtenissen in dit land, is door de hoofdredactionele stukken van The Citizen te lezen.

Ik hoor Peter in de studio beneden naar Mahler luisteren. Hij geniet echt van de muziek die ik voor hem meebracht.

16 maart 1997

Gisteravond kwam ene Dillon, half in de twintig, bij ons eten. Peter maakte Nederlandse erwtensoep en Edwin Italiaanse noedels. Ik ging met Dillon naar Zoo, waar niet veel te doen was. Rond 01:00 uur gingen we naar Club 58, waar een Chinese jongen was die geweldig voelde. Later greep ik een Indische jongen, half in de twintig, vrij blank, met bril. We trokken ons af, waar ik erg aan toe was. Ik kwam om 02:30 uur thuis en sprak nog tot 03:45 uur met Peter en Edwin.

Vanmorgen lag er weer een brief van Peter, die erg blij is dat ik er weer ben. Ik ben een ander soort vriend voor hem dan Edwin, maar hij zou me het liefst ook altijd in de buurt hebben. Ik begin Edwin weer te zien als vroeger en voel me nu veel beter over hem. Hij verleidde me er zelfs toe achter zijn computer te gaan zitten en ik denk dat ik nu - of nooit - moet omschakelen naar zo'n helse machine.

Verbazingwekkend dat ik na de explosie met Ellen juist Gole-

[p. 89]

man over Emotional Intelligence heb meegenomen. Goleman schrijft dat ‘the crucial emotional competences can indeed be learned and improved upon by children - if we bother to teach them.’ Emoties werden slecht gekanaliseerd op De Horst. Nog een geluk dat ik mejuffrouw Buringh Boekhoudt had. Maar zelfs met haar heb ik nooit gesproken over beheersing van emoties. Ik besef nu dat Bill Leigh, de president van Colston Leigh in New York, me altijd waarschuwde dat ik een excellente spreker was, maar dat ik mijn woede moest beheersen en alert moest zijn op uitbarstingen.

In Moskou was een oud-collega van mijn broer Theo er eens getuige van dat ik woedend werd in een hotel. Hij concludeerde meteen dat ik een broer van Theo moest zijn. De man zei dat Theo een betere carrière bij Dow Chemical had kunnen maken als hij zijn woede onder controle had gehad en mensen niet op hun plek had gezet met vlijmscherpe woorden.

Dus emotionele intelligentie bestaat uit basiswaarheden (waarden, moraliteit, ethiek en eerlijkeid) en het op een verstandige manier kunnen beheersen van emoties. Hoe anders zou mijn leven zijn geweest als ik dit boek had kunnen lezen toen ik eenentwintig was? Zelfs Suharto zei: ‘No interview, he is too emotional!’

Ik heb morgenvroeg met Christo Landman afgesproken.

17 maart 1997

Er lag vanochtend weer een briefje van Peter en daarin schreef hij iets over paniek over de toekomst. Daar moet ik het met hem over hebben, want dat maakt me bezorgd.

Ik ontmoette Christo Landman in de Grand Plaza Holiday Inn. Hij vroeg mij naar het doel van mijn reis. ‘Talking to you,’ zei ik. Rusty Evans, van Buitenlandse Zaken hier, was een vriend en een buurman van hem, maar ook de man die zeer behulpzaam was geweest om mij er in 1992 uit te flikkeren. Rusty zou Christo's brief hebben teruggestuurd naar de juridische afdeling met de opmerking dat het niet zo kan zijn dat mensen die de veiligheidsdienst verlaten hebben, vrijuit over staatsgeheimen kunnen spreken. Vervolgens belde Christo in mijn bijzijn de juridische afdeling van Buitenlandse Zaken. Rusty had de brief helemaal niet teruggestuurd, dus was Christo vrij om naar Nederland te gaan en te getuigen, want dat staat in de grondwet.

Ik zei dat ik Evans wilde bezoeken. ‘Hij weet niets over jouw zaak, dus dat heeft geen zin.’ Dat was het oude refrein van Hans van den Broek. Ze weten nooit iets, maar intussen.

[p. 90]

Christo zei wel bereid te zijn op 21 juni weer naar Den Haag te willen komen voor een tweede ronde getuigenverhoor.

Hij had intussen ook de weduwe van ambassadeur Louw ontmoet, die afstandelijk en koel had gedaan in tegenstelling tot vroeger. Zij stelde vragen waaruit bleek dat zij in verband met mijn zaak was benaderd. Ook de handtekening bracht ze ter sprake, wat Christo verdacht vond. Opnieuw benadrukte hij dat het zaak was dat wij de contacten moesten aantonen tussen de bvd en het Oud-Strijders Legioen. Zijn vriend bij de bvd was plotseling op 65-jarige leeftijd door een hartaanval overleden. ‘Dit betekent dat ik nu meer kan vertellen.’ Ik stuurde meteen na mijn gesprek met Christo een fax naar Peter en Ellen om Christo's komst te bevestigen.

Ik luister in de bus terug naar Johannesburg naar Jevgeni Kissin. Ik moet deze muziek ook bij Peter achterlaten. En vooral: ik moet Peter proberen een zeker gevoel over de toekomst te geven, ook al weet ik nog niet precies hoe.

Christo belde later naar Hillbrow. Hij zei dat hij me wel wilde helpen, maar niet naar Nederland wilde komen als dit niet echt noodzakelijk was. Die kletspraatjes herkende ik van de vorige keer. Ik bleef kalm, en zal eerst de reactie van Peter en Ellen afwachten.

18 maart 1997

Er was als altijd weer een dikke brief van Peter vanmorgen. Zij zeiden gisteren vroeg naar bed te zullen gaan, maar ze slapen om 13:30 uur nog, net als de poezen. Ik hoorde ze om 04:00 uur nog en ik ben zeker dat ze gedronken hadden. Erg jammer. Gisteren vroeg Peter me een berg was naar de wasserette te brengen en vanmorgen vond ik ook Edwins trainingspak op de stapel. De was kwam vanmiddag terug, maar geen woord van dank kon eraf. Ik probeer positief naar Edwin te kijken - omwille van Peter - maar keer op keer heb ik mijn twijfels door dit soort akkefietjes.

Ik heb bijna heel de dag gelezen en nu ben ik er moe van. Ik kom in Goleman veel passages tegen die het delen waard zijn, maar sommige onderwerpen interesseren me totaal niet. Zoals over het huwelijk en kinderen. Wie wil er nu lezen over de neergang van een huwelijk?

Ik heb voor Ellen vijf pagina's uit Goleman gekopieerd over ‘woede’. Zij belde trouwens vandaag dat de nvj met Peter Nicolaï wil praten. Ik ben het er niet mee eens, want ik vind dat Ellen daar bij hoort te zijn.

Ik ga zondag naar Kaapstad. Maandag kan ik dan daar mis-

[p. 91]

schien Buthelezi ontmoeten. Hij is nu nog in Europa. Ik belde broer Henk om te vertellen dat ik naar Kaapstad kom, die zei ‘it sounds like music,’ toen hij van me vernam dat ik mijn eigen vliegticket naar Kaapstad betaal.

19 maart 1997

Ik werd om 04:30 uur wakker en het was doodstil in huis, maar in de grote woonkamer brandde licht. Ik gluurde door een spleet van de deur en zag Peter in de leren stoel uit Amerbos zitten soezebollen, zijn hoofd iets voorovergebogen, bewaakt door twee bezorgde beesten, Poes en Kate. Eigenlijk vond ik het pijnlijk hem zo te zien, want Edwin was kennelijk al enige tijd naar bed. Peters grootste probleem is slapen.

Hij leeft hier ook onverzekerd, net als Edwin. Later probeerde ik hem andermaal ervan te overtuigen naar Holland terug te keren. ‘Ben ik dan ook sociaal verzekerd?’ vroeg de acteur, die Nederland dertien jaar geleden had verlaten met bestemming Londen.

‘Iedere Nederlander is verzekerd.’¹¹³

Ik lees de kranten die Peter voor me bewaard heeft. ‘We won't be cowed by us, says Mbeki’.¹¹⁴ Niet veel later lees je dat zijn minister van Defensie, Joe Modise, onder druk van Washington een ‘multi billion Rand order for sophisticated tank sight systems for Syrian battle tanks’ heeft afgezegd. Mbeki is in de verste verte geen Mandela. Ik denk dat hij als een middelmatige prutser de geschiedenis in zal gaan.

Ellen Pasman belde nadat ze me een fax stuurde in Pretoria met de laatste stand van zaken.¹¹⁵ Den Haag weigerde een voorschot te overwegen. De verbinding werd vrijwel meteen verbroken. Zij vroeg nog om mijn akkoord dat zij bij Henk Hofland hemel en aarde zou bewegen om zijn steun uit te brengen via een artikel om een voorschot te krijgen. Zij blijft teveel dromen, want dat doet Henk natuurlijk in geen duizend jaar.

113 Peter is pas in 2003 permanent naar Nederland teruggekeerd en ik heb toen godzijdank alles zo kunnen regelen, als ik zijn moeder had aangegeven te zullen doen.

114 The Star, 20 januari 1997.

115 Zie bijlage 37.

20 maart 1997

Toch is tegenwoordig het intrekken bij Peter en Edwin een vorm van ‘oorlog’. Ik begrijp sommige van Edwins gewoonten niet, omdat hij uiteindelijk een rasechte Afrikaner is. Hij zit uitgebreid zijn vingers af te likken als hij kip met zijn handen

[p. 92]

heeft gegeten (wat Peter natuurlijk niet doet). Eigenlijk wil ik liever niet weten wat er in zijn bolletje omgaat. Peter is zijn bezit. Hij verdedigt dit te vuur en te zwaard, en hij is een engel wanneer er geen bedreigingen in de buurt zijn. Ik ben helemaal geen bedreiging, want Peter en ik functioneren, zoals hij toch zo langzamerhand zou moeten weten, op een totaal andere golflengte.

Zo opende Edwin de brief van Trees, las hem hardop voor om zijn Nederlands te oefenen, en gaf hem daarna aan Peter. Er klopt natuurlijk niets van. Hij zou Peter wat meer ruimte en privacy moeten geven, zoals mejuffrouw Buringh Boekhoudt mij eens adviseerde, wat ik toen niet geloofde. Het toont dat er op gebied van civilisatie een enorme kloof is tussen Peter en Edwin.

Ik belde met Wim Pretorius. Hij was eerst vriendelijk, maar toen ik hem vertelde dat ik had ontdekt dat Nederland en niet Zuid-Afrika achter mijn uitzetting zat, zei hij: ‘Ik wil er niet over praten. Jij hebt me zulke nare beschuldigingen geschreven.’ Ik antwoordde dat ik gesaboteerd werd zonder te weten waar het vandaan kwam. ‘Jij zei uit Den Haag, dus toen dacht ik aan Nothnagel, maar het waren de Nederlanders, zoals Lubbers me nu heeft bevestigd.’ Ik belde hem om schoon schip te maken, maar hij kan blijkbaar niet vergeten.

Pretoria, Holiday Inn

Ik berichtte Ellen dat ik wil dat zij meegaat naar de nvj. Ellen belde me vrijwel meteen op in het Holiday Inn van waaruit ik haar faxte.

‘Wie had eigenlijk bedacht,’ vroeg ik, ‘om Christo Landman in Pretoria te horen? Als je iemand de mond wil snoeren, moet je dat zo doen.’

‘Ja, dat was een idee van Peter.’

Ik heb proberen duidelijk te maken dat indien er 2 april een ontmoeting met de nvj is, dit namens mij alleen kan als zij ook meegaat.

‘Ja, maar hij wil er een diplomatiek gesprek van maken om de nvj te peilen.’

Ik word radeloos van zullen zweverige gesprekken. Waarom zouden we diplomatiek optreden tegen de idioten bij de nvj, die niet anders hebben gedaan dan dubbelspel spelen en me achter mijn rug om verneuken om bij Den Haag in het gevlei te blijven?

Ze wilde Christo bellen om zijn vlucht te bevestigen. ‘Doe het per fax,’ zei ik.

[p. 93]

‘Oké, maar zal ik hem dan ook een bevestiging vragen dat hij mag praten?’

‘Dat Ellen, is de kortste route om te zorgen dat hij helemaal niet komt.’

Ik word radeloos van zo'n telefoongesprek, waaruit duidelijk blijkt dat ze het niet aankunnen. Dan vraagt ze: ‘Hoe ben je met Christo?’

Zo'n vraag, gesteld over een open lijn, met ieder woord hol nagesproken (we worden afgeluisterd), maakt me wanhopig. En of ik de vragen voor Buthelezi wel wist. Ik heb haar om geschreven instructies gevraagd, maar nooit iets gekregen.

Middernacht, Hillbrow

Ellen belde vanavond nog drie keer. Ze had het materiaal van Van Gogh gezien en vond Jan Tromp verschrikkelijk, terwijl Theo en Rens me voorhielden dat het uitstekend was.

Ze vroeg wat ik ervan vond als ze Christo in Zuid-Afrika zouden komen filmen. Ik werd woedend. ‘Het is nog maar de vraag wat hij 23 juni in Den Haag zal gaan zeggen, maar hier gaat hij niets zeggen.’

‘Ja,’ antwoordde ze en zette meteen het mes op mijn keel, ‘maar dan kan ik het pleidooi pas na 23 juni houden,’ wat in de praktijk pas in de herfst betekent.

Verder zei ze dat ze het verweer van de Staat had gelezen.¹¹⁶ Zij was de juriste en uit die positie vond ze dat er meer bewijs nodig was. Daarom moest zij, als ze naar Zuid-Afrika kwam, de vragen kunnen stellen die juridisch nodig waren. Blijkbaar had ze met Rens Broekhuis afgesproken zijn interviews voor de procedure te gebruiken.

Ik moest er even over nadenken. Ik besprak het met Peter en Edwin die mijn dilemma begrepen.

Al snel belde ze weer en ik vroeg haar wat ze dacht dat Christo hier voor een camera zou gaan zeggen als hij in Den Haag alleen tegen een rechter wil praten? Uiteindelijk zei ik haar dat ze het Christo maar moest vragen.

Daarna belde ze voor een derde keer om te zeggen dat Christo erover na zou denken. ‘Ach,’ zei Edwin, ‘in Zuid-Afrika betekent dat nee.’ Ik begin die dame een ramp te vinden.

Nu ben ik naar Hillbrow gevlucht en nog belt ze me driemaal op een avond.

116 Zie bijlage 38. Antwoordakte Arrondissementsrechtbank 's Gravenhage.

[p. 94]

21 maart 1997

In 1996 zijn 25.782 mensen in Zuid-Afrika vermoord en voor zover gemeld, 50.481 verkrachtingen.¹¹⁷ Daar hoor je het Westen nooit over, als ze maar one man one vote hebben.

Goleman schrijft: ‘The emotional mind reacts to the present as if it was the past.’ We realiseren ons de uitstellende invloed van het emotionele geheugen niet, wat is gebaseerd op ervaringen die al lang voorbij zijn. Het boek is uit en kan naar Peter. Ben meteen begonnen in White Gloves van psycholoog John Kotre.¹¹⁸

Ellen belde. Ze had met Nicolaï gesproken en die wil ‘absoluut niet hebben’ dat zij meegaat naar de nvj. Maar zij had Jurgens gebeld en die zei dat Verploeg ervan uitgaat dat Peter en Ellen samen komen. Zij doet toch wel uniek werk! Eigenlijk zitten Ellen en ik toch wel op dezelfde lijn. Nu ben ik toch gerust over de ontmoeting bij de nvj. Peter is gewoon te aardig, Ellen is de haaibaai die ik nodig heb.

Theo van Gogh zond een gedeeltelijk vervaagde fax: ‘Waarom gooi je toch steeds je eigen glazen in?’ Dat denkt hij misschien, maar ook hij weet eigenlijk niet waar mijn gevecht over gaat. Ellen werd boos, ook de opmerkingen die hij op 12 maart in Americain had gemaakt zaten haar nog steeds dwars, en ging hem nu meteen opbellen. Prompt Van Gogh aan de lijn. ‘Dag schattebout,’ zei hij. Hij zei die opmerkingen toen gemaakt te hebben, en nu dan die fax, om me op de kast te krijgen. Theo is op zijn minst slightly geschift. Ik heb hem gezegd zoiets niet te doen en dat er al een jaar lang verhalen rondgaan dat ik steeds mijn eigen proces schaad, maar dat het allemaal onzin is. Ellen was razend op hem, en ik moest hem beloven dat ik haar zou bellen om te bemiddelen. Maar daar pieker ik niet over.

Vervelend dat ik Buthelezi niet te spreken kan krijgen, omdat hij als ik in Kaapstad ben, wordt ingezworen als tijdelijk president.

117 Sowetan, 20 maart 1997.

118 John Kotre, White Gloves: How We Create Ourselves Through Memory, W.W. Norton & Co., New York, 1996.

22 maart 1997

08:30 uur

Peter en Edwin gingen gisteravond naar een feest. Ik nam rond negen uur een taxi naar Zoo, waar ik in slaap viel op de enige leren bank die er stond. De barman (ik weet zeker dat hij aids had) maakte me wakker. Er waren veel mensen. Al snel begon een Boer met pet en een broek uit de Golfoorlog te rotzooien.

[p. 95]

Hij nam me mee naar een donker hoekje, waarvan ik niet eens wist dat die er waren. We rotzooiden en langzaamaan begon ik hem steeds leuker te vinden. Hij deed zijn kleren uit, en er kwam een soepel en gespierd lichaam tevoorschijn, maar ineens kwam hij klaar. Na nog wat meer flirts ging ik naar Club 58 waar veel te doen was. Een jongen met een pruik zong coloratuur en Rossini, vergezeld door een vrouw in een roze jurk met ‘parels’ en een keyboard zoals ik op de Westerkade heb staan. Ik vond vooral een zwarte sm'er leuk, die het geweldig vond om op mijn kont te slaan en niet te houden was.

Toen ik om 03:00 uur thuiskwam, leek Edwin in de zevende hemel en Peter was high en agressief. Hij verweet Edwin en mij dat we boos waren terwijl hij eigenlijk boos op zichzelf is. Ook kankerde hij op het boek van Goleman, wat hij ‘old shit’ noemde, dus deed ik het later weer in mijn koffer. Hij begrijpt maar niet dat hij de enige is die verandering kan brengen door anders te leven. Ik geloof dat ze ook weer twee flessen whisky hadden gedronken. Ik zal proberen Edwin te bewerken dat er iets in hun leven moet veranderen, want dat Peter dit niet zou doen zonder er door Edwin toe te worden verleid.

Ik ben van 09:00 tot 12:00 uur terug naar bed gegaan, anders houd ik het niet vol.

Wat me bezighoudt is de harmonieuze ruimte en uitdrukking van schoonheid in een nocturne van Chopin, vergeleken met de grillige betekenisloze kakafonie die ze moderne muziek noemen. Ze bezitten niet langer de vaardigheid om pauze te houden, stil te zijn, te reflecteren, te luisteren en ontvankelijk te zijn voor harmonie. En het wordt alleen maar erger. Het is zo weldadig om de geest gerust te stellen.

Ik zie er nu toch naar uit om broer Hendrik te ontmoeten, al is het maar twee dagen.

Er was vanavond niets te doen in Club 58, behalve een jongen uit Ivoorkust, die geld wilde om me te neuken, waar ik dus niet op zat te wachten. Ik kwam rond middernacht al thuis. Peter en Edwin kwamen veel later terug met een blonde Afrikaner hunk.

23 maart 1997

Het hoofdredactionele stuk in City Press ging over politie- en justitiefunctionarissen die voor de Waarheidscommissie amnestie vragen voor hun aandeel in de dood van twee anti-apartheidsactivisten. City Press schrijft altijd geweten te hebben dat politie en justitie verlengstukken waren van het apartheidssysteem met talloze slachtoffers onder de tegenstanders als ge-

[p. 96]

volg.¹¹⁹ Maar wat zou er gebeurd zijn als het apartheidsregime al in een vroeg stadium een overname van de communisten had toegestaan? Waar zou Zuid-Afrika nu dan geweest zijn? Er is nu natuurlijk ook helemaal geen democratie in Zuid-Afrika. pac en Azapo hebben geen geld, net zoals Holomisa dat niet heeft. Dus hoe moeten zij zich tegen het anc te weer stellen? Vlucht sa 373 naar Kaapstad was vertraagd vanwege een gebrek aan cabinepersoneel. Kan je het je voorstellen?

119 City Press, 23 maart 1997.

Kaapstad

Ik blijf het leven dat ik leid toch zeer waarderen en ben daar zeer dankbaar voor, ondanks de enorme sabotage (in het geheim) van alles wat ik heb gedaan.

Hendrik zat op het vliegveld een tijdschrift te lezen. Ik zag hem eerst niet. Hij was in prima conditie. We gingen op Sea Point wat eten. Hij heeft enkele auto's en motorfietsen weggedaan. Sommige zijn verkocht, andere weggegeven. Hij leeft van 20.000 gulden rente van zijn 260.000 gulden die hij in Nederland nog heeft staan. Een appartement gaat hij weggeven aan een oude dame en twee aan Michèle, zijn ‘aangenomen’ dochter. Verder kabbelt zijn leven rustig verder.

Theo's weduwe Nellie ziet hij nooit. ‘Ik heb nooit begrepen dat hij met een blanke kaffer trouwde. Hij vroeg mij eens met wie hij moest trouwen. Ik heb hem toen een advies gegeven dat hij in de wind sloeg.’

Ik nam een kamer in Saasveld Lodge aan Kloof Street, omdat het dicht bij de Libertas Flats in de Hofstraat ligt waar Hendrik woont. Niels Viljoen, de pianist, haalde me om 19:00 uur op. We reden met Chris, een jonge legerarts naar Carte Blanche. Het kostte veel moeite om de afschuwelijke muziek zachter gedraaid te krijgen, zodat we van ons samenzijn konden genieten.

Niels ontmoette vorige week een aardige, blanke jongen bij Sea Point, die enige tijd later een lang mes trok, hem beroofde en dreigde hem te vermoorden. Niels moest vechten voor zijn leven.

24 maart 1997

Ik schreef Beatrix tijdens het ontbijt een briefje dat we waarschijnlijk de enige twee mensen zijn die vandaag aan mejuffrouw Buringh Boekhoudts geboortedag denken. Zij zal dit wel weer verkeerd interpreteren.

[p. 97]

Toen ik om 10:00 uur terugkwam in mijn kamer, was het zo'n herrie van het boren vanwege de verbouwing in Saasveld Lodge dat ik besloot te verkassen. Ze wilden me toen ik uitcheckte echter geen 150 rand terugbetalen. Ik liet de baas erbij halen en er ontstond een flinke ruzie waarbij ik dreigde de politie erbij te halen. Toen bond hij in, gaf mijn geld terug en zei dat ik nooit terug mocht komen omdat ik hem zo vreselijk had vervloekt. Ik zit nu in Arthur's Seat Hotel, in Sea Point.

Hendrik pikte me op en we reden eerst naar zijn flat. Het was daar de gebruikelijke rotzooi. Het bad was zwart van het vuil, overal stapels tijdschriften en troep. Eigenlijk was de bende niet te beschrijven. Ik kan niet anders concluderen dan dat hij totaal geen respect voor zichzelf moet hebben als hij in zo'n vuilnisbelt wil leven.

Er stond een foto van een nieuw vriendje, een jongen van zes die boven woont met zijn moeder en haar nieuwe vriend, die Hendrik voor pedofiel had uitgemaakt. Blijkbaar heeft er zich gisterenavond een scène afgespeeld, waar ik altijd al bang voor ben geweest. Hendrik murmelde defensief: ‘They can't prove anything.’

We reden naar Mariner's Wharf in Houtbaai waar Hendrik me op het terras op een vislunch trakteerde. Toevallig kwam ter sprake dat we ieder een koperen dier hadden gekregen bij de koperen bruiloft van mijn ouders. Hij had echter al lang geleden zijn koperen vlieg verkocht. Hoe kom je er in hemelsnaam op? Ik heb mijn liggende hond natuurlijk nog altijd. Emotionele waarde van een cadeautje van je ouders is immers onbetaalbaar! Toch was het een genoeglijk samenzijn waarbij we veel over vroeger hebben gepraat.

25 maart 1997

Vliegveld Kaapstad

Hendrik kwam tegen het middaguur. We aten een sandwich op het terras en later bracht hij me naar het vliegveld. Hij vertelde dat hij de Koran aan het lezen was, want hij vindt moslims eigenlijk ‘better people’ en zei te overwegen moslim te worden. Ik luisterde in totale verbazing. Hij zei niet over nijpende kwesties te willen praten, niets interesseerde hem trouwens. Eigenlijk waren we uitgepraat. Hendrik is zeer egocentrisch. Een totale kluizenaar, alleen geïnteresseerd in een klein groepje vrienden. Of, zoals hij zegt: boys.

18:15 uur, Impala bus

Er was een tijd dat ik reserveerde voor een vlucht vanuit Kaap-

[p. 98]

stad, maar nu kreeg ik een rotplaats op de vlucht van 15:20 uur naar Johannesburg. Het kan niet altijd feest zijn. Nu ben ik op weg naar huis en ik snak naar een kop echte koffie.

26 maart 1997

Hillbrow

Toen ik om 07:15 uur opstond, trof ik Peter aan, slapend in zijn stoel met Poes op schoot. Het ging me door merg en been. Peter Mokaba, anc Youth League leider, bekend geworden door zijn slagzin ‘Kill the farmer, kill the Boer,’ door Nelson Mandela beloond met de post van onderminister voor Toerisme en Milieuzaken, heeft nu zijn pijlen gericht op F.W. de Klerk, ‘the bald-headeded criminal, dripping with blood of innocent people.’ The Citizen roept in een hoofdartikel ‘Sack him’ maar dat is een far cry in this wilderness. Eens, als Mandela er niet meer is, zullen ze hier ook de landbouwgronden gaan onteigenen zoals in Zimbabwe al gebeurt. Zwarten kunnen het land niet bebouwen omdat ze liever onder een boom een sigaretje roken. Zonder toezicht en leiding van blanken zullen ze er niets van terechtbrengen.

kro-radio belde dat mijn bezwaar tegen Nieuwe Revu is afgewezen, want ik had moeten weten dat wat ik zei gebruikt zou worden. Ik antwoordde: ‘Dat is niet mijn klacht. Mijn klacht is: mag een journalist in het geheim een opname maken.’ Trouwens, we weten allemaal wat de Raad voorstelt. Ik zal het regelen als ik terug ben.

Rens Broekhuis belde vanavond. Hij dacht dat Theo een uitweg zoekt om niet naar Zuid-Afrika te gaan, misschien wil hij het uitstellen. Ik antwoordde dat dit de regeling met Buthelezi zou schaden. Dat begreep hij, maar Theo kan om familieredenen niet komen op 5 of 6 april.

Volgens Rens deed geld er niet toe, toen ik het over het kostenaspect van het mogelijk verplaatsen van de afspraak had, het ging hem uitsluitend om de inhoud. Maar hij weet niets over de inhoud, laat staan over de inhoud van mijn leven. Het is bijna amusant als het niet zo pathetisch was. Hij wilde komen als Landman een televisie-interview wilde geven, want Ellen had gezegd: ‘Ze zeggen meer voor televisie dan tegen een advocaat.’

‘Zij weet er helemaal niets van,’ zei ik, ‘want dit is allemaal nieuw voor haar.’

[p. 99]

27 maart 1997

Rotunda busstation

De bus ging stuk - het regent weer - en de ruitenwissers doen het niet, dus ze belden een monteur. Translux is altijd onbetrouwbaar.

De gammele bus werd door een blanke monteur geopend en hij hakte in op de moeren. Ik besloot maar weer naar huis te gaan. Er is toch geen lol aan met dit weer in Pretoria.

Hillbrow

Ik was bij het postkantoor waar een meisje met kaalgeschoren hoofd achter de balie zat. Ik wees een zwarte die achter mij in de rij stond daarop. Hij legde me vervolgens uit dat het in sommige Afrikaanse culturen gebruikelijk was het hoofd kaal te scheren in geval van de dood van een ouder of een ander persoonlijk drama. Ik bedankte hem uitvoerig voor die informatie. Zo leer je iedere dag weer wat anders.

Vroeg oud-burgemeester Nelson Botile van Soweto of hij generaal Holomisa voor me kon vinden. Ik zei hem dat ik een vindersloon voor hem had. Hij vroeg meteen om 10.000 rand, wat natuurlijk absurd is. Hij zei dat ik Holomisa niet moest laten weten dat we ook Buthelezi en Viljoen zouden gaan filmen.

Ellen Pasman was weer aan de lijn. Ze was heel druk geweest. Zaterdag zou ze twee uur met Hofland praten. Over Lubbers geen woord. Ze had Christo net gesproken en zit nog steeds achter zijn toestemming van het ministerie aan om te mogen getuigen. Ellen heeft Christo dus kunnen bereiken. Vreemd, want ik probeerde het meerdere keren en mij lukte het niet.

Ellen had die toestemming voor Christo om te spreken beter kunnen laten rusten. Ze doet teveel en verpest teveel, vrees ik. Het contract met Shooting Star is ook nog nergens in zicht. Het gaat dus niet goed met mijn zaak, die sinds 14 november 1996 geheel is lamgelegd.

Ellen belde net weer. Lubbers kan op 10 april.

‘En Melkert,’ vroeg ik.

‘Ik bel morgen.’

‘Ja, op Goede Vrijdag zeker.’

Ik probeerde Ellen nu uit te leggen dat ze blijft denken als een Nederlandse trut, in plaats van rekening te houden met Zuid-Afrikaanse toestanden. Als ze teveel aandringt bij de Zuid-Afrikaanse ministeries - zoals ze per telefoon zei dat ze deed - worden ze alert genoeg gemaakt om Christo thuis te houden en hem te verhinderen om naar Den Haag te gaan. ‘Waarom hou

[p. 100]

je nu niet eens op met Hollands denken, want je verpest alles.’ Ze eindigde het gesprek met: ‘Toedeloe.’ Dat moet ze niet teveel doen. Ik heb verdomme weer pijn in mijn hoofd van deze conversatie.

28 maart 1997

Ik zei tegen Peter dat zijn grote plant er zo mooi bijstond. ‘It was dying until I gave it twice a week Chinese tea,’ antwoordde hij.

De hele dag gelezen.

29 maart 1997

Het is 09:00 uur en Peter is nog steeds niet naar bed geweest. Hij is ook high. Ik zou eigenlijk dronken moeten zeggen, maar dat woord probeer ik voor Peter te vermijden. Ik weet niet wat en hoeveel hij gedronken heeft. Ik vroeg hem een aantal keer te gaan slapen. Ten einde raad zei ik: ‘Ik ga naar mijn eigen kamer, want ik heb geen zin naast een idioot te zitten.’ Mijn ergernis was tot het kookpunt gerezen en ik was in staat hem aan te vliegen om hem in bed te krijgen.

10:00 uur

Eindelijk waggelde hij naar zijn slaapkamer waarbij hij nog tegen een tafeltje in de gang aanliep.

10:40 uur

Ik voel me weer totaal ellendig, maar ik moet het bevechten. Mijn oude vriend Jabulani Patose belde, net terug uit de gevangenis voor ‘een zaakje uit 1992’. Hoe is het mogelijk, zo'n slimme en veelbelovende Zuid-Afrikaan.

Ellen belde. Zij had anderhalf uur met Henk Hofland gesproken. Hij wilde nu meer helpen, zelfs door te schrijven, had hij haar toegezegd.

Ik schreef Henk of hij een tekst voor een oproep in de Volkskrant wil schrijven om mijn rechtszaak te laten beëindigen, en ervoor te zorgen dat de goede namen ondertekenen. Theo gaat hem dinsdag vragen aan de film mee te doen. Het is te vroeg, maar wie weet?

Rens belde dat hij in ieder geval zal komen. Even later belde Theo dat hij de opname met Jan Tromp wel goed vond, en dat hij Ellen een brief wilde schrijven. Ik zei hem niets te doen.

19:30 uur

Ik sprak lang met Edwin over Peter en ook over de botsing vo-

[p. 101]

rig jaar in Nederland naar aanleiding van het drinken. Edwin denkt dat Peter tegen een zenuwinzinking aan zit. Hij vroeg of het zou helpen als Peter snel zijn familie zou bezoeken. Edwin is ook bang dat Peters eigenwaarde in het geding is, omdat hij in zijn huidige positie zeer afhankelijk van anderen is. Het is allemaal een terugslag, volgens Edwin, op het overlijden van zijn moeder. Maar toch vond hij het rouwen om Peters moeder geen geldig excuus.

Ik probeer Edwin altijd positief te benaderen, maar er zitten altijd weer addertjes onder het gras. Edwin denkt dat Peter in een midlife crisis zit, ook omdat hij niets om handen heeft. Hij mag in Zuid-Afrika als Nederlander niet werken en hij piekert dag en nacht over zijn onzekere toekomst. Het is eigenlijk allemaal zo begrijpelijk.

Ik vind het hartverscheurend Peter in deze situatie te zien. Ik zou het liefste vandaag nog naar de Westerkade terugkeren. Hoe kan je geduld opbrengen voor iemand die zo zijn zelfcontrole verliest? Wat ik Edwin kwalijk neem, is dat hij die flessen whisky blijft kopen. Peter nam Prozac nadat zijn moeder overleed en is toen drie maanden met drinken gestopt. Ik wil er geen deel van zijn en met hem aan tafel zitten als hij in deze staat is. De reis is dus toch weer verpest.

0:30 uur

Peter stond op vlak voor Edwin en ik naar het etentje gingen. Achteraf heeft Peter zo gelijk gehad dat hij niet is gegaan. Doug Maritz was prima, hij kuste iedereen op de mond. Tony, zijn vriendje sinds zeven jaar was er, een schilder. Het etentje werd gehouden in een typische nouveau riche villa, met een jonge zwarte bediende uit Zimbabwe. Er was veel wijn, en lawaai. David Hall-Green was er, de voormalige presentator van Good Morning South Africa met zijn vrouw Martha, die actrice is geweest. Ik liet vallen dat ik een gesprek met Buthelezi zou hebben. Hij suggereerde me te beginnen met de woorden van generaal Smuts, die eens zei dat uiteindelijk Zoeloes en Afrikaners de dienst uit zouden maken in dit land. ‘Het is een vergissing te denken dat Afrikaners dit land zouden hebben opgegeven,’ voegde David daaraan toe.

David wees ook op Mbeki, die een dictatuur zal beginnen. Hij voorspelde veel problemen.

Ik vroeg David wat hij vond van Buthelezi als plaatsvervangend staatshoofd. ‘Tokenism,’ zei hij stellig. Ramaphosa was weggewerkt omdat hij geen Xhosa uit het noorden was. Het anc wordt gedomineerd door Xhosa. Ik had het rond elf uur

[p. 102]

wel gezien, en gelukkig stond Edwin een half uur later op om te gaan.

30 maart 1997

Goddank, sliep ik tot 09.30 uur, want ik was gisteren doodop. Zwarten maken overal een zootje van, het is nu allemaal op sabc. Voor rechtgeaarde Afrikaners moet het een ramp zijn om aan den lijve mee te maken wat er met hun land gebeurt.

Vanmiddag kwam Ziane, een typische Afrikaner jongen (blond, lang, hoerig, zeventien jaar, whisky's op) voor het diner. Hij verpestte alles. Ik vond hem meteen onaardig en sleepte me erdoorheen.

Edwin wilde een nieuwe homobar gaan inspecteren. Peter wilde liever thuisblijven. Edwin en deze Ziane zetten me af bij Zoo, waar ik nummer 76 was. Het was er overvol: pants down night, maar op de een of andere manier was ik niet in de stemming. Er was een soepele zwarte jongen, maar er waren ook veel oude dikke mannen die me de rillingen bezorgden. Veel nellie's¹²⁰ in leer; er werd veel gegrepen en aangeraakt, maar allemaal niet het echte werk. Ik ging na twee uur weg naar Club 58, waar ik een drag te pakken kreeg en werd doorgeblazen.

Toen ik thuiskwam waren the boys allemaal beschonken van de whisky - vooral Ziane, die handtastelijk probeerde te worden. Ik ging snel naar mijn eigen kamer en vroeg ze de kamerdeuren dicht te doen. Ze hebben me nog een uur wakker gehouden, afschuwelijk.

120 Verwijfde homoseksueel.

31 maart 1997

Verbazingwekkend artikel van professor Makapela over het wangedrag dat hij bij studenten aan twee universiteiten en een technische hogeschool constateert. Studenten gedragen zich als criminelen en denken dat zij bepalen hoe de school geleid moet worden. Anderen die in een studentenraad zitten, eisen een auto en mobiele telefoon.¹²¹ Als ik zo'n artikel lees, wordt het me steeds weer duidelijk dat nrc Handelsblad en de Volkskrant niets publiceren over wat er echt in Zuid-Afrika gebeurt. Het is moedwillig negeren.

121 Sunday Times, 30 maart 1997.

11:00 uur, park

Toen Peter zei dat hij kort met Trees wilde praten omdat de lijn zo slecht was geweest, gaf Edwin hem een hatelijke en afkeurende blik. Ik zag het. Peter ging, kwam terug en zei dat de

[p. 103]

lijn bezet was, waarop Edwin opstond om een half uur naar zijn tante te bellen. Toen probeerde Peter Trees weer, die weg was. Ik zal mijn punt maken door Edwin 200 rand te geven, voor vier telefoontjes naar Trees. Ik kan echter evenmin vergeten dat Edwin Peter een paar jaar lang de krant met een vergrootglas heeft laten lezen.

Onze buren, in het twaalf verdiepingen tellende appartementengebouw Groot Drakenstein, allemaal zwarten nu, gooien hun vuilnis en matrassen zo naar beneden. Het is buiten één grote vuilnisbelt geworden. Hillbrow was vrij van kakkerlakken, maar sinds de zwarten deze wijk binnenkwamen is de plaag begonnen.

Uit het hoofdredactionele stuk in The Economist wordt duidelijk dat de vergroting van de navo tot doel heeft de Russische invloedsfeer in Europa te beëindigen.¹²² Dat vindt Moskou nooit goed.

122 The Economist, 15 maart 1997.

22:15 uur

Peter wachtte tot Edwin in bad zat, om rustig naar Trees te kunnen bellen. Dus toch.

1 april 1997

We gingen gisteravond allemaal voor middernacht naar huis, en ik drong er bij Peter en Edwin op aan voor vier uur te gaan slapen. Ik denk dat ze dat ook gedaan hebben.

Ik heb Dhlamini gefaxt of wij op 10 of 11 april Buthelezi in Ulundi kunnen filmen.

De dagen zijn voorbij gekabbeld. Ik wacht op de komst van de televisieploeg van Theo van Gogh. Peter hoopt dat ik een weekje langer blijf, wat afhangt van Buthelezi, generaal Viljoen en Christo Landman.

Christo belde dat hij akkoord ging met filmen donderdagochtend.

Jabu Patose had bij Peter een bericht achtergelaten waarom hij om 10.00 uur vanmorgen niet was op komen dagen. Hij had problemen, want hij was om politieke redenen in de gevangenis gezet. Hij belde om 12.00 uur weer en zei dat hij 11.000 rand nodig had. Hij had al 8.000 rand bij elkaar en hoopte dat ik 3.000 rand voor hem kon regelen. Ik heb hem daarin direct moeten teleurstellen. Hij zou misschien later nog komen.

In The Citizen las ik zojuist dat generaal Bantubonke Holomisa een kantoor had geopend in Kariba House in Johannesburg.

[p. 104]

Dat spaart me vindersloon voor Nelson Botile uit. Ik nam meteen een taxi naar Carlton Center. Daar staan nu allemaal geüniformeerde bewakers om mensen tegen onheil te beschermen. De taxichauffeur zei: ‘Ik hoop dat de misdaad ophoudt, want die vernietigt ons land.’ Ik werd door twee beveiligers begeleid door een groot, nog leeg kantoor. Holomisa was er alleen. De generaal gaf een uitzonderlijk slappe hand, maar hij ging akkoord met een interview van tien minuten. Ik werd terug begeleid naar een taxistandplaats.

De taxichauffeur, een Zoeloe, vertelde dat zijn auto vorig jaar gewoon gewapenderhand was ingepikt. Hij was ervan overtuigd dat de politie samenspande met de misdaad.

Alles viel op zijn plaats. De heer Dhlamini belde dat we Buthelezi op 3 april in Ulundi konden filmen. Dat was te snel, maar op 10 april om 11:00 uur in Pretoria was ook goed. Ik belde meteen kolonel Uys en vroeg of we op 11 april generaal Viljoen mochten filmen.

Ik heb meteen de klm voor 15 april geboekt.

Piet Uys belde terug dat we Viljoen op 10 april om 08:00 uur konden filmen. Piet gaat zelf met vakantie. Drie interviews zijn geregeld.

Vanavond ging ik uit eten met Bart Luirink, voormalig journalist voor De Waarheid. Hij woont hier sinds 1990. We spraken bijna drie uur. Hij zegt dat het homoleven hier duizendmaal beter is dan in Amsterdam. En hij heeft gelijk. ‘Does he like blacks,’ vroeg Edwin later. Dat zou een deel van het verhaal kunnen zijn.¹²³

Tijdens het bezoek van Beatrix aan Zuid-Afrika had hij ambtenaren uit de hoek van de rvd horen zeggen dat ze blij waren dat ik mee was en dat de rvd het altijd oneens was geweest met het beleid van Buitenlandse Zaken. Het had Bart hypocriet in de oren geklonken.

Bart is kennelijk pro-anc, maar hij noemt Mbeki een machtswellusteling en Holomisa omringt zichzelf nu met teveel zwarten die met het apartheidsregime hebben samengewerkt.

Peter en Edwin hadden een actrice voor het eten uitgenodigd. Het was een werkelijk prachtig meisje.

Later toen ik thuiskwam van het etentje met Bart zaten we te praten, en wat me steeds weer frappeert, is dat Edwin twee to-

123 Redactie: Anti-apartheidsactivist Bart Luirink was minder genuanceerd: ‘Austrian politician Jörg Haider was rightwing, and gay. Nazi leader Ernst Röhm was gay. Dutch King of Conspiracy Willem Oltmans was pro-Apartheid and hunting black boys to satisfy his sexual desires. Some things go well together.’ https://www.bartluirink.nl/blog/terreblanches-naive-widow-2

[p. 105]

taal tegengestelde persoonlijkheden heeft. Een kant is engelachtig, de andere ijskoud en verschrikkelijk. Hij vertelde eens in Harrods iets te hebben willen kopen. Hij wachtte op zijn beurt. Toen die gekomen was, begon de man hem net te helpen toen een zeer belangrijk personage arriveerde, ‘some countess or whatever’. De man liet hem weer staan en hielp eerste de dame. Edwin wachtte opnieuw. Toen de man terugkwam zei Edwin: ‘How did you dare treat me like that? This firm has members of the board. They have sons. I am such a son. I will report you and see that you get discharged.’ Je weet nooit of hij zoiets ter plekke verzint en prima opvoert, of dat het echt is gebeurd. Het blijft voer voor psychologen. Misschien is dit wat Peter intrigeert. Mij allerminst.

Ik ging om 01:15 uur naar bed en zij beloofden vroeg onder zeil te gaan, maar om 05:15 uur zaten ze nog te praten. Dat soort geklets is ziek en niet normaal, maar ik kan het niet veranderen.

2 april 1997

Vandaag zal het gesprek met de nvj plaatsvinden. Het zal me benieuwen.

Een zeer aarzelende Rens Broekhuis belde. ‘Ben je zeker dat ze zullen zeggen wat we nodig hebben?’ Even dacht ik: geen wonder dat idtv hem afdankte. Hoe moet ik dat weten?

‘Heeft het wel zin dat we komen?’

Ik vermeed mezelf op te winden, maar zei wel dat hij van mij helemaal niets weet, en van Zuid-Afrika nog minder. Ik ben gewend dat je iets wel of niet doet, maar dat gekwakkel is me totaal vreemd.

‘Als Theo het maar kon doen,’ zei Rens. Hem zou ik met zijn ruwe manieren niet op Buthelezi of Viljoen willen loslaten. Die man is nooit ergens geweest, en van Afrika weet hij helemaal niets. Maar toen begon Rens over de prijs van de hotelkamers. ‘Je zei dat je met een Nederlandse ploeg wilde komen, want het ging niet om het geld maar om de inhoud,’ zei ik. Zeurpieten en niet anders dan zeurpieten. Daarom maken de meeste Hollanders niets van hun leven, hun gedachten overspoeld door de vijven en zessen die ze hebben. Mens erger je niet.

Rens - en in dat opzicht ook Nicolaï en Pasman - veronderstelt dat als hij Zuid-Afrika binnenkomt (en op zijn minst blanken tegenkomt), hij dezelfde soort ontmoet. Wat hij niet weet, is dat ze misschien twee ogen en twee benen hebben en er zoals wij Nederlanders uitzien, maar dat hun geest totaal anders

[p. 106]

werkt dan we gewend zijn. Totaal andere normen en waarden gelden hier, en ze vragen ook om een totaal andere aanpak. Hij begrijpt er geen moer van.

Overigens worden alle gesprekken afgeluisterd en zit de lijn vol fluittoontjes als ik met Holland bel.

Ik heb Holomisa nog gebeld en de afspraak om te filmen vastgelegd op 9 april om 11:00 uur.

13:15 uur

Voor het eerst in Zuid-Afrika ben ik persoonlijk bedreigd. Ik kwam van Claim en sloeg linksaf om naar huis te gaan, toen acht jonge zwarte vechtersbazen riepen: ‘Come here.’

‘No, I go home,’ zei ik en liep verder. Twee van hen kwamen me achterna rennen en ter hoogte van de slijterij greep een van hen mijn linkerhand in een poging mijn ringen van mijn pink te schuiven. Dat lukte niet en ik snelde de drankwinkel in. ‘We will shoot you,’ riepen ze en renden weg. Ik stond te trillen op mijn benen en probeerde later rustig naar huis te lopen. Deze jonge, werkeloze zwarten zijn de vloek van dit land. The Citizen publiceerde gisteren nog een gruwellijst.¹²⁴ De zwarte vechtersbazen willen blanken dit land uit hebben, maar het ontbreekt ze aan de hersenen om te begrijpen dat dit de kortste route naar vernietiging van het land is.

Ik belde Bart Luirink om te vertellen wat ik had meegemaakt. ‘Ja, dat zijn vervelende ervaringen,’ zei hij.

Nicolaï belde eind van de middag op over het gesprek met de nvj. Toen Verploeg zag dat Ellen mee was gekomen, vluchtte hij eerst de trap op. ‘Pasman is erbij,’ zei hij. Verploeg sprak een uur lang alleen tegen Nicolaï alsof Ellen niet in de kamer was. Pas na een uur kruisten de ogen van Verploeg en Pasman elkaar voor het eerst. Kun je nagaan wat de algemene secretaris van 8.000 journalisten in dit land voor een type is. Niemand merkt dit. De eis bleef dat ik eerst publiekelijk excuses aan hem diende te maken voor de nvj ooit nog een vinger zou uitsteken.

Peter noemde dit absurd en bepleitte dat als ik als journalist in Algerije zou worden gemarteld, Verploeg ook verplicht was mij als lid van de nvj te helpen. Dat was waar, maar de eis bleef. Over een bezoek aan de Kamercommissie, zoals Lubbers had voorgesteld, werd zelfs niet meer gerept. Dus ook die missie is mislukt. Bij vertrek had Abram Peter Nicolaï nog toegevoegd: ‘Bel nog maar eens als Willem in Algerije wordt gemarteld.’

124 Zie bijlage 39.

[p. 107]

Ben na vanmorgen niet meer op straat geweest. Edwin vroeg Peter nota bene om naar de bank te gaan op Pretoria Street, wat ik een misdadig verzoek vond. ‘Ik loop vlug,’ zei Peter. ‘Alsof dat enig verschil maakt,’ snauwde ik.

Edwin zei dat het steeds duidelijker wordt dat ze hier weg moeten. Maar ze gaan nog niet vanwege zijn tante Bokkie.

Edwin moest weg voor werk, dus hebben Peter en ik gezellig samen lamsboutjes gegeten. Hij wilde verder niet meer over het voorval van vanmorgen praten, maar voor mij is het een alarmerende waarschuwing. Ik zal zeer voorzichtig zijn tot 15 april en dan kom ik nooit meer terug naar Hillbrow. Het is te gevaarlijk geworden. Het is waanzin om hier nog langer te zijn.

3 april 1997

08:30 uur, Translux bus naar Pretoria

Eindelijk heb ik tijd om over Dolly het schaap te lezen.¹²⁵ Is klonen in wezen hetzelfde als fotokopiëren? Eigenlijk interesseert het me niet.

Een omslagverhaal in Newsweek over bidden, stelt dat 54% van de Amerikanen dagelijks bidt.¹²⁶ Het is een gevaarlijke contradictie: een grootmacht, gedragen door een onvolwassen, goedgelovig publiek. 29% van de Amerikanen bidt een aantal malen per dag. Wat denken zij ermee op te schieten? 87% gaat ervan uit dat god, wie dit ook moge zijn, heel dikwijls gebeden verhoort. Slechts 13% zou ieder geloof kwijt zijn.

De crook Uncle Bob kreeg een pagina in The Economist.¹²⁷ Dit had hij niet gedroomd als straatarme Indonesische student in een Amsterdams achterkamertje. Aanpappen met Suharto maakte hem miljardair. Daar weet ook The Economist blijkbaar verder niets van.

125 Time, 10 maart 1997.

126 Newsweek, 31 maart 1997.

127 The Economist, 29 maart 1997. Redactie: Uncle Bob is Mohamad ‘Bob’ Hasan.

12:15 uur

Ik had een intense conversatie met Christo Landman in het Holiday Inn. Hij vroeg waar de zitting van 23 juni om draaide. Het overviel mij, wat hij merkte, dus ging hij verder: ‘Ik zal in de rechtszaal verklaren dat Louw mij heeft gevraagd die brief te schrijven.’ Ik wist niet wat ik hoorde. Dat gebeurde die dagen dikwijls en is usance tussen een ambassadeur en diens tweede man. Volgens Landman blijft de brief van ambassadeur Louw een centraal stuk in mijn zaak tegen de Staat. ‘Als ik dat

[p. 108]

eenmaal verklaar in Den Haag, dan kan Den Hertog alleen nog via een spiritist de geest van ambassadeur Louw oproepen.’

Over generaal Viljoen zei hij: ‘In 1994 konden wij geen coup ondernemen, want Mandela werd wereldwijd op handen gedragen. We moeten dus wachten op het einde van Mandela, en dat is niet ver meer. Zuid-Afrika glijdt momenteel snel af naar chaos. Dat zit bij zwarten in de genen. Als de regering Mbeki de belangen van blanken verder niet schaadt, prima. Maar als er chaos zou komen, grijpt Viljoen zeker in. Vergeet niet, er zitten vijftig generaals als adviseur bij het Freedom Front. Zelfs de vader van de atoombom en lid van de atoomcommissie, W.L. Grant, zit bij ons.’

Ik wist gewoon niet wat ik hoorde. Ik zei me niet te kunnen voorstellen wat er zou gebeuren als Mandela zou overlijden.

Landman was overtuigd dat het dan chaos zou worden. Buthelezi zou namens de Zoeloes samen met de Afrikaners een einde maken aan de macht van het anc en de sacp om de orde te herstellen.

Christo komt ons 10 april halen en brengt ons naar Viljoen. In de namiddag zal hij zelf ons een televisie-interview geven.

23:50 uur, bed

Ik ging om 16:45 uur met de taxi terug naar Johannesburg.

Edwin zei dat Bokkie bij een bank eens een pistool op haar hoofd gericht kreeg en een zwarte haar ketting had afgerukt. Hij bedoelde eigenlijk mij duidelijk te maken dat ik geen herrie moest schoppen omdat iedereen hier wel iets heeft meegemaakt. Misschien heeft hij gelijk.

Toen ik in de avond even naar Club 58 ging, zei Edwin dat hij dit obsceen vond na zulke belangrijke gesprekken in Pretoria. Ik zou het besprokene juist zorgvuldig moeten overdenken en analyseren.

4 april 1997

07.30 uur

Wat Christo gisteren zei over het verweer van de Staat: ‘Allemaal irrelevant. Opnieuw word je doopceel gelicht en word je zwart gemaakt, wat totaal irrelevant is voor de zaak. De zaak is dat jij als journalist de plicht hebt de Staat te controleren en te bekritiseren. Dit heb je gedaan en je kreeg nog gelijk ook. De Staat heeft daarop gigantisch machtsmisbruik gepleegd, je zwart gemaakt en je reputatie gekraakt om je buiten gevecht te stellen.’ Ik heb wat Christo zei aan Peter Nicolaï geschreven en andermaal benadrukt dat ik graag wil dat Verploeg waar-

[p. 109]

maakt waar en hoe ik hem belasterd zou hebben, nadat hij eerst zelf op oneigelijke gronden het ontslag van Ellen heeft willen bewerkstelligen. Ik wil dat hij dit zwart op wit aantoont, zeker nu hij een publieke verontschuldiging eist. Eventueel in samenwerking met de advocaten en anders doe ik het alleen. Ik laat me niet door die idioot beschuldigen zonder dit ongecorrigeerd te laten.¹²⁸

Ellen Stork vraagt of Bart Luirink en ik morgen komen eten. Ik ging naar het postkantoor en kocht nog zes vaatdoeken voor de keuken hier, pikte wat tijdschriften op en deed wat andere boodschappen. En nu blijf ik thuis.

Men kan nu elektronisch e-mailcontact met de Klaagmuur in Jeruzalem hebben.¹²⁹ Ontstellend dat op dit late uur mensen in zogenaamd ontwikkelde landen in dit soort mentale onzin ronddobberen. The world isn't God's puppet theatre, staat er in de nieuwste Newsweek, maar het lijkt er anders steeds meer op.¹³⁰ Ook in Taiwan is er varkenspest. Er worden 1,6 miljoen (van de elf miljoen) varkens afgeslacht.

Ik moest Hans Pos schrijven dat ik het zogenaamde contract van de advocaat van Theo van Gogh vrijwel helemaal onbehoorlijk vond.¹³¹

Ellen Pasman belde en benadrukte dat Peter en zij het niet eens zijn over de toestand met de nvj. Verploeg had met juridische stappen tegen haar gedreigd vanwege het boek dat zij aan het schrijven is. Nou, dan zal ik eens een kort boekje produceren over de rol van de nvj inzake het verdedigen van leden. Persona Non Grata is in 1994 verschenen. Het wordt de hoogste tijd dat het een vervolg gaat krijgen - en deze keer in dagboekstijl.¹³² Ik zal Paul de Ridder hierover polsen en hem tevens informeren over de ontwikkelingen hier.

Christo zei dat slappe handen geven bij de Afrikaanse cultuur hoort. Ook hoor je elkaar dan niet recht in de ogen te kijken. Iedere dag leer je weer wat nieuws.

Peter zegt dat hij zoveel te lezen heeft, dat hij het niet kan bijhouden. Ze hebben weer tot diep in de nacht gekletst en gedronken.

128 Brief aan Peter Nicolaï, 4 april 1997.

129 Redactie: Dat ging via: ‘Internet Stad Virtual Jerusalem’. Men kon dan de stad virtueel bezoeken en in plaats van een gebed op een briefje in de Klaagmuur te stoppen, dat via een email doen.

130 Newsweek, 7 april 1997.

131 Brief aan Hans Pos, 4 april 1997.

132 Redactie: Dit zou De Staat van Bedrog worden

[p. 110]

18:00 uur

Een meisje van Shooting Star belde of alles doorging. Zij had nova gebeld om te zien of ze geïnteresseerd waren, en iemand had voorgesteld om Coetzee te filmen. Ik zei haar contact op te nemen met Leo Schenk (ikon). Ze bedenken van alles zonder met mij te overleggen en ik weet niet wat erachter zit. Zij zou misschien meekomen.

5 april 1997

Gisteravond weer een nummer in Club 58. Net toen ik thuiskwam werd er geschoten op straat, en later nog meer.

Jabulani Patose belde. Hij komt misschien maandag.

Ik was verbaasd dat Peter vertelde met Jan Kikkert en mij samen te hebben geslapen, en erbij was toen Jan en ik rommelden. Daar weet ik niets meer van, en ik betwijfel of het in mijn Memoires staat, wat allang geschreven is over die periode.¹³³

Toen ik Peter gisteren het laatste biljet van 200 rand gaf - van toen ik arriveerde - borg hij dit ogenblikkelijk op in een laatje in zijn eigen kamer. Het ging me door merg en been. Ik zou hem alles wat ik heb, willen geven, wat misschien ooit, op een dag, echt zal gebeuren.

Het eerste deel (1.000 pagina's) van de dagboeken van Isherwood is verschenen. Blijkbaar is zijn homoleven een centraal deel. Bij mij niet. Meer voor Arendo Joustra.¹³⁴

Dit is de eerste echte Zuid-Afrikaanse lucht sinds ik aangekomen ben op 14 maart, helemaal blauw en zonnig.

Ik kocht wat T-bonesteaks en andere dingen, om de gratis kamer en het dak boven mijn hoofd een beetje goed te maken. De overgrote meerderheid in Hillbrow is vriendelijk en normaal. Het zijn de loslopende, arrogante, criminele misbaksels die het voor iedereen verpesten. Edwin zei dat volgens zijn tante het de Nasionale Party was die het allemaal verpest heeft met de verdomde apartheid. Voor 1960 was er een algemeen geaccepteerde apartheid, die iedereen aanvaardde en waar men zich aanhield. Na het omzetten ervan in wetten, na Hendrik Verwoerd dus, begon de ellende en daar komt de haat voor blanken vandaan. Dat is wat we vandaag ervaren.

Het anc geeft toe een lastercampagne tegen Holomisa te hebben gevoerd.¹³⁵ Holomisa is wel de man die in staat is de criminaliteit aan te pakken.

133 Zie ook Memoires 1978-1984.

134 International Herald Tribune, 2 januari 1997. Christopher Isherwood, Diaries: Volume One, 1939-1960, HarpersCollins Publishers, Londen, 1996

135 Sowetan, 5 april 1997.

[p. 111]

Voormalig president van Frankrijk Mitterand had journalisten (over zijn onechte dochter) door een anti-terreureenheid van de gendarmes laten afluisteren.¹³⁶ Het archief hiervan had de geheime dienst in een garagebox in een buitenwijk aangetroffen. Het is duidelijk dat ze in Den Haag op dezelfde manier werken. De Franse kranten beschuldigen de hedendaagse presidenten in het Élisée ervan de sinistere praktijken van het ancien régime te doen herleven.

Rustig dagje. Het weer verandert, de goede kant op, eindelijk. Christo zei ook dat als we Piet Colyn zouden ondervragen, hij zou zeggen dat hij van de Zuid-Afrikaanse ambassade in Den Haag had gehoord dat ik gehaat werd in overheidskringen. Dat zou inderdaad een mogelijkheid zijn. Ik moet donderdag eerst onder vier ogen met Buthelezi spreken. Ik zal een fax naar Ulundi sturen.

Ik ben met Bart Luirink een hapje gaan eten bij Ellen Stork, de gescheiden vrouw van ambassadeur Coen Stork. Zij is al jaren samen met journalist David Beresford van The Guardian. Ik dacht eerst dat Beresford teveel had gedronken maar, heel pijnlijk: hij heeft Parkinson gekregen. Zag onmiddellijk de triestheid in Ellens ogen, die overigens niet veranderd is.

Ellens lesbische vriendin Lisa was er ook, en er kwamen levendige discussies los. We belandden op het onderwerp van het dumpen van huisdieren door de ambassadeur in de buitenwijken van Havana. Er waren brieven over in Boekarest gekomen, toen hij daar ambassadeur was. Zij had toen die brieven beantwoord, en geschreven dat Coen nooit zoiets zou doen. Dus heeft Victor, zijn ambassadechauffeur, dit zomaar uit zijn duim gezogen?

Ook vertelde Ellen dat Saskia Röell-de Lange haar man ambassadeur Eduard Röell een leven lang tot een hel was geweest. In Londen hadden zij elkaar gekend. De werkelijke liefde van ambassadeur Röell was een aristocratische Deense dame geweest. Zij hadden samen twee kinderen. Beatrix schijnt hierover Van Mierlo een brief te hebben geschreven en gevraagd wat de regels hiervoor op Buitenlandse Zaken waren. Dit leidde tot overplaatsing van Eduard Röell voor de aankomst van Beatrix in 1995. De Deense dame was inderdaad naar Pretoria gekomen, ook omdat Saskia een beroerte had gekregen. Maar de ambassadeur was altijd alleen naar alle officiële gelegenheden blijven gaan. ‘Uiteindelijk heeft hij voor de voortzetting van zijn diplomatieke carrière gekozen,’ zei Ellen Stork, ‘en

136 The Citizen, 5 april 1997.

[p. 112]

heeft hij afscheid van de liefde van zijn leven genomen. Een waarachtig drama.’

Zij had mijn opmerking in de Volkskrant gelezen dat Beatrix gelijk had en dat een ambassadeur niet met een juffrouw van V&D naar een staatsdiner kon gaan. Ellen had toen gedacht: Willem moest eens weten hoe het zat. Die vriendin was een hoogadellijke dame uit Denemarken. Zo zie je wat een verschrikkelijke faux pas je kunt begaan, en onrecht doet aan reputaties en geweld aan de waarheid, als een lummeltje van de Volkskrant belt om sound bites te verzamelen voor een roddelrubriek. Ik schaam me diep voor deze zaak.

6 april 1997

Rens Broekhuis belde dat hij er pas op 8 april kan zijn, hij heeft familieproblemen. Peter maakt zich nu toch ook zorgen. Hij zei dat hij met Edwin was winkelen bij de Spar. Ze moesten wachten voor een stoplicht toen een minibus langskwam met de ramen open. Een jongen maakte het fuck you teken. Het beste zou zijn als ze meteen vertrekken. Normaliter was ik vanavond vertrokken, maar heerlijk dat er tien dagen bij zijn gekomen.

7 april 1997

Ik ging naar het postkantoor, maar je bent op straat je leven echt niet meer zeker. Je voelt de onveiligheid. Grote groepen nietsnutten, vaak werkloze jongemannen schuimen de straten af, en zijn uit op een braakje of erger. Het gaat helemaal niet goed in Zuid-Afrika.

Peter wil zijn haar laten knippen en een nieuw hemd kopen voor de filmopnamen die Rens gaat maken. Er komt niets van. Het meisje van Shooting Star belde nog of Rens wat mee moest nemen. Ik heb om drie pakken Douwe Egberts, en oude kaas gevraagd voor Peter. En ook een boek voor Buthelezi.

Jantje Tromp had me weten op te sporen omdat de Raad van State uitspraak had gedaan op mijn verzoek om inzage in de correspondentie tussen Buitenlandse Zaken en Zuid-Afrika tussen 1986 en 1992. Tromp dus vanavond voor een radio-interview voor Met het oog op morgen. Hij begint niet zonder genoegen met: ‘u hebt een nederlaagje geleden.’

‘Ik heb geen nederlaag gelegen, maar de democratie en het recht van de burger zijn dossiers te mogen inzien via de Wet Openbaarheid van Bestuur, heeft een nieuwe nederlaag geleden,’ antwoordde ik. ‘Buitenlandse Zaken zegt niets op papier te hebben en intussen worden mij opnieuw 261 stukken in

[p. 113]

verband met de staatsveiligheid onthouden. Vertaal “staatsveiligheid” maar rustig in “Haagse wetsovertreders die er voor zorgen dat ze niet achter tralies kunnen komen”.’

‘U haalt de duvel en zijn ouwe moer erbij, terwijl u uit bent op miljoenen,’ zei Tromp.

‘Als je Lubbers en vier oud-ministers van Buitenlandse Zaken zo wilt omschrijven, ga je gang,’ repliceerde ik.

Hij bleef maar terugkomen op ‘de miljoenen’ dat ik zei: ‘Gelukkig maar dat niet iedereen bij de Volkskrant mij zo vijandig gezind is als jij. Je vergeet dat het gaat om het principe van persvrijheid, dat zouden journalisten moeten beseffen, nu tonen collega's als jij nauwelijks solidariteit om mij in mijn strijd te helpen.’ En nu maar lekker knippen in het interview. Eigenlijk zou ik nooit meer een woord met die man moeten wisselen.

8 april 1997

Ik lag anderhalf uur wakker van het heen en weer lopen van Peter. Ik vond het vreselijk, omdat hij pas rond 05.15 uur ging slapen. Hij schreef een briefje, regelde mijn koffie en legde er een avocado bij.

Ik werk aan vragen, maar het loopt toch altijd anders.

Ik schreef Broertjes over Tromp, in de hoop dat van die kant toch nog wat positiefs komt.¹³⁷

Holomisa is ontzettend vaak in het nieuws, zelfs in het hoofdredactionele stuk in The Citizen.¹³⁸ Er werd weer een politieman in zijn dienst vermoord. Afschuwelijk. Er woedt hier nog steeds een guerrillaoorlog, maar niemand wil dat erkennen.

Rens Broekhuis had met Alitalia gevlogen, en zat in een zo goed als leeg toestel, waardoor hij had kunnen slapen. Hij is fit en wil na eerst Holomisa, morgenmiddag al in Hillbrow filmen, wat niet kan omdat Peter en Edwin dan nog liggen te slapen. Rens logeert in Krugersdorp, wat niet handig is, en gaat zondag al weer terug. Dat zo'n man dan niet bedenkt desnoods van eigen geld een paar dagen langer te blijven.

Edwin, die zich bij conversaties over het gedrag van mensen dr. Van Wijk noemt, hield er een theorie op na dat ik Eduard niet meer wilde omhelzen, uit angst om opnieuw verliefd te worden. Het is aardig gevonden, maar het is je reinste onzin, omdat ik Eduard - en op een bepaalde manier ook Peter - met geheel andere ogen zie; seksuele gevoelens jegens hen zijn namelijk totaal verdwenen. Alsof ze beiden hetero zijn.

137 Zie bijlage 40.

138 The Citizen, 8 april 1997.

[p. 114]

Christo dacht niet dat het enig verschil maakte of ik Pieter Swanepoel zou bezoeken ‘maar bel hem op.’ Dat doe ik dus maar niet. Als ik hier voor nrc Handelsblad of de Volkskrant was, zou het een andere zaak zijn.

Joa Calkoen volgende week. Ik belde ook Vic Vernède, misschien in het weekend.

21:15 uur

Ik ben een uurtje naar het winkelcentrum Rosebank gegaan. Peter heeft leuke foto's gemaakt, ook op het terras in Rosebank. We zagen de film Kids en ik was het er met Peter over eens dat de scènes te lang en saai waren.

We aten in een Thais restaurant, wat meer dan heerlijk was. Edwin en Peter maken dan met gemak een fles rode wijn soldaat. Met de film, 13 rand per stoel, was het een uitje van 200 rand. Peter kocht van zijn 200 rand een nieuw shirt.

9 april 1997

07:00 uur

Gisteravond kwam Peter om 23:15 uur in mijn kamer en zei dat ze ook vroeg gingen slapen. Om 04:00 uur hoorde ik ze nog praten. Hij liep steeds weer naar de keuken om whisky te halen. Het is een ramp die er plaatsvindt in het leven van Peter en het zal uiteindelijk verwoesten wat hij nog aan levensjaren overheeft. Ik heb niet de intentie om mijn aardse bezittingen na te laten aan twee whisky zuipende nietsnutten.

21:00 uur, Holiday Inn, Pretoria

Onze Afrikaanse filmploeg was er al toen ik om 10:20 uur arriveerde. Holomisa kwam zelf een half uur te laat, want hij moest eerst bij Mandela in Pretoria een brief afgeven over de oprichting van zijn nieuwe politieke partij. Alles ging prima. Het interview staat goed op film voor de documentaire van Van Gogh. Alleen aan het einde, toen hij zei dat hij op een dag zou worden geëerd voor de redding van Zuid-Afrika, had ik mijn vraagtekens.

Rens Broekhuis heeft ook in Hillbrow gefilmd, inclusief Club 58 en mijn slager, en tenslotte in de flat van Peter en Edwin. Later reden we met Rens, Peter en de filmploeg naar Pretoria, waar ik eindelijk eens rustig met Peter uit eten kon.

Peter heeft nu een gesprek met Rens, die me later hierover opbelde om te vertellen hoe belangrijk hij Peter voor de film vindt. Christo Landman komt morgenochtend naar het Holiday Inn om 07:00 uur ontbijten.

[p. 115]

10 april 1997

Pretoria

Om 07:00 uur verscheen Christo Landman. Hij was meteen op dreef. Zijn voormalige buurman Dijkstra was een navo-generaal, die bij de bvd belandde en vervolgens zich aansloot bij het Oud-Strijders Legioen. Dijkstra was een keurige militair oude school, in tegenstelling tot Van Oudgaarden, die was een proleet. ‘Als jullie ooit op televisie tonen hoe die frontorganisatie werkt, zou Den Haag in grote verlegenheid worden gebracht.’

‘Begrijp je,’ zei ik, ‘hoe ik over mijn collega's denk? Allemaal te schijterig om echt journalistiek werk te doen, want de Haagse structuren houden hen bij de Haagse les, omdat onmiddellijk sancties volgen.’

‘Ja, en Nicolaï en Pasman zijn naïef in het vechten tegen spionnenorganisaties,’ zei Christo. ‘Toen ik deel uitmaakte van de Veiligheidsraad en president P.W. Botha een kolonel opdracht gaf een studentenleider buiten gevecht te laten stellen (niet dood), dan liet ik in de notulen opnemen hier niet achter te staan. Je vriend Kees Knibbe heeft ook bvd-connecties. Hij belde me in Berlijn op en vroeg me om naar Holland te komen op uitnodiging. Het bleek achteraf een perfect georganiseerde operatie van de inlichtingendiensten te zijn. De bvd heeft een aparte geheime afdeling waar jullie in Holland nog helemaal niets van weten. De moraliteit bij deze mensen is lager dan van een dier. Een dier leeft bij instinct. Een mens is sluw en gemeen en doet letterlijk alles voor geld.’

We filmden vanmorgen eerst generaal Constand Viljoen van het Freedom Front. Daarna werden we in de Holiday Inn afgehaald door twee auto's, een pr-dame van het kantoor van prins Gatsha Buthelezi en mensen van de veiligheidsdienst. We reden in onze stoet door de hekken van het regeringscomplex en de privévilla's van de president en ministers in Pretoria. We stopten bij de regeringswoning van Mangosuthu Buthelezi, die mij hartelijk omhelsde. Omdat ik met amateurs werk, werd deze hartelijke ontmoeting niet gefilmd. Ik bracht eerst Peter bij hem, die hij kende en stelde toen de crew voor. Het gesprek verliep prettig en aan het einde benadrukte de minister van Binnenlandse Zaken van Zuid-Afrika met klem: ‘My people tell me your eviction from South Africa was done from Holland.’ Hij zei bovendien me te zullen steunen om de onderste steen boven te krijgen. Het was duidelijk dat we met deze uitspraak op film toch weer een stap dichter bij ons doel waren gekomen. Toen ik tegen Rens Broekhuis zei dat dit in het ka-

[p. 116]

der van mijn proces echt fantastisch was wat Buthelezi over de rol van Nederland zei, begon hij over Joop den Uyl.

Ik belde Ellen Pasman. Zij had P.L. Kruger op Buitenlandse Zaken in Pretoria aangeschreven om toestemming te geven dat Landman naar waarheid kon getuigen. Kruger had haar inmiddels een fax gezonden dat het oké was. Dat is dus toch gelukt, en het moet benadrukt worden: dankzij Ellens volharding. Vanmorgen had Christo nog gezegd: ‘Als ik met de rechter alleen zou kunnen praten, dan kan ik alles zeggen.’

Translux naar Johannesburg

Rens wilde Peter filmen in een kamer van het hotel. ‘Je schijnt niet te beseffen dat je in Pretoria bent,’ zei ik. ‘Zoiets doe je misschien in Londen of New York. Maar je moet naar de tuinen rond het parlementsgebouw gaan, waar alles in bloei staat en Peter gewoon in de setting van dit land opnemen.’ Hij toonde zich zwaar op zijn pik getrapt, waarschijnlijk vanwege de indruk die dit op het Zuid-Afrikaanse productieteam maakte. Mij zal dat worst wezen. Later kwamen ze terug en Peter zei: ‘Je hebt wel gelijk gehad, ik denk dat de opnamen en het interview heel goed zijn geworden. Mission accomplished. Het was een lekker tripje, Willem.’ Achteraf bleek dit het mooiste gesprek van Peter over mij ooit. Rens doet dit prima, maar de setting moet goed zijn. Intussen had ik de foto's, die Peter bij Buthelezi nam, laten ontwikkelen, die eveneens absoluut perfect waren.

Buthelezi zou een paar uur na ons gesprek weer tot plaatsvervangend staatshoofd worden ingezworen. Thabo Mbeki is in Washington en Mandela gaat naar Luanda. Wat me verbaasde was het antwoord van Gatsha dat hij zelf niet wist waarom de president juist hem iedere keer koos om plaatsvervangend president te zijn.

Terwijl Peter en ik terugreden met de Translux-bus naar Johannesburg, gingen Rens en de cameraploeg Christo Landman filmen.

11 april 1997

Hillbrow

Ik hoorde sinds gisteravond niets meer van Rens, terwijl ik erg benieuwd was hoe het interview met Christo was gegaan.

Toevallig belde Christo net zelf. Ik denk dat het interview goed was gegaan. Christo zei: ‘Nu ik toestemming van Kruger heb, kan ik je maandag dingen vertellen waarvan je haren recht overeind gaan staan.’ Ze hadden Christo blijkbaar niet verteld

[p. 117]

wat Buthelezi had gezegd. Toen ik Christo vertelde over Buthelezi's opmerking dat de problemen uit Den Haag kwamen, vroeg hij meteen wat hij daarmee bedoelde. Eigenlijk wist ik dat ook niet en had ik die vraag zelf moeten stellen.

Christo was verbaasd dat Ellen mij nog niet gebeld had, of op zijn minst de bevestiging van Kruger had gefaxt. Ik belde Ellen meteen om opheldering te krijgen. Zij had met Christo gesproken die haar had toegezegd een boekje over generaal Dijkstra open te zullen doen. Ellen had gisteren de indruk dat ik gedeprimeerd was, terwijl ik haar enthousiast opbelde om verslag te doen van het gesprek met Buthelezi. Ellen en haar storende projecties.

Peter vertelde dat Rens ook Henk Hofland ter sprake had gebracht. Het enige wat hij had gezegd, was dat hij hem enkele malen had ontmoet en dat hij een eminente journalist was.

‘Waarom heb je dat gedaan?’ vroeg ik.

‘Omdat hij nu gaat meedoen aan je film.’

‘Dat heeft er niets mee te maken. Je had gewoon de waarheid moeten vertellen. Je bent overal bij geweest.’

‘Ja, maar wat als hij zijn medewerking dan zou terugtrekken?’ Trouwens Rens Broekhuis was in de villa van Buthelezi meteen weg van de grand salon, en wilde daar filmen. Opnieuw heb ik gezegd dat daar geen sprake van kon zijn. De wereld weet wel dat er Rococostoeltjes in ontvangstzalen staan. Er stond geen plant of een bloemetje. Er werd niet in geleefd. We zijn toen lekker in de tuin onder een paar oude bomen gaan zitten.

02:00 uur

Peter en Edwin zijn weer dronken. Peter raaskalt en Edwin ziet er zwart en uitgepoept uit. De fles whisky staat open in de keuken. Ik heb ze nauwelijks goedenacht gewenst, verafschuwd door wat ik aantrof.

Edwin zei vanavond dat hij gefrustreerd begon te raken door wat er allemaal gebeurt in Zuid-Afrika. Ik reageerde met een geïnspireerd betoog dat dit land in een paar jaar tijd is veranderd van een tweede- naar een derdewereldland en dat de blanken in Zuid-Afrika zich nog niet hebben aangepast aan deze nieuwe realiteit. Zwarten regeren dit land, maar het ontbreekt hen aan kennis en ervaring en zullen uiteindelijk alles verwoesten. Het is dus tijd om het land te verlaten.

‘Why should we leave,’ zei Edwin.

Als dat nu nog niet duidelijk is voor hem, weet ik niet wat er dan nog moet gebeuren.

[p. 118]

12 april 1997

Ik was weer zo verafschuwd toen ik ze vannacht zo zag zitten. Het is zo ontzettend dom. Waarom doen ze dat?

De kranten belichten weer de uitzichtloze golf van misdaad in dit land. De misdaden zijn totaal irrationeel. Het lijkt een verlengstuk van de anti-apartheidstrijd, gepaard aan een algemene ontevredenheid over het feit dat de omstandigheden voor zwarten vrijwel onveranderd zijn. Veertig procent van de bevolking is nu werkloos, dus wat moeten ze anders doen? De macht hier in Zuid-Afrika is van de ene op de andere dag overgegaan naar derdewereld denkers. Wat dat voor gevolgen heeft zal over een aantal jaren wel duidelijk zijn.

De anc ziet de misdaadgolf als een onderdeel van een samenzwering, die ervoor moet zorgen dat de zwarten het land onbestuurbaar maken. Het moet dan leiden tot een militaire coup, die uitgevoerd zal worden in samenwerking met zwarte bondgenoten als Buthelezi en Holomisa, opdat de macht van de alliantie tussen anc, sacp en cosuta zal worden gebroken. Het is daarom ook opvallend dat Mbeki al wel gesproken heeft met Albright en de nationale veiligheidsadviseur van Clinton, maar nog niet met Clinton zelf, omdat de verwachting van de anc is dat de vs een dergelijke coup niet negatief zal benaderen. Mocht dat anc-scenario werkelijk bestaan dan zou ik hier zelf ook wel achter kunnen staan, als het resultaat de rechtstaat te herstellen zou zijn en de misdaad teruggedrongen kon worden.

Peter bracht met de boodschappen een flesje chocolademelk voor me mee. Hij vindt het vreselijk dat ik de vijftiende vertrek, maar het was uitstekend voor hem geweest dat ik er weer vier weken was, zodat we weer een beetje het contact kunnen hebben herstellen dat dertig jaar geleden begon.

10:30 uur

Ik heb toch weer last van een druk op mijn hoofd. Zodra ik terug ben in Nederland, zal ik ernaar laten kijken. Er is vast iets mis als gevolg van de stress.

Ik moet Edwin duidelijk maken dat hij nu misschien wel voor Peter zorgt, maar het kan best eens zo zijn dat straks de rollen omgedraaid zijn als Peter aanspraak kan maken op de sociale voorzieningen in Nederland.

15:45 uur

Otto Krause, waarschijnlijk een van de best geïnformeerde journalisten van dit land, nodigde me uit voor een smaakvolle

[p. 119]

lunch. Hij zei zich zoals de meeste Afrikaners gedemoraliseerd te voelen over wat er in het land aan de hand is. Hij wist niets over de mogelijke coup die men in anc-kringen schijnt te verwachten, maar als het netjes uitgevoerd zou worden, kon het ook wat hem betreft liever vandaag dan morgen gebeuren en zou het land weer op de rails kunnen komen.

Wat me altijd weer verbaast, is hoe die man met zijn homoseksualiteit strikt in de kast blijft. ‘Do they know in Holland you are gay,’ vroeg hij zelfs.

‘I wrote this myself in a magazine to stop the gossip. It's not really an issue.’

Edwin stelde voor om me af te zetten bij Champions, for old time sake, wat ik eigenlijk een ramp vond. Maar ja, ik was er al vijf jaar niet geweest en het leek als gisteren. Vroeger liep ik er altijd alleen naartoe, wat nu zelfmoord zou zijn.

Vervolgens ging ik naar Club 58 waar een zwarte, naakt tot de taille, naar me toe kwam en hij loodste me naar de achteruitgang. Een hoop andere nichten gingen eveneens achter hem aan, maar ik kreeg hem toch te pakken. Jezus, wat een jonge aantrekkelijke Swazi! Lang, babyface, met een doek om zijn hoofd. Hij vroeg me over mezelf te vertellen. We hebben geragd, totally wild, en ik pakte hem prachtig aan op mijn 71ste jaar en negen maanden.

13 april 1997

Het is zondag. Ik belde Peter Nicolaï en zei: ‘Je zit dus niet in de kerk.’ Ellen had hem niet verteld wat Buthelezi voor de camera had gezegd. Toen ik het hem vertelde, was hij dik tevreden ‘en je krijgt een dikke zoen van me.’ Ik hoorde een fluitje tijdens ons telefoongesprek, dus waarschijnlijk werden we weer afgeluisterd. Peter vroeg wanneer het materiaal naar Nederland kwam. ‘Langs andere veilige wegen,’ zei ik.

Het was een goede zet om Nicolaï te bellen en ik heb meteen een afspraak gemaakt om woensdag bij hem langs te komen.

13:30 uur

Ik ging even op bed liggen en luisterde via mijn oordopjes naar Prélude à l'après-midi dún faune van Debussy. De tranen liepen langs mijn gezicht. De zuiverheid en schoonheid van die muziek raakte me diep. Maar de triestheid heeft ook te maken met zorgen over Peter nu ik hem weer verlaat.

Het is prachtig weer, maar ik durf niet meer naar het park tegenover de flat. Je bent je leven niet meer zeker. Peter zegt dat er mensen zijn vermoord. Ook ga ik naar de winkel als de

[p. 120]

gangsters en moordenaars nog slapen, dan ben ik om 08:30 uur met de boodschappen terug.

21:00 uur

Om acht uur zei Edwin dat het eten gereed was, maar Peter wilde nog even wachten, want hij zou over een kwartier een Swazi-kid beneden ontmoeten, en vragen of de jongen een keer langs kon komen. In plaats daarvan kwam Peter om kwart voor negen met deze Robert naar boven. Ik rammelde en vroeg of we alsjeblieft konden gaan eten. Peter stak een sigaret op en snauwde: ‘Don't run this household. Go and eat if you want to.’ Dat heb ik dus gedaan, maar de avond was verpest. Duizendmaal heb ik geprobeerd de betekenis van prioriteiten aan te geven. Ik ben hun gast. De Swazi is een onbekende van de straat. Dat leer je niet van thuis. Dat is niet aan te leren. Dat weet je of dat weet je niet.

Om 22:30 uur kwam Peter mijn kamer in. Ze hadden nog steeds niet gegeten, maar de gast was weg. Of ik naar Club 58 wilde. Ik antwoordde: ‘Nee, geef me alsjeblieft mijn camera en de twee boeken die je nog hebt, want ik ga morgen naar Pretoria en vandaar naar het vliegveld.’

Peter duldt geen kritiek, helemaal niets. Dus hij werd weer woedend en schreeuwde: ‘Don't order me around. I will give it back in my own time.’ Dat was het laatste wat hij zei en kort daarna vertrokken zij.

14 april 1997

07:40 uur, Translux bus naar Pretoria

Ik heb geluk, want de bus van 07:00 uur had veertig minuten vertraging. Ik had een afschuwelijke nacht. Ik werd rond twee uur wakker omdat ze met ontzettend veel kabaal de afwas aan het doen waren. Daarna heb ik nauwelijks nog kunnen slapen. Ik stond om 06:30 uur op en voelde me verschrikkelijk. Er lag een brief van acht pagina's bij de koffie, maar ik heb het niet aangeraakt. In plaats daarvan liet ik een briefje achter dat de sleutels bij Louis lagen. Mijn camera en boeken had hij natuurlijk niet teruggebracht, dus die moest ik zelf uit zijn tas pakken, wat me nog meer irriteerde.

Heel vertederend, alsof zij wisten dat er iets niet in orde was, zaten beide katten op me te wachten toen ik vertrok. Poes ging zelfs mee naar de deur alsof ze wilde zeggen: weet je zeker dat je dit wilt doen? Natuurlijk is na een heerlijke tijd zo'n vertrek afschuwelijk, maar Peters gedrag was onacceptabel.

[p. 121]

10:00 uur, Pretoria

Mijn hoofd is weer zweverig en raar van de stress. Ik weet dat ik voorzichtig moet zijn. Maar door niemand, zeker niet door Peter, laat ik me afsnauwen of op die manier behandelen. Het vreemde is dat Peter toen hij naar beneden ging zei: ‘I look him over and ask him to come back some other time.’ Toen hij die Swazi-jongen toch mee naar boven nam, was mijn reis verpest.

Terras Holiday Inn

Op mijn hand zitten nog de krasjes van Peters poes. Ik denk aan hoe perfectly happy we hier twee dagen geleden nog waren. Het gaat me door merg en been als ik hem dronken zie rondlopen als ik opsta en hij alleen maar onzin kletst. De tranen staan achter mijn zonnebril. Cassius Clay, zoals ik de ober (een boksertype) al jaren geleden heb gedoopt, kwam ongevraagd koffie brengen.

Maar gelukkig kwam Christo Landman naar het terras en we lachten veel. We reden naar een Italiaan waar we spaghetti bolognese aten. Hij herhaalde dat een coup mogelijk bleef, maar niet zolang Mandela leefde. ‘Our army and our armaments are so sophisticated, the black army would not know how to react.’ Terwijl we zaten te eten, werd hij door generaal Viljoen opgebeld. Christo was gisteren met dertig mensen, onder wie generaal Steijn, ergens op het platteland bijeen geweest. Viljoen wilde de details van die bijeenkomst weten.

Hij was overigens nogal verbaasd over wat Gatsha Buthelezi over mijn zaak op film had gezegd. Hij is nog steeds bang dat Den Hertog zal vragen of Buthelezi misschien de Zuid-Afrikaanse ambassade in Den Haag bedoelde. Dat zou in mijn ogen alleen maar bevestigen dat de Nederlandse organisaties als Buitenlandse Zaken of de bvd de Zuid-Afrikaanse ambassade aan de informatie geholpen hebben om mijn uitzetting te rechtvaardigen.

Ik kan wel huilen om Peters leven. Wat heb ik verzuimd om te doen om hem een andere weg te wijzen, waarbij hij zich volledig kan ontplooien? Wat is de reden dat hij niet van de grond kwam? Hij zal een staatspensioen krijgen terwijl hij nooit iets met zijn leven gedaan heeft.

Ik haat het om hem pijn te doen, en ik weet dat ik dat doe door op deze manier te vertrekken, maar ik kon zijn nonchalance niet accepteren.

Nelson Botile belde nog om te vragen waarom ik hem niet had gewaarschuwd dat ik generaal Holomisa ging filmen. Ik kon

[p. 122]

natuurlijk niet zeggen dat ik geen zin had om hem 10.000 rand vindersloon te betalen, dus ik zei dat de televisieploeg dat niet wilde.

Edwin had een boodschap achtergelaten om hem terug te bellen. Ik aarzelde even, maar deed het toch. Hij vroeg hoe het ging. Ik vertelde dat ik om twee uur van hun wakker ben geworden en daarna niet meer kon slapen, weer problemen met mijn hoofd kreeg en ben vertrokken. Hij zei dat Peter en hij het verschrikkelijk vonden dat ik op deze manier was weggegaan. Ik zei hem dat het hele gedoe me teveel van slag had gemaakt en ik nu in bed lag om zoveel mogelijk rust te krijgen. Ik had vanmiddag geprobeerd Ellen te bellen, maar het duurde te lang voor ze naar de telefoon kwam. Toen ik lag te slapen belde ze terug. Ik zei: ‘Lief dat je belt, maar ik heb weer veel last van mijn hoofd.’ Ik kon nu niet met haar praten.

Edwin had nog gevraagd wat er met mijn hoofd was. Ik zei ‘zweverig’, maar er is ook een soort duizelig gevoel. Ik kan gewoon niet werken door de stress.

15 april 1997

Ik ben meer dan twaalf uur in bed gebleven. Mijn hoofd is nog niet helemaal normaal dus ik zal me erg rustig moeten houden. Ik heb bij het ontbijt een brief geschreven aan Peter en Edwin, ook om uit te leggen waarom ik niet meer naar hen bel voor ik vertrek.¹³⁹

Ik vind het vreselijk iedere morgen weer de misdaadverslagen in de kranten te zien. De gevoelloze moorden op jonge politiemannen zijn iedere dag weer een klap in je gezicht. Zwarten maken dit land onregeerbaar nadat ze hebben gekregen wat zij wilden. Zoals het hoofdredactioneel commentaar in The Citizen stelt: verzoening zoals Mandela wilde, veroorzaakt amok en hij steekt geen vinger uit om de bevolking een nieuwe impuls te geven. Dat is waar The Citizen over klaagt, maar in te slappe bewoordingen. Er is wel een kleine hint dat Afrikaners voor hun rechten op zullen komen, want The Citizen zegt te hopen dat het vreedzaam wordt.¹⁴⁰

Ik heb helemaal niets meer gehoord van Rens Broekhuis. Het blijft een mysterie waarom.

Ik moet zelfs alert zijn op mijn gedachten, want zelfs gedachten die irritatie oproepen tasten direct mijn hersenen aan en maken me duizelig.

Wat moet er toch gebeurd zijn sinds ik in 1990 ontdekte dat ik

139 Zie bijlage 41.

140 The Citizen, 15 april 1997.

[p. 123]

weer gesaboteerd werd, dat mijn capaciteit om om te gaan met ergernis - de stressknop - nu is dolgedraaid? Met deze kennis moet ik een manier vinden om er in eerste instantie zelf mee om te gaan, en daarna medische hulp inschakelen.

Ondanks mijn conflict met Peter apprecieer ik dat ik iedere minuut van deze reis op waarde heb weten te schatten.

13:15 uur

Nieuwe schok. Ik belde broer Hendrik ten afscheid. Hij had een serieus ongeluk gehad. Hij reed in zijn auto van de winkel naar huis, een afstand van vier minuten, kreeg een black out en reed tegen een paal, wat voorkwam dat hij in het ravijn stortte. Hij werd wakker in een ambulance. In het ziekenhuis kreeg hij wat hechtingen en de dokter zei dat het een epileptische aanval was geweest. Hij kreeg een recept voor pillen voor 200 rand. ‘Je weet dat ik tegen medicijnen ben, dus ik neem ze nog niet,’ zei hij.

Ik heb toch nog naar Peter gebeld, die zelf opnam. Hij bood meteen zijn excuses aan voor wat er gebeurd was. Ik zei hem dat we het er niet meer over hoeven te hebben.

‘We waren erg bezorgd om je,’ zei Peter. Ik zei hem dat ik me ook zorgen maakte en me nog niet normaal voelde.

Het hotel was duur, 530 rand (250 gulden) en de auto zal ook nog 120 rand kosten.

Ik sprak op het terras een jonge politieman aan die koffie zat te drinken. Ik zei dat ik dankbaar was voor het werk dat hij deed en dat het leek alsof hij oorlog ging voeren. Hij zei dat hij het korps wilde verlaten en zijn eigen beveiligingsbedrijf wilde beginnen. Maar ja, dan raakt hij van de regen in de drup.

14:40 uur

Ik ben aan mezelf en dit land verplicht om tijd te nemen over Zuid-Afrika te schrijven. Mijn koffer puilt uit van de knipsels en informatie, die ik in vier weken heb verzameld.

De klok tikt onverbiddelijk verder. Over drie kwartier zit ik in de bus van het Holiday Inn naar het vliegveld. Wanneer zal ik weer op dit zalige terras zitten?

19:00 uur, Johannesburg - Amsterdam

Peter had de foto's die ik hem had gestuurd van Poes en zijn studio ontvangen en vond ze geweldig. Hij benadrukte dat ik zo snel mogelijk mijn hoofd moest laten onderzoeken. Ik bedankte hem voor alles. ‘Willem, we had a marvelous time,’ zei hij.

[p. 124]

Het inchecken was een ramp. Ik moest aan de balie van klm een boete betalen. Ik had het bedrag niet in rand. Het meisje aan de balie zei dat 20 dollar 80 rand was, dus ik gaf er een biljet van twintig dollar bij waardoor ik de boete kon betalen. Maar dat kon ze niet accepteren zei ze. Ik moest het gaan wisselen bij de bank. Gelukkig was er een blanke leidingevende die de boel ter plekke oploste, ook omdat hij me hoorde zeggen dat ik genoeg van haar had.

De douane ging gelukkig soepel. Ik kreeg stoel 51H, wat in ieder geval bij een uitgang was.

Het is niet te geloven dat alle stoelen in deze jumbojet bezet zijn, terwijl tien jaar geleden de toestellen nagenoeg leeg waren.

23:10 uur

De tijd kruipt tergend langzaam voorbij. We zijn pas vier uur onderweg. Ik ben even achter in het vliegtuig gaan staan en bedacht me wat een verschrikkelijke luchtbus zo'n ding eigenlijk is: een vliegende doodskist.