Memoires 1992-B

[p. 11]

Johannesburg

1 juli 1992

Hillbrow

Peter kwam langs. Wouter had gezegd dat ‘de man in de boeken’ en de realiteit niet met elkaar in overeenstemming waren. Hij zag nu door mij heen. Peter vond het allemaal ‘erg naar’. Wouter had het gevoel gekregen dat ik hem als een baksteen had laten vallen. Dat is ook wel waar. Ik had zijn bezoek eigenlijk willen benutten om hem beter te leren kennen en een mening te vormen. Ik had eigenlijk ook twee dagen uitgetrokken om met hem naar Krugerpark te gaan. Maar toen hij kwam vertellen van Peter en Edwin drie blow jobs te hebben gekregen, dacht ik nee. Ik weet bovendien maar al te goed hoe subtiel Edwin kan stoken, dus Wouters change of heart tegenover mij is daar bekokstoofd. Alles was goed, tot Edwin in Hillbrow terugkeerde. Bovendien is Wouter nog steeds hogelijk onstabiel, wat de rest van het probleem is.

Aan Margareth Thatcher is de titel van barones toegekend. Ze zijn gek.

Mary de Haas relateert het geweld onder zwarten aan: ‘The lack of understanding among whites of black anger.’¹ Die dame is niet wijs. Zwarten vliegen blanken in de haren, evenals andere zwarten, omdat het land en de minds - op de eerste plaats bij het zwarte deel van de bevolking - in beroering zijn. Dagelijks worden blanken door losgeslagen zwarten vermoord. Alsof de Afrikaner niet in de smiezen heeft wat er momenteel in zijn land wordt aangericht.

Charles Krauthammer stelt in dezelfde krant dat embargo's tegen landen die zich volgens Washington misdragen, niets uithalen. Castro zit er na veertig jaar nog. Noriega moest door de 82ste Airborne divisie worden opgehaald. Een vn-embargo tegen Joegoslavië vanwege de gebeurtenissen in Bosnië haalde niets uit, evenmin als de verschillende embargo's tegen Irak. Krauthammer bepleit dan ook bij de huidige crisis in Haïti zo snel mogelijk mariniers te sturen.² ‘Power, specifically military

1 The Star, 1 juli 1992.

2 Redactie: De eerste democratische verkiezingen op Haïti - presidentsverkiezingen op 16 december 1990 en op 20 januari 1991 parlementsverkiezingen - leidden tot een grote overwinning van Jean-Bertrand Aristide en zijn partij Front National pour le Changement et la Démocratie. Zijn presidentschap werd echter acht maanden later door een staatsgreep van het leger omvergeworpen. Deze coup werd internationaal algemeen veroordeeld.

[p. 12]

power, has always been decisive in international relations, and despite the wish that we have now outgrown it as a species, it remains so.’

Allister Sparks is van mening dat De Klerk zich zou hebben vergaloppeerd, toen hij met een grote meerderheid het referendum won. Hij zou sedertdien met de gedachte hebben gespeeld dat hij misschien toch niet de macht aan het anc zou hoeven over te dragen. Hij maakte een officiële reis naar Ulundi om de Zoeloes naar zich toe te trekken. Prompt werd het anc als vijand nummer één gebrandmerkt. En op dat moment zouden ook de notoire inlichtingendiensten een begin hebben gemaakt met zwarten tegen zwarten op te zetten via zogenaamde vigilantes in de townships. Ook al zou de president niet zelf de hand in deze walgelijke gang van zaken hebben gehad, in de townships heerst de algemene overtuiging dat Pretoria opzettelijk de zwart-zwart botsingen organiseert.

Het is 22.00 uur. Heb de hele dag gewerkt. Ik moet verder. Ben op pagina 245.

2 juli 1992

Ben om 05.30 uur begonnen. Ik ben op ongeveer de helft van 1977.

Het anc heeft een beroep op alle zwarten gedaan om te stoppen met de beruchte necklace-executies. Intussen schijnt het anc het politieonderzoek naar het bloedbad in Boipatong te saboteren.

cosatu wil op 3 augustus het land platleggen.

In de vs keren tientallen politici het Congres de rug toe, misselijk geworden van het verziekte politieke systeem. Ik blijf bij mijn standpunt dat ‘Amerika valt’.³ Een lid van het Congres zegt zelfs nog nooit een fatsoenlijk gesprek met een journalist te hebben gehad, omdat men vaak niet wist waar hij het over had, bijvoorbeeld wanneer het over begrotings- of overheidstekorten ging.

De kracht van Larry King is dat hij overtuigend bezig is met vragenstellen. Hij geeft de indruk dat het hem werkelijk interesseert.

Ivanisevic heeft op Wimbledon tot en met Edberg 133 aces geslagen. Agassi, die nare dribbelaar versloeg Boris Becker.

3 Redactie: woordspeling naar Oltmans' boek America valt, Loeb & van der Velden, Amsterdam, 1979.

[p. 13]

Royal Sphinx uit Maastricht gaat de toiletten in het Kremlin vernieuwen.

Hans Gualthérie van Weezel heeft de Italianen bekritiseerd en gezegd dat het zeer de vraag is of in Rome de regering of de maffia de dienst uit maakt.⁴ Ik heb hem prompt een brief geschreven, mede naar aanleiding van het diepte-interview met Mark Kranenburg.⁵ Stel je voor dat Hans minister van Buitenlandse Zaken zou worden, dan zouden mijn problemen zijn opgelost. Maar voor zo'n post is hij veel te individualistisch, en misschien te integer.

4 NRC Handelsblad, 22 juni 1992.

5 Bijlage 1.

3 juli 1992

Themba gaf een brief af. Hij benadrukt dat hij me niets verwijt en hoopt dat we vrienden kunnen blijven. Het blijft een schat en het is jammer dat het zo loopt. Ik heb hem misschien teveel hoop gegeven.

Er kwam weer een mager stapeltje zogenaamde documenten van Buitenlandse Zaken over een visum naar Indonesië. Met die zogenaamde stukken kom ik er natuurlijk nooit. Ze zouden wel gek zijn als ze mij documenten geven waarmee ze zouden zijn te grijpen. Er is niet tegen te knokken.

Pretoria

Ik ben met Edwin naar Pretoria om een optreden voor studenten van hem als The Baroness von Reefenhausen bij te wonen. Het heeft in de Show Bizz Club plaats. Er worden duizend mensen verwacht vanavond. De man die de plek exploiteert, Eugene, wil het tot een mekka voor homo's ombouwen. Er komt een zwembad en een aanbouw met kamers. Het is een soort Coral Gables club in wording.

André Royackers kwam voor een kopje koffie naar het Holiday Inn. Hij had uit Holland de nodige telefoontjes en vier brieven ontvangen in reactie op mijn reportage in hp/De Tijd over de quarantainedag op de ambassade. Hij zei verder niets meer over mijn zaak gehoord te hebben, die nu afgedaan leek. Ik zei van mening te zijn dat zijn ambassadeur mij als burger van ons land best eens een formeel briefje had mogen schrijven tijdens mijn perikelen. Hij gaf te kennen dat de club van nu op de ambassade een geheel andere was dan die onder ambassadeur Carstens, die zeer rechts was. Over de wijze waarop Buitenlandse Zaken mij al die jaren in diskrediet had gebracht, zei hij: ‘Je weet hoe mensen op dit ministerie worden aange-

[p. 14]

trokken. Het zijn dikwijls oud-militairen die voor inlichtingendiensten werkten.’ André had drie jaar in Bagdad gezeten. ‘Er was geen militair attaché, dus ik heb als diplomaat ook militaire inlichtingen ingewonnen. Bovendien staat loyaliteit aan het ministerie zeer hoog in het vaandel op Buitenlandse Zaken.’

‘Oh, dus er wordt gelogen uit loyaliteit aan de minister,’ riep ik uit.

Hij was overtuigd dat Lubbers in augustus niet zou komen. Ik vroeg: ‘Op welke gronden? Op persberichten en krantengeklets?’

‘Ik ben bang van wel,’ antwoordde hij. Hij gaf toe dat het een treurige situatie was. De ambassade had minister Maij-Weggen met klem verzocht vooral niet de netelige kwestie van de reis van premier Lubbers in het openbaar te noemen. En wat deed ze? Prompt er toch over spreken. André is eigenlijk wel aardig, in tegenstelling helaas tot Hans Sondaal. Hij was van mening dat als Zuid-Afrika me zou uitwijzen, Pretoria verantwoordelijk voor mijn reis zou zijn. ‘Ze zouden ook je verhuizing terug moeten betalen, maar ze zullen wel een wetje vinden om er onderuit te komen.’ Ben naar Final Analysis met Richard Gere (en ook Kim Basinger en Uma Thurman) gegaan, want ik werd pas tegen middernacht in de club bij Edwin verwacht.

Eigenlijk een absoluut snertverhaal, deze film. Zag een jongen lopen, witte trainingsbroek, blauwe trui, blonde kop, beetje bruin, dermate gaaf, om helemaal holderdebolder van te raken. Wat hier rondloopt, is inderdaad niet te vergelijken met Johannesburg, behalve dan misschien de oogst aan de Randse Afrikaanse Universiteit.

4 juli 1992

Hillbrow

Edwins show duurde misschien maar twintig minuten en ik vond het een ramp. Ik zou niet graag de mij liefste persoon in de wereld zo omringd zien door louter gays, terwijl iedereen drinkt, zich bezat en onzin praat. Het is daar in feite een cruising whorehouse. Het is natuurlijk waar dat Edwin ook optreedt in Sun City, in gerespecteerde theaters en voor clubs die gefrequenteerd worden door de vriendinnen van Marike de Klerk. Alleen voor 150 homo's optreden vanavond was exceptioneel. Ik vond hem zeer beperkt echt geestig en de geluidsinstallatie werkte niet goed, dus je kon hem niet altijd horen.

Het was een helse job om tijdens de rit terug naar Johannesburg op geen enkele manier te laten merken dat ik het eigenlijk af-

[p. 15]

schuwelijk had gevonden. Bovendien was het jeugdige publiek allesbehalve enthousiast. Ik hoorde hem Peter een geheel ander verhaal vertellen.

De Klerk heeft eindelijk eens ferme taal jegens het anc gebruikt. ‘They want to force their views of the rest of society through confrontation and mass mobilization. This will not be tolerated.’

Aartsbisschop Desmond Tutu voert een kruistocht tegen de Zuid-Afrikaanse deelname aan de Olympische Spelen.⁶

Klaas Jan Hindriks staat in The Star. Hij zou met een team van Foreign Media Affairs en een dusdanige groep uit Moskou, Progress, het geheime graf van Hitler en diens vriendin Eva Braun hebben gevonden. Er schijnt veel heisa over te zijn in Europa. Wie kan dit wat schelen?

6 The Citizen, 3 juli 1992.

5 juli 1992

Themba kwam laat nog naar Champions en dronk weer teveel. We hebben tot 03.00 uur gesproken. ‘I really loved you, but you fucked it up. Who will take care of you when you are old? I would have washed you. Peter has Edwin.’ En met gekwetste trots: ‘I will never sleep with you again. I won't waste my time. You know how many men want me, every hour, every minute? And I wanted an old man. I never before wanted an old man. But I wanted you and you misunderstood.’ Integendeel, ik begreep het juist precies en het was nodig zijn gevoelens met kracht te bestrijden, want ik kon ze niet in die zin beantwoorden. ‘You make me feel good, Willem, you make me laugh. I will never forget you.’ Wat hem de meeste pijn had gedaan was dat ik in mijn brief had geschreven: ‘I miss you.’ Dat was gewoon waar. Terwijl we spraken, kregen twee zwarte jongens ruzie over Themba.

Nelson Mandela heeft tegengesproken dat het anc van plan zou zijn met geweld de macht in het land over te nemen, zoals De Klerk zou hebben beweerd.⁷ ‘We believe,’ aldus Mandela, ‘that democracy will be achieved through fruitful dialogue.’ Dat zei Mandela tegen journalisten tijdens een bezoek aan Nigeria. ‘The whole process of negotiations comes not from De Klerk but from the anc,’ zei hij ook nog. Hij heeft wel meer de neiging zaken op hun kop te zetten. De buitenwereld schijnt dit niet te merken en blijft blindelings met hem weglopen.

Ken Owen signaleert: ‘As usual, things are not what they

7 The Citizen, 4 juli 1992.

[p. 16]

seem. We South Africans, black and white, live in two worlds. We are drenched in propaganda, but we know little of what happens on the ‘other side’.’ Waar je Ken Owen nooit over hoort, is welke bovenkamers aan de andere kant opereren om de overgang van apartheid naar zwarte zelfbeschikking tot stand te brengen. Vooral de rol van de sacp is belangrijk, omdat van daaruit het anc constant op scherp wordt gezet.

Chris Hani zei al in 1990 dat ‘violence will not stop until egos are buried.’ Die opmerking komt in de buurt van de discussie in welke staat van ontwikkeling de meerderheid van minds in dit land zich bevindt, ondertussen volop meesprekend, meedenkend en meehandelend, ondertussen vrijwel altijd over onware of zeer onvolledige informatie beschikkend. Er wordt geoordeeld aan de hand van onzin.

Als Anthony Lewis in The New York Times De Klerk een Gorbatsjov noemt, ‘with no Yeltsin in sight,’ zit hij ernaast.⁸ Dat heb ik hem naar zijn kantoor in Boston geschreven. P.W. Botha was de Zuid-Afrikaanse Gorbatsjov, want hij was het die, zij het vooralsnog in het geheim, de onderhandelingen met Mandela begon. Hij was het die stap voor stap naar geplande hervormingen wilde toewerken, terwijl hij de apartheid vooralsnog wilde handhaven. Zoals Gorbatsjov feitelijk dacht geplande verbeteringen te kunnen aanbrengen in het marxismeleninisme. De Klerk is als Jeltsin. Hij heeft P.W. Botha verraden, zoals Jeltsin dat met zijn voormalige kameraad Gorbatsjov deed, die Jeltsin nota bene naar Moskou haalde. De Klerk leverde zijn partijkaart van de apartheid in, zoals Jeltsin dit met zijn cpsu-lidmaatschap deed.

Ik schreef aan Lewis: ‘Does anyone, including you, give a serious thought to the fact that South Africa is a cacophony of uninformed, uneducated minds? As an anc top insider recently reminded me, “if 200.000 of our 30 million people understand what democracy is, we should be lucky. Most abide by solutions as neck-lacing and shooting the guy with different views.” Therefore, South Africa is a kind of new frontier experiment with immigrants from all over the globe, as if you were trying to link up brains of France and Uganda within a unitary state. If one would compare the present rsa with a symphony orchestra, the players will not and cannot enter into playing the score in front of them, because they have not beforehand been able even to tune their instruments to the same tone. That, dear collegue, is causing the discordant notes between millions

8 The Star, 5 juli 1992.

[p. 17]

of minds within the borders of South Africa. One shivers to think what course these irreconcilable mindsets will follow before they will be towed into some sort of pattern, acceptable to all in tune with the interests and the same score for all.’

De wedstrijd tussen Agassi en Ivanisevic op Wimbledon is adembenemend. Het publiek is op de hand van Agassi, onbegrijpelijk, want de echte nice guy is Goran. Hij won dan ook de eerste set in een tiebreak met 10-8. Maar Agassi won al meteen de eerste game van de tweede set op de service van Ivanisevic. Agassi begint te brullen, zoals Monica Seles dit doet. Het veroorzaakt uiteraard irritatie bij de tegenspeler en het zou absoluut verboden moeten zijn. Toch wordt de Kroaat heel geleidelijk naar verlies toegewerkt. Heel jammer. Psychologisch is Agassi sterker. De vierde set slaagt Ivanisevic erin met 2-0 voor te staan. Intussen sloeg hij zijn 200ste ace, een record voor Wimbledon. Uiteindelijk won Agassi nadat Goran op een kritiek moment drie dubbele fouten sloeg. Het is duidelijk een geval geweest van wie, toen het erop aankwam, de sterkste zenuwen had.

Ik heb opnieuw de Raad van State geschreven in niet mis te verstane bewoordingen over waar Buitenlandse Zaken mee bezig is, zoals ze met de Wet Openbaarheid van Bestuur omgaan.⁹

Het sabc-nieuws liet om 20:00 uur eerst zien hoeveel (zwarte) doden waren gevallen en prompt daarop volgde een verslag van een tentoonstelling van oude auto's, allemaal van blanken. Daarna kwam nog een verslag van de Porsche-club met de duurste auto's ter wereld. Dat is de ongevoeligheid van blanken waar het anc steeds meer over klaagt tegen De Klerk. Ik ben bang dat het allemaal waar is. Ze hebben nooit een moer om de zwarten gegeven en dat doen ze nog steeds niet. Dat zou ik misschien ook niet doen als ik Zuid-Afrikaan was en de hele geschiedenis van dit land had doorgemaakt.

Er is een gigantische rel ontstaan over het dagboek van Joseph Goebbels, waaruit volgens de controversiele historicus David Irving zou blijken dat Hitler niet geweten zou hebben dat er een Holocaust aan de gang was.¹⁰ De Engelse The Sunday Times heeft Irving nu opdracht gegeven om dit verder uit te zoeken. De internationale Holocaust-industrie is in rep en roer, stel je voor dat het waar blijkt te zijn, al kan ik dit me nauwelijks voorstellen.

De gorilla Mrithi, de ster uit de film Gorillas in the Mist: The

9 Zie bijlage 2.

10 The Star, 5 juli 1992.

[p. 18]

Story of Dian Fossey, is door gekken vermoord.¹¹ Een andere jonge berggorilla die zijn plaats had ingenomen, is eveneens verdwenen. De burgeroorlog in Rwanda bedreigt deze zeldzame dieren, waar er misschien nog maar zeshonderd van in de wereld zijn. Uitsterven behoort nu tot de mogelijkheden.

11 The Star, 5 juli 1992.

6 juli 1992

Ik ben niet de enige die de ontwikkelingen hier met somberheid volgt. De Villiers is nu de voornaamste codesa-onderhandelaar.

Buthelezi is bang dat de halsstarrigheid van het anc het land op de rand van een burgeroorlog zal brengen. Andries Treurnicht (cp) heeft gezegd dat als het anc doorgaat met dreigen, ‘any free election will be made impossible.’

Als gewoonlijk kunnen Amerikanen geen touw vastknopen aan wat er hier werkelijk speelt. Hugh Robertsen schreef in The Star: ‘Like aficionados of the daily crossword puzzle, Africanists in Washington's thinktanks, private foundations and multinational companies sit down each day to try to make sense of the maddeningly elusive clues from the anc, that may or may not point to its current thinking.’¹² Ook Robertson schreef over het afbreken van codesa ii door het anc: ‘Was that cynical? And is there not a perfectly reasonable explanation for its codesa decision? The anc has in its ranks impatient young people, many badly educated and with an incomplete grasp of the complexities of negotiations, who can see no further than the horror and bloodshed of the moment?’

Katherine Hepburn heeft terugblikkend gezegd: ‘You don't pick who you fall in love with. There are so few people to love. It's hard for one adult to even like another. Almost impossible.’ Wel erg somber.

Wouter Kok vertrekt morgen. Hij komt me niet meer onder ogen. Er zou een lijst zijn aan te leggen, wat er tijdens zijn verblijf is gebeurd. Hij is een aardige jongen, maar op den duur

12 The Star, 6 juli 1992.

[p. 19]

niet te handhaven. Hij moet eerst meer stabiliteit in zichzelf vinden, en dan ontmoeten we elkaar misschien opnieuw.

7 juli 1992

Gisteravond kwam Wouter toch nog even langs. Hij was bij een waarzegster geweest die had gezegd dat hij nooit zou trouwen.

Wouter, Peter en Edwin hadden seks gehad, na een nacht van veel te veel drinken. Wouter wilde het wel eens proberen en liet het over zich heen komen. Ik antwoordde: ‘Ik heb je ook voor de wolven gegooid, maar in Thermos, niet mijn vrienden. Zonder Edwin zou dit nooit zijn gebeurd.’ Daar was hij het mee eens. Toen hij alleen bij Peter logeerde kwam het niet in hun hoofden op.

Hij vond Peter een absolute schat, die zich echter opofferde voor Edwin. Hij vond ook dat ze teveel dronken, ook brandy. Daar wist ik niets van. Ik heb trouwens meer dan eens tegen mezelf gezegd dat Peter zich voor Edwin opofferde, zoals zijn moeder dit eigenlijk een leven lang ten opzichte van zijn vader deed.

Ik kreeg een brief van Jan Mets. Hij wil Vogelvrij waarschijnlijk uitgeven, maar wil er wel een en ander aan veranderd zien. Eindelijk positief nieuws.¹³

Bevindt Zuid-Afrika zich in het begin stadium van een burgeroorlog, zoals sommige specialisten denken? Is het anc een papieren tijger met slechts vierduizend getrainde guerrilla's? Ik hoorde Willem Grobler, voormalig assistent van generaal Du Toit bij Nationale Strategie aan de Randse Afrikaanse Universiteit, hierover op televisie spreken en heb hem opgebeld. Hij was zeer verbaasd, wetende hoe bevriend zijn voormalige baas en ik waren geweest, dat het tot een totale breuk was gekomen. ‘Misschien heeft hij zijn departement bij rau willen redden,’ zei hij ook nog tot overmaat van ramp. Hij wilde Du Toit en mij samen te eten vragen om het contact te herstellen. Dat moet ik nog zien gebeuren.

Peter heeft de griep. Ik bracht hem een zak sinaasappelen. Wouter is vertrokken. We zijn in vrede uit elkaar gegaan. Edwin reed Wouter naar het vliegveld.

Ik ben vol gas aan de nieuwe opzet van Vogelvrij begonnen.

13 Zie bijlage 3.

8 juli 1992

Newsweek heeft een schokkende reportage over een ‘sea of

[p. 20]

lies’ inzake het zogenaamd per abuis neerschieten op 3 juli 1988 van een Iraanse verkeersvliegtuig, een Airbus met 290 mensen aan boord.¹⁴ De kruiser Vincennes vuurde raketten af, einde verhaal. Het schip, uitgerust om indien nodig 200 inkomende raketten te kunnen neerhalen, schoot een onschuldig Iraans verkeerstoestel neer, ook nog binnen de Iraanse territoriale wateren. Amerika schond alle internationale rechtsregels. In december 1988 verongelukte het PanAm-toestel boven Lockerbie in Schotland, wat dus een duidelijke Iraanse represaille was. Maar omdat Iran momenteel een vijand van Irak is, besloot Washington de schuldigen in Libië te zoeken om Teheran buitenschot te laten. Sedertdien heeft de wereld opvallend gezwegen over de 290 Iraanse doden, terwijl we al jaren horen over de omgekomen Amerikanen en Britten. Newsweek catalogiseerde hoe Amerikaanse leugens en medailles werden gebruikt om de feiten onder tafel te houden.

Het zogenaamde Fogarty Report naar de ware toedracht van het neerschieten van de Iraanse Airbus noemt Newsweek ‘a pastiche of omissions, half-truths and outright deceptions. It was a cover-up approved at the top by Admiral William Crowe, chairman of the Joint Chiefs of Staff.’

Op andere Amerikaanse marineschepen wordt de Vincennes sarcastisch omschreven als de ‘Robocruiser’. De commandant van dit schip, Will Rogers schijnt een wilde cowboy te zijn. ‘In deskbound war games in San Diego, just before he left for the Gulf, Rogers consistently pushed beyond the exercise's rules of engagement,’ meldde Newsweek. ‘By early July he was widely regarded as trigger-happy, according to several highranking officers.’ Rogers en de vs waren guilty as hell bij het neerschieten van het Iraanse toestel. Washington - en de thans gespecificeerde details liegen er niet om - heeft alles in het werk gesteld om deze oorlogsmisdaad met man en macht in de doofpot te stoppen en slechts als een vergissing te brandmerken.

Time toont een Afrikaanse gorilla op de omslag.¹⁵ Er is drie miljoen hectare oerwoud in Congo voor pure natuur opzij gezet. Een gebied ongeveer even groot als België.

Een meerderheid van de Tweede Kamer is tegen een bezoek van Lubbers aan Zuid-Afrika.¹⁶ Op basis waarvan bedenken ze dat? Ze gaan af op informatie van de anti-apartheidsbewegingen, het anc en krantenberichten. En we weten hoe de mediajongens over Zuid-Afrika oordelen.

14 Newsweek, 13 juli 1992.

15 Time, 13 juli 1992.

16 NRC Handelsblad, 24 juni 1992.

[p. 21]

The Star schrijft dat het percentage slachtoffers van politieke moorden sedert 1991 met 34 procent is gestegen.

Elektronische boeken? Ik kan het niet geloven. Wellicht komt het mijn vijftig delen ten goede. Larry Shiller van het Bureau of Electronic Publishing zegt dat de huidige volwassen misschien niet van een scherm lezen ‘maar hun kinderen wel’.¹⁷ Volgens hem duurt het maar een generatie voordat het kopen van elektronische boeken heel normaal is. Volgens Michael Mellin van Random House zijn van een aantal encyclopedieën die sinds 1990 zijn uitgegeven, al meer elektronische versies verkocht dan papieren edities.

Ik had er ontzettend de pest in naar Marika Viruly te moeten en daarna te lunchen bij Iwan Beek. Kostbaar en puur tijdverlies. Maar het was wel gezellig bij Marika Viruly in de zon in de tuin. En de drie honden zijn een verademing. De lunch bij Iwan werd bijgewoond door sabc-nieuwslezer Michael de Morgan en diens vrouw, die zich bezatte en zichzelf naar de knoppen rookte. Michael noemt Malan nog steeds een bedreiging. Dat is waarom Pik Botha plaatsvervangend president was toen F.W. in Japan was. Malan kon niet volledig vertrouwd worden.

Ik zag een film over de tenor Deon van der Walt die in Zürich woont. De beelden van de stad in de zon en het meer grijpen me aan. Ze roepen herinneringen op aan Theo en Nellie en mam. De steeds grotere stroom herinneringen geeft me nu toch het gevoel oud te worden. Ik hoop dat ik de kracht en helderheid van geest zal behouden om af te maken wat ik me heb voorgenomen.

17 Newsweek, 13 juli 1992.

9 juli 1992

Het is bitter koud en ik moet er niet aan denken dat letterlijk miljoenen mensen in dit land in beroerde huisjes en hutten zich tegen die kou moeten zien te beschermen.

In de bus

Indiërs zie je altijd samen en onder elkaar, in groepjes. Aziaten associëren zich absoluut niet met zwarten. Wat toch echt niets met de gedecreteerde apartheid te maken heeft.

Circle Court

Vanmorgen was ik bij Prinsloo, mij altijd goedgezind, op het kantoor van Binnenlandse Zaken in Johannesburg. Omdat ik

[p. 22]

bij De Klerk zelf mijn beklag had gedaan, werd mijn situatie tot op de bodem uitgezocht, wat allemaal nog maar meer tijd zou vergen. Ik heb een verblijfsvergunning tot 15 december aangevraagd.

Ik kan niet wachten om mijn manuscript voor Mets af te ronden. Ik zet er rigoreus het mes in.

10 juli 1992

Omdat alle verzoeken aan de Sunday Times om mijn niet gepubliceerde materiaal terug te geven onbeantwoord bleven, ben ik naar kolonel Bason van het politiebureau in de buurt gegaan, die me aan sergeant Engelbrecht overhevelde, die mijn schriftelijke aangifte van diefstal in ontvangst nam. Engelbrecht belde meteen Marlene Burger op, die uit een vergadering werd gehaald. Dankzij deze politie-interventie werd mijn manuscript binnen een kwartier op het politiekantoor in Hillbrow bezorgd.

Sergeant Engelhart vertelde, en liet foto's zien van een blonde jongen met snor en een lichaam vol tatoeages (hij had er ook een op zijn penis, maar daar waren geen foto's van): de man was veroordeeld tot vijftien jaar, maar toen verleende De Klerk hem gratie. En nu is dit type terug op straat, na twee jaar gevangenisstraf in plaats van vijftien. De moraal van de politie staat op het nulpunt.

Twee jonge agenten in jeans en met machinegeweren kwamen binnen. Ze tekenden een of ander papier en vertrokken weer. Engelhart zei: ‘Die jongens zijn nog niet eens opgeleid, maar ze doen dienst in Boipatong, zo van school. We hebben een extreem tekort aan personeel.’

Sergeant Engelbrecht was van mening dat voor hem de sfeer in het land, vanaf het moment dat De Klerk zijn hervormingen aankondigde en Mandela in vrijheid stelde, totaal was veranderd. Niemand hield zich meer aan afspraken en geen hond was te vertrouwen. ‘Je merkt het hier op kantoor,’ zei hij, ‘bijvoorbeeld als je even een auto wil lenen, of iemand vraagt om even iets voor je te doen. Het wordt niet gedaan en gewoon vergeten.’ Zuid-Afrika is in een neerwaartse vrille terechtgekomen, ook omdat niemand eigenlijk meer zijn leven zeker is. Er waart een soort griep rond, die iedereen aantast en mensen mentaal in de vernieling helpt.

Terug thuis lag er een brief van directeur-generaal van Binnenlandse Zaken P.J. Colyn dat ik op 31 juli Zuid-Afrika zal moeten verlaten. Ik belde direct André Royackers die antwoordde: ‘De signalen die wij kregen, waren dat je niet het land uit zou

[p. 23]

worden gezet.’ Ik zond Colyn dus meteen een fax, of ik tot 1 december als toerist zou kunnen blijven. Andere signalen wezen uit dat ze me weg wilden hebben voor Lubbers in augustus komt. Maar het parlement is nu tegen die reis, dus blijft hij thuis.

Probeer me op mijn werk, het boekje voor Jan Mets, te concentreren. Marika Viruly zei er zeker van te zijn dat ‘someone very powerful and your enemy is behind all this.’ Zij was het eens dat het weleens Albert Nothnagel, de ambassadeur in Den Haag zou kunnen zijn. Maar dan is hij vanuit Den Haag tegen mij opgestookt.

De avondlucht is vanuit mijn flat altijd weer even mooi. Ik wil proberen me dit altijd te herinneren.

11 juli 1992

Het anc heeft gezegd dat ‘de oorlog van het over en weer uitwisselen van memoranda’ voorbij is en de regering zal praktische stappen moeten nemen om de impasse te doorbreken.¹⁸ Om 16.30 werd ik opgebeld door Paul Bijvoet, de kerel die moeite deed me bij de sabc te krijgen. Hij vertelde een verschrikkelijk verhaal. Mijn uitwijzing was vanuit Den Haag bewerkstelligd. De opdracht zou door Hans van den Broek zijn gegeven in verband met het voorgenomen bezoek van Lubbers aan Pretoria. De man die Afrika op Buitenlandse Zaken behandelt, Röell, zou een en ander via ambassadeur Nothnagel hebben bewerkstelligd. De uitwijzing is op regeringsniveau overeengekomen. ‘Van den Broek heeft je vlucht in de ambassade gebruikt om jou formeel uitgewezen te krijgen. Er is dus niets meer aan te doen.’ Paul vertelde hier achter gekomen te zijn via zijn contacten in het kantoor van politiegeneraal Basie Smit. Hij vervolgde: ‘Het is ontzettend vuil spel vanuit Den Haag. Ze hebben Nothnagel alles over je verleden gegeven, inbegrepen je vriendschap met Sukarno en Indonesië, Bouterse, Suriname, alles. Op die gronden werd Zuid-Afrika gevraagd jou de wacht aan te zeggen. Het heeft de mensen hier inderdaad opgeschrikt en voorzichtig jegens jou gemaakt. Ik denk dat je inderdaad weg moet en er niets meer aan te doen is. Je krijgt een vliegkaartje en ze gaan je spullen verkopen. Jouw ambassade speelt vooral een ontzettend vuilspel. Ze doen poeslief in je gezicht uit angst dat je straks weer op de stoep staat. Die regering van jou heeft gewoon op een gunstige gelegenheid gewacht, en die is er nu. Je bent bij die lui een gemerkt man, Willem.’

18 The Star, 10 juli 1992.

[p. 24]

Hij gaf nog een advies. ‘Noem geen namen van mensen die je hier kent in je gevecht, want dat ligt heel gevoelig hier in Zuid-Afrika. Ga hier niet op tenen staan, want dan kom je er nooit meer in. Denk er aan, je bent shit voor ze.’

Ik belde Vic Vernède, die me heel trouw meteen ophaalde en we reden naar het huis van Herman en Truus van het Hoff. Wat kon ik nog doen? Ze wisten het ook niet. Herman adviseerde mijn flat aan te houden want na zes maanden zou de bui overgetrokken zijn en kon ik terug komen. Daarna diner in Randburg bij Vic en Margriet, als altijd intiem en gastvrij, waar ik dankbaar voor was.

12 juli 1992

Peter schreef het niet te kunnen geloven dat ik per 31 juli weg moet zijn. Ik belde broer Hendrik, die nogal chagrijnig aan de telefoon kwam, maar toen ik zei nog naar hem toe te komen voor vertrek, leefde hij op en was hij blij. Toen ik tegen hem zei dat al mijn gelazer uit Den Haag kwam, zei hij: ‘The usual crowd.’

‘Maar ik kom zeker terug,’ verzekerde ik hem.

‘What year,’ vroeg hij.

Peter en Edwin luisterden in mijn werkkamer een uur naar het verhaal dat ik weg moest en wat Bijvoet nu ook weer had gemeld. Peter was in shock. Daarbij komt dat volgens Sotheby mams bureau maar 7.000 rand gaat opbrengen, die voor hem zijn. Peters situatie houdt me bezig, al moet ik nu wel eerst aan mezelf denken. Ik zal hem later opnieuw helpen. Hij zag er niet goed uit, niet zoals ik van hem gewend ben. Hij zei dat iemand modelfoto's van hem wilde kopen. Ik ben er niet op ingegaan, wat niet aardig was.

Ik heb beide Peters - van nrc Handelsblad en de gpd - gebeld in mijn nood, maar ze bellen niet terug. Ook Royackers beantwoordt mijn oproepen niet meer. Ik ben afgeschreven. Dat denken ze misschien.

13 juli 1992

Ik belde Nelson Botile over mijn naderende vertrek. ‘I would have never thought they would do this to you. We blacks have been so oppressed by them. I have no confidence in their decency. They have deported people before and did not give reasons then,’ aldus de oud-burgemeester van Soweto.

De vleugel wordt opgehaald. Ik speelde voor het laatst Consolation van Liszt op het instrument dat ik in 1968 van mam kreeg voor Amerbos. Ik ben akkoord gegaan met 23.000 rand. Het

[p. 25]

gaat me zeer aan het hart. Het komt nu op mind control aan. Ik forceerde tegen mezelf te zeggen: spullen betekenen uiteindelijk niets, ik moet me er niet druk over maken. The Music Shop zal de vleugel via Iwan Beek afrekenen, waar ik Iwan zeer dankbaar voor ben. Kan ik Len Kourie, de eigenaar van die zaak, die nu dus met mijn instrument aan de haal is, vertrouwen? Iwan geneert zich diep voor wat me vanuit Den Haag wordt aangedaan. Zes zwarte sjouwers kwamen de vleugel ophalen. Ik moest na afloop alles tegen elkaar open zetten. Vreselijk dat ik niet meer achter de vleugel kan gaan zitten, wat ik bijvoorbeeld op dit moment had willen doen.

Vic Vernède belde dat Lubbers en Van den Broek definitief niet komen. Dus ik word er nu echt voor niets uitgesmeten.

14 juli 1992

Heb nog steeds de neiging naar de vleugel te willen lopen. Maar er is een groot gat in mijn werkkamer gevallen.

Ik heb Lubbers een brief geschreven dat het een gemiste kans is dat hij niet naar Zuid-Afrika komt.¹⁹ Ik heb hem ook maar even laten weten dat ik precies weet dat Den Haag achter mijn uitzetting zit en dat ik het er niet bij laat zitten. In de hoop dat er nog een mogelijkheid is tot uitstel van mijn uitzetting heb ik ook generaal Basie Smit nog een brief gestuurd.²⁰ Hij moet toch weten hoe het zit?

P.J. Colyn op Binnenlandse Zaken heb ik een brief gestuurd met het verzoek te bemiddelen de datum van mijn ticket van saa kosteloos te wijzigen.²¹ Ik had mijn retourticket gekocht met de voorwaarde van kosteloos wijzigen, maar volgens saa is mijn ticket toch verlopen.

Royackers heb ik per fax gevraagd waarom hij niet terugbelde. Een ander lid van de ambassade belde om te zeggen dat André ziek was. Ik vroeg welke functie Röell had. ‘Eduard Röell is hoofd Afrika en Midden-Oosten op Buitenlandse Zaken,’ was het antwoord. Peter ter Horst wist te vertellen dat hij waarschijnlijk de nieuwe ambassadeur in Pretoria zou worden.

Paul Bijvoet kwam naar Circle Court en nam meer chocoladehagelslag op zijn broodje dan ik ooit tevoren iemand heb zien opscheppen. Hij legde uit dat het Afrikaner volkskarakter was gebaseerd op een ongelooflijk minderwaardigheidscomplex. ‘Ik weet zeker dat de bvd gevraagd heeft om je uitzetting,’ zei hij. ‘Wie er verder achter zit weet ik niet. Ze hebben Noth-

19 Zie bijlage 4.

20 Zie bijlage 5.

21 Zie bijlage 6.

[p. 26]

nagel al sinds 1990 tegen jou gevoerd. Ze gooien eenvoudig documenten die voor jou ongunstig zijn bij de Zuid-Afrikaanse ambassade in de bus.’

Over de rol van de Nederlandse ambassade in de dagen van apartheid vertelde hij: ‘Ze hebben jarenlang als communicatiecentrum voor het anc naar het buitenland gediend. Hendrik Bentinck van Schoonheten, die de rode baron werd genoemd, had er de leiding. Hij is nu privésecretaris van koningin Beatrix. Generaal-majoor Rademaker van de Koninklijke Marechaussee heeft er toen voor gezorgd dat Klaas de Jonge twee goede bewakers kreeg, die moesten toezien op wat er allemaal gebeurde. Nadat hun rapport was bestudeerd over wat er allemaal gaande was, vlogen Bentinck en andere tussenpersonen eruit. (...)

Het anc maakte vrijelijk gebruik van fax en telex van de ambassade. Klaas de Jonge had de beschikking over twee paspoorten, en hij stond via Ontwikkelingshulp op de loonlijst van Buitenlandse Zaken. De secretaresse van Bentinck, Karin Meijer, die zich officieel met handelszaken bezig zou moeten houden, sluisde alles door naar het anc . Bij haar thuis logeerde ene Paulien Osse die zich uitgaf als journaliste, maar vage antecedenten had.’ Paul Bijvoet suggereerde vervolgens dat er langs deze weg ook contacten bestonden met RaRa en dat het ze hierdoor medeplichtig waren aan de brandaanslagen op de Makrovestigingen.

‘Begrijp me goed, Den Haag voert een beleid van afpersing tegen Zuid-Afrika, in de stijl van, Nothnagel als jij dit voor ons doet, dan doen wij dat voor jou. Ze hebben je levensader afgesneden, waarbij je moet bedenken dat integriteit bij ons geen betekenis heeft. Ik weet als een feit dat de bvd dit heeft geflikt. Nothnagel was failliet toen hij ambassadeur werd. Hij bracht de np in verlegenheid en werd naar Den Haag weggewerkt.’

Vanavond aten Peter, Edwin, Elfra en Terry Chang (Taiwanese vriendje) en de danser Andrew Jacobs bij mij. Edwin voerde als gewoonlijk het hoogste woord. Peter zei zo goed als niets. Overigens citeerde Edwin wat ik vorige week heb gezegd: ‘I am paying all my life for being honest.’ Peter gaf herhaaldelijk te kennen het afschuwelijk te vinden dat ik weg moest.

15 juli 1992

SA 339 naar Kaapstad

Om 04.15 uur kwam Peter even naar mijn flat. Ik was net opgestaan omdat ik rusteloos was over alles. We praatten met el-

[p. 27]

kaar. Peter dronk Grand Marnier. Blijkbaar zijn ze allebei door hun geld heen. Hoe kan ik hem helpen? Ik ben zelf aan het verdrinken. Peter zou in augustus graag zijn verjaardag in Tilburg willen vieren. Een zus van hem is in september 40 jaar gehuwd.

In Newsweek staat een reportage van Joseph Contreras over Zuid-Afrika.²² Hij citeert Mandela, die het Zuid-Afrika van F.W. de Klerk met het Derde Rijk van Adolf Hitler heeft vergeleken. Ik ben nu zes jaar hier. Dit land is absoluut een paradijs vergeleken bij de rest van Afrika. Er moet veel gebeuren, maar de vijf miljoen blanken hebben voor het land in haar geheel iets ‘groots’ verricht. Dat staat voor mij als een paal boven water. En dit zou volgens mij nooit bereikt hebben kunnen worden, als Hendrik Verwoerd niet drie decennia geleden de apartheid had afgekondigd. Er is immers geen enkele vergelijking mogelijk met de stand van de economie hier en die van Afrikaanse landen, waar begin jaren zestig de koloniale mogendheden hun biezen pakten en one man one vote introduceerden.

22 Newsweek, 20 juli 1992.

16 juli 1992

Kaapstad

Ze kunnen me van mijn werk beroven en van mijn geld, maar ze krijgen me niet het zwijgen opgelegd totdat ik hersendood ben.

Elfra bracht me gisteren naar vliegveld Jan Smuts, en ik kon op een eerder toestel komen. Hendrik haalde me af. We reden naar zijn flat aan Hof Street, waar al een van de jongetjes die hij als zijn protégés beschouwt, op hem wachtte. Hij vroeg of Henk hem ergens naartoe wilde brengen. Tegen mij zei hij: ‘Hij is een dief maar een leuke jongen.’ We gingen samen lunchen op Quay 4, op een terras in de zon en we hadden een aangename tijd.

Hij ziet de toekomst van dit land niet zo somber in. Hij verwacht geen ontwikkelingen als in Zimbabwe na de onafhankelijkheid. Money talks. Kijk maar rond op dit terras, no blacks. Dat was waar. De boulevard van Kaapstad is volop in ontwikkeling en het zal heel fraai worden. Het lijkt op New Orleans, Louisiana. Henk denkt dat als de zwarten eenmaal dit land leiden, dit uitstekend voor de handel zal zijn, omdat de corruptie dan tenminste volkomen op hol zal slaan. Je zult alles voor elkaar kunnen krijgen als je maar genoeg betaalt.

[p. 28]

Hij haat de Nederlanders van het consulaat. Hij had om een nieuw paspoort gevraagd. Het zou een week duren, maar er zijn al drie weken voorbij. Alle Nederlanders die je in Zuid-Afrika spreekt, ook de mensen die op 30 april op de eerste rij willen zitten, klagen steen en been over het optreden van de ambassade en de consulaten, ook in Johannesburg. Mijn broer gaat rond half negen naar bed en doet verder helemaal niets. Dat is eigenlijk al zo sinds hij in 1975 zijn zaken verkocht. Er staan vijf auto's voor de deur en hij wacht op Godot.²³

Ik logeer in het Tudor Hotel om de hoek bij de centrale markt van Kaapstad. Ben binnengewipt in de nichtenbar Ceasar's, waar een kleurling meewilde voor geld. Niet dus.

Denk veel na wat me op 31 juli te doen staat. Ik ben, nu ik weet dat de bvd in het belang van onze nationale veiligheid mijn uitwijzing regelde, omdat Lubbers en Van den Broek mogelijk door mij voor schut zouden kunnen worden gezet, niet van plan vrijwillig te vertrekken. Ik zal een verklaring opstellen en refereren aan de vier faxen die ik de afgelopen dagen aan ambassadeur Van Buuren stuurde, maar zich niet verwaardigde te antwoorden. Ook al verbiedt het ministerie hem dit, hij had toch een methode kunnen vinden een gebaar jegens mij als Nederlands burger in nood te maken?

Voormalig militair bij de sadf, maar tevens agent van de inlichtingendienst van mk Rockland Williams schreef in The Star dat De Klerk Zuid-Afrika niet kan heruitvinden voordat hij kans ziet de inlichtingendiensten onder controle te krijgen.²⁴ Dat is ongeveer woordelijk de tekst die ik op 23 januari 1990 tegen De Klerk uitsprak toen ik hem in Tuynhuys bezocht.

Hendrik en ik hebben een heerlijke dag gehad. De hemel mag weten of en wanneer ik hem ooit zal terugzien. We reden naar het gebied rond Stellenbosch en bezochten de Boschendal Winery die al een paar eeuwen bestaat. Daarna bracht hij me voor een soepje naar Hotel Lanzerac, een ander wijnhuis en we hadden een geweldige tijd samen met de ons bekende humor, afkomstig van onze ouders uit De Horst. We eindigden de dag met een ijsje op Sea Point, waar ik zo van houd. We zaten daar samen in de zon en hebben honderduit over ons gezamenlijke verleden gesproken. Tenslotte zijn wij van De Horst nog alleen over.

23 Redactie: Wachten op Godot is een toneelstuk van Samuel Beckett waarin twee personen wachten op een zekere Godot, een persoon die nooit zal komen.

24 The Star, 11 juli 1992. Redactie: Het SADF was de officiele krijgsmacht in Zuid-Afrika. Umkhonto we Sizwe (afgekort MK) was de militaire vleugel van het Afrikaans Nationaal Congres ( anc ) en de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij (SACP).

[p. 29]

Ik vertelde hem over Themba en dat hij een flat in Berea bewoonde. Alsof hij mij een bevel gaf snauwde hij: ‘Praat niet zo hard!’ Ik antwoordde even onaangenaam: ‘Nobody can tell me how to talk.’

‘I do,’ zei hij ook nog tot overmaat van ramp. Hij geneerde zich blijkbaar dat ik zo over een zwarte sprak. Er volgde een lange, nare stilte. Ik zou het liefste zijn opgestaan, maar geleidelijk aan kwamen we weer in gesprek. Het herinnerde me aan de schaduwzijde van vroeger, omdat dit soort voorvallen in onze jeugd op De Horst schering en inslag waren, een reden dat ik mijn lyceumtijd voor een belangrijk deel in Baarn bij de familie Van Dijk in huis was. Hij zei uit het niets: ‘I am the best on my own.’ Hij leidt dan ook een soort kluizenaarsbestaan en is een beetje een zonderling geworden, hoe naar ook om te zeggen.

Ik heb nog maar één broer, maar we zijn eigenlijk even ver van elkaar als we altijd zijn geweest. Hij trekt zich uit alles terug. Heeft zijn abonnementen op Time, Readers Digest en Elsevier opgezegd. Hij leest nauwelijks kranten, maar luistert iedere dag om 19.30 uur naar Radio Nederland. Kijkt weinig televisie, hoogstens 's ochtends het nieuws. Hij krijgt veel jongetjes uit de buurt op bezoek, voor wie hij schoenen en fietsen koopt en die hij naar de kapper brengt of naar het strand. Hij gelooft in reïncarnatie. Hij zou het plezierig vinden herboren te worden, maar dan op een andere planeet.

Hij zei ook dat hij op dezelfde wijze van deze aardbodem wilde verdwijnen als Theo dit vorig jaar heeft gedaan: geen begrafenis, geen kerkdienst, alleen een annonce in de krant. Theo's weduwe Nellie arrangeerde een bescheiden herdenkingsdienst, maar Hendrik bleef weg, want hij wist dat Theo dit niet wilde. Hij heeft ook geen contact meer met de vrouw van Theo, die nu ook in Kaapstad woont, want het interesseert hem niets.

17 juli 1992

Zat gisteravond laat nog op het marktplein te mijmeren, toen ik een jongen opmerkte die heel voorzichtig tussen de keien naar iets liep te zoeken. Wat hij vond verdween in een kartonnen beker. Toen hij in mijn buurt was gekomen, vroeg ik hem waar hij mee bezig was. Hij verzamelde iedere avond de lipjes waarmee blikjes worden opengetrokken en die mensen op straat gooien. Ze brachten hem tien rand op. Overdag hielp hij met het lossen van zakken cement in de haven. Hij heette Micky Phillips (28). ‘En waar slaap je,’ vroeg ik hem.

‘At the railway station.’

[p. 30]

We gingen ergens koffie drinken. Hij was in Angola als militair gewond geraakt. Ik waagde het erop. Ik nam hem mee naar het hotel, waar hij een uur in mijn bad lag en vervolgens bij me in bed kroop. We hadden seks. Vanmorgen vroeg is hij weer naar zijn werk vertrokken. Wat hij eigenlijk wilde, was een zaakje beginnen om reclame's op taxi's aan te brengen met magneten. ‘I need clothes, I need a promotor, we could become rich,’ zei hij bij vertrek. Ik heb maar niet uitgelegd dat ik op het punt stond brodeloos te worden.

Ross Perot is teruggetreden als presidentskandidaat. Hij is dus geen doorzetter. Misschien winnen Clinton en Gore nu toch van Bush. Alles is beter Bush.

Hendrik begrijpt niet dat journalisten niet in Zimbabwe gaan kijken: ‘Want dàt is het voorland van Zuid-Afrika. Dit wordt kafferland. Ze kunnen niets. Ze zijn geen concurrent voor wie ook. Zwarten zijn in de grond van de zaak bavianen. Ian Smith zit ook nog altijd met dezelfde koeien op zijn boerderij.’ Hij beschouwt homoseksualiteit als een verslaving, als een niet goede daad. Avontuurtjes met jongens ziet hij als een vorm van marketing.

Op weg naar ons avondeten zag ik een sweatshirt in een winkel en kocht het voor 59 rand. ‘Ik koop nooit iets,’ zei mijn broer, die er dan helaas ook naar uitziet dat hij nooit iets nieuws koopt, terwijl hij juist uitzonderlijk goed bij kas zit. Eigenlijk geniet ik zeer van ons samenzijn en het is erg jammer dat mijn verhaal over Themba tot een botsing leidde over te hard spreken. Heel dikwijls doet hij zijn hand aan een oor omdat hij me niet kan verstaan. Hij heeft ook niet voor een passend gebit gezorgd. Soms klappert het, en kan hij niet uit zijn woorden komen. Zou het gebrek aan zelfrespect zijn?

17 Libertas Flats

Hendrik moest een dame ergens naartoe brengen op het moment dat ik bij hem arriveerde. Hij had een nogal schokkend artikel voor me bewaard, van een zwarte man die een affaire had met een gorilla in Gambia. Ik maakte als grapje de opmerking, ‘Wie weet geeft de gorilla haar vriend een blow-job.’

‘Ik weet niet wat dat is,’ zei mijn broer, ‘maar jouw verhalen werken bij mij als een rode lap op een stier.’ Waarmee hij opperde dat zulks misschien de reden was voor onze explosie gisteravond.

We lunchten in St. Elmo's op een terras in Camps Bay en hij bracht me daarna naar het vliegveld.

Denk veel aan Micky. Vannacht voelde ik op een gegeven mo-

[p. 31]

ment dat ik zijn oorring in mijn mond had. In het heetst van het gevecht legde ik deze voorlopig op het nachtkastje. Ik vond deze toen hij al naar zijn werk was vertrokken. Mijn broer dacht dat de jongen nooit iets van zijn leven terecht zou brengen. Hoe vreemd eigenlijk dat je na een ontmoeting van een nacht, gewoon bezorgde gevoelens kan hebben over het verdere verloop van diens leven.

‘Ik heb nooit zo van mensen gehouden,’ zei broer Hendrik. ‘Dat was al op De Horst zo.’ Ik was hierin toen, en ben nog altijd, het tegenovergestelde van hem. Hij was van mening dat na je 70ste jaar in de gevarenzone bent. Dan word je een mens van de dag. ‘Dan kan van alles gebeuren.’ Het werd een vreemd afscheid. Ik probeerde kalm te blijven, want je weet niet of je elkaar ooit nog terugziet.

Kaapstad-Johannesburg

Lees in The Sciences een artikel over een nieuw boek van Daniel Dennett, Consciousness Explained.²⁵ Hij schreef het boek ‘to overturn the idea that consciousness is to be understood as a homunculus, a little person inside one's head having all the powers of a human being.’ Volgens Dennett is een passende definitie voor bewustzijn, als er al zoiets zou bestaan, alleen mogelijk om te worden geformuleerd wanneer er meer begrip zal komen ten aanzien van het verband tussen ‘mind and brain’. ‘Because the mechanisms of consciousness are distributed in space and time in the brain, it is therefore impossible to locate consciousness at a single point in time or to distinguish cleanly between events that take place before and after the onset of conscious experience.’ Dennett stelt vragen als: ‘How could any combination of electrochemical happenings in my brain somehow add up to the delightful way those hundreds of twigs genuflected in time with the music? How could some information-processing event in my brain be the delicate warmth of the sunlight I felt falling on me? For that matter, how could an event in my brain be my sketchily visualized mental image of (...) some other information-processing event in my brain? It does seem impossible.’ Hij doet zelf een suggestive voor een antwoord: ‘Well, what do you think it would seem like if it were just a combination of electrochemical happenings in your brain? Haven't we given ourselves grounds for concluding that with a brain organized as ours is, this is just a sort of heterophenomenological world we would expect? Why

25 The Sciences, mei/juni 1992. Daniel Dennet, Consciousness Explained, Little, Brown and Co., Boston, 1991.

[p. 32]

shouldn't such combinations of electrochemical happenings in the brain have precisely the effects we set out to explain?’

Gatsha Buthelezi heeft in de vn gezegd dat Zoeloes misschien nog altijd met schilden en in traditionele kledij demonstreren, maar dat het anc steeds ak-47's bij zich dragen. Hier schuilt een grond van waarheid in.

We staan op de startbaan van Malan. Als ik over broer Hendrik nadenk, maakt me dit heel droevig. Ik weet dat hij zelf uitzonderlijk gelukkig is en zich materieel geen zorgen hoeft te maken. Hij hield in 1975 op met werken. Hij was toen 52 jaar. ‘I never liked work,’ zei hij, ‘this situation suits me very well.’ Ik mag dan niets hebben, maar ik zou voor geen geld in de wereld willen ruilen. Ik leef mijn leven ten volste.

18 juli 1992

Hillbrow

Binnenlandse Zaken wil mijn verblijfvergunning echt niet verlengen, en benadrukt dat ik na 31 juli niet meer in het land mag zijn.²⁶

Bruce Campbell Adamson belde dat hij bijna in staat was te bewijzen dat De Mohrenschildt cia was en dat hij voor de moord contact had gehad met Zapruder. Ik zei hem contact op te nemen met Walter Sieger.

Ik heb vandaag Bot op ons ministerie van Buitenlandse Zaken nog eens bericht dat ik het van de zotte vind dat Den Haag me ook hier nog dwars zit.²⁷ Ik heb hem meteen maar even ingelicht dat de bevestiging van de hand van Den Haag, via de inlichtingendienst van Zuid-Afrika kwam.

De saa weigert me te compenseren voor een ongebruikt retour naar Amsterdam. De beschuldiging dat Nothnagel erachter zou zitten, wordt afgewezen. Toch is het geen zuivere koffie.

Ik heb Wim Klinkenberg - dus de nvj - geschreven welk spel er met me gespeeld wordt.²⁸ Ik schreef hem ook te overwegen niet uit vrije wil te vertrekken en me echt uit te laten zetten.

26 Zie bijlage 7.

27 Zie bijlage 8.

28 Zie bijlage 9.

19 juli 1992

Gisteravond heb ik langdurig in Champions achter een Indiër aangezeten, die niet wilde. Om 02.30 uur stond plotseling de danser Alan Berg voor mijn neus. Op het moment dat we Circle Court in wilden gaan, keerden Peter en Edwin terug van

[p. 33]

Club 58, waar een leather party was geweest. De eigenaar van de club had Peter ook op de lijst van deelnemers gezet, maar Peter had zich laten schrappen. Dat is niet zijn scene.

Saddam heeft tot een jihad tegen Amerika opgeroepen. Zag een boek van Mohamed Heikal over de Golfoorlog voor 89 rand. Dan verscheep ik voor dat geld liever vier dozen dagboeken naar de Koninklijke Bibliotheek.

Kwam thuis en wilde achter de piano gaan zitten, maar die is dus al een week weg. Dat instrument maakte zo een rotsvast deel van mijn leven uit, dankzij mijn moeder.

Uit een brief van Florrie Rost van Tonningen blijkt dat zij absoluut overtuigd is dat er nooit gaskamers zijn geweest.²⁹

Het zijn de kleine details die me wat Peter betreft zorgen baren. Wanneer hij van het zwembad schimmel aan zijn voeten overhoudt, haalt hij bij mij anti-schimmel zalf. Vanuit Holland, als ik zelf op een minimumuitkering zit, kan ik nog maar weinig doen.

Lex Poslavsky schreef een aardig briefje, maar had eigenlijk niets belangwekkends te melden.

Ik heb Jurgens en Vermeer ook nog even op de hoogte gesteld van de laatste ontwikkelingen omtrent mijn uitzetting.³⁰

29 Zie bijlage 10.

30 Zie bijlage 11.

20 juli 1992

Faxte naar Hans Sondaal nu Royackers opeens permanent ziek is.³¹ Ik vroeg hem of de ambassade nu toch niet een verlenging voor me kon regelen nu het bezoek van Lubbers niet doorgaat. Elke keer als ik met de Media Defence Fund bel en naar Raymond Louw vraag, is hij volgens zijn vrouw nog steeds in het buitenland. Zond ook nog een keer een brief aan Colyn van Binnenlandse Zaken of hij me kon uitleggen waarom hij mijn visum niet kan verlengen.³²

Peter ter Horst schreef ik nog met het verzoek wat rond te bellen over mijn situatie, omdat navragen van de pers misschien afschrikwekkend kunnen zijn.

Ross Perot legde bij Larry King uit dat hij zich pas geleidelijk aan ging realiseren, na zich kandidaat te hebben gesteld, hoe ‘vicious’ het politieke systeem in Amerika is. De man maakt zelf deel uit van het vicious Amerikaanse zakenleven. Hij was voor mij weinig overtuigend.

Al Gore heeft gezegd dat de moord op jfk naar alle waarschijn-

31 Zie bijlage 12.

32 Zie bijlage 13.

[p. 34]

lijkheid wel degelijk een samenzwering is geweest en dat Lee Harvey Oswald niet alleen de moordaanslag heeft uitgevoerd. Maurice Carré verscheen op Circle Court met een voorstel mij partner te maken in een handeltje in blikjes met ingewanden van koeien, die in de zwarte townships zouden kunnen worden afgezet. Ik heb direct Nelson Botile opgebeld in Soweto en morgen vergaderen we hier. Hoe zou ik Peter hierbij kunnen betrekken? Ik bracht mijn vijf cassetterecorders bij Peter en Edwin, evenals vijftien in uitstekende staat verkerende shirts. Peter belde me erover op. ‘Edwin is er erg blij mee,’ zei hij. Ik bestem zoiets op de eerste plaats voor Peter. Maar zo is het altijd gegaan. Als ik voor Peter iets in Amerika kocht, liep de volgende dag Edwin ermee aan. Peter is blind voor deze gang van zaken of het kan hem niets schelen.

Danser Andrew Jacobs overnachtte hier. Maar het stoort me nu teveel, want ik ben na neuken en slecht slapen maar tot halve kracht werken in staat.

21 juli 1992

Eduardus Halim belde uit New York. Hij vroeg me hem bij Marijke Klinkhamer in Amsterdam te introduceren, opdat hij in Nederland zou kunnen optreden.

Peter was vroeg opgestaan om de vergadering met Botile en Maurice Carré bij te wonen, maar hij doezelde de helft van de tijd weg. We tekenden een weinig betekenisvolle intentieverklaring en Peter heeft een proefblikje.

Dion Oosthuizen van het blad Rapport arriveerde met een fotograaf om een interview te maken. We spraken drie uur. Ik was voornemens me in te houden, maar ik heb gewoon het hele verhaal zoals het was verteld. Dat betekent dat het gesprek onbruikbaar is, want geen enkele Zuid-Afrikaanse publicatie drukt de waarheid af over de smerige praktijken die zich tegen mij hebben afgespeeld.

22 juli 1992

Ben om 05.00 uur begonnen mijn reportage voor hp/De Tijd te herschrijven, opdat ze er niet omheen kunnen. Straks gaan de pagina's op de fax. Verzending kostte honderd rand, een rib uit mijn lijf.

Eduard schreef dat hij op 1 augustus in Vancouver zal zijn, dus ik kan in zijn studio aan de Westerkade slapen als ik word uitgewezen.

Ik heb ambassadeur Van Buuren en Colyn op Binnenlandse Zaken in een gezamenlijke brief mijn bezwaren opgesomd te-

[p. 35]

gen de gemene streek mij eruit te gooien.³³ Generaal Groenewald heb ik ook op de hoogte gesteld van mijn uitzetting op aandringen van Den Haag.

Colin Cochrane schreef me dat de bureaus 21 en 22 september op de veiling zullen komen. Ik heb hem teruggeschreven de opbrengst op de rekening van Peter bij te schrijven.

In mijn paperassen vind ik een briefkaart, die mijn vader in 1914 aan mijn moeder zond in Maarsen. Het was het eerste liefdesbericht van mijn vader aan mijn moeder.³⁴

Ik wilde het boek Het land van Rembrandt van C. Busken Huet aan Peter geven, en ontdekte tot mijn verbazing een brief van mijn Amerikaanse beschermheer, Vladimir Archawski, aan mijn ouders. Ik zat toen op Yale en had serieuze geldproblemen, ook al deed ik schoonmaakwerk in studentenhuizen.³⁵

Waarom heeft mam juist die brief in dat boek gelegd? Zij schreef haar naam voorin, omdat zij het vermoedelijk van Theo heeft gekregen, want de datum 19 maart is zijn geboortedag. Hij werd vijftien jaar in 1943. Mijn moeder was iemand met zeer veel eigen geheimen, ook al was zij tot de dood van mijn vader in 1966 gelukkig getrouwd. Ik vond bij haar overlijden in 1974 bij haar bed een in leer gebonden poëzieboek Le dix-neuvième siècle.³⁶ Ze sprak vloeiend Frans en Italiaans. De dochter van haar huishoudhulp in Bilthoven had een Italiaanse vriend. Mijn moeder, reeds in de zeventig, spijkerde het meisje bij. Haar hele leven hing mam een kleurenfoto van Loch Earn in Schotland bij haar bed, omdat zij daar met mijn vader haar huwelijksreis doorbracht. Deze foto hangt anno 2002 bij mijn bed in Huize Kok Van Aartsen, aan Singel 111.

Het klm-toestel naar Amsterdam is op 31 juli vol. Alleen de saa en British Airways hebben goedkope tarieven.

33 Zie bijlage 14.

34 Redactie: Zie ook Willem Oltmans, Familie Album, Uitgeverij Papieren Tijger, Breda, 2004. Pagina 110. Ook via: http://www.dbnl.org/tekst/oltm003fami01_01/oltm003fami01_01_0001.php

35 Zie bijlage 15. Redactie: zie ook Memoires 1925-1953, hoofdstuk Yale, pagina 150-189. http://www.dbnl.org/tekst/oltm003memo01_01/oltm003memo01_01_0007.php.

36 Redactie: Dit was het boek van: L. Wijma, Le dix-neuvième siècle, poésies françaises choisies et annotées. Van Looy, Amsterdam, 1911.

23 juli 1992

In 1948 kreeg ik voor mijn verjaardag van mijn Baarns Lyceum vriend Wicher de Marees van Swinderen Het ken-getal 3,5,39 toegestuurd.³⁷ Ik haalde zijn brief eruit en laat het boek maar

37 I.G. van Maasdijk, Het ken-getal 3,5,39, De code van de derde wereldcrisis. Elsevier, Amsterdam, 1948.

[p. 36]

bij Peter, zoals nog enkele honderden boeken, want ik kan niet alles meer mee terug verhuizen. De boekenkasten, indertijd voor Amerbos getimmerd door Piet Becht, staan nu in hun flat. Stond om 05.00 uur op en besloot mams mandje met breinaalden en naaispullen leeg te maken, ook het speldenkussentje dat ik sinds De Horst heb gekend, heb ik weggedaan. De mand zelf is bij Peter.

Er arriveerde een antwoord van Colyn.³⁸ Hij zegt niets te kunnen doen aan de geldigheid van mijn vliegticket, maar zijn ministerie maakt er geen bezwaar tegen als ik op 1 augustus pas het land verlaat in plaats van op 31 juli. Het beleid van zijn ministerie is verder om geen argumenten te geven voor hun besluiten. Ik heb hem onmiddellijk per fax geantwoord dat ik geen ticket heb geboekt omdat ik daar geen geld voor heb.³⁹

Nelson Mandela heeft in Teheran een eredoctoraat in ontvangst genomen. ‘The people of Africa will make Iran's Islamic revolution a model for their revolutionary moves,’ deelde hij bij de ontvangst van de onderscheiding mee. Washington zal dit soort verklaringen niet in dank afnemen.

Dion Oosthuizen kwam met een typisch afzegtelefoontje. Het interview zou deze week niet meegaan in Rapport. Dat betekent in Zuid-Afrika: nooit.

Wouter Kok schijnt jarig te zijn. Edwin heeft hem opgebeld om te feliciteren.

ugly is de titel van het redactioneel in The Citizen vandaag. De moordpartijen in de townships blijven aanhouden. ‘Attacks on State President de Klerk and his government have reached an unheard-of degree of vituperation. Who calls the State President a murderer other than anc protesters? Who stages a mock trial of the State President, a couple of his Ministers and other officials except the anc Youth League?’ Het blad wijst op het feit dat het vermoorden van politiemannen bijna een dagelijks ritueel is geworden, waarbij dit jaar alleen al honderd van hen werden gedood. Inderdaad zie je op een muur van het ziekenhuis in Hilbrow staan: ‘Fuck fw and his murderers.’

De Amerikaan generaal John Shalikashvili, opperbevelhebber van de navo, heeft gezegd dat Saddam een tragische vergissing zou begaan wanneer hij denkt dat hij weer door zou kunnen gaan met het plegen van gewelddaden tegen zijn eigen mensen. De klassieke imperialisten menen zich wel heel veel tegenover Irak te kunnen permitteren. Er worden dagelijks bombardementsvluchten op Irak uitgevoerd, alsof dit normaal.

38 Zie bijlage 16.

39 Zie bijlage 17.

[p. 37]

Nelson Botile kwam blikjes ophalen voor de verkoop in Soweto. Hij vroeg in diplomatieke termen of ik Maurice vertrouwde. Hij dacht ook dat Colyn me misschien toch meer tijd zou verlenen om het land te verlaten. Maar ik ben nu al vrij ver met pakken, en eigenlijk wil ik nu zelf wel gaan.

Paul Bijvoet belde uit Pretoria. Basie Smit en de politionele autoriteiten bleven geheel buiten mijn zaak. Het was puur een nis-affaire en niemand wilde een woord zeggen, ook niet de gebruikelijke kanalen. Zelfs een persoonlijke Nederlandse vriend bij de inlichtingendiensten, anders altijd bereid mee te werken, was in mijn geval onvermurwbaar en zei niets. Het staat vast dat ik op 1 augustus weg moest zijn.

Eindelijk was André Royackers weer beter. Hij belde me op. André was buitengewoon aardig en wilde me verzekeren dat namens ambassadeur Van Buuren uitstel van mijn vertrek was gevraagd. Wat me zeer verbaasde was dat hij meldde dat het Zuid-Afrikaanse Intelligence Digest het artikel dat ik voor De Wet Potgieter en Marlene Burger van de Sunday Times had geschreven gewoon heeft gepubliceerd. Hij zou het me doen toekomen. Na mijn opmerking dat al mijn ellende vanuit Nederland was georkestreerd, bleef hij een antwoord schuldig en zei later alleen maar: ‘Je zult je zaak in Den Haag moeten uitvechten.’

24 juli 1992

sabc-kanaal 1, begint om 06.15 uur met een interview van blanke roeiers die naar de Olympische Spelen gaan. Zuid-Afrika blijft voor zulke evenementen bepaald zeer mooie jonge heren leveren.

Schreef Casper Venter, een van mijn eerste vrienden hier, dat secretaris generaal P.J. Colyn van Binnenlandse Zaken me dreigt op grond van de Alien Law van 1991 eruit te smijten, wat betekent dat ‘the morals and ethics of Afrikaners - including you - have hardly improved. It is the worst experience in my journalistic life - ten times worse than reporting from 1971-1987 from Moscow. Never ever, in 35 years of journalism have I been asked to leave. I really trusted F.W. and you when I visited Tuynhuys in 1990. Why on earth did you guys not help me?’

Bush dreigt met een tweede Golfoorlog tegen Saddam. Een wanhopige poging om zijn populariteit bij de komende verkiezingen op te vijzelen. Bill Clinton haastte zich te verklaren dat hij het eens was met de vn-politiek om toe te staan dat tachtig geallieerde toestellen Irak zouden blijven bombarderen. Popu-

[p. 38]

lariteitscijfers blijven de buitenlandse politiek in dit land beïnvloeden, absurd dus. Wanneer Clinton werkelijk met de Bushpolitiek wil breken, had hij moeten zeggen: nee, geen verdere bombardementen. Dan zat hij echter met de gebakken peren, want zijn aanhang zou drastisch verminderen en de kansen van rivaal Bush zouden stijgen, want de kiezers weten beslist niet waar het werkelijk over gaat.

Ben toch maar begonnen mijn spullen verder te pakken. Misschien kan ik veertien dozen bij Marika Viruly laten, die dan later per vliegtuig kunnen overkomen. Het beste kan ik mijn hele dagboek in de kb in veiligheid brengen en dan mijn Memoires in Den Haag verder afschrijven.

Er kwam weer een aardige brief van secretaris-generaal Bot, maar Peter waarschuwde om hem niet te vertrouwen. Ik schreef Royackers dat ik pas een ticket kan kopen als de veiling van de twee bureaus achter de rug is.⁴⁰ Ook De Klerk heb ik in een laatste wanhoopspoging nog gevraagd of hij mijn uitzetting nog kan beïnvloeden.

Peter zei - net als Paul Bijvoet - dat de heren van onze ambassade ordinaire verraders waren, en hij heeft natuurlijk gelijk. Waarom kan ik zoiets nauwelijks geloven? Of althans, waarom zie ik dat pas na jaren? Maar van Peter ter Horst of Peter van Nuijsenburg hoor ik in dit uur van hoogste nood ook niets meer. Het ziet ernaar uit dat ik weg moet, want als ik blijf, handel ik onwettig en kan ik nooit meer een visum krijgen.

40 Zie bijlage 18.

25 juli 1992

Heel lang wakker gelegen om te bedenken wat me te doen staat. Onderduiken? Asiel aan Tutu vragen? Wat? Ik moet aan Ina Boudier-Bakkers boek De klop op de deur denken. Dat staat mij nu te wachten.

Er lag een lieve brief van Peter toen ik wakker werd. Ik heb hem een kort briefje geschreven dat ik na 1 augustus van plan ben te blijven, met het risico dat ik word opgehaald. Anders vertrek ik half oktober.

Weer zijn vier politiemannen vermoord. Ook worden vooral bejaarden door groepen zwarten aangevallen en vermoord, de helden. Luister naar Saint Saëns vioolconcert. Andere koek. Ben weer volkomen ontspannen. De dagboeken tot 1984 zijn ingepakt en gaan met de klm naar Holland. Ik breng de dozen dagboeken voor de veiligheid naar Peters flat. Hij is zeer verontwaardigd en ontdaan over wat mij overkomt.

[p. 39]

26 juli 1992

Het wordt heel spannend wat ik 1 augustus ga doen. Ik zeg het aan niemand, ook niet aan Peter en Edwin. Vrijdag breng ik mijn bagage al naar Jan Smuts. Dan duik ik een weekje onder bij Ton en Ria Rebel en ga vervolgens naar de Nederlandse ambassade en vraag opnieuw asiel aan. Dus, een vertrek met een bang en op hetzelfde vliegtuig als Eduard.

Het staat me tegen dat toen ik gisteren aan Peter vroeg waar hij mijn overhemdenkast wilde hebben - ik nam aan in zijn slaapkamer, want hij kan deze best gebruiken - Edwin meteen antwoordde: ‘In mijn slaapkamer.’ Ik word dan woedend, omdat die jongen alleen aan zichzelf denkt. Dat zie ik nu al jarenlang bij alles lijdzaam aan, maar Peter laat zich dit aanleunen. Dit was wat mevrouw Röell razend maakte ten aanzien van Inez en haar man François Gonet. Exact hetzelfde.

Wilde warempel weer aan de vleugel gaan zitten. Mijn vaste fietsrondje gemaakt. Aart van der Want belde. Zij hebben een dochter.

In Champions was Basil Chetty (couturier) naar me toegekomen. Hij verscheen later in Circle Court. We hebben zojuist seks gehad. Hij zag een foto van Peter staan en zei dat hij hem erg aardig vond in tegenstelling tot Edwin. Ik hoor dit hier al jaren. Ik gaf hem Edgar Snows boek over China en een dikke pil over India. Ik merk aan Edwin dat het hem ergert dat Peter zo bezorgd is om mijn situatie en dat er nu zoveel daarover wordt gesproken. Peter merkt dan hoe Edwin aandacht trekt door ostentatief te zwijgen. Hij schakelt dan snel over naar zijn partner, zoals vandaag vanwege het feit dat Edwin weigert om zijn Baroness-show in Club 58 op te voeren. Peter noemt de eigenaar, Tommy, dan ineens ook een fucking basterd.

27 juli 1992

Edwin maakte me attent op een artikel in de Sunday Times waarin werd vermeld dat Marlene Burger, die me belazerde inzake het artikel dat ik voor haar schreef, als getuige is opgetreden in een seksschandaal. Nu is mijn reportage misschien door haar toedoen elders gepubliceerd, zonder dat iemand me er ooit een cent voor heeft betaald. Dat is Zuid-Afrika.

De opening van de Sunday Times spreekt boekdelen over wat er gaande is. Ik hoorde minister Kriel op televisie namens de regering de berichten dat zwarten in gevangenschap worden vermoord, tegenspreken. De man stelt niets voor.

[p. 40]

Peter ter Horst zei dat hij de stad uitging om een reportage over een wildreservaat te schrijven.

Vanmorgen om 06.15 uur stond Peter opeens voor mijn deur. Poes had hem aangevallen omdat hij hem uit zijn nestje in een kast had getrokken. Hij zat onder de krassen van de nagels van de kat. Ook Edwin was aangevallen, maar Peter bleef het hoofddoel van het dolgedraaide dier. Tegen mij deed de kat gewoon. Ik zag kans het dier enigszins te kalmeren. Peter en Edwin waren nog aan het drinken en waren duidelijk beschonken of high. Ik vind dat verschrikkelijk.

Later wipte Peter nog even binnen om te zeggen dat de poes weer normaal was. Hij kreeg bijna tranen in zijn ogen toen hij zei: ‘Willem, I am freaking out that you are leaving.’ Ik weet dat hij dit zo voelt, maar ik kan er niets aan veranderen. Ik ben op de eerste plaats voor hem naar Johannesburg verhuisd.

Iwan Beek pikte me op voor lunch in de Country Club. ‘Dit is het meest oneerlijke land ter wereld. Ik heb er iedere dag mee te maken. Afrikaners zijn specialisten in intriges en backstabbing,’ verzekerde hij. Hij zegt dus exact hetzelfde als Bill Faure. ‘Jarenlang hebben blanken de zwarten in de maling genomen en omgekeerd, en nu neemt iedereen een loopje met elkaar. Ze hebben geen moraal. Het is in dit land vijf voor twaalf en ze gaan gewoon door met hun smerige spelletjes. Misschien moet je het wel als een eer beschouwen dat ze je er uit gooien.’

We reden naar Len Kourie van de Music Shop. Ik speelde nog even op mijn vleugel. Zeer emotionele ervaring. Len begon weer te zeuren of er misschien nog iets van de prijs af kon. Niet dus. Iwan zei me dat ik het geld nooit zou zien, zodra ik eenmaal naar Holland vertrokken was. Hij vond de prijs ook veel te laag, wat het ook is. Ik heb dus de vleugel op Iwans naam laten zetten om het geld te kunnen krijgen.

28 juli 1992

Er gebeurt iets heel vreemds. Een stem komt door via de digitale luidsprekers van mijn platenspeler. Het is uit de box achter mijn bureaustoel. Ik kan niet verstaan wat er wordt gezegd. Is daar afluisterapparatuur in geplaatst, toen ik in Nederland was?

Peter ter Horst adviseerde: ‘Als jij gewoon 1 augustus blijft zitten waar je zit, ben ik overtuigd dat er niets gebeurt.’

‘Weet je dat zeker?’

‘Ach, de verblijfsvergunning van ene meneer Oltmans wordt niet verlengd, dat is alles.’

[p. 41]

‘Ik vind wel dat je weinig doet vergeleken bij de vorige keer,’ zei ik.

‘Ja, maar als jij als Nederlander bescherming vraagt aan de Nederlandse ambassade, dan is dat nieuws.’ Hij praat gewoon de ambassade na.

Peter, Nelson Botile en Maurice Carré hadden in mijn flat nog een laatste vergadering over de afzetmogelijkheden van de blikjes vlees bestemd voor de townships.

Later belde een juffrouw van de ambassade namens Hans Sondaal om te waarschuwen dat ik 1 augustus absoluut weg moet zijn. Royackers was tot donderdag niet niet bereikbaar. Spelletjes.

29 juli 1992

Toen we gisteren boeken van mijn flat naar Peters flat verhuisden, ging Edwin boeken uit Peters kamer naar de zijne verhuizen om maar niet naar mijn flat te hoeven lopen. En bij het verhuizen van een boekenkast tilde Peter deze op, maar liet Edwin hem over de grond slepen. Ik nam het dus van hem over en samen droegen Peter en ik de kast naar de andere flat. De hele houding van die jongen is hopeloos. Peter zit in een akelige val en al zo lang. Wanneer zal hij eruit ontsnappen?

Terwijl ik aan het pakken ben, krijg ik tranen in mijn ogen, denkend aan het komende afscheid van Peter.

Ik heb Hendrik een portemonnee van onze vader gezonden (nog als nieuw) plus drie gloednieuwe shirts.

Cornell kwam afscheid nemen. Hij zei verscheiden trio's met Peter en Edwin te hebben gemaakt, maar uiteindelijk met Peter alleen. Volgens hem waakt Edwin als een Cerberus over Peter en laat hem zelfs niet de telefoon opnemen. ‘How can sweet Peter get involved with such a guy? Doesn't he see how this jealous bitch doesn't let anyone com near him?’ Weer iemand die onaangekondigd negatief komt praten over Edwin. Ik ben vastbesloten om Peter niets te laten merken van wat ik eigenlijk denk over die relatie met Edwin. Het is zijn leven. Hij is in augustus 47 jaar, oud en wijs genoeg om zijn eigen koers te varen. Ik mag hier op geen enkele manier meer tussen zitten. Maar het blijft heel erg triest. Zijn zus Trees belde, omdat zij van Peter had gehoord dat hij zeer overstuur was dat ik gedwongen werd te vertrekken. Hij had gezegd: ‘Het is allemaal te gecompliceerd om uit te leggen, maar het zijn schurken die Willem belagen.’

Elfra Erasmus kwam me groeten en beloofde alles te zullen doen om via Du Toit erachter te komen wat er werkelijk ten

[p. 42]

aanzien van mij was gebeurd. Met Elfra bij Peter gegeten. Peter raakte me de laatste dagen steeds even aan. Ik ben overtuigd dat hij zeker van me is, zoals ik dat van hem ben. Hun flat zal hem helemaal aan Amerbos doen denken door alle spullen die naar hem zijn verhuisd. Hij zei, waar de anderen bij waren, dat hij gisteravond had gehuild omdat ik het land word uitgezet. Toen hij zag dat ik me over die uitspraak verbaasde, vroeg hij: ‘Heb je mijn brief niet gelezen?’ Natuurlijk had ik die gelezen. Ik ben zelf huilerig vanwege Peter. Ik zal niet meer over hem waken vanuit Amsterdam. Laten we hopen dat hij spoedig volgt.

Ik herlees het Vogelvrij-manuscript, het is perfect geworden. Daar kan geen hond meer omheen.

30 juli 1992

Peter wachtte weer tot ik op was om 05:30 uur en vroeg me met slaperige ogen of ik een soepje wilde.

Heb een persverklaring opgesteld en naar het persbureau sapa gefaxt.⁴¹ Jos Slats van de Volkskrant telefoneerde uit Amsterdam om te vragen waar hij me volgende week in Amsterdam kan interviewen. Ook de vara vroeg om een gesprek in hun programma zaterdag om 12:00 uur. Het schijnt in alle kranten te staan.

Vervolgens belde André Royackers van de ambassade om medeleven te betuigen dat ik toch werd uitgezet. Hij wist niet wie Piet Colyn was op Binnenlandse Zaken, de man die ik hem nadrukkelijk had gevraagd om op te bellen. Hij benadrukte dat de ministeries in Pretoria elkaar tegenspraken. Wat hij me had verteld over Buitenlandse Zaken (dat ik niet zou worden uitgewezen) was gewoon waar, verzekerde hij me.

Hij zei zelf ook naar Holland te gaan, want zijn moeder van 82 jaar had een beroerte gehad. Uiteindelijk vroeg hij me met klem niet opnieuw op de ambassade asiel aan te vragen, waarop ik antwoordde verschillende scenario's in gedachten te hebben. Ik vroeg, bij wijze van test - want ik zal mijn creditcard gebruiken - of de ambassade mijn vliegbiljet kon betalen, om mijn angst weg te nemen dat Zuid-Afrika beslag op mijn bezittingen zou leggen. Hij belde een kwartier later terug dat de ambassadeur bereid was dit te overwegen, mits ik beschikte over een waterdichte garantie van terugbetaling.

41 Zie bijlage 19.

[p. 43]

31 juli 1992

Gisteren arriveerde dus tot mijn stomme verbazing een fax van het kantoor van de staatspresident, met de mededeling dat mijn werkvergunning voor Zuid-Afrika niet zou worden verlengd en dat ik dus diende te vertrekken. Dus zelfs De Klerk wordt maar wat op de mouw gespeld door zijn ambtenaren. Ik heb immers nooit een vergunning om hier als journalist te kunnen werken aangevraagd of ontvangen? Heb De Klerk meteen een fax gezonden. Dit moet hem toch ook vreemd voorkomen?⁴² Mijn oude vriend, Jabulani Patose belde uit Sebokeng en zegde toe nog naar me toe te zullen komen, wat voor hem een hele onderneming is. Ook Nelson Botile kwam langs, las mijn fax aan De Klerk en zei: ‘Now you will never get a visa for South Africa again.’ Ik belde Hendrik, die opgewekt klonk en me een goede reis terug naar Amsterdam wenste.

Van 10:00-17:30 uur verschenen vijf pakkers van de verhuizer Stuttafords. Men vroeg me om documenten dat ik legaal in Zuid-Afrika had gewoond. Ik heb in 1991 gewoon mijn rommeltje verscheept en trok in de flat naast Peter of er verder niets aan de hand was. Dit was blijkbaar in strijd met immigratiebepalingen. Wat niet weet wat niet deert. Wanneer Den Haag me met rust had gelaten, dan zou er nooit een haan naar gekraaid hebben.

Jos Slats belde opnieuw en in bedekte termen gaf ik aan dat ik morgen niet op het klm-toestel zou zitten en overwoog onder te duiken. Ik heb een auto gehuurd en ben gereed te vertrekken. Alleen tegen Peter zei ik dat ik wellicht naar Bophuthatswana zou gaan, een onafhankelijk staatje binnen Zuid-Afrika, waar ik veilig zou zijn. Ton en Ria Rebel zijn niet in Sandton. Alleen zoon Ruud is in het huis, met het personeel. Misschien ga ik eerst daar verdwijnen.

42 Zie bijlage 20.

1 augustus 1992

Mijn rekening bij de Volkskas is geblokkeerd, waar ik niet aan heb gedacht dat ze dit zouden kunnen doen. Jammer.

Jabulani wachtte me op bij Budget Car en adviseerde door te rijden naar Transkei, een ander staatje, en bescherming te vragen van generaal Bantu Holomisa. ‘If I didn't have a test on Friday, I would join you,’ wat ideaal geweest zou zijn om werkelijk effectief ‘te verdwijnen’.

[p. 44]

14:00 uur, Holiday Inn, Sandton

Herinneringen aan de oorlog. Ik ben eigenlijk een vluchteling. Ik heb niet op het telefoontje van de vara gewacht. Ik wilde niet het risico lopen gepakt te worden voor ik kon vluchten. Ik heb Ria Rebel gebeld. Ik kan bij hen terecht tot donderdag. Vanmiddag had ik op het terras van de Three Sisters met Peter en Edwin afgesproken. Peter zei mijn laatste achtergebleven spullen uit de flat te hebben gehaald, inbegrepen de was op het balkon die ik was vergeten. Toen ze later opstapten, heb ik hen lang nagekeken. Mijn hart brak.

2 augustus 1992

Holiday Inn, Sandton

Ik heb de eerste nacht van mijn vlucht voor de autoriteiten in de ijskoude auto geslapen. Reed gisteren, na even afscheid genomen te hebben bij Champions, naar Pretoria en ging naar Showlizz, de club waar Edwin optrad. Het is een feit dat de homo's er daar gezond, fris en aantrekkelijke uitzien vergeleken bij de decadente troep in Johannesburg.

Ik keek op de kaart en zocht Bophuthatswana. Peter had waarschijnlijk gelijk dat ik daar geen hotel zou kunnen vinden. Bovendien is mijn creditcard geblokkeerd. Ik besloot daarom terug te rijden richting Johannesburg. Ter hoogte van Sandton op de snelweg botste ik met een geweldige klap op een hond, maar ik merkte niets aan mijn stuur. Vreselijk. Gelukkig was Peter er niet bij. Ik eindigde opnieuw in Champions, waar ik om 03:30 uur vertrok en sliep nog wat in de auto. Vanmorgen vroeg in Hillbrow kranten gekocht.

De communistische leider Chris Hani heeft volgens de Sunday Times gezegd dat ‘ anc self-defence units were committing atrocities and running riot among communities they were expected to protect.’⁴³ Dat zegt uitgerekend hij aan de vooravond van massale stakingen door het hele land.

Ik zit op een terrasje bij Bryanston Riverside Shoppingcenter, in de buurt van het huis van Ton en Ria Rebel. Ik zie het als een eiland van rijkdom en apartheid in een zee van zwarte armoede. Deze twee werelden zijn totaal onoverbrugbaar. Apartheid was niet alleen gebaseerd op ras. Het was net zo goed gemotiveerd door culturele en financieel-economische verschillen.

Generaal Tienie Groenewald duikt op in een artikel van Philippa Garson in de Weekly Mail. Er is sprake van een nieuwe

43 Sunday Times, 1 augustus 1992.

[p. 45]

rechtse denktank onder de naam Eenheidskomittee 25, bestaande uit ongeveer vijftig invloedrijke rechtsgeoriënteerde Afrikaners (met uitsluiting van de awb). De voormalige generaal van de inlichtingendiensten, Groenewald is de centrale figuur in die organisatie. Dat zijn dus de vergaderingen geweest die ik steeds bijwoonde in het huis van Aida Parker.

Zelfs in de Pizza Hut heb je oordoppen nodig vanwege de oorverdovende muziek. Driemaal vroeg ik het zachter te draaien en eindelijk hebben ze het gedaan.

Een zwarte sloeber op straat viel me lastig en werd zelfs handtastelijk. Ik had nooit gedacht ooit zoiets te doen, maar ik gaf hem een oplawaai en hij viel op het trottoir. Hij stelde zich aan. Zwarte voorbijgangers zagen wat er gebeurde en besteedden er geen aandacht aan.

Reed naar het restaurant aan het meer om Niels Viljoen te zien. Hij was er niet. Op de terugweg naar de stad zag ik bij een verkeerslicht hoe een jongen met prachtig lang blond haar uit een auto sprong, en werd achtervolgd door een vrouw. ‘Fuck off,’ riep hij tegen haar. Ik besloot hem te redden. Ik opende mijn raam en riep: ‘Escape with me.’ Hij greep zijn kans. Hij bleek van Hollandse afkomst. Hij wilde naar een ziekenhuis om iemand te bezoeken, waar ik hem heb afgezet. Vrijdag moet hij zich in een gevangenis melden voor een straf van zes maanden, omdat hij gesnapt was in het bezit van harddrugs.

Ik eindigde de dag ten huize van Ton en Ria Rebel, waar het personeel me een bed toewees en ik eindelijk als een blok kon slapen.

3 augustus 1992

Holiday Inn, Sandton

De nacht in Sandton betekent voortdurend wakker worden van hysterisch hondengeblaf van alle waakhonden in de buurt. Mangosuthu Buthelezi noemt nu Umkhonto we Sizwe, de gewapende vleugel van het anc, ‘de derde macht in het land.’

Chris Hani ontkent tegen de Sunday Times gezegd te hebben dat het anc amok maakt in townships.⁴⁴ Er zouden hem woorden in de mond zijn gelegd. Intussen heeft Mandela wel degelijk een onderzoek gelast naar het gedrag van de sdu's (self defence units).

Ik begin meer en meer over te hellen naar de overtuiging dat hier uitgewezen worden a blessing in disguise zal blijken te zijn geweest. Ik kan nu in de strijd tegen de Staat vol gas in Den

44 The Citizen, 3 augustus 1992.

[p. 46]

Haag geven en bijvoorbeeld mijn boekje Vogelvrij dat nu door Jan Mets wordt gedrukt, zelf gaan lanceren.

Rebel Electrics nam vanmorgen niet deel aan de nationale staking. Er werden om 07:00 uur twee Volkswagenbusjes met personeel volgeladen. Ruud Rebel stond er met zijn neus op. Een deel van de werknemers woont immers in het aparte huis, dat Ton voor hen op het terrein heeft neergezet.

Vlucht KL 592 naar Amsterdam

Ik ben vandaag één keer in tranen uitgebarsten en dat was op het moment van afscheid nemen van Peter. Dat was in de zitkamer van hun flat. Edwin was erbij. Ik kwam lucht tekort, precies zoals ik dat vroeger alleen met mam had. Maar ik probeerde mezelf zo snel mogelijk weer onder controle te krijgen. Vanuit het Holiday Inn belde ik vanmorgen naar mijn oude ‘vriend’ Paul Bijvoet in Pretoria. Omdat hij secretaris-generaal Colyn goed kent, vroeg ik hem of hij op Binnenlandse Zaken wilde polsen of ik wellicht 11 augustus zou mogen vertrekken en of hij hiertoe een gesprek van 45 minuten met Colyn zelf zou kunnen arrangeren. Later toen ik hem terugbelde, zei Paul: ‘Ik heb zelf met de secretaris-generaal gesproken. Je bent welkom om je vraag met hem te komen bespreken.’

Ik haastte me dus naar Pretoria. Paul Bijvoet wachtte buiten al op me. Colyn bleek mijn zaak te hebben gedelegeerd aan de heren Van de Westhuizen en Nagel, die bij de lift wachtten, typische Afrikaner droogkloten. Eenmaal in hun kantoor gezeten, werd meegedeeld dat uitstel van mijn vertrek niet mogelijk was. Ik bevond me reeds illegaal in het land, en zou nu worden aangehouden. Onder politiebegeleiding kreeg ik de kans om mijn laatste zaken te regelen. Vanavond moest ik Zuid-Afrika met de klm te verlaten. Ik zei tegen Van de Westhuizen: ‘You are not even a man. You never told me and are not telling me now, what I am accused of. Are you not ashamed of yourself? You even don't look me straight into my eyes. I am sure you go as a devout Christian to church on Sunday. Look what you are doing to me.’

Hij antwoordde met een stalen gezicht geen verplichting te hebben mij een reden op te geven voor uitwijzing. ‘Ik voer slechts orders uit,’ zei hij ook nog.

‘Yes, just like the Nazi's, Befehl ist Befehl.’ Hij antwoordde dat het samenzijn was gesloten, de beslissing lag vast. Punt uit. ‘I came to South Africa as a friend, why can't I leave as a friend,’ probeerde ik nog. Maar er was geen land met deze twee basterds te bezeilen. Zelfs Paul keek onthutst bij deze conversatie. Hij

[p. 47]

vertelde later: ‘Ze werden zelfs boos op mij, omdat ik in jouw voordeel sprak.’ Ik vroeg Paul of hij met Du Toit wilde gaan spreken, maar hij herhaalde dat Du Toit door zijn vriendschap met mij grote moeilijkheden ondervond.

Ik werd op deze verdieping van het ministerie overgeleverd aan twee Zuid-Afrikaanse rechercheurs. Van de Westhuizen zei nog dat zij een ticket voor mij moesten kopen, waarop ik antwoordde: ‘I am leaving this country on my own steam.’ Anders wordt Iwan Beek nog verhinderd mijn laatste spullen naar Holland te zenden. Die worden dan per opbod verkocht om het ticket betaald te krijgen.

We reden naar Volkskas in Sunnyside, waar ik vertelde dat ik vandaag het land verliet, misschien teveel had opgenomen, maar dat ik dit zou regelen. Vervolgens reden we naar de Rebels in Sandton om de was te halen die het personeel had verzorgd. De nieuwe witte tracksuit broek, die ik in Kaapstad kocht, miste, wat me zeer ergerde. Ruud Rebel belde later naar Peter dat de broek terecht was.

Vanuit het politiekantoor in Pretoria, wat we ook aandeden, belde ik Royackers op de ambassade en zei: ‘Nu hebben jullie je zin.’ Dit ontkende hij hevig. Hij loog dus verder, als iedereen. Hij zei dat er een brief voor me was van secretaris-generaal Bot, die hij me vandaag zou doen toekomen. Dat deed hij natuurlijk niet. Hij had me ook de Intelligence Digest beloofd, die ik echter nooit zou krijgen. Ik vroeg of hij naar het politie-bureau kon komen. Dat zou hij doen. Natuurlijk deed hij dat evenmin.

Peter was niet op Circle Court. Edwin gedroeg zich vreemd en afstandelijk, zoals wel vaker gebeurt. De beiden detectives bleven buiten de flat, maar waakten over me op de overloop en in de hal van ons flatgebouw.

Ik had me schuil moeten houden tot zondag en dan op maandag een confrontatie moeten forceren - ik had dan met Ed mee kunnen vliegen, maar dan had ik wellicht in een gevangenis geslapen.

Ik belde Peter nog driemaal vanaf Jan Smuts. Hij vertelde dat hij net kwam aanlopen toen hij me onder politiebegeleiding zag wegrijden. Hij vond het allemaal een nachtmerrie. Ik betaalde met mijn Diners Club creditcard 3.700 rand voor de enkele reis naar Amsterdam. Gelukkig heeft de manager van de klm mij een plaats in de eerste klasse gegeven, dus ik heb een behoorlijke plaats. De maaltijden zijn weer beroerd.

Ik belde op het vliegveld ook naar Peter van Nuijsenburg van de gpd die er in Nederland direct werk van zou maken. Ik bel-

[p. 48]

de tevens Jos Slats in Amsterdam. Ze weten dus dat ik morgen aankom. Het zou me niets verbazen als er geen hond op Schiphol is morgen. Alleen als een scharrelaar als Klaas de Jonge in Johannesburg op een vliegtuig wordt uitgewezen, loopt in de polder de goegemeente uit.

Peter ter Horst heeft een Telegraaf-achtig roddelverhaal over Eugène Terre'Blanche van de awb geschreven.⁴⁵ Ik zou de man ook niet als eerste aan mijn dinertafel noden, maar juist daarom is een journalist tegenover zichzelf verplicht, wanneer hij schrijft over een figuur die hem eigenlijk onsympathiek is, op zijn qui vive te zijn en de kans te benutten ook positieve kanten van de man te doen uitkomen. Ter Horst stapt met zevenmijlslaarzen over alle fundamentele regels van de verslaggeverij heen.

Beeld heeft een zeer onnauwkeurig verhaal vol met fouten. Maar het is beter dan niets. Ik had tegen Hanneliese Brand gezegd dat ‘she saved the honour of South African press,’ maar nu ik dit lees vraag ik me af of dat klopt.⁴⁶

Jim Hoagland meldt in de International Herald Tribune dat de Buitenlandse-Zaken-cavalerie van George Bush besloten heeft alles te ondernemen om de man bij de verkiezingen op het Witte Huis te houden, wat Hoagland overigens als een verloren zaak beschouwt.⁴⁷ Deze commentator verdenkt de president ervan tot oktober te hebben gewacht met nieuwe bombardementsvluchten op Irak, omdat dit zijn herverkiezing ten goede zou komen. Bush is altijd een expert geweest in het maskeren van zijn werkelijke bedoelingen. Hij heeft Amerikanen steeds voorgehouden niet uit woede Saddam te hebben aangevallen, maar uit verdriet over diens stomme streken. De man is een expert in het publiek een rad voor ogen te draaien.

Time publiceert gegevens omtrent de conditie van Bush.⁴⁸ Zijn persoonlijke arts Burton Lee, die hem dagelijks observeert, zegt dat hij blaakt van gezondheid. Zijn flauwte tijdens een officieel diner in Tokio zou een milde vorm van voedselvergiftiging zijn geweest. Intussen is bekend geworden dat Bush iedere ochtend een pil van 0,15 mg neemt, omdat zijn schildklieren geen thyroïde hormoon meer aanmaken. Mogelijk grijpt deze behandeling in op zijn stemmingen en gedrag.

45 NRC Handelsblad, 1 augustus 1992.

46 Zie bijlage 21.

47 International Herald Tribune, 1 augustus 1992.

48 Time, 10 augustus 1992.