Memoires 1992-B

[p. 7]

Inleiding

De reeks Memoires van Oltmans gaan nu de jaren negentig van de vorige eeuw in. Dat is de periode waarin Oltmans zijn originele dagboeken waarop hij zijn Memoires baseerde, bij de Koninklijke Bibliotheek (kb) onderbracht. Een voorwoord door een van Oltmans' ‘beschermheren’ van de kb in Den Haag is dan heel toepasselijk.

Toen de dagboeken van Willem Oltmans de kb binnenkwamen was ik Hoofd van de Afdeling Bijzondere Collecties en was Kees Thomassen conservator moderne handschriften. Samen hebben wij sinds 1991 tot aan onze pensionering zorg gedragen voor de collectie Oltmans. En tot aan zijn dood in 2004 hadden wij geregeld contact met Willem, per fax, telefoon, brief, kaartje of in levenden lijve. Het begon op 23 april 1991. Op die dag kwam bij de kb een fax binnen van ene ‘Willem O.’ gericht aan ‘Mr. W. van Driemeilen’ met het verzoek een afspraak te maken. Wij hadden al geconcludeerd dat deze ‘Willem O.’ niemand anders kon zijn dan de journalist Willem Oltmans die op dat moment al enkele delen van zijn Memoires bij In den Toren in Baarn had uitgegeven, toen een tweede fax binnenkwam met excuses dat hij in de haast vergeten was zijn hele achternaam te vermelden. Beide faxen werden beantwoord en namens directeur Van Drimmelen ontvingen Kees Thomassen en ik Willem Oltmans in de kb.

Oltmans had grote zorgen. En die betroffen dit keer even niet zijn juridische procedures tegen de Staat, maar hadden te maken met zijn dagboek. Hij vertelde dat hij vanaf 1937 een dagboek bijhield. Wat hij per dag noteerde op schriftblaadjes, bewaarde hij per jaar in groene linnen - later rode plastic - ringbandjes waaraan hij foto's, tickets, ingekomen post, knipsels uit opiniebladen, doorslagen van eigen verhalen en nog veel meer toevoegde. Op basis van deze dagboeken was hij begonnen aan het schrijven van zijn Memoires. Als gevolg van de tegenwerking (‘Berufsverbot’) door minister Luns en andere dienaren van de Staat der Nederlanden, leefde Oltmans op dat moment van een bijstandsuitkering ergens driehoog-achter in de Jordaan te Amsterdam. In deze éénkamerwoning was nauwelijks plaats voor de reeks bandjes die zijn dagboek inmiddels besloeg. Oltmans herinnerde ons aan een gesprek dat hij eens had met dr. C. Reedijk, van 1961 tot 1986 bibliothe-

[p. 8]

caris van de kb. Hem had hij deelgenoot gemaakt van zijn zorgen rond zijn dagboek. Hij wilde dat dat niet verloren zou gaan, maar dat het ondergebracht werd in een openbare instelling waar het veilig en verantwoord voor de toekomst bewaard zou blijven. Wegens zijn conflict met de Staat wilde Oltmans per se niet dat deze bewaarplaats het Nationale Archief of een andere staatsinstelling zou zijn. Reedijk schijnt hem toen gesuggereerd te hebben zijn dagboek aan de kb aan te bieden. Op deze suggestie kwam Oltmans in ons gesprek terug. Tot zijn grote opluchting vertelden wij hem toen dat wij, de kb, zijn dagboek graag wilden opnemen in de collectie, niet alleen omdat wij onze oud-bibliothecaris Reedijk niet wilden afvallen, maar ook om het dagboek zelf. ‘Stel,’ zeiden we, ‘dat er nu een dagboek uit de zeventiende eeuw op de markt zou komen, dat een tijdsbeeld geeft van de Gouden Eeuw door de ogen van iemand met veel contacten, dan zouden wij dat natuurlijk graag willen aankopen. Een dagboek van een prominent journalist uit de twintigste eeuw, is in de volgende eeuwen een belangrijke bron.’ Toch duurde het even voor wij Oltmans' vertrouwen hadden veroverd. Hij bleef maar vragen of de kb zijn levenswerk niet op een gegeven moment zou wegdoen wegens plaatsgebrek of zo. ‘Zouden de luitjes na jullie de boel niet gaan verkopen?’ vroeg hij. Pas nadat wij hem de verzekering hadden gegeven dat de kb niet aan ‘vervreemding’ of ‘deselecteren’ doet, begon hij ons te geloven. Eind 1992 werd de schenkingsakte opgemaakt waarin Willem Oltmans verklaarde om niet zijn dagboek aan de Koninklijke Bibliotheek te schenken. Over de woorden ‘om niet’ die in een schenkingsakte aangeven dat de schenking gratis is, heeft Willem mij toch nog ongelovig opgebeld: ‘Laat ik nu een akte opmaken om iets niet te doen?’

Omdat Willem Oltmans zich echt grote zorgen maakte over de veiligheid van zijn levenswerk hebben wij op zijn dringend verzoek nog vóór de ondertekening van de schenkingsakte 31 verhuisdozen met dagboek bij hem in de Jordaan opgehaald. Dat waren de dagboeken die hij voor het schrijven van zijn Memoires niet meer nodig had. Toch bleven er op planken rondom zijn bed in een hoek van zijn onderkomen nog vele meters meer recente bandjes staan. Gezeten aan de schrijftafel van zijn negentiende-eeuwse voorvader Oltmans, bekend van De Schaapherder, tikte Oltmans op basis van zijn dagboeknotities verder aan weer een volgend deel in de reeks Memoires. Af en toe onderbrak hij zijn werk om op een keyboard, in plaats van de vleugel die hij had moeten verkopen, wat Chopin te spelen. Telkens als hij een deel af had, kregen we een seintje en haalden we weer delen dagboek op. Soms, als hij toch in Den Haag moest zijn voor een volgende zit-

[p. 9]

ting in zijn proces tegen de staat, bracht Willem ze zelf. De dagboeken plaatsten we in het magazijn bijzondere collecties in een echte kluis, waar we meer nog niet gecatalogiseerd materiaal bewaarden. Willem Oltmans vond het geweldig om de zware kluisdeur open te zien gaan en in de kluis zo'n zeventig meter plank gevuld te zien met zijn leven. Inmiddels zijn bijna vijftienhonderd kwarto-multomappen, zeventig knipselmappen en twintig fotoalbums door de afdeling Collectiebehoud verantwoord verpakt in zuurvrije dozen op hun definitieve plaats opgeborgen.

Telkens als Willem Oltmans delen van zijn originele dagboeken naar de kb bracht, alludeerde hij op de uitspraak van Léauteaud die na het bericht van zijn uitgever dat een deel van de kopij van zijn dagboek was zoekgeraakt, opmerkte dat hem een been was afgezet. Oltmans voelde zich iedere keer weer geamputeerd. Zijn dagboek was zijn leven. Hij was er bijzonder trots op dat zijn dagboek - volgens hemzelf - het meest uitgebreide, over de langste periode lopende, ter wereld was. In zijn dagboek kan men altijd de ‘bewijzen’ vinden voor wat hij in zijn Memoires beweert. Hij schreef het zelf in zijn boek Het dagboek als camera obscura (1988) zo:

Een dagboek stelt ons in staat om naar waarheid te onthouden. De schrijver kan ervaringen steeds toetsen aan de werkelijkheid van toen. Fantasie en realiteit zijn zonneklaar van elkaar te scheiden. Mensen ontlenen namelijk een leven lang onware herinneringen aan een krakkemikkig functionerend geheugen. Intussen leven zij met de illusie absoluut zeker te weten hoe het werkelijk is geweest en denken en handelen op basis van valse premissen.

We begrijpen dat Oltmans de relatie dagboek - Memoires zo ziet. De dagelijkse notities werken natuurlijk als geheugensteuntjes voor later. Ze zijn echter tegelijkertijd wél de notities van een individu met zijn eigen indrukken en eigenaardigheden. De waarheid blijft hier een subjectieve waarheid van Oltmans. Hoe controversieel die waarheid was, heeft de persoonlijke geschiedenis van Oltmans laten zien. Zijn compromisloze optreden tegen wat in zijn ogen leugen en bedrog was en zijn felheid in woord en geschrift bezorgden hem de naam een ijdele querulant te zijn.

Voor Kees Thomassen en mij was Willem Oltmans zeker geen querulant. Hij kon af en toe behoorlijk achterdochtig zijn, op het paranoïde af. Dan meende hij in een opmerking van ons iets te hebben gehoord dat hem niet zinde. Maar na enige uitleg over hoe wij het dan wel bedoeld hadden, kalmeerde hij weer, en werd hij de galante, voorkomende charmeur. Hij noemde ons zijn ‘be-

[p. 10]

schermheren’. En dat was een titel die wij probeerden waar te maken door zijn geschreven leven, dat bleef groeien tot zijn dood in 2004, verantwoord te bewaren en voor wetenschappelijke doeleinden ter beschikking te stellen.

Willem Oltmans leeft voort in zijn publicaties, zijn Memoires en zijn dagboeken. Steeds meer belangstellenden weten de weg naar de kb te vinden om de ‘bewijzen’ van Oltmans in zijn dagboeken zelf te lezen. Het materiaal heeft al diverse publicaties opgeleverd. Over Oltmans zelf natuurlijk in de vorm van afstudeerscripties, monografieën en documentaires, maar ook over de Kwestie Nieuw-Guinea, de pers in Suriname, de Club van Rome, de moord op Kennedy en nog veel en veel meer onderwerpen. Het is goed dat het dagboek in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek is opgenomen. De reeks Memoires van Oltmans waarin de uitgever Papieren Tijger in samenwerking met de Stichting Willem Oltmans, opnieuw dit deel uitbrengt vormt een uniek tijdsdocument over de tweede helft van de twintigste eeuw. Van harte aanbevolen.

Ad Leerintveld

(conservator bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag van 1990-2017)