Memoires 1991-B

[p. 11]

Johannesburg

1 juli 1991

Hillbrow

Newsweek publiceert een reportage over het nieuwe Zuid-Afrika onder de kop after apartheid.¹ De Klerk krijgt een gigantische pluim dat hij woord hield en ‘the legal pillars of discrimination’ heeft omgetrokken. Terecht waarschuwt het blad dat ‘it will take decades to achieve a genuine non racist South Africa.’ Waarom er, vooral in onze geliefde polders, nog altijd mensen zijn die ervan uitgaan dat het werkelijk laten verdwijnen van rassenscheiding in Zuid-Afrika sneller zou moeten gaan dan bijvoorbeeld in de vs, waar ik eind jaren veertig de apartheid in levende lijve meemaakte, is dan ook voor mij onbegrijpelijk.

Ik las een voorstel in nrc Handelsblad om Antilliaanse en Marokkaanse jongeren in Amsterdam, die regelmatig strafbare feiten plegen, te laten kiezen tussen de bak of de militaire dienst.² Onderzoek naar de bereidheid van jongeren voor hun land te vechten heeft uitgewezen dat in Japan tien procent van de jonge mensen daartoe bereid is en in de vs zeventig procent. Hoe hoog zou dit cijfer in nazi-Duitsland zijn geweest?

Ik moest Hoflands Tegels lichten behandelen bij het schrijven van mijn Memoires. Geen prettig karwei, maar het moest gebeuren. Zijn relaas over het dekolonisatieproces in Indië is een klassieker geworden, terwijl Henk er maar zeer in de marge mee bezig is geweest, niet in de laatste plaats omdat ik hem er steeds met de haren heb bijgesleept.

Als je naar James Baker luistert, die wel even zal vertellen wat er in Joegoslavië wel of niet moet gebeuren, vraag je je af waarom de man nog niet tot secretaris-generaal van de vn is gebombardeerd. Terwijl men zich in Washington aanmatigt met een puur Amerikaanse bril over alles in de wereld een opinie te hebben zonder er feitelijk iets van te weten, verwijderen de Amerikanen zich steeds verder van de nieuwe realiteiten in de wereld die ze naar hun hand willen zetten, maar wat ze nooit ofte nimmer blijvend zal lukken.

1 Newsweek, 1 juli 1991.

2 NRC Handelsblad, 22 juni 1991.

[p. 12]

Ivan Lendl gedraagt zich op de tennisbaan als een klein kind als hij verliest. Volgens hem was een bal uit, maar het signaal ging niet af, dus werd deze in gegeven. Hij werd door het publiek uitgejouwd. Hij speelde tegen een aantrekkelijke neger, Mal Washington.³ Uiteindelijk was Lendl beter, dus hij won. Jammer.

Ik vind in mijn dagboekaantekeningen weer eens het zoveelste bewijs van opzettelijke sabotage van Buitenlandse Zaken. Ik zend er een memo over aan een groot aantal belanda's.⁴

Ambassadeur P.A. van Buuren is in Durban en verscheen in het televisieprogramma Agenda. Hem werd gevraagd of Nederland uit schuldgevoel opeens twintig miljoen voor onderwijs in Zuid-Afrika heeft uitgetrokken, wat in dit immense land bovendien een druppel op de gloeiende plaat is. Nee, aldus Hare Majesteits afgezant. Maar omdat er nu wat in Zuid-Afrika gebeurde, deed Den Haag nu ook iets. Armzalige vertoning.

3 Redactie: MaliVai (Mal) Washington.

4 Zie bijlage 1.

2 juli 1991

Ben 's nachts onrustig over Peter of hij midden in de nacht wel veilig door de gevaarlijke straten van Hillbrow thuiskomt.

Inderdaad heeft Sibolt van Ketel aan de hand van mijn informatie een artikeltje gepubliceerd in de De Telegraaf van 17 juni 1991. Jules Wijdenbosch heeft Lall Mohammed naar Johannesburg gezonden om voor Suriname zaken te gaan doen, waarbij de mogelijkheid niet uitgesloten is dat Desi Bouterse hier zelf naartoe zal komen, zoals ik al enige jaren terug met Hein de Villefort du Toit heb besproken.

Er is gedonder met Perskor.⁵ Zond een aangetekende brief terug. Het is een slepende affaire geweest. Het boek zou in de herfst van 1989 verschijnen, maar het lag pas een jaar later in de winkel. Vertragingen ontstonden door bijvoorbeeld de drukproeven per boot naar Holland te verschepen waardoor die maanden later in Amsterdam arriveerden. Daarbij bleek dat een aantal passages gewoon uit mijn manuscript waren geschrapt. Ik schreef Velthuysen dat de uiteindelijk door Perskor gepubliceerde versie niet overeenkwam met het door mij ingeleverde script. Ik heb om een open gesprek met betrokkenen gevraagd.

Volgens The Star breidt het Department of Trade and Industry in Pretoria gestadig de commerciële contacten van Zuid-Afrika snel uit en zal binnenkort ook de ussr een handelspartner van

5 Zie bijlage 2.

[p. 13]

het voormalige apartheidsregime worden.⁶ De isolatie van dit land wordt met onvoorstelbare snelheid weggewerkt.

Peter Fabricius schrijft in The Star over het bezoek aan Pretoria van Vladimir Shubin, hoofd van de afdeling Zuid-Afrika van de cpsu. Toen ik hier vijf jaar geleden arriveerde, was een dergelijk bezoek van een topcommunist ondenkbaar. Hij heeft gezegd dat de plaatselijke communisten alle rechten hebben om fouten te maken ‘but not to repeat our mistakes.’ Hij ontving op het congres van het anc een krachtig applaus van de tweeduizend bezoekers.

6 The Star, 2 juli 1991.

3 juli 1991

Vorige week nog steunde Washington krachtig de eenheid van Joegoslavië. Ik dacht nog: hoe rechtvaardigen ze dan bijvoorbeeld de afsplitsing van de Baltische staten van de Sovjet Unie? Ze schijnen nog eens verder te hebben nagedacht en komen nu met een nieuw verhaal: de vs zullen de onafhankelijkheid van Slovenië en Kroatië steunen mits er tot vreedzaam onderhandelen wordt besloten. Maar het Joegoslavische leger verzet zich uiteraard tegen de opsplitsing van het land en heeft de aanval reeds ingezet.

Nelson Mandela heeft weer eens van de daken geroepen dat erosie van de sancties tegen het land niet mag worden toegestaan. Ik acht dit een misdadig standpunt van deze zwarte leider, zeker vanwege de huidige situatie van zwarten in het land. Hij is van mening dat De Klerk eerst maar eens moet bewijzen dat het hem ernst is met het werken aan een nieuw Zuid-Afrika. Zou hij echt niet begrijpen wat er allemaal al door De Klerk verwezenlijkt is of doet Mandela maar alsof? Ook een hoofdartikel in The Citizen roert de opstelling van die man aan.⁷ Deze krant meldt dat Mandela doorgaat met het lanceren van zijn vaste riedels en platitudes, zodat de strijd van het anc zal worden voortgezet tot ‘all power is turned over to the people.’ Alsof dat ooit ergens, inbegrepen in proletarische paradijzen als China of de ussr, is gerealiseerd. Hij noemde opnieuw de sacp een betrouwbare bondgenoot en waarschuwde dat niemand moest proberen een wig te drijven tussen de communisten en het anc.

Een aantal zakenmensen plaatste een advertentie in de media om te waarschuwen tegen de sacp en Joe Slovo. Het lijkt me te veel eer en te veel aandacht voor de communisten in de Zuid-Afrikaanse context.⁸

7 The Citizen, 3 juli 1991.

8 Zie bijlage 3.

[p. 14]

Edwin die in het prominente Baxter Theatre in Kaapstad optreedt als The Baroness, was vanavond zelfs in het televisienieuws. Ik probeerde Peter te bellen, maar hij had het kennelijk zeer druk in de club. Gelukkig heeft hij nu de steun van een uitsmijter die bij de ingang is geposteerd.

4 juli 1991

Edoeard Sjevardnadze heeft zijn lidmaatschap van de Communistische Partij aan de wilgen gehangen. De wereld is volgeladen met dergelijke mensen. De ussr staat op het punt uiteen te vallen. Ik kan nog steeds nauwelijks bevatten dat het in zo korte tijd zover is gekomen. De Sovjet Unie zou een federatie van soevereine staten moeten worden. Grigory Yavlinsky wil twintig miljard dollar steun aan de oeso-landen vragen. De Sovjets zijn verworden tot internationale bedelaars onder het briljante leiderschap van Gorbatsjov.

Ik ben met het schrijven van de Memoires van 1973 bezig. Ik vind er nadere details over de affaire inzake de schandelijke roddels van wetenschapsattaché (nota bene) dr. Begemann in Washington.⁹ Ik schrijf secretaris-generaal Bot er een briefje over.¹⁰

9 Redactie: Dr. Ir. S.H.A. Begemann was technisch-wetenschappelijk adjunct-attaché aan de Nederlandse ambassade in Washington en zou in 1974 in conflict komen met zijn superieuren op het ministerie van Economische zaken wegens zijn kritische rapporten over het Amerikaanse energiedilemma en de levensvatbaarheid van de projecten in de VS met de met natrium gekoelde kweekreactor. Dit conflict zou tot zijn ontslag leiden.

10 Zie bijlage 4.

5 juli 1991

Ontmoette gisteren een Indiër, Golam (28). Hij bleef slapen en het werd een hele nacht van rotzooien, maar eigenlijk wel erg lekker.

The Citizen onderstreept in een commentaar dat de militairen van het anc, de Umkhonto we Sizwe, eigenlijk door de sacp werd opgezet en georganiseerd en dat het huwelijk tussen het anc en de communisten een belangrijk struikelblok vormt bij het doorvoeren van hervormingen zoals Pretoria die zou willen.¹¹

Peter d'Hamecourt - ook zo'n fijne mijnheer - wordt per 1 mei correspondent van de nos in Moskou. Hij zat er al voor het Algemeen Dagblad.

We weten als doorsneeburgers absoluut niets over het functioneren van de inlichtingendiensten dat staat voor mij als een paal

11 The Citizen, 5 juli 1991.

[p. 15]

boven water. Een officier van de Israëlische Mossad, Ari Ben-Menashe heeft het gewaagd flink uit de school te klappen.¹² Hij was de man die in 1986 liet uitlekken dat Reagan en Bush in het geheim wapens leverden aan Iran op voorwaarde dat Teheran de Amerikaanse gijzelaars niet vroegtijdig zou vrijlaten, om de kans op een tweede termijn voor Jimmy Carter te verkleinen.

In Washington moet de benoeming van Robert Gates tot directeur van de cia in het Congres worden bekrachtigd. Ben-Menashe stelt in Time dat deze Gates de centrale figuur is geweest bij de uitvoering van de geheime wapenleveranties aan Iran als resultaat van de geheime ontmoeting in 1980 in Parijs om de in Iran gegijzelde Amerikanen tot na de presidentsverkiezingen daar vast te houden.

William Casey, toen de manager van Bush in de presidentscampagne, oud-cia-directeur George Bush zelf, en Iraanse vertegenwoordigers, waren bij deze ontmoeting aanwezig. Dit alles om te helpen voorkomen dat de democraat Carter voor een tweede termijn gekozen zou worden. De Israëliër heeft de onderzoekers van het Congres bovendien ingelicht over supergeheime ondersteuning van Irak tijdens de oorlog met Iran door Saddam Hussein aan onderdelen voor raketten en zelfs chemische wapens te helpen. Time noemt Ben-Menashe een gediplomeerde leugenaar. Is dat waar? Vooral als je in aanmerking neemt dat dit weekblad zich met het grootste gemak van de wereld door de inlichtingendiensten laat gebruiken, zoals ik heb ondervonden met het artikel uit 1976 over A Pink House of Orange.

Op de Balkan hebben de onafhankelijkheidsverklaringen van Kroatië en Slovenië de binnenlandse situatie in het voormalige Joegoslavië verder op de spits gedreven. Het federale leger heeft vanuit Belgrado de grenzen met Italië, Hongarije en Oostenrijk versterkt. Ook de snelweg van Ljubljana naar Zagreb wordt bewaakt door militairen. Maarschalk Tito (1945-1980) wist het land subliem bij elkaar te houden, al waren de methoden wellicht Spartaans, maar men leefde op acceptabele wijze met elkaar. Nu loopt het ernstig uit de hand.

Vic Vernède en Margriet Vernède-De Kock van Leeuwen, en Rein Snoeck Henkemans en Margot Snoeck Henkemans-Goudriaan kwamen avondeten. Margot Goudriaan zat op het Baarns Lyceum bij me in de klas. Rein, die winkelcentra schijnt te bouwen, heeft een natuurpark gekocht. Er worden

12 Time, 1 juli 1991.

[p. 16]

wilde dieren opgekocht - zoals op de veemarkt in Purmerend de schapen uit Amsterdam-Noord aan de man worden gebracht.

Peter heeft weer tot 06.00 uur in de ochtend in zijn flat rondgelopen omdat hij niet kon slapen. Zijn vader moet aan hetzelfde euvel hebben geleden. Dat er niets aan te doen zou zijn, weiger ik te geloven.

6 juli 1991

Het anc geeft toe, aldus Esmare van der Merwe in The Star, dat de partij zich in ‘verwarring’ bevindt.¹³ In kringen van de Inkatha-partij van de Zoeloes wordt gevreesd dat er aanwijzingen zijn die in de richting wijzen van een openlijke hervatting van de machtsstrijd tussen hen en het anc.

Ik lees terug hoe ik in januari 1973 John Roosegaarde Bisschop uit Baarn als lifter meenam. Hij was 19. Ik herinner me hem nauwelijks maar zou hem graag terugzien. Hij is getrouwd met Caroline van Zinnicq Bergmann.

13 The Star, 6 juli 1991.

7 juli 1991

Willem de Klerk, zoon van de president, is verliefd geraakt op Erica Adams, een café-au-lait- jongedame met lang, krullend zwart haar. Dat is hier iets bijzonders. Mijn halve familie in het voormalige Indië signed up for life met Indonesische dames. Maar hier is dit ‘nieuw’.

De Mandela's, Winnie en Nelson zijn nog steeds samen, ook op het anc-congres in Durban.

De periode van 25 mei tot 8 juli 1973 is geschreven. Ik moet snel verder. Mijn dagboek moet en mag niet verloren gaan. Dat weet ik pertinent zeker.

Peter liet een lief briefje achter. Een vriend van Peter en Edwin, Chris Seabrook, ondernemer en multimiljonair volgens Peter, zou een nachtclub willen kopen die Peter en Edwin dan moeten gaan exploiteren.

8 juli 1991

Het anc heeft aangekondigd de massa te zullen mobiliseren om de regering in Pretoria sneller te kunnen verjagen. Patrick Laurence schrijft in The Star dat leden van de sacp belangrijke posten hebben toegewezen gekregen in het nieuwe anc-team dat naar vrijheid toe gaat werken.¹⁴ Chris Hani, commandant van het guerrillaleger Umkhonto we Siswe, kreeg 1.858 stem-

14 The Star, 8 juli 1991.

[p. 17]

men op het congres, Thabo Mbeki 1.824. Hani vertegenwoordigt de militante vleugel, Mbeki de pragmatici. The Citizen zegt het jammer te vinden dat het anc door zal gaan met de werving van rekruten voor het ondergrondse anc-leger.¹⁵ Ook meldt het blad dat 37 van de vijftig leden van het nieuw gevormde executive committee van het anc lid zijn van de sacp. Dit wordt door de krant, waar ik het dikwijls het meest mee eens ben, als een ernstig gevaar aangeduid. Het zal de taak voor De Klerk alleen maar nog moeilijker maken, omdat Afrikaners communisten als hun aartsvijanden beschouwen.

Arthur Schlesinger schreef een essay over de Cult of Ethnicity.¹⁶ Volgens hem zijn etnische en raciale conflicten in deze tijd een verontrustender gevaar dan ideologische tegenstellingen. Geschiedenis en literatuur moeten naar de mening van multiculturalisten worden onderwezen waardoor het zelfrespect van de betrokkenen kan worden vergroot. Schlesinger toont daarom begrip voor de ‘eruption of ethnicity’ in de vs en denkt dat historische krachten Amerikanen in het algemeen toch tot elkaar zullen brengen. Hij is daarom optimistisch over de toekomst.

15 The Citizen, 8 juli 1991.

16 Time, 8 juli 1991.

9 juli 1991

President De Klerk is van mening dat het nieuw gekozen uitvoerende comité van het anc op ‘scrambled eggs’ lijkt, met wel erg veel leden uit de sacp. Ik ben het eens met The Citizen dat De Klerk te veel concessies doet aan het anc om tegen iedere prijs de sancties tegen het land opgeheven te krijgen. Pretoria heeft bijvoorbeeld ook vijftien leden van het verboden anc-guerrillaleger vrijgelaten om onder anderen George Bush gunstig te stemmen.

Gatsha Buthelezi heeft (terecht) gezegd het niet eens te zijn met Mandela dat F.W. de Klerk zich zou bedienen van een dubbele agenda en bezig was de zwarten in het land in de maling te nemen. Mandela blijft het voorstellen alsof De Klerk alleen doet alsof hij het roer wil omgooien, maar in werkelijkheid samenzweert om de macht en invloed van het regime in Pretoria verder uit te bouwen.

Het is 18.30 uur. Ik heb de hele dag geschreven. Eigenlijk zou ik naar de sauna willen gaan, maar dat kost 25 rand. Ik wandel maar weer eens down the hill naar Champions. Peter had daar gisteravond een aantrekkelijk Ier gevangen. De muziek was veel en veel te hard, maar ik voel me er wel thuis.

[p. 18]

Stond trouwens aan Eduard te denken, dus ik ben non-actief gebleven.

Zuid-Afrika bevindt zich in een gevaarlijke situatie. De wetteloosheid is alom te zien. Er lijkt in Pretoria een Dolle-Dinsdagstemming te heersen. Waarom zou Buthelezi bang zijn voor een burgeroorlog?

Opnieuw een briefje van Peter. Hij is enthousiast over het plan voor de nachtclub van Seabrook.

10 juli 1991

Oliver Stone heeft slechts de helft van het toegezegde bedrag voor deelname aan jfk overgemaakt. Heb Kristina Hare een pittig briefje geschreven.

Naar aanleiding van wat ik in de dagboeken van 1973 teruglas, heb ik broer Hendrik een uitvoerige brief geschreven. Tot mijn stomme verbazing had ik 20 februari 1973 in Willen bei Wollerau in Zwitserland een lang gesprek met Nellie, de vrouw van broer Theo. Ik vertelde haar na de vertoning van een vpro-filmpje op televisie een telefoontje uit Kaapstad te hebben ontvangen van een Nederlander die zei verheugd te zijn uit de film te hebben kunnen opmaken dat ik geen communist was. Ik vroeg daarop hoe hij aan die onzin was gekomen, waarop hij vertelde dit van mijn broer Hendrik te hebben vernomen. ‘Je zou deze mensen hebben verteld dat ik niet naar Holland kon reizen omdat ik de kans zou lopen gearresteerd te worden,’ schreef ik Henk. Ik dacht: dit zijn idioten en besteedde er verder geen aandacht aan. Tot ik in Zwitserland dit gesprek met Nellie had. Zij vertelde: ‘Ja, dat heeft je broer echt gedacht. Hij had via de radio gehoord dat er Russische communisten in jouw huis in Amsterdam waren gesignaleerd. Door de rel die dit had veroorzaakt vreesde hij dat jij niet meer naar Holland zou kunnen gaan. Jij zou bij terugkeer in Zuid-Afrika voor communist worden aangezien.’ Ik schreef hem nu wat er gebeurd was met het verraad van Henk Hofland door onder valse voorwendselen een Telegraaf-journalist mijn huis binnen te smokkelen.

Oud-burgemeester Nelson Botile kwam langs en vertelde dat het anc nog steeds bang is dat generaal Malan en de strijdkrachten een staatsgreep zullen gaan plegen. Ik zei dat mijn instinct me ingaf dat er geen coup kwam en ik probeerde hem daarvan te overtuigen. Maar ik weet dit natuurlijk ook niet zeker, het blijft gissen.

Botile was op het anc-congres in Durban geweest. Hij had het als een schok ervaren dat vanuit de hoek van de mijnwerkers intensief werd gelobbyd om Cyril Ramaphosa aan stemmen te

[p. 19]

helpen. Later gaven de lobbyisten toe dit voornamelijk te hebben gedaan om hem kwijt te raken. Hij wordt te slap gevonden. Nelson vertelde: ‘Ik was toevallig in de buurt waardoor ik kon horen dat er werd getelefoneerd naar de Mineworkers Union in Johannesburg met het verzoek de sloten van zijn kantoor maar vast te vervangen.’

Op cnn wordt bekendgemaakt dat George Bush een belangrijk deel van de sancties tegen Zuid-Afrika heeft opgeheven, terwijl investeringen hier nu ook weer mogelijk worden. De vs loeren op de mineralen in dit land. Mijn oude vriend Brit Hume stelde Bush een vraag over een zwarte rechter.

11 juli 1991

Pik Botha, nu veertien jaar minister van Buitenlandse Zaken, zegt op televisie dat Zuid-Afrika het onvermijdelijke naar beste weten heeft uitgevoerd. Nu het buitenland de deuren voor Pretoria weer opent, zou het uiterst tragisch zijn indien het binnenland door onderlinge strijd zou worden verscheurd.

Paul Bijvoet zegt door sabc te zijn ontslagen.

Ik heb het requisitoir van officier van justitie Abspoel in de zaak tegen fotograaf Zonneveld en De Telegraaf teruggelezen. Ik neem het in het geheel op. Wat een afschuwelijke affaire.

12 juli 1991

Cyril Ramaphosa, de nieuw gekozen secretaris-generaal van het anc, heeft krachtig ontkend lid te zijn van de sacp. Intussen noemde het anc de opheffing van de sancties prematuur en ongepast. Trouwens, sommige blokkades zouden blijven bestaan om nog druk op Pretoria te kunnen blijven uitoefenen. De Amerikanen hanteren als onbetwist rijkste land ter wereld al zo lang deze chantagemethode dat ‘men’ het al gewoon schijnt te vinden dat dit gebeurt.

Gisteren was ik met Nelson Botile bij onze partners voor het huizenproject in de townships. Alles verliep prima tot het moment waarop de prijs van de verkoopfolders aan de orde kwam. Mike Morkel hield vast aan 11.500 rand voor 3.000 pamfletten. Ik verloor mijn geduld en zei de prijs bullshit te vinden, want nu waren vier pagina's even duur als eerst acht. Men leek geschokt, ook vanwege mijn taalgebruik. Ik zei de zaak niet meer te vertrouwen nu ze bezig waren te marchanderen. Daarop begon Mike verontschuldigingen te maken. Later zei burgemeester Botile tegen mij: ‘Willem, they were embarrassed, because you attacked them in front of me. They are Afrikaners and I was a black boy.’ Daar heb ik inderdaad geen moment

[p. 20]

aan gedacht omdat ik dat verschil niet maak. Nelson zei blij te zijn geweest dat ik stampei maakte. ‘That was necessary. Now they are talking about you.’

Ben samen met Louis Heyneman van De Kat in een gehuurde smoking naar Pretoria geweest om als gast van de rector van de unisa-universiteit en Ida van Vuuren een recital bij te wonen van de jonge Franse pianist Olivier Cazal. Hij speelde Schubert, Mozart, Chopin en Prokofjev. Er waren de nodige slaapverwekkende momenten en het scherzo had niets met Chopin te maken.

13 juli 1991

Om 04.00 uur kwam ik thuis en omdat er licht bij Peter brandde, klopte ik aan. Vanwege het vroege uur kwam Peter wit van de schrik naar de deur sluipen, ervan uitgaande dat het onraad kon zijn. Hij was vreselijke geschrokken. Dat was het laatste wat ik wilde. Hij vertelde dat Club 58 een gekkenhuis was. Toch is het iedere avond overvol. Een ober had tegen hem gezegd: ‘I kissed your chair.’ Een andere ober wilde per se met hem naar bed.

Eduard belde. Hij is zeventien dagen opgenomen geweest in het amc en was tien kilo aan gewicht verloren. Hij had in Afrika een salmonellavergiftiging opgelopen. Ik was in shock. ‘Ik heb niets gezegd, anders had je meteen een vliegtuig genomen,’ aldus Eduard. Ik was erg geschrokken en prayed voor hem. Ik belde meteen met Peter. Onze heimelijk angst is dat het mogelijk een aanloop naar aids zou kunnen zijn.

Heb gisteravond in de pauze van het recital tegen de Amerikaanse ambassadeur William Swing gezegd: ‘Thanks for Mr. Bush lifting the sanctions.’ Ik ben vergeten wat hij antwoordde, maar de man was hoe dan ook an asshole. Ik realiseerde me terdege dat terwijl ik dit zei, ik Bush eigenlijk beschouw als een van de misdadigste oorlogmakers die de wereld ooit te zien heeft gekregen.

Zuid-Afrika zal volgende maand gaan deelnemen aan atletiekwedstrijden in Tokio. Sam Ramsamy, de onlangs gekozen voorzitter van het Zuid-Afrikaanse Olympische Comité noemt dit een ‘obsceen’ besluit. De man kent zelfs de betekenis van dit woord niet. Na een afwezigheid van 21 jaar zal Zuid-Afrika eveneens weer aan internationale cricketwedstrijden gaan deelnemen.

Ik ben sommige nationale sensaties vergeten te melden, zoals de brouhaha over de vrijlating door de regering van maar liefst 50.000 gevangenen.

[p. 21]

In The Star verscheen een gesprek met de schrijver Don Mattera.¹⁷ Er is weer een bundel met korte verhalen van hem verschenen. Ik herinner me hem van onze ontmoeting voor mijn boekje Listening to the silent majority als een verbitterde man die onder apartheid het nodige had meegemaakt. Hij heeft in ieder geval nu ontdekt dat apartheid niet met het schrappen van wetten of door plechtige verklaringen van De Klerk van de aardbodem verdwenen zal zijn. Zelfs mijn goede vriend Botile voelde zich onlangs nog the black boy in onze discussie met Afrikaners. Eveneens in The Star (van 12 juli 1991) verscheen een kop op de voorpagina: moscow trade on the way. Daarvoor bracht ik Dirk Keijer naar Zuid-Afrika en introduceerde hem bij Hein de Villefort du Toit, met het oogmerk samen deuren te openen, maar ook die plannen liepen op de klippen omdat Keijer alleen maar in mijn leven terecht was gekomen om mij te bespioneren en erop toe te zien dat ik financieel naar de knoppen zou gaan. Hier ben ik langzamerhand volledig van overtuigd. Dit is waar oud-ambassadeur Piet Schaepman me steeds voor heeft gewaarschuwd. ‘Let op je centjes,’ zei hij steeds. Het duurt jaren en nog eens jaren voor je werkelijk inziet met wat voor schurken je eigenlijk op alle niveaus hebt te maken.

Edoeard Sjevardnadze heeft nu de Russian Democratic Reform Movement opgericht met de bedoeling in navolging van de vs een tweepartijensysteem in de ussr te realiseren. Het is schokkend om te zien hoeveel oude diehard reds, als Alexander Jakovlev, eens de grote vertrouweling van Gorbatsjov, zich nu plotsklaps bij Sjevardnadze aansluiten.

En wat helemaal the bloody limit is, is dat evangelist Billy Graham nu zijn kletspraatjes in Moskou vrijelijk verkoopt. In 1982 deed hij dit voor het eerst, maar op beperkte schaal. Nu ge-

17 The Star, 12 juli 1991.

[p. 22]

beurt het in een sportstadion. Newsweek zette er een passende kop bij: open season for russian souls. Mooie vondst. Dat zijn dan de zegeningen van het Westen die nu de ussr overspoelen.

14 juli 1991

Ken Owen schrijft in de Sunday Times: ‘The fact that the anc is essentially a communist liberation front has, of course, been staring us in the face for years, though nobody has liked to mention it for fear of being called McCarthyite.’¹⁸ Die angst heb ik nooit begrepen. Mijn verschil van mening bij Sonja bijvoorbeeld was voor het grootste deel te wijten aan mijn overtuiging dat het anc een communistische frontorganisatie was, en om die reden wees ik de steun, zoals door Den Haag verleend aan types als Klaas de Jonge, volledig af. Mandela werd niet achter tralies gezet omdat hij alleen maar vrijheid nastreefde. Hij wilde veertig jaar geleden een communistische revolutie lanceren.

18 Sunday Times, 14 juli 1991.

15 juli 1991

Ik heb Sondaal van de ambassade geschreven met de vraag waarom ik nooit iets van die zijde hoor. Ik sta niet op hun mailing list en word absoluut nooit voor iets gevraagd. Hij zei zelf me te zullen uitnodigen, maar zuster Anna, ziet ge al iets komen?

Minister Kobie Coetsee van Justitie heeft bevestigd dat 87.000 personen achter slot en grendel zitten in het land. De 57.000 gevangenen die nu vervroegd naar huis zullen gaan, zijn voornamelijk degenen die niet al te ver meer van hun vrijlating af zijn.

George Bush en François Mitterrand zijn het eens geworden dat indien Irak zou doorgaan met atoomwapens te ontwikkelen om de Koerden ermee te lijf te gaan, de oorlog tegen Bagdad hervat zou moeten worden. Saddam weigert om de vn of wie ook nadere gegevens te verschaffen over geheime wapenarsenalen. Washington zou overtuigd zijn, aldus meldt Newsweek, dat Irak ‘as many as 20 electromagnetic isotope seperators, or calutrons’ verborgen houdt die worden gebruikt om plutonium te maken uit verrijkt uranium. Een naar de vs overgelopen Irakees zou hebben verklaard dat Saddam over voldoende kennis en materiaal beschikt om twee atoombommen te maken van het type dat Amerikanen boven Nagasaki afwier-

[p. 23]

pen. Waarschijnlijk is het hele verhaal door de cia verzonnen, om tegenover de vn en de wereld een alibi te hebben de oorlog te hervatten.

16 juli 1991

Ambassadeur William Swing van de vs heeft op weg naar Bloemfontein een auto-ongeluk gekregen. Hij is per helikopter naar een ziekenhuis in Johannesburg overgebracht.

Ben overigens totaal geradbraakt na een nachtelijk bezoek van Lee (22), een voormalige parachutist die nu voor elektromonteur studeert. Het was allemaal heel lekker. Hij had gespierde benen en een goddelijk lijf. Hij vroeg bij vertrek vanmorgen om geld voor de bus, wat ik vervelend vind. Ik gaf drie rand die hij zei terug te zullen betalen.

Er is een contract getekend tussen de Chamber of Commerce and Industry van de Sovjet Unie en de Zuid-Afrikaanse Chamber of Mines. Dit was vijf jaar geleden, toen ik hier kwam, volkomen ondenkbaar. Hadden Du Toit en ik onze plannen maar doorgezet. Maar het mocht niet van de Haagse rode knop. We werden in het geheim gesaboteerd dat staat nu wel vast. En ook nog van binnenuit, via Keijer en waarschijnlijk eveneens Theo Cranendonk.

Ad Leerintveld van de Koninklijke Bibliotheek bevestigt eindelijk dat mijn dagboeken die met de hulp van Eduard per vliegtuig naar Nederland werden teruggebracht, veilig zijn aangekomen en opgeborgen. Godzijdank.

Ik heb Den Hertog van het kantoor Pels Rijcken nog maar eens geschreven, wat er nu met de koffer gebeurt die onder de hoede van ambassadeur Coen Stork in Havana is verdwenen. Ik raamde mijn schade op 25.000 gulden.

Mandela is op weg naar Havana om zijn vriend Fidel Castro te ontmoeten. Cuba heeft steeds het anc gesteund. Dit land laat zich niet door Washington de wet voorschrijven of vertellen wie het als vrienden mag beschouwen.

In Pretoria is een school bestemd voor zwarte kinderen opgeblazen. Het zou een protest kunnen zijn tegen de vrijlating door de regering-De Klerk van veel te veel gevangenen en misdadigers. Ook hoofdartikelen in The Citizen waarschuwen hier voortdurend voor.

17 juli 1991

Er zijn opnieuw 250 anc-vuchtelingen die in Angola verbleven naar Zuid-Afrika teruggekeerd. De school in Hillview die afbrandde, was blijkbaar bestemd voor 400 kinderen van

[p. 24]

anc'ers die uit Tanzania terugkeren. The Citizen is van mening dat de regering het geweld tegen die school zelf uitlokte.¹⁹ De krant vraagt zich af waarom de overheid die kinderen zo nodig een plek in het hartje van Pretoria moest toewijzen.

Boris Jeltsin is in de vs. Amerikanen die naar hem luisterden vragen zich af of de mindset van Russen wel geschikt is om te begrijpen wat in het Westen met vrijheid van ondernemen wordt bedoeld. George Church schrijft in Newsweek: ‘It is nothing less than a question of national character: Can the Soviets create the political culture, the atmosphere and habits of thought, that would make it possible to convert their country into a free market democracy?’ Church onderstreept dat Westerse opvattingen over democratie regelrecht botsen met Russische tradities die teruggaan tot regimes van de tsaren. Zeventig jaar lang werd door de cpsu geprobeerd een nieuwe marxistische mens in de wereld te zetten. Ik heb tussen 1971 en 1987 met eigen ogen het communistische experiment in de ussr zien mislukken. Ondanks dat enkele generaties jonge pioniers werden gehersenspoeld in de socialistische leer lijken alle oude reflexen en sprookjes uit het verleden weer halsstarrig terug te keren. Ook de religie overleefde Marx.

Zeikerige brief van Jurgens.²⁰ Hij schrijft dat Vermeer Buitenlandse Zaken aanspreekt en dat daarna Stoffelen het Kabinet zal bewegen tot een schikking te komen.

19 The Citizen, 17 juli 1991.

20 Zie bijlage 5.

18 juli 1991

Er lijkt zich een daadwerkelijke ommekeer in de relatie tussen de regering en het anc te voltrekken. The Star sprak exclusief met Nelson Mandela. Hij zegt nu dat hij op een definitief en onomkeerbaar signaal van De Klerk wacht en dat zijn organisatie bereid is zich flexibel en verzoeningsgezind op te stellen bij komende onderhandelingen met de overheid. Bovenaan zijn verlanglijst staat de dringende noodzaak een nieuwe grondwet voor het land te ontwerpen. Hij stelde in het vooruitzicht dat als er maar eenmaal een nieuwe verdeling van de macht heeft plaatsgehad, het anc en de sacp zich zullen manifesteren als twee afzonderlijke politieke groeperingen. De huidige nauwe samenwerking tussen anc en sacp vloeit slechts voort uit de bundeling van alle verzetsgroepen tegen apartheid. En in de richting van de zakenwereld sprak hij zich voor het eerst uit dat zakenlieden er niet van moeten uitgaan dat het anc dogmatisch zal vasthouden aan plannen om bezittingen in

[p. 25]

handen van blanken te gaan nationaliseren. Hij zei eigenlijk alles wat nodig was om de weg te banen voor constructieve onderhandelingen met de club van De Klerk.

Interviewer Stanley Uys bracht de nuances in Mandela's woorden uitstekend in beeld door bijvoorbeeld te onderstrepen dat de anc-leider niet sprak over een zwarte meerderheidsregering, maar een meerderheidsregering tout court. Hij sprak diep vertrouwen uit in Allan Boesak en opmerkelijk ook voor generaal Gerrit Viljoen. Ook beschouwt hij zijn betrekkingen met F.W. de Klerk als zijnde ‘on good terms’. Maar wanneer Uys bijvoorbeeld het onderwerp van geweld in het land aansnijdt, maakt Mandala onthutsende opmerkingen. ‘This is a very sensitive one which cannot be appreciated by whites because of their background. The lives of blacks are regarded as cheap by whites.’ Had hij maar gezegd dat many whites zwarten als kaffers zijn blijven zien, en in alle eerlijkheid, de meerderheid van zwarten blijft zich helaas ook aldus gedragen. Het over een kam scheren is altijd een precaire aangelegenheid, vooral wanneer een toonaangevende man als Mandela dit doet. Lieve brief van Denise de Hart.²¹ Ze was met haar dochter en schoonzoon een paar dagen op vakantie geweest. Voor Suriname doet ze niets meer, al houdt ze de ontwikkelingen daar met belangstelling in de gaten.

De g7 zijn in Londen bijeen. Michail Gorbatsjov verscheen met zijn hoed in de hand. Fred Coleman herinnert er in Newsweek aan dat Lenin in het vooruitzicht stelde dat de kapitalistische wereld zichzelf de das om zou doen, terwijl juist de ussr zichzelf de soep in draaide. Coleman stelt dat de Sovjet Unie één van de rijkste landen ter wereld is. Het is de belangrijkste producent van olie, goud, diamanten, platina en staal, om enkele rijkdommen te noemen. ‘Geographically, the ussr could hardly be better placed at the doorstep of Europe, the world's richest trading bloc,’ schrijft hij. Dat is ook steeds mijn voornaamste argument geweest dat West-Europa in de 21^e eeuw niet langer in bondgenootschap met de vs, maar met de Sovjet Unie verder zou moeten gaan. Nederlandse ondernemingen moeten in oostelijke, niet in westelijke richting investeren, want daar ligt onze toekomst en niet in Amerika.

‘Only the miserable failure of the central planning system, enforced by decades of dictatorship, prevented the Soviets from exploiting those assets into a position of world economic leadership,’ schrijft Coleman. Dat is onwaar. Het was de vestiging

21 Zie bijlage 6.

[p. 26]

van een socialistische samenleving, waarbij een zo groot mogelijk aantal mensen aan hun trekken kwam dat uitstel van de volledige exploitatie van de grondstoffenrijkdom van het land veroorzaakte. Bovendien blokkeerde het Westen via organisaties als CoCom de import van Westerse technologie. Zo kon Moskou niet of nauwelijks in bezit komen van essentiele Westerse technologische vondsten, wat de ontwikkeling van de rijkdom van de ussr moest vertragen dan wel onmogelijk maken. Westerse landen, met de vs voorop, hebben steeds een misdadige en asociale houding tegenover het Kremlin ingenomen omdat zij het marxisme niet accepteerden. Toch denk ik dat in de toekomst, ook al zal dat een andere naam dragen, een met het communisme van de twintigste eeuw vergelijkbaar sociaal systeem zal komen, met als doel de steeds kleiner wordende koek op deze planeet eerlijker en gelijkwaardiger te helpen verdelen.²²

Elisabeth ii schijnt ontstemd te zijn geweest tijdens een diner voor gasten van de g7-conferentie, toen George Bush was gaan zitten voor de majesteit hier zelf gelegenheid toe had gehad. De boer uit Texas realiseerde zich zijn gaffe en ging snel weer staan toen de koningin zich omdraaide en George al zag zitten. Grappig.

Met het schrijven van mijn Memoires bereikte ik het moment dat ik in 1973 mejuffrouw Buringh Boekhoudt noemde tijdens mijn interview met Bibeb. Nu herinner ik me weer dat zij het me kwalijk nam dat ik haar had genoemd. Zij wilde voor het hof en tegenover Beatrix kennelijk niet weten hoe bevriend wij vele jaren waren geweest. Vanaf dit moment zou die relatie voor altijd beschadigd blijven.

Ik zie overeenkomsten tussen Afrikaners en Russen die als bevolkingsgroep lange tijd van de ontwikkelingen in de rest van de wereld geïsoleerd zijn geweest. Enerzijds hebben ze een soort eigendunk opgebouwd die nergens op slaat en die wordt gecompenseerd door gebrek aan finesse en arrogantie, maar dit komt au fond voort uit een besef ver achter te liggen. Intussen komen zwarten op hun beurt weer uit een heel ander soort closet. Zij voelen zich aangemoedigd door de vrijlating van Mandela en overschatten hun werkelijke situatie. Zij weten maar al te goed dat zij inferieur zijn aan blanken. Maar nu de vrijheid is aangebroken moeten ze bewijzen dat ze ‘gelijk’ zijn, en voor zwarten zonder veel scrupules betekent dit jatten wat er te jatten valt om tenminste zich te kunnen bewegen op een-

22 Newsweek, 22 juli 1991.

[p. 27]

zelfde niveau als rijke blanken. Sommigen zwarten rechtvaardigen het stelen van dure auto's met de mededeling: ‘Blanken hebben zich immers ook rijk gestolen aan wat zij hier in ons land aantroffen.’

19 juli 1991

Ik ben behoorlijk geraakt door de verklaring uit Londen dat de bombardementen zullen worden hervat als Irak niet binnen zes dagen bekendmaakt wat het bezit aan door de vs en Groot-Brittannië verboden wapens. Wie houdt Amerika nog tegen? De rest van de wereld zwijgt. Nergens gaat meer een gezaghebbende stem op dat dit niet kan.

20 juli 1991

Premier John Major heeft in het parlement een uitzonderlijk grote bek opgezet. Hij heeft Saddam de wacht aangezegd. Of Irak vernietigt zelf de atoominstallaties ‘or we will do it for you.’

Minister Adriaan Vlok heeft officieel meegedeeld dat de regering 250.000 rand had gegeven aan Buthelezi's Inkatha-partij om twee massabijeenkomsten voor de Zoeloes te helpen financieren. Vlok beweerde dat dit niet om politieke redenen was gedaan, maar dat is geklets in de ruimte. Inkatha spreekt tegen dat Buthelezi op de hoogte zou zijn geweest van contacten tussen zijn partij en boss (Bureau of State Security) in Pretoria. Het spijt me, maar daar geloof ik echt geen moer van. Voor zover ik kan beoordelen hoe Inkatha in elkaar zit, gebeurt er niets, absoluut niets in die club zonder dat Gatsha hiervan op de hoogte is. Er wordt gelogen. Hoewel ik de Weekly Mail evenmin als geloofwaardig beschouw - dat blad bracht de rel aan het rollen - schrijft de Sunday Star in een hoofdartikel dat het de hoogste tijd wordt dat de waarheid boven tafel komt.

Botile was op Circle Court. Volgens zijn interpretatie van de rel in Pretoria probeerde Vlok, gesteund door generaal Malan, De Klerk in verlegenheid te brengen. Het anc spint alleen maar garen bij dit soort onthullingen. Mandela beschuldigde inmiddels Buthelezi dat hij centen van Pretoria zou aannemen. Advocaat Vermeer heeft zich in het hol van de leeuw gewaagd. Hij heeft ten behoeve van onze zoektocht naar bewijzen tegen de staat een hoorzitting bijgewoond op het ministerie van Binnenlandse Zaken. Hij schreef me er een brief over.²³

23 Zie bijlage 7.

[p. 28]

Liep even Club 58 binnen en zag vanaf een afstand hoe druk Peter was met zijn paperassen, computer en telefoons. Hij doet het toch maar, die shit. Hij is in ieder geval eindelijk weer volop bezig. Edwin komt morgen terug uit Kaapstad, waar zijn show ten einde is.

21 juli 1991

Mijn parabat-vriendje Lee had gezegd weer langs te zullen komen. Hij kwam in Skyline direct achter me aan, maar ik heb hem niet gezien. Ze zeggen maar wat. Soms denk ik wel eens dat Dirk Keijer en Theo Cranendonk een aantrekkelijke jongen op me af zullen sturen om me in bed koud te maken, omdat ze bang zijn dat ik ze in de krant zet.

Zag een film van John Varty over luipaarden. Leeuwen doden de jongen van die prachtige beesten. De opname van een moeder luipaard met nog één jong over die de andere roept, die echter al dood zijn, was hartverscheurend. Wat mij betreft mogen ze gods wonderschone natuur met wortel en al uitroeien. Het is één wreed gekkenhuis van eten en gegeten worden. De schepper heeft het leven gegrondvest op overleven en elkaar verslinden. Lekkere boel. Men wordt echter verondersteld er maar liever niet over na te denken.

22 juli 1991

Pittige ontmoeting met Velthuysen en Anna Brits van Perskor. ‘Als u ons van oneerlijkheid beschuldigt,’ zo begon het meteen al, ‘dan is dit gesprek beëindigd,’ aldus Velthuysen die opstond om te vertrekken. Ik wist er een gesprek van 75 minuten van te maken. Er zijn maar vijfhonderd exemplaren gedrukt, dus het is van a tot z flessentrekkerij geweest. Buitenlandse Zaken (Gerrit Olivier) zou er duizend afnemen, wat ook niet is gebeurd. Dat houdt wellicht verband met de snelle veranderingen op het politieke toneel.

Louis Heyneman meldde dat de show van Edwin in Kaapstad een flop was geweest. Lege zalen. Het viel me al op dat Peter er niet meer over sprak. Dat is wel een teleurstelling en ik vind het zielig voor Edwin. Ik ben al heel lang van mening dat hij die baronesshow uit zijn hoofd moet zetten.

Eduard schrijft dat het weer goed gaat met hem. Ook mijn Finbatt-vriendje Sami Virtanen schreef vanuit de grens met Syrië, waar hij bij de vn dient.

Later kwamen Peter en Edwin samen naar mijn flat. Nu ben ik er absoluut zeker van dat Peter een totaal ander mens is als Edwin in de buurt is. Hij is dan gespannen en gedraagt zich of hij

[p. 29]

op spelden zit. Van de weeromstuit zit ik eveneens op het randje van mijn stoel om mezelf beperkingen op te leggen en niet tegen Edwin te gaan schreeuwen dat Peter er ook nog is. Edwin gaf toe dat het een ramp was geweest wat de verkoop van kaartjes betrof, maar dat was voor een belangrijk deel de schuld van het Baxter Theatre geweest.

Over loneliness in politics gesproken. Bagdad is volgens Newsweek de eenzaamste hoofdstad in de wereld. Er staat een foto bij van Osirak, het nucleaire centrum van Irak voor het in 1981 door Israël werd platgegooid. Ook dat gebeurde natuurlijk in geheim overleg met Washington en de wereld zweeg verder, ook de toenmalige ussr. Er is al zoveel door de vingers gezien aan Amerikaanse militaire acties die in strijd waren met het Handvest van de vn, dat het al gewoon en acceptabel wordt gevonden.

Een andere eenzame knokker blijft Fidel Castro (64). Hij woonde in Guadalajara de eerste jaarlijkse Ibero-American Summit bij.²⁴ Na geduldig een aantal toespraken aangehoord te hebben had hij zich kennelijk voldoende geërgerd om van leer te trekken. In een vlammend betoog stelde hij dat Cuba nooit ofte nimmer voor Yankee-imperialisme door de knieën zou gaan, zoals andere Latino-staten. Fidel onderbrak een toespraak van Felipe González, de premier van Spanje met de woorden: ‘We handelen allebei dictatoriaal, dus waarom komt u niet een tijdje Havana leiden, dan zal ik in Madrid orde op zaken stellen.’ Er valt veel kritiek te hebben op Castro, maar fundamenteel blijf ik sympathiseren met zijn eenzame strijd tegen de Amerikaanse kolos next door, want de misdadigste smeerlappen delen daar de lakens uit. De Newsweek-reportage over de conferentie in Mexico is ronduit anti-Castro geschreven. Ik ben vaak genoeg in Cuba geweest om zo'n artikel met andere ogen te lezen.

24 Newsweek, 29 juli 1991.

23 juli 1991

The Citizen spreekt over ‘Inkathagate’.²⁵ Pretoria staat nog steeds op stelten vanwege de financiering door de regering om anti-sanctiedemonstraties op touw te zetten. Eigenlijk is dat een zeer nobel doel, want een economische blokkade van Zuid-Afrika treft immers allereerst de zwarte bevolking. ‘We doubt,’ schrijft het blad, ‘that it is in the interest of the anc that President de Klerk is weakened by Inkathagate.’

only fw can save us, aldus een hoofdartikel in The Star. Het blad vraagt zich af of Vlok en Malan niet moeten verdwijnen

25 The Citizen, 23 juli 1991.

[p. 30]

en misschien zelfs de fameuze Pik Botha. Wie houdt hij dan nog over? Ook Washington mengt zich in de affaire en zegt dat de regering moet ophouden Inkatha geld te geven. Ook aartsbisschop Desmond Tutu eist dat er een commissie van onderzoek wordt ingesteld. Mijn vriend Nelson Botile is ervan overtuigd dat Tutu gewoon een spion van de apartheidsregering is. Vooral het feit dat Tutu zo lang gezwegen heeft, levert volgens Nelson het bewijs dat de bisschop met Pretoria samenwerkt. Liep tegen Lee aan die vertelde zich zaterdagavond bezat te hebben, wat de reden was dat hij niet meer is komen opdagen.

24 juli 1991

Gatsha Buthelezi heeft zijn privésecretaris Zakhele Khumalo, die al vijftien jaar voor hem werkt, ontslagen omdat hij de omstreden 250.000 rand zou hebben aangenomen. Voor de zoveelste maal draait een zondebok op voor onregelmatigheden waar hij part noch deel aan had. Zo zit de wereld nu eenmaal in elkaar. Nelson Mandela heeft nu de hele regering-De Klerk verantwoordelijk gehouden. Hij heeft bovendien tijdens een verblijf in Madrid gezegd dat de autoriteiten in Pretoria eropuit zouden zijn het anc te vernietigen. Mandela verkondigt toch van tijd tot tijd nog steeds klinkklare onzin.

Om 10.30 uur verscheen Lee voor mijn deur met een tas en plunjezak. Hij was uit zijn huis gesmeten en vroeg bij mij te mogen intrekken. Het gevolg was dat mijn dag naar de knoppen was en ik niet heb gewerkt.

Edwin wandelde bij hoge uitzondering binnen. Hij vond Peter ‘een ander mens’ geworden. Hij was bang geweest dat Peter zijn nieuwe baan na twee weken weer zou opgeven, maar hij werkte er nu twee maanden en als hij thuiskwam sprak hij honderduit over wat er allemaal in Club 58 was gebeurd. ‘Vroeger was ik degene,’ aldus Edwin, ‘die steeds het woord voerde, maar nu luister ik naar Peters verhalen.’ Ik dacht: dat werd de hoogste tijd. Het is duidelijk dat Edwin net zo blij is als ik dat Peter eindelijk aan de slag is, ook al blijft het riskant, omdat hij op een bezoekersvisum eigenlijk niet mag werken. Er is een kans dat Edwin bovendien de artistieke leider van de floorshow in Club 58 zal worden. Zoals hij erover sprak, baarde het mij zorgen, want Peter heeft er nu het nodige te vertellen en straks neemt Edwin weer de hele zaak over.

Lee hangt nog steeds in huis rond, wat me op alle mogelijke manieren belemmert, ook in mijn werk. Hij zegt een appartement te zoeken voor zijn vriendin en zoontje. Peter belde.

[p. 31]

Hem bevalt het gezicht van Lee niet, en hij maakt zich zorgen over die jongen bij mij. Peter vond een paratrooper een kerel die gewelddadig zou kunnen worden, bijvoorbeeld als ik hem zou vragen weer weg te gaan.

25 juli 1991

Heb Wim Klinkenberg een verontwaardigde en beetje boze brief geschreven, omdat ik al twee maanden op antwoord wacht. Ik zend hem een fotokopie van een pagina uit mijn dagboek van 23 september 1973 waarin Klinkenberg me zei overtuigd te zijn dat de stunt in mijn huis met De Telegraaf-fotograaf in opdracht van de inlichtingendiensten was uitgevoerd, dus dat Hofland met ze collaboreert. Ik vrees dat het waar is, al zal het wellicht nooit uitkomen, laat staan zijn te bewijzen.

Ik heb in acht weken achthonderd pagina's Memoires geproduceerd.

Lee blijkt helemaal geen Libanees te zijn. Hij heet Wayne Slabbert, werd in Madrid geboren en kwam hier op zijn vijfde jaar. Ik heb zijn identiteitsbewijs gevonden no. 681206 5265 086. Ik heb al zijn spullen in zijn plunjezak gekieperd en Wayne, alias Lee, vliegt eruit. Ik heb hem ook wel als kleurling gezien, mede vanwege zijn kroesachtige haar. Waarom al die onzin? Hoe komen ze zo? Hij kwam om 15.00 uur terug. Ik heb hem met zijn zak de deur uitgezet. Hij keek zo zielig. Het was erg onaardig, maar ik geloof hem niet meer.

Ben toch een beetje bezorgd over deze Wayne.

Jeffrey Dahmer (31) in Milwaukee, Wisconsin, heeft bekend veertien jonge jongens in een orgie van homoseksueel kannibalisme om het leven te hebben gebracht. Wat is dat in godsnaam?

In Pretoria wordt gezegd dat Marc Burger - op dit moment ambassadeur te Parijs - de fondsen van boss zou hebben beheerd. Het verbaast me allerminst.

26 juli 1991

Prins Bernhard schijnt wederom betrokken te zijn bij een louche affaire. Hij zou privé een project hebben gefinancierd waar Scotland Yard een onderzoek naar instelt. Het gaat om een undercoveroperatie in zuidelijk Afrika, uitgevoerd door Kas, een Brits beveiligingsbedrijf. Er zou tussen 1987 en 1989 geprobeerd zijn te infiltreren in de stroperij van zwarte neushoorns en de illegale handel van deze met uitsterven bedreigde diersoort. Het is een nobeler doel dan Lockheed, dat is waar.

[p. 32]

Pik Botha heeft met een persconferentie een ultieme poging ondernomen het zogenaamde Inkathagate voor eens en voor altijd uit de wereld te helpen. Je kunt zien dat de man de langste ervaring bezit in Pretoria en is afgestudeerd in het professioneel wegpoetsen van ‘oneffenheden’ in het bestuur van het land. ‘Toen ik gisteren de in ons land gestationeerde ambassadeurs ontving, en daarvoor gedurende drieënhalfuur het kabinetsberaad onderbrak, opende ik dit gesprek met te benadrukken dat de huidige regering de ontstane problemen als hoogst ernstig beschouwt.’ De minister had volkomen gelijk met te zeggen dat het apartheidsbewind er alles aan gelegen was sancties te bestrijden. Het land bevond zich feitelijk in oorlog vanwege een wereldwijde blokkade. Hij bestreed de voorstelling van zaken van het anc dat alle zwarten in het land het eens zouden zijn met die sancties. Omdat dit onwaar was, stelde Pretoria alles in het werk dat beeld gewijzigd te krijgen. Ik ben zelf trouwens om die reden gaan meedoen te proberen duidelijk te maken dat een groot aantal zwarten, vooral degenen die met de Zoeloes probeerden binnen het systeem naar onafhankelijkheid toe te werken, de sancties afwees omdat die op de eerste plaats de zwarten zelf troffen. Pik Botha zei in eenzelfde situatie exact hetzelfde te zullen doen.

27 juli 1991

Ik moet eerst iets over broer Theo zeggen. Het bericht dat hij dood en gecremeerd is zonder dat ik hem nog dood heb gezien, betekent op een of andere mysterieuze manier voor mijn mind dat hij er nog wel is. Hoe werkt dit? Ik stond in Champions naar de boys te kijken en mijn gedachten dreven af naar Theo en ook naar Eduard. Heb hem een lange brief geschreven. Op zulke momenten kan ik me niet voorstellen hoe Theo tot as kan zijn verworden. Wat zal er tegen het einde van zijn leven in hem zijn omgegaan?

Soms vraag ik me af waar ik de energie vandaan haal mijn Memoires nu ook daadwerkelijk te schrijven. Het is monnikenwerk en vereist maximum doorzettingsvermogen. Als mijn gezondheid me niet in de steek laat, ben ik wellicht in 1993 klaar.

28 juli 1991

Gisteravond ben ik met Louis Heyneman naar een tweede recital van Olivier Cazal geweest, ditmaal in het Transnet Training College. Louis was in een donker kostuum. Ik zei hem dat als je naar muziek luistert het er weinig toe doet wat voor broek je aan hebt. Transnet heeft een complete campus uitslui-

[p. 33]

tend om spoorwegpersoneel op te leiden. In een sporthal stond een concertvleugel op het podium met twaalf gigantische vazen met bloemen. De eerste drie rijen van de zaal waren gereserveerd voor het muziekcorps van het 116^e Infanteriebataljon, uitsluitend bestaande uit zwarte militairen. Zij zagen er prima verzorgd uit in keurige uniformen. Wat moeten ze in hemelsnaam van Debussy, Chopin en Rachmaninov hebben gedacht, overigens mijn favoriete componisten. Wanneer zwarte militairen naar Danseuses de Delphes luisteren, wat gebeurt er dan in hun hoofden? Cazal speelde Debussy overigens muzikaal en delicaat, maar sloeg herhaaldelijk op hol. Om wat te bewijzen? In de pauze heb ik met enkele militairen gesproken. Ze zeiden de muziek van Debussy te kennen en eerder te hebben gehoord. Ik merkte trouwens één zwarte militair op tijdens het concert die werkelijk scheen te genieten en zeer geconcentreerd luisterde. Ook Paul Bijvoet was er. Hij heeft een permanentje in zijn haar laten zetten.

Na afloop was er een copieus buffet, waar ook de zwarte soldaten deel aan namen.

In de Sunday Star staat een halve pagina met foto's onder de kop blacks have better legs.²⁶ Chris Barron bezocht het parachutistenbataljon gelegen bij Pretoria, waar de eerste groep zwarte parabats het einde van hun opleiding nadert. Hun commandant, kolonel McGill Alexander heeft gezegd dat ze beter presteren dan hun blanke collega's. Afrikaners kwamen de laatste tijd ook minder gemakkelijk door de strenge keuringen en medisch personeel wijdt dit aan hun slechtere anatomische ontwikkeling. De opgroeiende jeugd van de televisiegeneratie beschikte over aanzienlijk minder sterke botten dan de zwarte jongens. Overigens zijn de verhoudingen tussen zwarte en blanke parabats normaal. Op de foto's staan de nodige para's die wat mij betreft direct de plaats van vriend Lee in huis zouden mogen komen innemen.

26 Sunday Star, 28 juli 1991.

29 juli 1991

Gisteravond bladerde ik door foto's die ik na het overlijden van mam heb gevonden. Er was een foto bij van het speelgoed van Theo op De Horst die me nu zeer aangreep.

Het is alweer een jaar geleden dat Saddam Koeweit binnentrok. Bush eist van de Iraakse president dat hij ten aanzien van zijn nucleaire installaties geen leugens verkoopt, terwijl de Amerikaanse president zelf nooit anders heeft gedaan dan alles

[p. 34]

bij elkaar liegen. Bush heeft immers over Michael Dukakis alleen maar leugens verkocht om zelf aan de macht te komen. Intussen blijkt dat de Britten tot 5 augustus 1990 uranium en plutonium aan Irak leverden. Dus de leveranties gingen zelfs nog een week na de invasie van Koeweit door, wat andermaal het bewijs levert dat aanvankelijk Londen en Washington niet voornemens waren om Irak binnen te trekken. Pas toen de cia bij Bush aanklopte, werden de plannen gewijzigd. De Britse Labour-partij maakte van de situatie gebruik om premier John Major over deze zaak het leven zuur te maken.

Aart van der Want is samen met Toon Quarles bij Wim Hazeu geweest. Deze heeft mijn vrienden voorgerekend dat hij 80.000 gulden zou hebben verloren met de uitgave van vijf delen Memoires, waarbij ik 10.000 en broer Theo 20.000 gulden subsidie verleenden. Het beroerde is dat ik langzamerhand van Hazeu geen woord meer geloof. Temeer waar het Prins Bernhard Fonds immers berekende dat bij een juiste prijsberekening van het eindproduct er zelfs geen subsidie nodig zou zijn. Ik heb Aart en Toon dan ook in die zin geantwoord.

cnn presenteert de Bush-invasie van Panama om Manuel Noriega met inzet van Amerikaanse soldaten te kidnappen, als de gewoonste zaak van de wereld, terwijl het je reinste highway robbery is geweest. En als gewoonlijk zweeg de wereld. Men kijkt liever een andere kant op en doet of zijn neus bloedt. cnn verspreidt het gif over de hele wereld. Geen haan die er naar kraait. cnn hersenspoelt massaal de mensheid. Vroeger kwam de ussr soms nog in het geweer of roerde het blok van niet-gebonden landen zich tegen de Amerikaanse terreur. Nu zijn ook die stemmen verstomd. Washington heeft het rijk alleen en kan zich naar hartenlust misdragen en huishouden zoals haar goeddunkt. Het is een ramp.

Elsevier schrijft over prins Claus.²⁷ Ik begrijp niet dat ze een dergelijk verhaal durven te publiceren. De samenstelster is Heleen Crul. Zijn fysieke constitutie en niet zijn depressieve klachten zijn de oorzaak van zijn ziekte, aldus durven psychiaters met stelligheid te zeggen. Er wordt aan Luns gerefereerd die vorig jaar heeft gezegd Bernhard veel aardiger te vinden dan Claus, omdat de man van Beatrix ‘een heel betwistbaar privéleven leidt.’ Luns is altijd al een gediplomeerde zwartmaker en roddelaar geweest, waar ik zelf het nodige van heb ondervonden. Ook wordt weer Claus zijn vermeende homoseksualiteit ter sprake gebracht, met gebruik van de in 1982

27 Elsevier, 13 juli 1991.

[p. 35]

verspreidde roddels van Josje Hagers van De Telegraaf. Emeritus-hoogleraar dr. J.H. van den Berg (zenuwarts) zegt dat de klachten van Claus worden veroorzaakt door een stofwisselingsstoornis in de hersenen. Dit euvel zou alleen met medicamenten zijn te behandelen. Ik hoop dat deze deskundige gelijk heeft. Dan zou het toch niet het gevolg geweest zijn van Beatrix die altijd over hem heen heeft gewalst, wat ik steeds heb gedacht. Voor mij heeft Beatrix het karakter van Bernhard en heeft zij Claus bejegend zoals Bernhard zich een leven lang heeft misdragen tegenover Juliana. De rol van Claus binnen het Huis van Oranje blijft een absoluut meelijwekkend verhaal.

Time wijst op een nieuw schisma onder de Amerikanen, namelijk de groeiende tweespalt tussen ‘browns versus blacks’.²⁸ Binnen twintig jaar zullen inwoners van Spaanse afkomst de grootste minderheidsgroepering in de vs vormen.

28 Time, 29 juli 1991.

30 juli 1991

De Klerk heeft een schok in het land veroorzaakt, althans onder de Afrikaners, door de ministers Malan en Vlok te vervangen. Hij heeft Roelf Meyer tot minister van Defensie benoemd wat een bespottelijke stap is. Ik heb die man een avond meegemaakt. Hij is een absolute ramp voor die post. Vlok werd vervangen door Hermanus Kriel. Ook Stoffel van der Merwe, Piet Clase en nog enkele anderen zijn vertrokken.

In onze eigen polder is enorme heibel ontstaan na een mededeling van de Amerikaanse Justitie dat Desi Bouterse een leidende rol speelt bij de internationale cocaïnehandel. Hij heeft rekeningen lopen bij een in opspraak geraakte bank in Florida. Amerikaanse functionarissen zouden in Nederland met gevluchte Surinamers gesprekken hebben gevoerd. Bouterse, Herrenberg, Graanoogst, Linscheer en Christopher zouden een organisatie leiden die sinds 1983 vanuit Colombia opereert. Cocaïnepasta wordt naar het binnenland van Suriname gevlogen en daar door militairen begeleid naar door Indianen gerunde laboratoria. De Nederlandse politie zou kunnen aan-

[p. 36]

tonen dat er in Nederland contant 350.000 dollar aan Colombianen werd betaald.

De Amerikaanse en Nederlandse autoriteiten die al jaren ‘jacht’ op Bouterse maken, hebben de journalisten Hans Buddingh en Marcel Haenen voldoende ‘informatie’ gegeven dat zij nrc Handelsblad met deze opzienbarende verhalen konden openen. De vraag is wat er van waar is? In een aanvullend artikel weten deze journalisten nog te melden dat Bouterse vorig jaar zou hebben laten uitzoeken of hij zich weer ongehinderd - dus als vroeger toen hij in het navo-leger diende - in Nederland zou kunnen vestigen.

Wat voor mij wel opzienbarend is, is dat minister Rupert Christopher zijn portefeuille heeft ingeleverd. Na de berichten in het buitenland heeft hij zelf president Kraag verzocht om de procureur-generaal opdracht te geven een onderzoek in te stellen naar zijn vermeende betrokkenheid bij drugshandel. Zo ken ik hem weer. Hij gaf een persconferentie en wenste dat er een onderzoek wordt gedaan naar de verhalen onder buitenlandse journalisten dat hij eigenhandig twee lijfwachten van Ronnie Brunswijk zou hebben doodgeschoten.

Beneden op straat heeft zich voor Circle Court een gigantische knokpartij tussen zwarten voorgedaan. Ik hoorde geschreeuw en keek vanaf het terras toe. Het had waarschijnlijk met de zich voortslepende taxi-oorlog te maken. Een jonge Afrikaner politieman kwam langs in een bakkie en greep de eerste de beste zwarte man vast die overigens niet schuldig was en wilde deze meenemen. Hij verzette zich hevig en de jongen trok zijn revolver. ‘Shoot! Shoot!,’ daagde de zwarte hem uit. Pas toen de witte kaffer om versterking vroeg, arriveerden in enkele seconden verschillende politie-auto's daar het politiebureau vlakbij is. Nu waren er machinegeweren op straat en de oploop verdween als sneeuw voor de zon. Twee totaal verkeerde mensen werden opgepakt en meegenomen. Ik vroeg me af of ik naar het politiekantoor moest gaan om te getuigen dat de twee opgepakte mensen niets met de rel te maken hadden.

31 juli 1991

Al weken lang overweeg ik Beatrix en Claus te schrijven dat ik met hen meeleef. Ik zou met die man willen praten, maar het is waarschijnlijk te laat om hem nog te helpen. Geloof niets van de praatjes dat het om fysiologische problemen in de hersenen gaat. En Luns heeft zich er weer eens mee bemoeid. Welke krachten zijn hier aan het werk?

[p. 37]

Deel vijftien is gereed. Dit betekent dat ik in negen weken drie delen van driehonderd pagina's ieder heb geschreven.

Ed van Kan belde. Ik geloof dat hij dronken was. Hij wilde samen naar Paramaribo reizen om koning Desi I te installeren, opdat hij voortaan onschendbaar zou zijn.

Opvallend dat ook The Citizen de wijzigingen in het kabinet van F.W. de Klerk omschrijft als de ‘wrong move’.²⁹ Het blad bericht dat vooral het anc generaal Malan weg wilde hebben, omdat een toekomstige zwarte regering van plan zou zijn de communist Chris Hani tot de opperbevelhebber van een gecombineerde strijdmacht te maken bestaande uit de sadf en het guerrillaleger Umkotho we Sizwe. Malan verzette zich heftig tegen de praatjes over dergelijke plannen.

29 The Citizen, 31 juli 1991.

1 augustus 1991

Edwin was zo aardig me naar de bijeenkomst van de Vereniging van Nederlandse Kooplieden te brengen, waar ik een praatje zou houden. Ook Hans Sondaal, zaakgelastigde in Pretoria was aanwezig, evenals de tweede secretaris Han Peters. Vic Vernède ontfermde zich over Edwin. Rein en Margot Snoeck Henkemans arriveerden ook nog, zij het laat. Een mevrouw Viruly stelde zichzelf voor en leek me aardig. Het liep toch vol. Ik had gehoopt op vragen, maar niemand stak een vinger op dus trok ik van leer en besprak mijn interview in 1973 met professor Jiro Kawakita uit Japan, wiens denkbeelden ik zojuist voor de Memoires had bewerkt. Hij vond dat de Japanese minds zich toen over het algemeen nog in een barbaars stadium bevonden.³⁰ Ik voegde eraan toe de indruk te hebben dat de situatie in Zuid-Afrika nog een graadje erger was. Er kwam bijna direct een scherpe reactie van een jonge man, die voor een chemiebedrijf werkte en die van mening was dat ik een arrogante, racistische opmerking had gelanceerd. Ik besloot hem pittig van repliek te dienen en noemde hem een heckler waarop hij zijn toontje enigermate wijzigde.

Maar toch verpestte dit incident de verdere lezing. Een andere man met een opgewonden rood gezicht sloot zich bij de chemicus aan. Ik gooide het maar over een andere boeg en begon over mijn ontmoeting met F.W. de Klerk in Tuynhuys en sprak in de richting die kennelijk van me werd verwacht. Later zei Joa Calkoen ook: ‘Dit zijn zakenmensen. Het niveau, waarop je ze benaderde, was te hoog.’

Ook citeerde iemand nog Brecht, die had gesteld dat de dage-

30 Zie ook Memoires 1973.

[p. 38]

lijkse hap eerst kwam, en pas daarna de moraal.³¹ Hier antwoordde ik op: ‘Het allereerst komt het programmeren van het brein. Iedereen spreekt over sancties en huidskleur, maar bij de opbouw van een nieuw Zuid-Afrika gaat het erom de onzin te decoderen. Dat is het probleem van Gorbatsjov. Dat is het probleem van De Klerk,’ hield ik hen voor.

Dit soort bijeenkomsten heeft geen zin. Een aantal aanwezigen staat met glazen whisky in de hand te luisteren en er wordt flink bijgeschonken. Je staat te spreken dwars door het geklets van een cocktailparty heen. Na afloop ben ik met Vic Vernède meegegaan. Margriet bereidde als altijd een verrukkelijk soupertje. Ik stel het erg op prijs hen te kennen.

Er was trouwens een zekere heer Van Stuyvesant Meijer die vertelde nog met broer Hendrik op de Van Dijckschool in Bilthoven te hebben gezeten. ‘Ik kende uw vader,’ zei hij. ‘Hij was een gentleman.’ Dat wist ik. Vic Vernède gaf me een kopie van een pamfletje mee van een uitspraak van Albert Schweitzer, winnaar van de Nobelprijs voor de vrede in 1952. Schweitzer stelde bijna tien jaar later onomwonden dat de blanken nooit moeten vergeten dat de Afrikanen inferieur zijn. Onder het citaat wordt de vraag gesteld welke winnaar van de Nobelprijs voor de vrede men moet volgen, deze Schweitzer of die van het inferieure ras, doelend op Desmond Tutu.³²

31 Redactie: ‘Erst kommt das Fressen, und dann kommt die Moral.’ Kurt Weill en Bertolt Brecht, Die Dreigroschenoper, 1928.

32 Zie bijlage 8. Redactie: De echtheid van dit citaat staat nogal ter discussie. Albert Schweitzer schreef wel in On the Edge of the Primeval Forest, A & C Black, Londen, 1922: ‘A word in conclusion about the relations between the whites and blacks. What must be the general character of the intercourse between them? Am I to treat the black man as my equal or my inferior? I must show him that I can respect the dignity of human personality in every one, and this attitude in me he must be able to see for himself; but the essential thing is that there shall be a real feeling of brotherliness. How far this is to find complete expression in the sayings and doings of daily life must be settled by circumstances. The negro is a child, and with children nothing can be done without the use of authority. We must, therefore, so arrange the circumstances of daily life that my natural authority can find expression. With regard to the negroes, then, I have coined the formula: “I am your brother, it is true, but your elder brother”.’ Zie ook: https://archive.org/stream/ontheedgeofthepr007259mbp#page/n163/mode/2up

2 augustus 1991

Sprak Hans Sondaal die zei het verslag van mijn verschijning voor de commissie in Den Haag te hebben gelezen. Hij had zich rot gelachen. Hij zei dat ik had gelogen toen ik zei dat ik piano voor hem had gespeeld.

De overzee-editie van het nrc staat vol met Desi, drugs en dea. Ze vergelijken hem en zijn bende al met Noriega en spe-

[p. 39]

culeren erop dat Bush met zijn mariniers opruiming zal komen houden. Ronald Venetiaan, kandidaat voor het presidentschap in Suriname heeft een militair ingrijpen door Nederland en de vs een serieuze optie genoemd. Een dergelijk optreden zou de cocaïnehandel in Suriname kunnen stoppen. Intussen heeft president Johan Kraag minister Rupert Christopher gevraagd voorlopig aan te blijven. Daarnaast heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken in Paramaribo bekendgemaakt dat de Amerikaanse ambassadeur in Suriname, John Leonard heeft laten weten dat er geen Amerikaans dea-rapport over Surinaamse drugshandel bestaat. Je zou de journalisten Hans Buddingh en Marcel Haenen die met het verhaal in de nrc Handelsblad kwamen aan hun oren willen trekken. Herrenberg zei fijntjes dat er ‘(...) journalistieke handlangers van internationale inlichtingdiensten bezig zijn een “Noriega-model” te creëren.’ Maar ik begin er steeds meer van overtuigd te raken dat er een mol hoog in Bouterse's organisatie zit, en als er een zit dan moet het Christopher zijn. Het nrc-verhaal kan haast niet verzonnen zijn; het is te gedetailleerd. Maar wat is er met die lui aan de hand? En waar is Boerenveen. Ik zal Denise de Hart schrijven.

3 augustus 1991

Piet Gijs Mosterd (30) kwam van Champions mee naar Circle Court gisteravond. Hij was heel lekker, inderdaad. Een film-editor. Om 09.30 uur vroeg hij hoe laat het was. Toen ik zei dat ik mijn horloge miste, was hij meteen vertrokken. Ik heb alles omgekeerd om niet weer dat probleem te hebben van het later terugvinden en dan allerlei nare beschuldigingen te hebben gedacht. Maar het horologe was onvindbaar. Hij heeft het dus wel gestolen. Gewoon een Afrikaner schurk. Zelfs Wayne Slabbert bleef met zijn vingers van mijn spullen af. Zoiets geeft me een unheimisch gevoel.

Heb met Christo en Marie Landman in Rosebank gegeten. Het lijkt dat Perskor over 1.000 exemplaren van mijn boek toch contact heeft opgenomen met Buitenlandse Zaken. Christo kwam poolshoogte nemen.

Christo en Marie waren trouwens verbaasd dat ik sympathiseerde met Saddam, en Bush als een oorlogsmisdadiger zag. Ik ontvouwde eveneens mijn standpunt dat ik al lange tijd huldig, namelijk dat zonder het apartheidsepoque Zuid-Afrika nooit en te nimmer de belangrijkste - en zo men wil - de machtigste mogendheid op het Afrikaanse continent had kunnen worden. Stel je eens voor dat Zuid-Afrika al in 1960, zoals in Congo,

[p. 40]

een one man one vote verkiezing zou hebben gehad. De ramp in dat land, met zijn elf verschillende (erkende) talen, zou niet te overzien zijn geweest. Blanken hebben van Zuid-Afrika dankzij apartheid een eerste wereldeconomie kunnen maken. Zwarten erven dit op een zilveren presenteerblad. Zwarten zouden Afrikaners op hun blote knieën moeten bedanken dat ze stap voor stap het enige economisch ontwikkelde land op dit continent aangereikt zullen krijgen.

Time meldt bij monde van Strobe Talbott dat Gorbatsjov en Bush ‘one of the most extraordinary yet subtle collaborations in history’ tot stand brachten met alle rampzalige gevolgen van dien.³³ Talbott meldt hun ultieme doel: using their personal rapport to facilitate the soviet union's capitulation in the cold war. Het is de kop van een verhaal dat me door merg en been gaat. Want ik geloof inderdaad dat de Bush-kliek erin slaagde het Kremlin op een gigantische manier in de maling te nemen, omdat Gorby een rampzalige, goedgelovige amateur is die eenvoudigweg niet doorheeft hoe gemeen de Amerikanen zijn en waar Bush toe in staat is. Hij is een nog grotere smeerlap dan Reagan.

Na de g7-ontmoeting in Londen is Bush naar Moskou gegaan om aldaar het start-rakettenverdrag te tekenen waar negen jaar over is onderhandeld. Talbott schrijft: ‘There is a degree of benign deception here. On almost every major question, the us demanded, and got its own way.’ Hij voorziet zijn woorden van een tabel met de kop: unequal sacrifices.

33 Time, 5 augustus 1991.

[p. 41]

Bush & co. beschouwen zichzelf ongetwijfeld als de grote overwinnaars van de Strategic Arms Reductions Talks. De rol van James Baker, als minister van Buitenlandse Zaken, schijnt van cruciaal belang te zijn geweest. Talbott noemt Baker één van de schranderste politici die ooit het State Department leidden. Vooral zijn aanvankelijke goede relatie met Edoeard Sjevardnadze zijn van eminent belang geweest, omdat Baker via die man dingen gedaan kon krijgen die nooit eerder in kans van slagen hadden. Ik heb die Georgiër steeds als de prominente verrader van de ussr gezien, die voor crooks als Bush en Baker een makkelijke pion was. De topconferentie in Moskou werd door 2.113 geaccrediteerde journalisten gevolgd. Gekkenwerk.

4 augustus 1991

The Citizen is in een hoofdredactioneel commentaar van mening dat de jongste pogingen om de Inkatha-partij van de Zoeloes te vernietigen, zullen mislukken.³⁴ Ik deel die mening. Als ik de afgelopen vijf jaar hier iets uitstekend heb begrepen, is het dat de Zoeloes een wezenlijk eigen autonome bevolkingsgroep binnen de grenzen van het land vormen. Ik heb geleerd het verschil te zien tussen Zoeloes en bijvoorbeeld Xhosa, zoals ik vroeger in Djakarta het verschil opmerkte tussen Javanen en bijvoorbeeld Soendanezen. Mensen uit Solo en Djogdjakarta onderscheiden zich op hun beurt weer van Djakartanen, enzovoorts.

Ik lees dat André Haakmat heeft gezegd dat de berechting van het Surinaamse drugskartel in Nederland zowel mogelijk als wenselijk is. Het blijft een veranderlijke vogel, deze oud-minister en advocaat uit Suriname. Intussen heeft Bouterse zelf weer een van zijn slimme zetten gedaan en in een toespraak tot militairen in de Memre Boekoe-kazerne om internationale hulp gevraagd bij de bestrijding van de drugshandel in Suriname.

Pieter Swanepoel, die ik op Buitenlandse Zaken in Pretoria ontmoette, is ambassadeur in Lissabon geworden.

Ik zie weer de geschokte uitdrukking op het gezicht van Marie Landman voor me toen ik Christo en haar op het hart drukte dat mijns inziens Saddam de uiteindelijke overwinnaar zal zijn van de Golfoorlog.

34 The Citizen, 4 augustus 1991.

[p. 42]

5 augustus 1991

a question of trust heet de omslagreportage in Time van heden.³⁵ Het blad beaamt dat De Klerk volop bezig is met het ontmantelen van apartheid. Er wordt natuurlijk uitvoerig ingegaan op Inkathagate. In een afzonderlijke reportage wordt de vraag opgeroepen of Gatsha Buthelezi ‘leader or lackey’ is. Hij wordt omschreven alsof hij een man zou zijn die een bondgenootschap met de Nationale Partij van De Klerk zou aangaan om uiteindelijk de macht in het land in handen te krijgen. Grotere onzin is nauwelijks denkbaar. Buthelezi is om te beginnen te intelligent en te realistisch om er dagdromen op na te houden. Bovendien zal hij als Zoeloe - bij Time bestuderen ze de geschiedenis van dit land niet, dan hadden ze dit kunnen weten - zich nooit associëren met een andere partij, laat staan om afhankelijk van steun van derden, de hoogste post in het land te bemachtigen. Time biedt de lezers een voorstelling van zaken over Mangosuthu Buthelezi aan, die niet in overeenstemming is met de werkelijkheid.

De populariteit van George Bush, de grote held van de Golfoorlog, is van 57 procent naar 41 procent gezakt omdat Amerikanen teleurgesteld zijn dat Saddam Hussein nog altijd in het zadel zit en de president er niet harder op los getimmerd heeft. Hoeveel landgenoten - of Irakezen - daarbij dan om het leven hadden moeten komen of zonder armen of benen naar de vs zouden zijn teruggekeerd, doet bij opinieonderzoeken niet ter zake.

35 Time, 5 augustus 1991.

6 augustus 1991

Ik begon de dag met een brief aan de secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken, omdat ik het incident in Madrid tussen Caroline Delgado en ambassadeur Leopold Quarles in mijn dagboek tegenkwam.³⁶

Ik werd opgehaald door een dame van unisa voor de rit naar de universiteit in Pretoria. Het is mijn bedoeling Nederlandse deelname aan het daar te houden pianoconcours te helpen bevorderen. Zaakgelastigde Hans Sondaal arriveerde ongeveer tegelijkertijd. Ons werd een video getoond van het laatste concours. Het was uitstekend gefilmd. De rector, professor Cas van Vuuren, bood ons een lunch aan, waarvoor ook menu's waren vervaardigd.

Toch verwonderde ik me over Sondaals gedrag. Het is een Hollandse boer. Al in het begin van de lunch kwam prins

36 Zie bijlage 9.

[p. 43]

Bernhard ter sprake, die volgens Sondaal en petit comité prins Panda werd genoemd. Ook de organisator van het pianoconcours, Roos, een streberig onderkruipsel, was aanwezig. Hij wees op een buste van Albert Schweitzer. Ik wees hem op de uitspraak van deze beroemde tropenarts in Afrika, die Vic Vernède me onlangs gaf. ‘Ja,’ zei hij, ‘we hebben ook nog een buste van Hendrik Verwoerd en weten eigenlijk niet wat we ermee moeten doen.’

Op dat moment lanceerde ik mijn standpunt dat alleen dankzij apartheid Zuid-Afrika de belangrijkste en welvarendste mogendheid op dit continent was geworden. Sondaal, voor hij begreep wat ik bedoelde, was het faliekant oneens en zei dat zonder apartheid Zuid-Afrika zich juist veel verder zou hebben ontwikkeld dan nu het geval was. ‘Ja,’ aldus rector Van Vuuren, ‘overal in Afrika namen blanke kolonisten de benen en lieten zwarten aan hun lot over, die er een puinhoop van maakten.’

‘Door zwarten hier het recht van one man one vote te ontnemen - ook omdat ze in 1960 hier helemaal niet op voorbereid waren - hebben de vijf miljoen blanken betrekkelijk ongehinderd Zuid-Afrika tot een unieke economische macht in Afrika kunnen opbouwen. Dat is niet niets.’

Dan ontmoet je eindelijk een topdiplomaat uit Den Haag en dan blijf je botsen. Sondaal zag geen bijzondere banden tussen Zuid-Afrika en Nederland. ‘Ja, de taal misschien.’

‘Dat is een heleboel,’ zei ik en dacht: de man kent zijn Chomsky niet. Ik sprak over Stellenbosch, Paarl en Tuynhuys, ook van binnen. Sondaal hield voet bij stuk. ‘Ach,’ zei hij, ‘ik zie Hollandse huizen in Willemstad en Paramaribo, maar die plekken hebben ook niets meer met Holland te maken.’ Ik zei later tegen Roos: ‘De vader van Sondaal is waarschijnlijk banketbakker in Arnhem geweest. Hij voelt die band met het historische verleden niet, want zijn voorvaderen waren niet bezig in Indië, zoals de mijne.’

Ik vertelde over de ervaring van Nelson Botile in Durban dat hij er ongewild getuige van was hoe Cyril Ramaphosa werd uitgesloten. Sondaals reactie was weer kenmerkend. ‘Je zegsman lijk me niet in orde,’ aldus de zaakgelastigde. Ik vroeg waarom hij dit zo zeker wist. Hierop vertelde Sondaal regelmatig met Ramaphosa te lunchen of te dineren. ‘I have supplied him with a lot of books on how to negotiate,’ vertelde hij het gezelschap, onze Afrikaner gastheren, die in stomme verbazing het gesprek tussen hun Hollandse gasten aanhoorden. Ik voelde gewoon hoe de conversatie hen shockeerde. Ik

[p. 44]

vond zelf de stelligheid en arrogantie waarmee Sondaal een binnenlands onderwerp hier besprak gênant. Hij ging zelfs zover een mening te verkondigen over hoe het nu verder in het land zou behoren te gaan. President De Klerk moest vooral het momentum niet verliezen. Er diende vaart in de hervormingsplannen te blijven.

Sondaal verkondigde dat Chris Hani het beste helemaal naar de sacp kon overstappen, want dan kregen de communisten in Zuid-Afrika een gematigd leider. Afrikaners beschouwen deze Hani terecht als een rabiate revolutionair, dus ik durfde zelfs niet naar de gezichten van onze gastheren te kijken toen Hare Majesteits vertegenwoordiger in Pretoria deze nieuwe enormiteit lanceerde. De man sloeg een toon aan alsof hij dicteerde wat er allemaal moest gebeuren in Zuid-Afrika. Hij stelde niemand van de aanwezigen een vraag, laat staan dat hij zelfs een poging ondernam om te doen alsof hij geïnteresseerd was in wat de aanwezige Afrikaners hadden op te merken.

Peter en Edwin kwamen bij hoge uitzondering naar mijn flat voor een glaasje sherry. Waar ik nog steeds geen rotmoer van begrijp, is waarom Peter voortdurend betoverd door Edwin lijkt te zijn. Het valt me steeds meer op. Edwin voert onophoudelijk het woord en niemand krijgt er verder een woord tussen. Peter schijnt langzamerhand volkomen geprogrammeerd te zijn. Hij zit er als een zoutzak bij en luistert naar Edwins verhalen. Het is voor mij een volkomen raadsel hoe dit mogelijk is. Alsof het nog niet genoeg is geweest, zijn Buddingh en Haenen naar Washington gereisd om meer ‘informatie’ te verzamelen inzake Suriname. De heren hebben ontdekt dat Washington het liefste zou hebben dat Nederland Bouterse gewoon oppakt in Suriname en in Nederland berecht. Er wordt weer een vergelijking getrokken met wat de regering Bush geflikt heeft met Manuel Noriega. Godzijdank zijn ze in Den Haag nog niet zo gek als in Washington en past Lubbers nog geen cowboymanieren toe. In een paginagroot artikel, compleet door Washington gesouffleerd, delen Buddingh en Haenen de lezers mee dat de vs een harder optreden van minister Van den Broek verlangen. De minister noemt de berichten dat Bouterse & co. in de drugshandel zitten ‘huiveringwekkend, maar niet onverwacht.’ Tegelijkertijd wijst de minister erop dat het moeilijk zal zijn om delicten die niet in Nederland zijn gepleegd aldaar te vervolgen. Ook constateert hij dat op dit moment de bewijzen ontbreken dat Bouterse in de cocaïnehandel zit. Het valt me mee dat Van den Broek hier een helder standpunt inneemt.

[p. 45]

Overigens zal Hans Sondaal morgen nieuwe kopieën van stukken van Buitenlandse Zaken naar Hillbrow komen brengen. Het gaat opnieuw om tot dusver geheim gebleven stukken uit de jaren 1956-1964. Er schijnt ook een rekening uit Den Haag bij te zitten, want omdat het meer dan 25 documenten zijn, moet ik veertig cent per kopie te betalen. Is er één volk ter wereld waar grotere mierenneukers te vinden zijn dan bij ons in de polder? Ik ben dankbaar dat hij bereid is een lunchhapje te komen halen en de dossiers zelf te overhandigen. Sondaal zal 240 gekopieerde stukken meebrengen en ik moet 74 gulden betalen.

7 augustus 1991

Nelson Botile belde om te vertellen dat een drankwinkel toebehorend aan zijn oud-collega burgemeester Ephraim Tshabalala is opgeblazen. De bejaarde zakenman is echter miljonair, dus hij zal er niet veel van merken.

Professor John Willemse belde. Hij had gisteren de lunch bijgewoond, en vond dat Sondaal hen de les had willen lezen. ‘After all, it was the first time he met us all.’ Willemse gaat naar Moskou. Ik faxte hem later een brief toe om aan Volodja Molchanov te geven.

Sondaal arriveerde een half uur te laat en bracht inderdaad een vette map met 240 stukken mee. Hij berekende wat ik in rand moest betalen en kwam op honderd rand en 71 cent uit, die ik hem tot en met de laatste cent overhandigde.³⁷ De papierwinkel ging over het gedonder van 32 jaar terug in de vs, waar de mannetjes van Luns doorgingen met mij het leven zuur te maken. De directe communicatie tussen Luns en de ambassadeurs Van Roijen en Schürmann is misselijkmakend. Als ik dat toch eens eerder had geweten. Nu heb ik eindelijk de bewijzen in handen. Het is allemaal veel erger dan ik ooit kon bevroeden. Ik zou absoluut razend moeten worden over wat zich die jaren allemaal achter mijn rug en zogenaamd in het striktste geheim in New York heeft afgespeeld. En dan te bedenken dat minister Van den Broek me in maart l.l. nog een brief heeft geschreven dat ik maar moest procederen, want dat het ministerie van Buitenlandse Zaken nooit iets onrechtmatigs tegen mij had gedaan. Schürmann informeerde bij Luns bijvoorbeeld of hij er niet voor kon zorgen dat Vrij Nederland me zou ontslaan. Ik heb onmiddellijk brieven geschreven aan Erik Jurgens en advocaat Vermeer. Ook schreef ik Van Velzen, de ambtenaar op

37 Zie bijlage 10.

[p. 46]

Buitenlandse Zaken die mij de stukken moest geven volgens de Wet Openbaarheid van Bestuur.³⁸ Ik heb verder Wim Klinkenberg voor de zoveelste (achtste?) keer gevraagd waarom hij mij niet antwoordt.

Ik schreef een brief van een lezer aan De Kat in de hoop dat Louis Heyneman deze in het laatste nummer waar hij verantwoordelijk voor is voor hij naar Kaapstad vertrekt, zal plaatsen. Het onderwerp: Hendrik Verwoerd.³⁹ Ik liet Nelson Botile, die voor koffie langskwam, de tekst lezen. Hij zei het ermee eens te zijn en Verwoerd nooit eerder vanuit dit gezichtspunt bekeken te hebben. Hij ontmoette Sondaal op de valreep. Later hadden we een buitengewoon openhartig gesprek. Op mijn vraag waarom zwarten vrijwel nooit hun gezicht op Circle Court vertonen als zij daartoe worden uitgenodigd (gays uitgezonderd), antwoordde Nelson: ‘Omdat ze immers niet weten voor welke inlichtingendiensten blanken werken als zij zich met ons associëren.’ Ik was met stomheid geslagen.

38 Zie bijlage 11.

39 Zie bijlage 12.

8 augustus 1991

Ik faxte mijn Verwoerd-analyse naar Wim Pretorius bij Satour. Hij zei honderd procent achter de tekst te staan. ‘Niemand heeft hierop gewezen. Ze durven het niet te zeggen omdat er een taboe over Verwoerd is uitgevaardigd.’ Ik begrijp dit eeuwige probleem over ‘durven’ niet. Wat is er nu voor durf aan om te zeggen wat je denkt of wat je hebt uitgeknobbeld door er dieper over na te denken?

Er kwam een lieve, lange brief van Karina Sukarno. Haar halfzus Megawati betaalt voor haar de rest van haar studie, op voorwaarde dat ze daar niets over tegen haar moeder zegt. Karina zegt zich een ander mens te voelen nu ze geen last meer heeft van de hysterische acties van haar moeder. Ik leef zeer met het meisje mee omdat de situatie met Dewi zo slecht is. Ik heb mijn eigen ellendige ervaringen met haar. Toch staat er veel positiefs tegenover. Het was Dewi's positieve zijde die ook voor Bung Karno de doorslag gaf. Zij is bijvoorbeeld loyaal en onvermurwbaar over het verraad van Suharto tegenover haar ex-man.

Ik ben nog steeds bezig met het verwerken van de stapel documenten en geheime code-telegrammen van Buitenlandse Zaken. Schreef mijn oude vriend Gerard Spong en vroeg hem om raad. Zond Eduard en Aart van der Want enkele kopies van deze documenten toe. Nu ik in het bezit ben van zoveel be-

[p. 47]

wijzen van machtsmisbruik door de overheid, omdat ik een andere mening had gevormd over de kwestie Nieuw-Guinea dan Luns en de zijnen - en uiteindelijk ook nog gelijk kreeg - is mijn zaak tegen de staat alleen maar veel en veel sterker geworden.

9 augustus 1991

Ik heb rechter Corton bij de Raad van State geschreven om zijn hulp in te roepen om de stukken van Buitenlandse Zaken in handen te krijgen die over mijn reizen en verblijf in de Sovjet Unie handelen. Ook daar zullen ze hun beproefde methodes hebben toegapst. Dit zal niet eenvoudig zijn geweest omdat ik door Aurelio Peccei, de toenmalige voorzitter van de Club van Rome, was binnengekomen. Peccei had zijn sporen in het Kremlin als een betrouwbare partner ruimschoots verdiend. Ik ben nu bij het uitwerken van mijn dagboeken met de incidenten begin jaren zeventig in de ussr bezig, waarbij iedere keer weer blijkt hoe diplomaten zich over mij tegenover mijn contacten in Moskou uitermate laatdunkend uitlieten. Waar ik blij om ben is dat ik in mijn Memoires Emile van Konijnenburg kan beschrijven, zoals hij echt was.

Pan American Airways schijnt het loodje te leggen. Hoe is dit mogelijk? PanAm is immers altijd nummer één geweest? PanAm gaat ten onder door de vulgarisering van de luchtvaartmaatschappijen om steeds meer passagiers met steeds minder comfort te vervoeren.

Omdat ik las dat Gerrit Olivier uit Moskou is overgekomen, had ik hem een bericht gestuurd of hij me wil helpen dat alsnog de met hem gemaakte afspraak over de afname van 1.000 boeken wordt nagekomen. De nieuwe directeur-generaal E.W. Lotz reageerde met een voor mij onbruikbaar antwoord.⁴⁰ Opvallend dat Lotz zegt dat ik in de administratie niet voor zou komen. Dit zou kunnen suggereren dat er iets zou zijn voorgevallen, wat niet door de beugel kon, maar wat niet het geval is. Het betekent ook dat ik naar medewerking van de huidige ambtenaren in Pretoria kan fluiten. Vrijwel alle vrienden zijn op posten in het buitenland terechtgekomen. Desalniettemin heb ik Lotz geantwoord dat ik in 1990 naar Zuid-Afrika ben verhuisd om hier te kunnen werken mede gestimuleerd door een aantal toezeggingen en dat ik door het onverwacht niet nakomen van deze gunstige vooruitzichten in ernstige moeilijkheden ben geraakt. Problemen die ik met mijn oude vriend

40 Zie bijlage 13.

[p. 48]

Gerrit Olivier wil bespreken nu hij in het land is. Olivier was immers de man die me eens toevertrouwde: ‘Dit departement heeft een high opinion about you.’ Ik wil weten wat er is gebeurd, waardoor alle deuren zich hier plotseling sloten toen ik eenmaal met mijn hele hebben en houden naar Hillbrow was verhuisd.

Peter wandelde binnen. De nieuwe show van de Pervettes Girls in zijn club was beëindigd door eigenaar Tommy Patterson. Peter hield zich afzijdig bij problemen, wat verstandig is, omdat hij eigenlijk op zijn huidige visum niet mag werken in dit land.

10 augustus 1991

Nelson Mandela is in Brazilië en heeft zich in Rio fel gekeerd tegen het verzachten van sancties ten aanzien van Pretoria.

Hij hamert ook voortdurend op het instellen van een interimregering. In een rede te Thohoyandou voor anc-guerrillas heeft hij als opperbevelhebber van Umkhonto we Sizwe aangedrongen op het overdragen van het commando van de veiligheidsdiensten aan een regering van nationale eenheid. Zijn ongeduld is meer dan begrijpelijk, maar de ontwikkelingen en hervormingen gaan al veel sneller dan iemand ooit voor mogelijk heeft gehouden. Dit gebeurt dankzij De Klerk en dat zal Mandela zich terdege bewust moeten zijn. Behalve Chris Hani was ook Transkei-leider Bantu Holomisa aanwezig. Hem wil ik interviewen.

De rel met de Pervettes Girls in Peters Club 58 werd in The Star gepubliceerd.⁴¹

President De Klerk heeft een toespraak gehouden in Venters-

41 The Star, 10 augustus 1991.

[p. 49]

dorp, waarbij 3.000 politiemannen en militairen werden ingezet. De Klerk en zijn vrouw zijn min of meer verjaagd en verlieten het toneel overhaast per helikopter. Er schijnen schoten te zijn gevallen. Nogal een blamage. Terwijl dit de man is die zich tot het uiterste inspant dit land zonder bloedvergieten in voor iedereen acceptabele banen te leiden. Twee leden van de Afrikaner Weerstandsbeweging (awb) zijn om het leven gekomen en 48 personen raakten gewond in de mêlee.

Eindelijk kreeg ik Wim Klinkenberg aan de lijn. Hij was enige tijd in Joegoslavië geweest. De brief van de nvj aan Buitenlandse Zaken over mijn zaak, die hij als interim-voorzitter aan Van den Broek had gezonden (en waar ik nog steeds geen kopie van heb) is onbeantwoord gebleven. Ik ben 30 jaar lid van de journalistenvakbond en wat doen ze eigenlijk? Ze worden door Buitenlandse Zaken in de maling genomen, ontvangen gewoon geen antwoord, en gaan over tot de orde van de dag. En ik zit aan het andere einde van de wereld. Ik heb Wim gevraagd vooral ook naar Jurgens te gaan. Om te beginnen zit hij woensdag voor mij bij advocaat Vermeer, nu we nieuw belangrijk bewijsmateriaal hebben. Ik moet Vermeer een fax sturen om hun agenda voor te lepelen. Soms twijfel ik nu ook aan Klinkenberg.

Een jongen, Shaun Pieterse (17) die in de buurt van zijn ouderlijk huis in Middelburg aan het joggen was, werd vanuit een voorbijrijdende auto door zwarten beschoten. Hij raakte gewond. Dit incident liep met een sisser af, maar de media staan boordevol met soortgelijke schietpartijen, waarbij zwarten bij voorkeur overvallen plegen op alleenwonende bejaarden die zich niet kunnen verdedigen. Stokoude dames worden bovendien en passant verkracht. Daar hoor je Mandela nooit over.

Een van de rampspoeden in dit land is de totale ongelijkheid tussen zwart en blank. De meeste Afrikaners en Europeanen beschikken over eerste wereld-breinen. Zij hebben dit land ingericht naar hun smaak en wensen en wie door Zuid-Afrika rijdt waant zich in Alabama of Kentucky. Nu is de zwarte massa opgestaan en eist hun deel van de taart, terwijl zij met derde wereld-breinen feitelijk een eerste wereld zullen moeten gaan draaien. Hierdoor ontstaat een bijna onoverbrugbare botsing tussen beide bevolkingsgroepen, waarbij van te voren vast staat dat zwarten - tenzij ze zo slim zijn om op cruciale posten blanken met expertise te tolereren - een compleet potje van dit land zullen maken. De Klerk probeert dan ook met kunst en vliegwerk Mandela en de zijnen voldoende vertrouwen in te boezemen opdat de psychologische aardbeving in dit land dat

[p. 50]

in de maak is, niet al teveel extra neurosen en onnodige brokken zal veroorzaken.

Zwarten gaan er gedachteloos en vrolijk van uit dat als er maar een one man one vote verkiezing heeft plaatsgehad, het walhalla voor hen zal aanbreken. Het is zonder meer een misdadige zaak om de zwarte massa een dergelijk beeld voor te houden, wanneer de kaarten in werkelijkheid totaal tegenovergesteld liggen. Om een of andere duistere reden is Eduard sterk in mijn gedachten.

De delen 13, 14, en 15 van de Memoires zijn gecorrigeerd. Ik hoop 16 af te krijgen voor ik weer naar Holland ga.

11 augustus 1991

Op de terugweg uit Champions liep ik tegen een Indiër uit het leger aan. Nauwelijks was hij in mijn flat of zijn financiële perikelen kwamen ter sprake, voldoende reden om hem gently but firmly weer naar buiten te werken.

Vind prachtige uitspraken bij Jolande Jacobi in haar boek The Way of Individuation. Ik las dit boek van deze leerling van C.G. Jung in 1970 onder invloed van Peters belangstelling voor de psychologie. Onder individuation wordt verstaan ‘the growing self-awareness of the individual and society’. Jacobi: ‘Fundamentally, individuation is a natural process immanent in every living organism. Everything that lives matures [laten we het hopen, wo]. The first requisite for maturation is the stability of the ego and the strengthening of consciousness, a typical task for the first half of life.’ Jung waarschuwde trouwens voor het klakkeloos overnemen van Oosterse denkmethoden (yoga) om vervolgens te proberen deze in te passen in onze Westerse psychische structuren. Ik zal van deze passage een kopie voor Peter maken, maar ook voor Jan Foudraine en zijn kruistocht om het ego naar de andere wereld te helpen.

Vanmorgen toonde sabc-televisie een uitvoerige reportage over nieuwe luxe woningen van 160.000 en 240.000 rand. Ik vind dit soort beelden totaal onaanvaardbaar in deze revolutionaire overgangsperiode. Ik heb menig township bezocht en weet in wat voor dikwijls mensonterende behuizingen miljoenen zwarten moeten overleven. Ze doen nu eenmaal alles om ondanks de grootste armoede in het bezit van een televisietoestel te komen. Wat voltrekt zich aan emoties in de hoofden van zwarten, als zij op dit moment van hun geschiedenis dergelijke beelden over het leven van hun onderdrukkers voorbij zien komen? Er werden de nieuwste zwembaden getoond en verwarmde vloeren voor koude dagen. Er waren Hyatt-hotel-

[p. 51]

achtige interieurs bij. Zwarten kijken ernaar in woede, en zeggen onder elkaar: die basterds zijn schatrijk door ons met een hongerloontje naar huis te sturen. Kruimels krijgen we toegeworpen, opdat zij een superluxueus leventje kunnen leiden.

Gisteravond had ik een aantal uren in Champions naar de dansende en swingende jeugd gekeken. Zwarte, gekleurde en Indiase jongeren deden volop mee en ze leken allemaal volkomen onbezorgd en ontspannen. Toen ik in de vroege ochtenduren de lange weg heuvelopwaarts naar Hillbrow terugliep, pikte ik een Sunday Times op en las:

De balans van het rampzalige bezoek van het echtpaar De Klerk aan de West-Transvaalse plaats Ventersdorp is opgemaakt. Jacobus Conradie werd door de zwarte automobilist doodgereden. Andries Badenhorst werd door een politiekogel dodelijk getroffen. Verder werden 36 rechtse awb'ers en 15 zwarten gewond. Sommigen vrezen dat dit soort onverwachte bloedige incidenten het land nog steeds in vuur en vlam kan zetten.

Sinds de regering op 2 februari 1990 de communisten (sacp) toestond aan het politieke leven deel te nemen, blijken slechts 15.000 personen zich als lid te hebben laten inschrijven. Chris Hani gaat Joe Slovo als leider opvolgen.

Andrew en Leslie Cockburn schreven het boel Dangerous Liaison dat over de zichtbare en vooral de onzichtbare aspecten van de Amerikaanse alliantie met Israël gaat.⁴² Terzijde wordt aangegeven hoe de cia niet alleen sympathiseerde met Pretoria, maar via de Space Research Corporation lange-afstand-howitzers aan Zuid-Afrika leverde. Gerald Bull, de uitvinder van deze kanonnen, werd hiervoor zelfs enige tijd in de gevangenis

42 Andrew Cockburn, Leslie Cockburn-Redlich, Dangerous Liaison, The Inside Story of the U.S.-Israeli Covert Relationship, HarperCollins, New York, 1991.

[p. 52]

gestopt, omdat officieel geen wapens aan Zuid-Afrika mochten worden geleverd. Dat wil zeggen dat deze mijnheer eerst tot verkoop van howitzers via een geheime operatie in Rio de Janeiro was overgehaald met de garantie dat de cia hem zou beschermen, maar vervolgens vrolijk de bak inging. Iets dergelijks overkwam Francesco Paesa, de Spaanse bankier en vriend van Dewi Sukarno. Hij leverde ook via Rio geheime apparatuur voor de vervaardiging van elektronische horloges aan Moskou, zette 50 miljoen dollar opzij, maar ging wel eerst drie jaar de nor in. De schrijvers citeren bronnen rond de Israëlische Mossad, die verklaarden dat zij Gerald Bull dringend hadden gewaarschuwd dat zij hem zouden vermoorden indien hij zijn supergun aan Irak zou verkopen. Had ik maar de tijd om alle boeken die ik zou willen lezen te pakken te krijgen en hier te behandelen.

Intussen heeft Nelson Mandela er bij president De Klerk op aangedrongen de Afrikaner Weerstands Beweging te vernietigen. Mandela bevindt zich nog steeds in het stadium dat hij democratie bepleit, maar de awb weggevaagd wil hebben, terwijl De Klerk juist naar Ventersdorp toog om ook de awb over te halen aan het hervormingsproces van fundamentele politieke structuren mee te doen. awb-leider Eugène Terre'Blanche heeft immers al gedreigd dat er openlijke oorlog zal moeten worden gevoerd, als De Klerk de samenwerking met het anc en de sacp doorzet.

12 augustus 1991

Ik stuurde advocaat Vermeer per fax de agenda voor zijn komende ontmoeting met Wim Klinkenberg.⁴³

Het sabc-televisienieuws meldde dat ‘one thing the Gulf War did for war-industries in rich countries was that contracts for the delivery of arms went up from 8 billion to 18.5 billion dollars.’ Waanzin. Intussen heeft de held van de oorlog tegen Irak, generaal Norman Schwarzkopf, met krokodillentranen afscheid van de troepen genomen en zijn commando overgedragen. Minister van Defensie Dick Cheney deelde kwistig overwinningskruisen aan officieren en manschappen uit.

Peter bracht me erwtensoep met de mededeling dat ik proteïnen nodig had. Poes kwam met hem mee. Het beest snuffelde overal rond. In de 25 jaar dat we vrienden zijn, heeft hij er eigenlijk steeds op toegezien dat ik op het bevorderen van mijn gezondheid lette.

43 Zie bijlage 14.

[p. 53]

13 augustus 1991

Ik kon niet slapen en lag te piekeren hoe ik ooit mijn Memoires uitgegeven zou kunnen krijgen. Ik zou Freddy Heineken om financiële steun moeten vragen. Laatst kwam ik hem tegen. Ik herinner daaraan in een korte aangetekende brief waarin ik vraag of ik hem zou kunnen ontmoeten.

Ook heb ik Oliver Stone eraan herinnerd dat hij me nog steeds de helft van het afgesproken honorarium voor mijn medewerking aan jfk schuldig is.

Aardige brief van Kees Thomassen van de Koninklijke Bibliotheek, die formeel bevestigt welke dagboekdelen zijn gearriveerd en opgeslagen. Nu ben ik echt gerust.⁴⁴

In het Amerikaanse paradijs werden in 1990 een recordaantal mensen vermoord, namelijk 23.438, waarvan meer dan de helft door mensen die elkaar kenden. Bijna alle slachtoffers werden doodgeschoten.

Soms probeer ik televisie-uitzendingen voor en door zwarten te volgen. Dat gebeurt in vele eigen talen. Maar wanneer er Engels wordt gesproken, is het opvallend hoeveel moeite mensen hebben om gedachten te formuleren of vragen te stellen. Ik begrijp dat Engels ook voor zwarten een uitheemse taal blijft, maar toch is het duidelijk waarneembaar dat breinen van zwarten minder smooth functioneren dan die van blankies.

44 Zie bijlage 15.

14 augustus 1991

Terwijl ik over Hartini Sukarno in de Memoires van 1973 schreef, arriveerde van haar een expressebrief met foto. Haar handschrift is minder duidelijk geworden. Zij zegt het vermoeiend te vinden om te begrijpen wat Dewi troebleert. Dewi zou zich nog altijd de koningin van Indonesië voelen, wat wel enigszins waar is. Hartini beklaagt zich over de jacht naar rijkdom van haar landgenoten. Ben zeer blij met haar brief.

Eigenlijk somde The Citizen gisteren in een hoofdartikel ban all, een en ander schitterend op.⁴⁵ Het blad wijst erop hoe Mandela aandrong op het elimineren van ‘een fascistische terreurorganisatie’ als de awb. Met evenveel recht zijn er andere mensen in deze nieuwe democratie, en wellicht aan de hand van dezelfde argumenten, die redeneren dat het anc-leger Umkhonto we Sizwe permanent verboden dient te worden, omdat die bewoners van Zuid-Afrika het anc-leger als verantwoordelijk voor ‘vile deeds of terrorism’ beschouwen. Daarom stelt de krant voor dat de regering binnen de kortste keren

45 The Citizen, 13 augustus 1991.

[p. 54]

alle paramilitaire organisaties in het land buiten de wet stelt. Pretoria worstelt inderdaad met het nemen van een besluit in die richting.

Israël is van plan de vs een bijdrage van tien miljard dollar te vragen om de emigratie van Sovjetjoden naar dat land te helpen vergemakkelijken. Het is te gek voor woorden. Waarom zou de Amerikaanse belastingbetaler hiervoor moeten dokken? Israël is langzamerhand een provincie van Amerika en alles wat de ussr verder verzwakt, is welkom, dus tien miljard meer of minder speelt geen rol in Washington. Ik zie de nieuwe rijken in de vs steeds meer als een vloek voor de wereld.

Wim Wertheim beantwoordde mijn laatste brief. Hij schrijft dat Boebie Brugsma toen hij terugkwam uit Djakarta naar zijn huis belde met de boodschap dat de Suharto-autoriteiten de verzekering gaven dat hij naar Indonesië kon terugkeren en zijn veiligheid gegarandeerd zou zijn. Schoondochter Pauline heeft Brugsma geantwoord: ‘Ik kan u de verzekering geven dat mijn schoonvader hier niet op ingaat en niet omdat hij bang is.’ Vorige week werd in de aula van de Amsterdamse Universiteit aan de moedige anti-Suharto-dichter Rendra de Wertheimprijs uitgereikt. ‘Rendra drong erop aan dat ik wel naar Indonesië zou komen, omdat veel jongeren dit als een steun zouden beschouwen. Maar ik denk dat ik het toch maar niet doe!’ schrijft professor Wertheim. Ik ben ook van mening dat hij absoluut zou moeten gaan. Tenslotte staat het hem vrij Suharto zelf straal te negeren.

15 augustus 1991

Heb rechter Corton bij de Raad van State aangetekend geschreven en om meer documenten uit de archieven van Buitenlandse Zaken gevraagd.⁴⁶ Zond kopieën naar Klinkenberg, Jurgens, Vermeer, en Bot. Eigenlijk wind ik me onbedaarlijk op over wat ik ontdek: hoe jarenlang achter mijn rug om rijksambtenaren zich weet ik wat allemaal voor onrechtmatigs ten aanzien van mij hebben gepermitteerd. Kom tot niets, ook niet tot schrijven.

Had een lang gesprek met journaliste Elfra Erasmus, terwijl we samen naar Gallipoli gingen, waar zij een verhaaltje voor Beeld over een afschuwelijke show met buikdanseressen moest schrijven. Tot mijn walging vertelde ze dat de fameuze filmer Jans Rautenbach, een man met een aanzienlijk reputatie in dit land, onlangs is ontmaskerd als een eersteklas oplichter. Sunrise Pro-

46 Zie bijlage 16.

[p. 55]

ductions in Pretoria was niets anders dan een undercoveroperatie van leger en politie en waarschijnlijk de inlichtingendiensten. Daar ben ik dan mooi ingetrapt. Generaal Hein de Villefort du Toit, hoogleraar Nationale Strategie aan de Rand University, stelde me aan hem voor. Elfra: ‘You were used by Du Toit.’ Ik werd voorgelogen door de generaal dat Rautenbach een keurige, onafhankelijke en vooraanstaande Afrikaner filmer was. Ik heb ook op uitnodiging van Pretoria een boekje geschreven, waarvoor zij een huurauto en onkostenvergoeding beschikbaar stelden. Er is nooit van een honorarium sprake geweest.

16 augustus 1991

Ik heb Hans van den Broek exact onder woorden gebracht wat ik van de houding van zijn ministerie en hemzelf denk.⁴⁷

Een codebericht uit 1957 van ambassadeur Van Roijen, met de mededeling dat ik een renegaat journalist was, heb ik een aantal mensen in Nederland toegezonden om te illustreren waar de overheid mee bezig is geweest, omdat ik er een andere mening op nahield over Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea.⁴⁸

In het township Alexandra zijn weer eens 24 mensen om het leven gekomen bij incidenten tussen zwarten onderling. Ook hier in Hillbrow dat geleidelijk steeds meer op een township begint te lijken, is de misdaad niet meer van de lucht. Er vallen dagelijks doden. Je hoort geregeld schieten. Onder bedreiging van een wapen werd gisteren een mijnheer P.H. Potgieter een bmw 528 afhandig gemaakt.

The Star heeft mijn brief over Hendrik Verwoerd gepubliceerd. Dat valt me mee.⁴⁹ Ik belde Sibolt van Ketel van De Telegraaf. Hij had mijn brief gelezen, maar wist niet of hij het ermee eens was. Die man zit zijn halve leven hier, en heeft wat ik schrijf zelf niet kunnen bedenken. Hij vond het wel een origineel stuk. ‘En je hebt me wel aan het denken gezet,’ aldus Sibolt. ‘Dat is de taak van de journalist,’ heb ik geantwoord.

47 Zie bijlage 17.

48 Zie bijlage 18.

49 The Star, 16 augustus 1991, zie bijlage 19.

17 augustus 1991

Merdeka! Indonesië is 46 jaar onafhankelijk.

Heerlijk gefietst. Waar ik geen verklaring voor heb, is waarom dit land graffitivrij is. Mahler op de walkman.

Elfra Erasmus kwam me het artikel over Jans Rautenbach brengen. De man heeft me van a tot z in de maling genomen.

[p. 56]

Toen hij me in het Hilton in Amsterdam kwam spreken over ons project begreep ik indertijd al niet waarom hij na onze ontmoeting een afspraak had met Olde Kalter van De Telegraaf, van wie ik voldoende wist om al te hebben moeten weten dat er inlichtingendiensten aan het werk waren. Maar het is gewoon niet bij me opgekomen. Jans Rautenbach had per slot van rekening in Zuid-Afrika de reputatie van een man die prachtige speelfilms had gemaakt. Daarom was hij waarschijnlijk ook zo bruikbaar voor geheime diensten.⁵⁰

Bovendien zette Rautenbach een phony brief in het Vrye Weekblad aan zijn zoon Gert, waarin hij hem zijn verontschuldigen aanbood.⁵¹ De jongeman schijnt dit artikel in het bijzijn van zijn vader gelezen te hebben en hij schijnt erom te hebben gehuild. De vader smeekt zijn zoon in de krant om vergiffenis.

Elfra adviseerde dat zij een ‘sharp jewish lawyer’ voor me zou zoeken, waar ik eigenlijk geen geld meer voor heb. Zij vond het onverstandig dat ik via Afrikaner advocatenkantoren had gewerkt, want die spelen onder een hoedje met Pretoria.

Dit is zo'n ontzettend mooi land, maar het is tegelijkertijd op een aantal punten wat beschaving betreft zo ver achter. Er bestaat een sfeer als in het voormalige wilde westen. De agressie tussen blank en zwart lijkt tomeloos en werkt door in gedrag. Veel blanken spreken, zoals dit ook nog heel dikwijls in de vs voorkomt, over niggers als zij het over zwarten hebben. Ook op de weg houdt men zich aan god noch gebod. Er wordt als razende Roelands gereden. Ik vind zwarten gewoon aardig. Verreweg het merendeel van de mensen met wie je dagelijks - ook op straat - in aanraking komt, is sympathiek. Wanneer mijn ogen die van zwarten kruisen, zie je meestal een ingehouden smile en is de oogopslag oké. Het lijkt alsof hun antenne voor die mensen, die zwarten van binnenuit minachten, uitermate verfijnd opereert. Zwarten stellen racistische gevoelens feilloos vast als ‘een kunst’ die de blanken met de paplepel ingegoten krijgen.

Een hoofdartikel in The Citizen met de titel de afrikaner borduurt op deze gedachten voort.⁵² Ook al houden Afrikaners krampachtig aan hun taal of cultuur vast, het blad waarschuwt hen dat Zuid-Afrika, hoe je het verder ook wendt of keert, een zwart land is voorbestemd om uiteindelijk door een zwarte regering te worden bestuurd. Het Afrikanerdom is tegenwoordig bitter verdeeld. Een aantal van hen beschouwt het irrelevant of

50 Vrye Weekblad, 2 augustus 1991, zie bijlage 20.

51 Vrye Weekblad, 16 augustus 1991, zie bijlage 21.

52 The Citizen, 17 augustus 1991.

[p. 57]

de Afrikaner taal en cultuur ooit zullen voortbestaan. Anderen zien zichzelf nog steeds als Afrikaners, die evenveel recht op de grond van het land hebben als de autochtone zwarten. Zij zullen moeten zien te overleven als een minderheid in een vijandige omgeving. Een meerderheid ziet de toekomst somber in, aldus The Citizen. Er is zelfs een aanzienlijk aantal Afrikaners dat nog steeds niet kan begrijpen dat in luttele jaren de schijnbaar onaantastbare macht van Pretoria als sneeuw voor de zon is verdwenen. In dit opzicht zitten de blanken in Zuid-Afrika en de communisten in de ussr in hetzelfde schuitje.

18 augustus 1991

Hofland schreef de dertiende over een vlieg in zijn werkkamer. ‘Met ieder levend wezen ontstaat na een poosje samenzijn een band. Iedere ochtend: zou ze er nog zijn? Dan het weerzien. Dromerige gedachten.’ Hij komt dan (via de vlieg) op Freud. Eigenlijk moet ik er maar niet meer op letten, wat die mijnheer bezighoudt. Hij heeft intussen met dergelijke onzin een vast inkomen en pensioen. Ik heb niets.

Dat wil zeggen, de advocaten van Perskor bieden me een honorarium voor de uitgave van mijn boek, dus een afkoopsom van 3.570 rand. Beter iets dan niets.⁵³

André Haakmat schreef in nrc Handelsblad over de Surinaamse cocaïnehandel.⁵⁴ Vice-president Jules Wijdenbosch (van de ndp van Bouterse) schijnt op een persconferentie te hebben toegegeven ‘dat hoge militairen en ex-militairen en rijke zakenlieden uit alle lagen van de bevolking bij drugshandel zijn betrokken.’ Hij zei geschokt te zijn door het materiaal dat de Surinaamse justitie hierover zou hebben verzameld. Er is toch meer aan de hand dan ik vermoedde. In de periode dat ik in Paramaribo werkte (1983-1987) heb ik hier nul komma nul van gemerkt. Ook Gerard Spong heeft, eveneens in nrc Handelsblad, dit onderwerp uitgemelkt, maar zijn mening interesseert me niet, want hij is veel te emotioneel bij de zaak betrokken en is een Bouterse-hater, van wie hij niets weet.

Opmerkelijk is een ander bericht. Namelijk dat enkele Surinaamse militairen in een open brief vakbondsleider Fred Derby ervan hebben beschuldigd dat ook hij betrokken is bij de drugshandel.⁵⁵ Derby heeft de militairen uitgedaagd een klacht tegen hem bij justitie in te dienen. Het klinkt inderdaad onwaarschijnlijk dat Derby ook bij die vorm van kapitaalwinning

53 Zie bijlage 22.

54 NRC Handelsblad, 6 augustus 1991.

55 NRC Handelsblad, 9 augustus 1991.

[p. 58]

zou zijn betrokken, zeker zoals ik hem ken. Maar hetzelfde dacht ik van de militairen, die nu door Wijdenbosch als schuldig worden aangewezen. De toekomst zal het moeten uitwijzen. Belde met broer Hendrik in Kaapstad. Hij begon over nieuwe ontwikkelingen in Moskou, en zei dat ik dit al lange tijd had voorspeld. Er is op dit moment in Moskou een couppoging aan de gang terwijl Gorbatsjov met vakantie op de Krim is.

Intussen schijnt een team Sovjetwetenschappers op de Zuidpool in de problemen te zijn geraakt. Er zitten 163 Russen op een schip vast en dreigen door hun voorraden heen te raken. Een enorm Iljoesjin transportvliegtuig is onderweg via Abu Dhabi en Kaapstad om hen te ontzetten. Pretoria heet de sovjetreddingsmissie hartelijk welkom. De betrekkingen met Zuid-Afrika zijn in vrijwel normaal vaarwater terechtgekomen, iets wat men vijf jaar geleden nog voor onmogelijk hield.

19 augustus 1991

Om 21.00 uur stond Victor Tswana (19) voor mijn deur met een hoedje op. Geen gezicht. Hij masseert Peter wel eens. Ik ken hem van aanbellen als er hiernaast niemand thuis is. Ik dacht: aardig zijn en dan weg, niet nog eens. Ik rook hem vanaf de plaats waar ik zat. Hij vertelde over zijn jeugd. Hij had negen jaar oud voor 2,50 rand aardnootvelden geruimd. (Zou de familie van Jimmy Carter in Georgia veel meer hebben betaald?) De blanke boer sloeg hem met een stalen pijp op zijn reet als hij niet hard genoeg werkte. Ik realiseerde me dat het waarschijnlijk waar was wat de jongen vertelde. Inmiddels zat hij al weer op mijn schoot.

Ze waren bij Victor thuis met vier jongens en drie meisjes. Zijn vader is met de noorderzon vertrokken toen hij zeven jaar oud was. Zijn moeder woont in Potchefstroom, maar het kost hem tien rand om haar te bezoeken, dus dat doet hij zelden. We eindigden toch in bed, nadat hij op mijn verzoek een uitgebreide douche had genomen. Victor heeft een heel mooi klassiek lichaam, waarmee ik bedoel dat de lijnen lopen zoals ze behoren te lopen. Hij zal een prachtige neger worden. Het liep uiteindelijk bij het krieken van de dag, na het nodige nachtelijk gestoei en gerommel, uit op elkaar masturberen, wat prima was. Toch rook ik hem overal in huis toen hij vertrokken was. Heb mijn bed grondig met Moustache van Rochas bespoten.

Volodja Molchanov heeft gelijk gekregen. Er is een serieuze staatsgreep aan de gang in de ussr. Wat er in Moskou na mijn laatste bezoek in 1987 allemaal is gebeurd, blijft voor mij com-

[p. 59]

pleet ondenkbaar. Een burgeroorlog is nu zelfs niet uitgesloten. Het gedrag van Boris Jeltsin heeft Michail Gorbatsjov de kop gekost. Nu zou ik op sabc over die situatie een interview moeten kunnen geven. Ik heb meteen een fax naar Christo Kritzinger gezonden. Ik heb toch gelijk gekregen - zoals ik in 1987 reeds te kennen gaf aan Evgeny Velikhov van de Academie van Wetenschappen ussr - dat Gorby een ramp voor de Sovjet Unie en de wereld zou worden. Gorbatsjov was een amateur, die ervan uitging en er zelfs zeker van was te weten hoe de internationale betrekkingen in elkaar zaten. Er zou trouwens hier in Zuid-Afrika iets dergelijks kunnen gebeuren. De Klerk hield Vlok en Malan binnen zijn team om een dergelijke geschiedenis te voorkomen. De sabc neemt de berichten van cnn over. Er wordt aan herinnerd dat Nikita Chroetsjov indertijd met een revolver in de rug uit de Krim werd teruggebracht, toen Brezhnev en de zijnen een coup pleegden. De Japanse aandelenmarkt is meteen gekelderd. Er zullen Poolse toestanden in Moskou komen, onvoorstelbaar.

Nu gaan ze in de ussr zeggen: we hebben Gorby altijd een idioot gevonden. Tenslotte heb ik op 6 juni 1987 dit reeds in een brief aan nrc Handelsblad geschreven, maar nu schijnen meer mensen te beseffen dat Gorbatsjov ongewild de ontmantelaar was van 70 jaar werken aan een rechtvaardiger samenleving voor iedereen.

Wat George Bush van zichzelf denkt, mag Joost weten. Hij heeft het bestaan om vanuit zijn vakantieoord in Maine de ussr ernstig te waarschuwen het hervormingsproces niet te vertragen. Bush liet er de gebruikelijke chantagedreiging op volgen dat Moskou een hoge prijs zou betalen, als glasnost en perestrojka zouden worden teruggedraaid. Intussen zou Gorby huisarrest hebben gekregen en zijn de straten van Moskou boordevol tanks. Steve Hurst zegt vanuit Moskou op cnn dat

[p. 60]

ook hij deze ontwikkelingen nooit voor mogelijk had gehouden.

Bill Bast schrijft dat Rob Tielman in Hollywood langs was geweest, zoals ik hem had gevraagd.

20 augustus 1991

Joa Calkoen blijft zich interesseren voor mijn standpunten over de ussr. Ik had hem een kopie van mijn gesprek met professor Jiro Kawakita in Tokio gestuurd. Hij belde dat hij er de nodige vragen over had te stellen. Joa is een echt praatvriendje. We komen altijd tijd te kort.

Generaal De Castries (88), de man die in 1954 Dien Bien Phu verdedigde, in het eerste jaar dat ik journalist was, is overleden. Het kan verkeren. De dood van deze generaal wordt gemeld. Over duizenden jonge Fransen soldaten die sneuvelden in Vietnam, zoals de vader van Richard Thieuliette, spreekt niemand meer.

De eeg heeft onmiddellijk alle financiële transacties met Moskou bevroren in afwachting van de ontwikkelingen in het Kremlin. Europa blijft zich als brave vazal van wat in Washington wordt bedacht gedragen. De vs hebben reeds duidelijk gemaakt de cpsu-putschisten niet als wettige gezagdragers van de ussr te zullen erkennen. Jeltsin lijkt garen te gaan spinnen bij deze gebeurtenissen. Edoeard Sjevardnadze heeft zich al achter hem geschaard. Het Sovjetpubliek schijnt zich apathisch te gedragen.

21 augustus 1991

Er wordt geschoten in Moskou. Gorbatsjov is nog steeds op de Krim. Hoe is het mogelijk dat niemand in het Kremlin deze coup heeft zien aankomen? Andries Treurnicht van de Conservatieve Partij (cp) zegt dat De Klerk de Zuid-Afrikaanse Gorbatsjov is. Die vergelijking gaat maar gedeeltelijk op. De Klerk wordt gedreven door realiteitszin, al zat hij er in Ventersdorp ook naast.

Ik heb Eduard gebeld voor zijn 31^ste verjaardag. Hij gaat weer in Guatemala naar school om zijn Spaans te verbeteren voor zijn klm-examen. Na dit gesprek moest ik eerst pianospelen. Ik belde ook Wim Klinkenberg, die het recente materiaal uit Den Haag ook een grof schandaal vond. Ik heb Floor Kist van het kabinet van Beatrix eveneens een pittige brief geschreven. Het valt aan te nemen dat hij mijn protest aan de koningin laat lezen. Het is te hopen dat ze wat doet, want de majesteit weet, als ze nadenkt, precies waar de klepel hangt.

[p. 61]

Jeltsin heeft een rede in het parlement gehouden die door cnn is uitgezonden. Twee Sovjetdivisies staan achter Jeltsin. Het ziet er naar uit dat de coup, wat Gorbatsjov betreft, gaat mislukken.

Heb nieuwe verzoeken aan Corton van de Raad van State gezonden en kopies daarvan aan Klinkenberg en Vermeer. Door al het gedonder in Holland ben ik niet echt op dreef en kan niet werken. Heb ook Casper Venter in het kantoor van De Klerk gefaxt.⁵⁶

56 Zie bijlage 23.

22 augustus 1991

Door het gedonder kon ik niet behoorlijk slapen. Stond vroeg op en besloot ook een fax naar minister Pik Botha te zenden.⁵⁷ Michail Gorbatsjov is heelhuids terug in Moskou. Chroetsjov legde indertijd het lootje, maar Gorby zit weer in het Kremlin. Hij is misschien zelfs populairder geworden als gevolg van deze gebeurtenissen. Waar ik echter bang voor ben, is dat Boris Jeltsin als de werkelijke held van deze affaire naar voren zal treden. Het staat voor mij vast dat de scheuring in de cpsu nu niet meer zal zijn te lijmen en er staan nog rampzaliger gebeurtenissen te wachten. De etterbuil is doorgebroken. Gorbatsjov verscheen weer op televisie. De coupcommunisten waren allemaal van de oude doos. Zij hebben gewoon aan de mogelijkheid van Jeltsin, die op het kritieke moment zijn eigen kansen zou grijpen, niet gedacht. Wat ontzettend stom. De putschisten hadden als eerste natuurlijk Boris moeten opsluiten. Jeltsin heeft een immense menigte bij het Kremlin toegesproken. cnn liet zien hoe Gorbatsjov en Raisa per vliegtuig in Moskou terugkeerden. Ze zagen er onthutst uit.

Desi Bouterse wordt in de nrc Handelsblad geciteerd dat hem miljoenen zijn geboden om Suriname te verlaten.⁵⁸ ‘Ik weet dat ik een probleem voor ze ben en ik ga een probleem voor ze blijven,’ heeft hij gezegd. Volgens hem wordt de vermeende drugshandel gebruikt als pressiemiddel om legaal in Suriname militair te kunnen ingrijpen.

57 Zie bijlage 24.

58 NRC Handelsblad, 3 augustus 1991.

23 augustus 1991

De coup in de ussr is voorbij. Een foto van gereedstaande tanks, die de communisten zouden ondersteunen, maakt het falen van de machtsovername nog onbegrijpelijker.

[p. 62]

Gorbatsjov heeft in een televisietoespraak van vijftien minuten toegegeven dat hij ernstig tekort is geschoten door niet te kunnen voorkomen dat zijn eigen vicepresident Gennadi Janajev als een der leiders van de putsch heeft kunnen optreden. Eigenlijk onbegrijpelijk dat de president zoveel woorden aan die man vuilmaakte. Gorbatsjov gaf ook inzicht in wat hem op de Krim overkwam, toen hij gegijzeld was. Hij zat zelfs zonder telefoon in zijn vakantiehuis. Hij dankte Boris Jeltsin en andere wereldleiders, die hadden aangedrongen op zijn vrijlating. Minister van Defensie Dimitri Jazov, het hoofd van de kgb Vladimir Krjoetsjkov en anderen waren gearresteerd. De minister van Binnenlandse Zaken Boris Poego pleegde zelfmoord en premier Valentin Pavlov bevond zich onder politiebewaking in een ziekenhuis.

Pik Botha en Joe Slovo discussieerden op televisie. De communist was van mening dat facetten van het marxisme wel degelijk zijn geslaagd, wat absoluut waar is. Pik kreeg de lachers op zijn hand door keihard te stellen dat communisme ‘een ongeneselijke ziekte’ was. Ik zou de minister daarover wel eens een fax willen zenden. Slovo stelde dat betogen, gehouden door politici die veertig jaar apartheid hadden gepredikt, verdacht waren. Botha antwoordde: ‘But we acknowledged that it was a mistake. We threw it overboard. Why don't you recognize that communism was a mistake,’ of woorden van die strekking.

Ik heb Hans Verploeg bij de nvj geschreven hoe mijn zaak tegen de Staat ervoor staat.

Heerlijk om een concertetude van Liszt in te studeren. Mam heeft tot het jaar voor haar dood gespeeld. Ben later langdurig een sauna gaan pikken.

24 augustus 1991

Eindelijk hervind ik de rust die nodig is om verder aan de Memoires te werken. Ik ben aan deel zestien begonnen.

Gisteravond waren er drie jongens die me mee naar huis wilden nemen: een lange kerel, een korte Afrikaner en een zwarte jongen. Ik heb er serieus over gedacht, maar ergens vertrouwde ik het niet.

[p. 63]

Pravda is voor het eerst sinds 1917 niet verschenen. Intussen heeft Jeltsin in het Russische parlement Gorbatsjov diep vernederd. Jeltsin onderbrak de president voortdurend en dwong Gorbatsjov zelfs om de notulen van een kabinetsvergadering publiekelijk voor te lezen. Dat is een zeer te betreuren ontwikkeling, want van deze twee is Jeltsin de grootste idioot. Gorbatsjov treedt af als hoofd van de cpsu, die trouwens wordt ontbonden. De Oekraïne schijnt, naast Estland en Letland die van de coup gebruikmaakten om zich onafhankelijk te verklaren, ook los te komen van de Sovjet Unie. Zeventig jaar van offers brengen bij de opbouw van een socialistische maatschappij wordt in snel tempo naar de knoppen geholpen.

Ik kreeg een reactie van Freddy Heineken, althans, van zijn secretaresse. Zoals het er nu naar uitziet is er geen ontmoeting met hem in oktober of november mogelijk. Maar als ik in Amsterdam ben, moet ik maar even contact opnemen, dan zal zij zien of er nog een gaatje is.

25 augustus 1991

Nu de Communistische Partij ontbonden is heeft de ussr geen roer meer. Het is weer terug naar af. Intussen heeft Jeltsin het gepresteerd om als president van de Russische federatie alle communicatielijnen die onder het centraal gezag van de ussr, het Kremlin, vallen, laten verbreken. Feitelijk is Gorby nu gereduceerd tot een schertsfiguur. Zijn vroegere aplomb is verdwenen. De gevangenneming op de Krim heeft ook onuitwisbare psychologische sporen nagelaten. In de politiek is immers niets zo vernederend dan om verraden te worden door partijgenoten. Wie weet gaat Jeltsin er ook nog aan, want hij is tenslotte ook een leven lang nauw aan de cpsu verbonden. Hij heeft echter het voordeel dat het publiek hem associeert met de vernietiging van de Partij. Dat is in de huidige ussr blijkbaar bij een meerderheid een gigantische verdienste.

Op het wereldtoneel zal de Communistische Partij van de Sovjet Unie node worden gemist, want een sterke tegenstander op het schaakbord van de wereldpolitiek tegenover de vs is hoogst nodig. Zonder stabiliteit in de nucleaire bewapening, of evenwicht in militaire macht, zullen de vs de dienst uit gaan maken. Daar moet je niet aan denken, want dat zal voor velen op den duur onacceptabel zijn. In een onevenwichtige situatie zou George Bush morgen Cuba alsnog kunnen binnentrekken, want er is geen macht in de wereld meer die de vs zou kunnen tegenhouden. Wanneer Bush het in zijn hoofd haalt een Pinochet in Havana te installeren, zou hij dit - zij het met

[p. 64]

aanzienlijke militaire verliezen - morgen kunnen uitvoeren. Zal Volodja Molchanov deze nieuwe situatie als journalist kunnen overleven?

Peter had gisteravond een Portugees meegenomen, welk avontuur uitzonderlijk bevredigend zou zijn uitgepakt. Ik kwam zelf Wayne Slabbert tegen op weg naar Champions, die met een stalen gezicht vertelde zojuist door drie kleurlingen te zijn aangevallen. Hij zei van zijn laatste cent beroofd te zijn. Het werd een rampzalige avond en nacht, want ik nam hem toch maar weer mee. Never again. Hij wilde bij vertrek een Rayban lenen en die later op de dag terugbrengen. Ik ken dat. Een pakje Camel en twee flesjes bier waren genoeg als bijdrage voor deze hustler.

26 augustus 1991

Boris Jeltsin heeft gezegd dat Gorbatsjov mede schuldig is aan de kritieke situatie in de ussr, want hij had zelf de mensen om hem heen uitgezocht die inmiddels ordinaire verraders bleken te zijn. Het anc zou veel kunnen leren van wat er in Moskou is gebeurd. Ze zouden de sacp meer op een zijspoor moeten rangeren. Aan de andere kant, zolang ze hier met de communisten zijn verbonden, schrikt dat veel mogelijke partijleden af die zich niet meer bij een aflopende zaak aanmelden. En de cpsu diehards sterven vanzelf uit zoals in de ussr. Gorbatsjov was geen marxist meer van het kaliber Chroetsjov of Brezhnev, laat staan Marx of Lenin. Gorby was een voldoende verwaterde communist om de zaak naar de kloten te helpen.

De Sunday Times illustreerde de rammelende verhoudingen binnen het anc.⁵⁹ Propagandachef Pallo Jordan verklaarde in mei van dit jaar dat zijn organisatie geen zwarte gevangenen meer had in het buitenland. Desalniettemin keerden deze week niet minder dan 32 gevangenen van het anc uit Oeganda in Zuid-Afrika terug. Bij navraag verzon Pallo gewoon dat de teruggekeerde landgenoten zich allang niet meer in Oeganda in anc-gevangenschap hadden bevonden, dus alsof men van een buitenlandse reis zou zijn teruggekeerd.

Schreef Jan Sampiemon om hem eraan te herinneren dat zijn krant op 6 juni 1987 mijn brief had geplaatst, waarin ik Gorbatsjov de gevaarlijkste man sedert Lenin had genoemd. ‘Niemand heeft mij die dagen gevraagd, waarom ik dit toen al zo scherp stelde,’ vervolgde ik. Ik vroeg hem of zijn krant misschien belangstelling had voor mijn analyse van de opkomst en

59 Sunday Times, 25 augustus 1991.

[p. 65]

ondergang van Gorbatsjov. Als hij groen licht geeft, zal ik het artikel schrijven en opsturen.⁶⁰

Heb een lange brief aan Romanov in Moskou geschreven. Vorige week werd bekend dat Shell naar olie en gas gaat zoeken bij het schiereiland Sakhalin. Ik herinnerde hem aan het bezoek van Max van der Stoel in 1973 - waar Romanov bijzat - en waar premier Kosygin uitdrukkelijk voorstelde om joint ventures tussen Shell en de ussr te beginnen, een voorstel dat Van der Stoel opzettelijk verdonkeremaande om de Amerikanen te behagen. De Sovjet Unie moest eerst in elkaar donderen. Stel je voor dat het Kremlin een kwart eeuw geleden was begonnen met massaal dollars binnen te halen, dan zou de geschiedenis van het marxisme-leninisme anders zijn afgelopen. Daar heeft Washington sedert 1945 met man en macht een stokje voor gestoken. Het is dezelfde misdadige benadering die de Amerikanen in het klein en aanzienlijk minder in het geniep met Cuba en Fidel uithalen.

‘The entire world is now in the hands of the usa and the gangsters in Washington,’ schreef ik Romanov. ‘Bush is the first cia president ever in the White House, so in other words, when you cut out the nineties, we are all left into the hands of the mafia and the cia. There is no longer a ussr to balance them out. In other words, the usa is from now on flooding the world with its vulgarities including the Kentucky Fried Chicken nonsense unopposed. The unwitting architect of this disaster is Gorbachev. He was dealing with situations he knew nothing about, and without having the slightest idea where he was going, he became like a loose leaf on a river, carried by the stream and the wind of history leading Eastern Europe and the Soviet Union into ultimate disaster.’

Ik schreef trouwens ook de president-directeur van Shell Van Wachem een a4'tje om te herinneren aan ‘het rund Max van der Stoel’ en diens spel der gemiste kansen in de ussr, omdat stumper Max in de zakken van de Amerikanen zat.

Maarschalk Sergei Akhromeyev heeft zelfmoord gepleegd. Hij was een van de belangrijkste adviseurs van Gorbatsjov.

Bij het schrijven van mijn Memoires kom ik een brief uit 1973 aan Luns tegen, die ik op dringend advies van Gerard Croiset schreef en waarbij ik voorstelde de strijdbijl voorgoed te begraven. Er kwam uiteraard geen antwoord op mijn voorstel. Ik zal kopieën aan Vermeer, Klinkenberg en Jurgens zenden. De anti-Oltmans-campagne rolde al sinds 1957 gestadig voort. Er

60 Ik zou hierop van deze oude vriend en collega nooit antwoord krijgen.

[p. 66]

is trouwens eindelijk een brief van Wim Klinkenberg gekomen, die zich voor mijn gevecht blijft inzetten.⁶¹ Vermeer is kennelijk oké. Maar wat doet Hans Verploeg? Hij was het eens dat Wim opnieuw Jurgens in de arm neemt. Geld blijft een probleem, dus om Vermeer te betalen, want de nvj staat kennelijk niet te trappelen om mee te financieren.

Je moet enorm opletten dat je de Afrikaner gewoonte om erop los te liegen niet overneemt. Peter liet vanmorgen om 07.30 uur voor de tweede dag achtereen zijn Portugees - nogal fors en gezet - uit en vroeg mij om vanavond spaghetti te komen eten omdat hij weet hoe heerlijk ik dat vind. Zelf zie ik er nog altijd geen kans toe. Ik belde om 18.15 uur aan om na te gaan hoe de vlag erbij hing. Edwin lag nog in bed en Peter zei: ‘Wanneer heb ik dat gezegd om te komen eten?’ Ik vond het niet aangenaam. Hij heeft als gevolg van het Portugese bezoek natuurlijk ook zijn moeder vandaag weer niet geschreven, wat hij me had beloofd. Ik ben het er niet mee eens zoals die twee leven. Soms denk ik zelfs dat Peters lummelachtigheid er de oorzaak van is.

Newsweek heeft een adembenemende reportage over de gebeurtenissen in de ussr.⁶² gepubliceerd. Boris Jeltsin wordt met opgeheven vuist als de grote held en overwinnaar gepresenteerd. Ik herinner me hoe Volodja Molchanov de man in 1987 niet in zijn televisieprogramma wilde hebben om te voorkomen een niet serieus te nemen communist aan nog meer publiciteit te helpen. Nu lijkt hij de grote man te worden en Bush en consorten staan waarschijnlijk in de startblokken om op hem over te stappen. Gorbatsjov knokt nog steeds. Misschien is er wel een tweede coup van de oude communistische garde nodig om de ussr weer op de rails te krijgen. Het is walgelijk om te zien hoe Westerse landen en Canada en Australië zich hebben gehaast om de Baltische staten als soeverein te erkennen, nu de Sovjet Unie op de rug ligt. De Baltische landen hebben recht op die nieuwe status, maar het Westen verbergt het genoegen waarmee men aan de afbraak van de Sovjet Unie sleutelt nauwelijks.

Ook al voegde Oliver Stone er nevenstaand complimenteus kattebelletje bij, blijft staan dat Camelot Productions schrijft

61 Zie bijlage 25.

62 Newsweek, 2 september 1991.

[p. 67]

dat ik volgens hen nog recht heb op 544,72 dollar voor mijn medewerking aan jfk. In werkelijkheid is het meer dan 8.000 dollar. Ik heb Bill Bast in Hollywood het hele zaakje in kopie toegezonden ter illustratie van Olivers maffiagedrag. Je bent zoveel jaren bevriend en dan gebeurt uiteindelijk zoiets en altijd vanwege geldperikelen.

27 augustus 1991

Gaf weer eens 30 rand uit om allerlei materiaal en brieven aan Vermeer, Jurgens en Klinkenberg te sturen in verband met de zaak tegen de Staat. De tijd die dit allemaal kost - afgezien van het geld. Dit gaat al jaren zo.

Weer een lange brief van Hannah de Zantis uit St. Odiliënberg. Bijzondere dame.

Newsweek wijdt zeer veel pagina's aan de gebeurtenissen in de Sovjet Unie. Ik lees nu alle pagina's uit. Er komen details in voor die nergens anders zijn te vinden, zoals een incident waarbij Lawrence Eagleburger, de onderminister van Buitenlandse Zaken in Washington, de Sovjetambassadeur Viktor Komplektov de mantel uitveegde. Een apart artikel in Newsweek is gewijd aan ‘fallen idols’. Het beruchte standbeeld van Feliks Dzerzjinski, hoofd van de Tsjeka, de bolsjewistische geheime dienst, is door een menigte omgetrokken. Een ander artikel is gewijd aan de heksenjacht op communistische schuldigen. Er duiken namen en portretten van communisten op in het Amerikaanse weekblad, waar ik de zeventien jaar dat ik in Moskou bezig ben geweest, nooit van heb gehoord.

28 augustus 1991

The Citizen meldt dat ‘de wereld’ - ook zo'n stom begrip - eraan twijfelt of Gorbatsjov het hoofd boven water zal houden.⁶³ Gorbatsjov had zijn ideeën van glasnost en perestrojka uit het boek New Thinking in the Nuclear Age van Anatoly Gromyko en Vladimir Lomeiko gehaald, wat ook de basis vormde voor het idee van Carel Enkelaar en mij om de Alerdinck Foundation op te zetten. Gorbatsjov was zelf waarschijnlijk rijp voor new thinking, zoals Gromyko en Lomeiko dat bepleitten. Maar hij had horen te bedenken dat de massa geen flauw benul had waar hij het over had. Slechts een handjevol topcommunisten kende waarschijnlijk de redenaties uit het boek, maar de ‘nieuwe marxistische mens’ anno 1991 begreep er natuurlijk niets van. Reeds acht van de vijftien Sovjetrepublieken opteren

63 The Citizen, 28 augustus 1991.

[p. 68]

voor onafhankelijkheid en willen dus los van Moskou. Tussen de acht zijn onderling al de grootste problemen ontstaan. Jeltsin heeft de grootste bek van allemaal. En waar door de heibel rond het Kremlin te weinig over wordt gesproken, is dat de oorlog in Joegoslavië vrolijk verder raast.

Brief van Wim Hazeu, die voor zichzelf spreekt.⁶⁴ Ook mijn klasgenoot van het Baarns Lyceum, Egbert Kunst, jarenlang wetenschapsattaché in Washington en vervolgens in Tokio, reageerde op enkele van de geheime telegrammen van zijn eigen ministerie over mij, die ik hem heb toegezonden. Zijn brief spreekt boekdelen.⁶⁵

Er is een fax van Casper Venter uit het kantoor van de staatspresident gekomen.⁶⁶ Hij kan me niet helpen. Ook directeur-generaal Lotz van Buitenlandse Zaken doet niet meer dan op mijn urgente verzoek gemaakte afspraken alsnog na te komen en mijn boodschap aan ambassadeur Olivier door te sturen. Er arriveerde ook nog uit Den Haag een nieuwe brief vol smoesjes van secretaris-generaal Bot.⁶⁷

64 Zie bijlage 26.

65 Zie bijlage 27.

66 Zie bijlage 28.

67 Zie bijlage 29.

29 augustus 1991

Peter is 46 jaar geworden. Ik gaf Edwin gisteravond een zoen en zei ‘gerust’ te zijn over hun relatie. Ik zal dit gevoel ook proberen over te brengen aan Peters moeder en zus Trees. Ik heb een plant met witte bloemen, waar hij zo van houdt, bij hun deur gezet. Later kwam Peter de krant terugbrengen en ik omhelsde hem, maar hij scheen niet in een verjaardagsstemming te zijn.

Er was in Club 58 iets verschrikkelijks gebeurd. De manager Colin (25) had zichzelf met een kogel door het voorhoofd om het leven gebracht. Zijn vrouw werd eerst verdacht, maar is op borgtocht vrijgelaten. Tegen middernacht had Colin Peter nog omhelsd voor diens verjaardag.

F.W. de Klerk weigert drie hongerstakers van de organisatie Orde Boerenvolk vrij te laten. Mijn reactie was: prima laat de rechtse basterds maar vastzitten. Maar dan zie je weer hoe gevaarlijk een opinie zonder kennis van fundamentele feiten is. Een hoofdartikel in The Citizen heeft me tot andere gedachten gebracht.⁶⁸ De drie heren hadden uit een mijn explosieven gejat en die gebruikt om ze bij een zwarte taxistandplaats in Pre-

68 The Citizen, 29 augustus 1991.

[p. 69]

toria te laten afgaan. Een andere bom was in een computer gestopt, die voor reparatie naar Durban was gezonden. Een technicus die het apparaat wilde herstellen, werd gedood. Zij eisen van de regering dat zij onvoorwaardelijk worden vrijgelaten als politieke gevangenen. Twee van hen zijn stervende. Ook het anc heeft grote bezorgdheid uitgesproken over de mogelijke dood van de hongerstakers. Het anc voegde eraan toe dat twee van de drie tot de National Intelligence Service en Military Intelligence behoorden, een bewering die door Pretoria is tegengesproken.

De regering-De Klerk heeft in overleg met het anc amnestie verleend aan anc-gevangenen die de meest afschuwelijke misdaden op hun geweten hadden. De drie blanken redeneren dat als zwarten onder bepaalde omstandigheden gratie krijgen, dit ook voor hen moet gelden. Het ochtendblad stelt dat het geen zin heeft de drie in gevangenschap de dood in te jagen, terwijl zovele andere gevangenen voor minstens even walgelijke misdaden worden vrijgelaten. Het resultaat is intussen dat de Zuid-Afrikaanse samenleving overstroomd wordt door zeer misdadige personages, van wie verwacht kan worden dat zij hun oude activiteiten in vrijheid onverminderd zullen voortzetten.

Het nieuws in mijn zaak tegen de Staat is dat men nu overweegt een ‘voorlopig getuigenverhoor’ in Den Haag te organiseren. Een kind begrijpt dat dit alleen maar een uitgekiende vertragingsactie is. Ik heb juist de grootste haast om mijn normale journalistieke werkzaamheden te kunnen hervatten. Ik begrijp niet dat Vermeer, Klinkenberg en Jurgens daar intrappen en heb een duidelijk urgent memo gezonden.⁶⁹

's Avonds vond ik een brief van Peter. Het schijnt een behoorlijke chaos te zijn rond Club 58 met een vrouw die haar man blijkbaar toch heeft vermoord en twee drag queens die elkaar thuis met dodelijke afloop te lijf gingen. Zijn Portugese jongen blijkt een ‘fatal attraction’, kwam naar de club maar Peter heeft hem weggestuurd.

Ook Gerard Spong zond een brief dat hij mij niet kon helpen bij mijn claim op Suriname. Hij is strafpleiter en doet geen civiele zaken meer. Hij kon er wel iemand anders van zijn kantoor op zetten, maar dat leek hem niet zinvol. Hij vroeg waarom ik niet op het vliegtuig stapte om het zelf bij Bouterse te gaan halen.

69 Zie bijlage 30.

[p. 70]

30 augustus 1991

Het parlement van de Sovjet Unie heeft de Communistische Partij opgeheven. Jeltsin heeft in de republiek Rusland de cpsu gewoon verboden en tegelijkertijd in Moskou beslag laten leggen op de archieven van de kgb. Het Politbureau is inmiddels leeggelopen. Wat blijft er nu nog van de ussr over? Rusland en Oekraïne hebben al ambassadeurs uitgewisseld. De Sovjet Unie ligt voorgoed op zijn gat. Gorbatsjov is totaal overbodig geworden. Hoe moet dit aflopen?

Gladjanus Henry Kissinger bepleit in in Newsweek dat Gorbatsjov het had mogelijk gemaakt dat aan ‘state terrorism’ een einde kwam. Om die reden alleen al zal hij tot de belangrijkste figuren van deze eeuw gerekend moeten worden. Ik verafschuw dit geklets van Kissinger, alsof men de Sovjet Unie recht zou doen door haar voor een wereldwijd publiek van Newsweek-lezers zo neer te zetten.

Kissinger signaleert eigenlijk twee revoluties in de Sovjet Unie, waar hij gelijk in heeft. Eén om van de stalinistische staat een democratie naar Westers voorbeeld te maken. En de andere revolutie is antikoloniaal, namelijk het openbreken van het Russische keizerrijk dat sinds de jaren van Peter de Grote door tsaren is opgebouwd en dat door de communisten tot een supermacht is omgevormd. Henry signaleert andermaal het feit dat toen Gorbatsjov in 1985 de weg naar fundamentele hervormingen insloeg, hij niet heeft begrepen dat er een moment zou komen dat beide revoluties in een niet meer terug te draaien omwenteling samen zouden komen. ‘Gorbachev was transformed from a leader of the reform movement to a manipulator of contradictions that he himself had created. He kept this highwire act going with great skill for many years, but as new institutions developed lives of their own, his difficulties mounted,’ aldus Kissinger. Ik denk vooral dat Gorbatsjovs revolutie van het nieuwe denken de klap op de vuurpijl is geweest, omdat een groter aantal communisten dan men ooit voor mogelijk had gehouden de daad bij het woord voegde en inderdaad het

[p. 71]

marxistische denken afzwoer en openstond voor de Westerse ideeën van hoe de samenleving in te richten. Socialistische solidariteit maakte plaats voor ieder voor zich en god voor ons allen.

Omdat het emotionele leven van naties nog altijd om krachtige symbolen en totems vraagt, zijn warempel op de krantenstalletjes in Moskou voor het eerst weer portretten te koop van de Romanovs en andere leden van de familie van de tsaar. Het blijft een onverklaarbaar en curieus verschijnsel dat naties een onuitroeibaar instinct vertonen voor een leader of the pack, zoals wolven en olifanten dat ook vertonen. Lloyd deMause en zijn medewerkers van het Psychohistorisch Instituut in New York buigen zich al jaren over dit vraagstuk en lijken er ook niet uit te komen. Vrijwel meteen na het van zijn sokkel trekken van het totem Lenin, duiken de tsaren weer op in Russische breinen, want mensen schijnen zich ‘naakt’ en onbeschermd te voelen zonder het imaginaire veilige gevoel dat er in het grote paleis een dame of heer over hen waakt, of zoals in Rusland een Lenin of een Romanov. Wanneer zullen mensen eindelijk volwassen worden?

De pianist Niels Viljoen is op Circle Court komen wonen. Ik speel zelf regelmatig, waardoor het beter klinkt. Vooral mijn vingers gaan regelmatiger.

31 augustus 1991

Wijnand vertelde in de sauna van zijn buitenhuis twee honden te hebben geplaatst, die reageren op het bevel kill. Hij woont er samen met een arts. Beiden zijn zwaar bewapend en zij spreken over ‘an armed camp’. Beiden zijn ervan overtuigd dat de vrijlating van Mandela een cruciaal psychologisch keerpunt in de breinen van zwarten is. Vanaf dat moment beschouwden miljoenen mensen het land als van hun. ‘De wetteloosheid is nu zo ver doorgevoerd,’ aldus Wijnand, ‘dat blanke politiemannen zwarte taxichauffeurs die veel te hard rijden, niet meer durven aan te houden, want ze worden zonder pardon overhoop geschoten.’ The Citizen meldt zelfs dat er momenteel hier in Hillbrow een groep van drie of vier blanken opereert, allen in politie-uniform gestoken, terwijl zij niet bij de politie in dienst zijn.⁷⁰ De bogus-agenten nemen van alles in beslag en zijn blijkbaar op rooftocht.

Intussen is in Pretoria een nieuw kabinet geïnstalleerd. De heren, zoals dit al een halve eeuw gebruikelijk is, in zwarte begra-

70 The Citizen, 30 augustus 1991.

[p. 72]

feniskostuums en de dames met levensgrote flaphoeden. Het maakte een zielige indruk omdat eruit bleek dat men niets begreep van de vergaande en revolutionaire veranderingen in het land.

1 september 1991

Oliver Stone is van mening dat zijn medewerkers zich stipt aan de afspraken hebben gehouden en dat ik hem een ‘childish note’ heb geschreven.⁷¹ Het is mijn eer te na om hem voor de voeten te werpen dat hij zich niet heeft gehouden aan wat we meer dan tien jaar geleden plechtig afspraken dat als hij een film over Dallas zou gaan maken, we dit samen zouden doen. Ook toen hij onverwachts in Amsterdam verscheen om voor te stellen dat we samen een film over een Russische dissidente musicus in Helsinki zouden draaien, heb ik hem dat project als te achterhaald onderwerp uit zijn hoofd gepraat. Maar met jfk zou ik hem op vele manieren waardevol hebben kunnen adviseren, maar hij negeerde ons gentleman's agreement, deed het alleen en ik vrees het ergste. Ik heb hem geantwoord dat het misschien ‘overreacted’ lijkt, maar dat ik door betrokkenheid bij jfk privé enkele duizenden dollars meer heb moeten uitgeven dan hij me nu betaalt. ‘I hope, I am wrong in my estimation, that you leaned too much on the wrong people - even including my own friends Garrison en Prouty - and thus that the end product will be no good, and certainly not what it could have been.’ Een vriend aan wie je niet kan zeggen wat je werkelijk denkt, is geen vriend, dus ik heb hem andermaal de hoogste eer bewezen.

71 Zie bijlage 31.

2 september 1991

De Vernèdes kwamen na de kerk, alwaar Vic een Bijbeltekst had voorgelezen. Wat me de uitspraak van Freud dat men wordt verondersteld tussen kindsheid en volwassenheid dit soort fabels naar de afdeling sprookjesvertellingen te verwijzen in herinnering deed brengen. Ze namen me mee naar de Bryanston Country Club waar we buitengewoon plezierig hebben geluncht.

Later telefoneerde ik opnieuw met Wim Klinkenberg in Amsterdam, die een nieuwe serie documenten van Buitenlandse Zaken van me had ontvangen. Hij vond het onvoorstelbaar waar de regering mee bezig was geweest. Hij bevestigde opnieuw dat Buitenlandse Zaken nooit op de brief van de nvj in-

[p. 73]

zake mijn klachten had geantwoord. Hans Verploeg laat het kennelijk dan maar zitten.

Ik lees dat honderden manschappen van de rijkspolitie en gemeentepolitie uit Zaanstad en Amsterdam in actie zijn gekomen om te helpen voorkomen dat enkele honderden blanke jongeren met Surinaamse en Antilliaanse jeugd in de clinch zouden raken. Er waren knuppels, stokken, staven en brandblussers in stelling gebracht om elkaar mee te lijf te gaan. Hoe durven ze in Holland een grote mond over Zuid-Afrika op te zetten, terwijl we met een handjevol zwarten in de polder al de grootste problemen hebben. Wat zou er in Nederland gebeuren als er daar maar twee op de tien inwoners blank zou zijn? De drie takken uit de tuin van de Vernèdes ruiken zo heerlijk. Ik heb in mijn dagboeken de laatste Kerstmis met mam bereikt, wat me uitzonderlijk triest maakt. Zij logeerde op Amerbos. Godzijdank wisten we geen van beiden dat dit de laatste keer was.

Regelde een ontmoeting tussen Elfra Erasmus en de Nederlandse zaakgelastigde Hans Sondaal. Het dagblad Beeld zoekt een correspondent in Nederland. Waarom lullig doen ten aanzien van Nederlandse belangen, omdat rijksambtenaren zich tegenover mij misdadig hebben gedragen?

3 september 1991

Ik zag een rake spotprent in de International Herald Tribune.

[p. 74]

Een lieve brief van mevrouw Hornkamp, de dame die jarenlang Amerbos voor me verzorgde. Zij zei zich altijd een zoon als Peter te hebben gewenst (zij had een dochter). Het is niet in orde met haar gezondheid. Peter en ik, en ook Eduard, waren altijd zeer op haar gesteld.

Na mijn telefoongesprek met Klinkenberg heb ik als lid van de nvj (sinds 1960) een formele brief aan Hans Verploeg geschreven.⁷² Inge Brakman liet schriftelijk weten dat het bestuur besloten had dat ik tot 31 december a.s. lid mag blijven, ook al kan ik geen contributie meer betalen: ‘Maar de contributie-achterstand loopt uiteraard wel door.’ Later dokken, bedoelt zij. Kan het nog Hollandser?

Men windt zich thuis nogal op over de mogelijke drugshandel van Bouterse en de zijnen. De journalisten Hans Buddingh en Marcel Haenen blijven zich uitsloven over dit netelige onderwerp. In 1985 en 1986, toen ik zelf volop in Paramaribo en dicht bij Bouterse opereerde, zou de Centrale Recherche Informatiedienst al de nodige rapporten aan Justitie hebben gestuurd, dat de Surinaamse legerleiding in cocaïne handelde. Genoemd journalistenduo is naar Miami geweest om de officier van justitie Bill Norris, die in 1986 kapitein Boerenveen vanwege betrokkenheid bij plannen voor drugshandel tot twaalf jaar liet veroordelen, hierover vragen te stellen. Norris zegt niet te begrijpen dat de Haagse justitie dermate laks is opgetreden tegen Surinaamse drugsbaronnen. Ik heb zelf absoluut nooit de geringste aanwijzing gehad dat Bouterse, Herrenberg of andere hoge militairen, als Graanoogst, Sital of Christopher met dit soort praktijken bezig waren.

Nelson Mandela wordt op televisie geïnterviewd. Hij benadrukt dat er geen vredesakkoord met de regering in Pretoria kan worden gesloten zolang er overal in het land van geweld sprake is. Echte logica. Het anc zorgt voor ellende en bijvoorbeeld botsingen met Zoeloes en onderhandelingen zijn prompt onmogelijk. Mandela noemt niet het anc, maar de veiligheidstroepen van Pretoria schuldig. Er zouden sinds zijn vrijlating 10.000 zwarten om het leven zijn gekomen. Op een vraag waarom Mandela zijn banden met de sacp niet verbrak, antwoordde hij: ‘Waarom zouden wij? We zijn sinds 1920 met hen verbonden geweest. Samen hebben we heel veel bereikt. Waarom zouden we de vriendschap afbreken? Socialisme is in de problemen geraakt. Voor het anc geen reden de sacp te laten vallen.’ Hij maakte een zeer zelfverzekerde indruk. Ik ben

72 Zie bijlage 32.

[p. 75]

het met sommige van zijn principiële standpunten gewoon eens.

Zond minister Pik Botha een fax met het verzoek of professor Willem de Klerk van de Randse Universiteit - de broer van de president die mij na een gezamenlijke lunch in Hillbrow uitstekend bekend is - als bemiddelaar zou mogen optreden om de problemen met Perskor, Strategic Concepts en filmer Jans Rautenbach, die me heeft opgelicht, op te lossen.

4 september 1991

Steeds verwonder ik me erover hoe aardig zwarten tegen me zijn, ook als ik op de fiets zit voor mijn dagelijkse rit in de omgeving. Ze zijn natuurlijk verwonderd een blanke fietser te zien. Meestal zitten blanken in bmw's of Mercedessen. Ik denk steeds dat ze aanvoelen of blanken racistisch zijn ingesteld.

Intussen staan de media bol van de misdaad. Ene William Anderson (31) werd in zijn huis in Randpark Ridge, hier vlakbij, door drie zwarten overvallen. Tijdens een gevecht over een videorecorder is Anderson doodgestoken. Een Perm Bank werd door negen zwarten overvallen, waarvan vier gewapend waren. Men ging er met slechts 150.000 rand vandoor. Acht gewapende zwarten drongen het Hyde Park Hotel binnen en schoten Kevin Ryan (25) dood, die aan een biljarttafel stond. Ze namen twee horloges van gasten af en vertrokken weer, omdat de brandkasten voor de nacht gesloten waren. Dit is het soort geweld waar dit land dagelijks overal mee te maken heeft. Men is eraan gewend en wat Robert Jay Lifton ‘psychic numbing’ noemde, is ten aanzien van het totaal losgeslagen gedrag van zwarten in volle gang. Zwarte noch blanke politici spreken erover. Het is niet anders. Bovendien is er geen kruit tegen gewassen.

Op televisie is een wedstrijd gaande voor Miss Black South Africa, waarbij de dames in spierwitte soepjurken strijden om de eerste plaats. Men draagt uit geslepen glas vervaardigde koninklijke diademen, die dikwijls schots en scheef op de lieve hoofdjes zijn geplaatst.

Peter wipte binnen voor hij naar Club 58 ging. Er waren de nodige ontslagen gevallen en Sammy, de eigenaar, heeft hem nu tot manager benoemd.

In Time stond voor het eerst een reportage over homo's in de ussr, die langzamerhand niet meer schromen voor hun geaardheid uit te komen.⁷³ Ik heb dit in de jaren 70 nog heel an-

73 Time, 26 augustus 1991.

[p. 76]

ders meegemaakt. Volgens een stalinistische wet kon je er vijf jaar gevangenisstraf voor krijgen.

5 september 1991

Ik las in mijn dagboek hoe ik in Bilthoven was op 25 januari 1974 en mams Malthezer kennelijk een enorme scheet had gelaten. Zij keek naar haar hond en zei volkomen ernstig tegen het dier: ‘Je moet niet denken dat je leuk bent.’ Ik moest er zodanig om lachen dat ik Hendrik in Kaapstad opbelde. Ook hij moest lachen en we werden meteen verbroken. Draaide opnieuw en we voerden een lang gesprek. Hij herhaalde dat hij geen emotionele band met wie dan ook wenste en daarom hield hij zijn deur gesloten. Een uitzondering daarop waren jonge mensen tot hun vijftiende jaar, daarna waren ze meestal ook verpest. Wat me het meest schokte was zijn letterlijke redenering: ‘Alle emotionele bindingen kosten geld!’

Mijn oudste broer had een nieuwe Uno gekocht, zijn vijfde auto. Daarnaast heeft hij zijn geld belegd in de aankoop van nog eens twee flats, dus zijn inkomsten waren verzekerd. Dat lijkt me toch wel heerlijk om je nergens zorgen over hoeven te maken. Hij gaf zeer af op de onbetrouwbaarheid van Afrikaners, zoals ook Cecile van Lennep steeds deed, wier man tijdens Tweede Wereldoorlog gezant in Pretoria was. Zij moedigde me aan naar Zuid-Afrika te gaan, wat zij het mooiste land ter wereld vond, maar waarschuwde me Afrikaners nooit te vertrouwen. Dit deed ik wel en nu zit ik dan ook diep in de problemen.

Peter wandelde binnen. Ik vertelde hem over het gesprek met Hendrik. ‘Willem, emotions is what life is about!’ riep hij verontwaardigd, waar ik het ook wel mee eens ben. Ik vertelde Peter van mijn droom. Hij antwoordde: ‘Dreams are garbage of the mind being thrown out.’ Over mijn brieven aan Beatrix zei hij: ‘Je hebt over die familie altijd hangups gehad en je bent van het ene uiterste in het andere vervallen.’ Ik denk dat het genuanceerder in elkaar zit.

Schreef secretaris-generaal Bot een brief dat ik zijn ministerie als een broeinest van maffia-praktijken zie. ‘Ik ben niet van plan het erbij te laten zitten.’ Ze zijn gewaarschuwd.

6 september 1991

Ik heb vanmorgen eerst een brief aan Beatrix geschreven.⁷⁴

De ussr gaat ophouden te bestaan! Ik kan er met mijn verstand

74 Zie bijlage 33.

[p. 77]

niet bij. Twintig jaar geleden arriveerde ik toen ik samenwerkte met de Club van Rome voor het eerst in Moskou en leek de Sovjet Unie oppermachtig. Er is niets van over. Het Kremlin is niet langer het machtscentrum in het gigantische gebied van de rivier de Elbe tot aan het schiereiland Kamtsjatka. In vijf jaar heeft Michail Gorbatsjov kans gezien alles wat sinds 1917 was opgebouwd tot de grond toe af te breken, exact zoals ik verwachtte dat hij bezig was te doen. Dit is ook steeds een uitgesproken verschil van mening tussen Klinkenberg en mij geweest, omdat Wim de man zag als een reddende engel en ik als een rampzalige vernietiger. Gorbatsjov heeft een besluit door het Huis van Afgevaardigden geramd, waarbij de basis zou zijn gelegd voor een toekomstige unie van staten ter vervanging van de ussr. De voorstellen werden met 1.606 stemmen aangenomen, 116 tegen, 83 onthoudingen en 37 afgevaardigden waren afwezig. De International Herald Tribune maakte er een hele voorpagina van.⁷⁵ Amerikanen hebben moeite hun blijdschap over de ineenstorting van hun jarenlange rivaal te verbergen. Uit alles blijkt dat Bush & co. het liefste de vlag zouden uitsteken.

De gevolgen van deze ramp zijn niet te overzien. Edoeard Sjevardnadze schrijft in Newsweek over the tragedy of gorbachev.⁷⁶ ‘I cannot find any guilt in myself. I did everything I could,’ aldus de voormalige minister van Buitenlandse Zaken van Gorbatsjov. Naar mijn mening is Sjevardnadze al in een vroeg stadium zo grondig bewerkt door James Baker dat hij gewoon over is gelopen naar de Yankee way of life. Sjevardnadze zet Gorbatsjov neer als een man die blind was voor nieuwe realiteiten, waar ik het eens mee ben. Alleen wie zijn de architecten van deze nieuwe realiteiten? Hoe deze Georgiër het ook wendt of keert, hij is minstens even schuldig.

The Citizen publiceert een hoofdartikel waarin de golf van geweld en misdaad die over het land spoelt wordt besproken. De

75 International Herald Tribune, 6 september 1991.

76 Newsweek, 8 september 1991.

[p. 78]

krant noemt het van het grootste belang dat de regering en de politie de toestand onder controle brengen. ‘There is an air of lawlessness, which pervades our society, making people fear for their lives when leaving home, entering banks, and returning home in the late afternoon and evening. Even in rural areas, people are not safe, with the murder of elderly farmers and their wives becoming more and more frequent. The main cause of this upsurge in crime is the culture of violence that has taken over in this country. There is no respect for the law, and there is no respect for the sanctity of life,’ aldus het ochtendblad.⁷⁷

Er arriveerde een brief van oud-ambassadeur Huydecoper van Nigtevegt.⁷⁸ Ik heb hem navenant geantwoord, maar bij het nalezen besloot ik de brief niet te verzenden.⁷⁹

77 The Citizen, 6 september 1991.

78 Zie bijlage 34. Redactie: Toegevoegd is de originele brief van Oltmans aan Huydecoper en de door de advocaten in de latere jaren van het proces gewobde notitie van een ambtenaar van Buitenlandse Zaken.

79 Zie bijlage 35.

7 september 1991

Peter Jennings van abc heeft kans gezien om Gorbatsjov en Jeltsin gedurende één uur en 27 minuten samen op televisie vragen te laten beantwoorden van Amerikaanse kijkers. Dat moet inderdaad als een unicum worden beschouwd. Als pikant detail mag worden vermeld dat de uitzending steeds werd onderbroken met reclame voor Japanse automobielen. Zo zit het Westen inderdaad in elkaar. Jammer dat deze show hier niet te zien is geweest.

Wat me in juli nog onwaarschijnlijk leek, is nu aan de hand. De ussr spat in vijftien staten uiteen dankzij het chaotische ‘nieuwe denken’ van Gorbatsjov en de zijnen, terwijl zij zo oneindig veel meer zouden hebben kunnen bereiken met eenheid in verscheidenheid. Wat in Joegoslavië in het klein gebeurt, geschiedt nu in het groot in de ussr.

Er komen geleidelijk meer details beschikbaar, bijvoorbeeld over de zelfmoordbrief die maarschalk Sergei Akhromeyev achterliet, waarin hij onder meer zei: ‘Everything I have given my life for is collapsing.’ Nikolai Kruchina, de kassier van de cpsu, sprong van het balkon van zijn flat en was gelijk dood. Op het hoofdkwartier van de kgb stond de oude garde tegenover jonge officieren. Er komen ook meer documenten vrij over de dagen van chaos, van bevelen en tegenbevelen, waarbij niemand meer wist wie de dienst uitmaakte in het Kremlin. Gorbatsjov werd eigenlijk al lange tijd niet meer serieus geno-

[p. 79]

men. Het centrale gezag was met de muziek mee. Het moest onherroepelijk spaak lopen. De bevolking van de ussr is het kind van de rekening.

8 september 1991

Peter vroeg of ik morgen meeging naar Binnenlandse Zaken om zijn bezoekersvisum te helpen verlengen. Hij heeft het laten verlopen en is opnieuw nu dus vele weken illegaal in dit land. Natuurlijk ga ik mee, maar wat ik niet begrijp, is dat ondanks dat ik Peter al vele jaren het voorbeeld heb gegeven om wat men vervelend vindt vooral eerst te doen, ik dit niet op hem heb kunnen overdragen.

Edwin vertelde dat de telefoon de hele dag voor Peter ging en dat hij heel erg druk was met zijn baan in Club 58. Ik vroeg Edwin hoe hij hierop reageerde. ‘I am stunned,’ zei hij.

9 september 1991

Zat om 05.15 uur te werken, kon niet slapen.

Ik zag vanmorgen dat vier blanken met een kapotte auto bij Circle Court waren gestrand. Twee zwarten stopten, toverden een kabel te voorschijn en trokken de auto van de Afrikaners weer vlot. Dat gebeurt ook en dat haalt de media meestal niet. Margaret Carlson schreef een boeiend essay over busy bodies in Time.⁸⁰ Haar voorbeeld voor ‘drukke baasjes’ zijn journalisten, ‘who have taken on roles of mother superior, party boss, neighborhood snoop, and cop on the beat. No one knows exactly what the moral code is, anyone who runs for office, or otherwise pre-empts public attention, violates it at his peril.’ Opmerkelijk lijkt Carlson duidelijk te willen maken dat journalisten steeds meer ‘dirty stories’ als bonafide nieuws brengen. Senator Charles Robb bijvoorbeeld, gehuwd met de dochter van Lyndon Johnson, zou met voormalige schoonheidskoningin Miss Virginia Tai Collins een nacht in een hotel hebben doorgebracht. Torn Brokaw besloot dit op nbc-televisie naar buiten te brengen. The Washington Post, die over dezelfde informatie beschikte, had het bericht niet willen plaatsen uit egards tegenover de senator en diens schoonfamilie. Maar toen nbc het bericht op televisie uitzond besloot The Washington Post het ook op te nemen. Zo heeft The Washington Times gouverneur Bill Clinton van Arkansas al gewaarschuwd dat als hij zich kandidaat gaat stellen voor het Witte Huis, hij zich bloot zal stellen aan het in de publiciteit komen van zijn affaires met dames.

80 Time, 12 september 1991.

[p. 80]

Ik heb ambassadeur Huydecoper mijn antwoord toch gezonden.

Twee zwarte jongens sliepen op een trottoir met hun monden op elkaar. Niemand sloeg er aandacht op.

10 september 1991

W.F. Hermans is 70 jaar geworden en kreeg één pagina in nrc Handelsblad. Bep Vuyk (86) is overleden. Florrie Rost van Tonningen moet zich op 18 oktober voor de rechtbank in Arnhem verantwoorden voor haar in 1990 gepubliceerde memoires. Ik heb ze van haar gekregen en niet gelezen. Ik vind het aardig om haar te ontmoeten, maar dat is het einde van het verhaal. Maar wat Justitie doet, is waanzin. Laat die dame haar verhaal schrijven. En nrc Handelsblad zet zelfs zwarte weduwe tussen aanhalingstekens. De busy bodies zijn weer bezig. Walgelijk.

Christo Landman vertelde dat mijn zaak ‘very sensitive’ was. Wat is er in godsnaam sensitive aan mijn leven? Ze zijn gek. Het enige wat ik vraag is om door Den Haag met rust gelaten te worden. Hij zei zelf ook door de autoriteiten nogal slecht te zijn behandeld. ‘Leave your problems to me’, zei hij. Hij gaf aan zelf nu overal buiten te staan en weinig meer te kunnen doen. ‘Maar zelfs Lotz belde Venter.’

‘Kan jij niet de telefoon pakken,’ vroeg ik.

‘Wie zegt dat ik dat niet heb gedaan,’ zei hij daarop. Ik kon er geen touw aan vastknopen. Hij adviseerde om met Lotz te gaan spreken. Wat ik wilde was dat Christo zelf naar Pik Botha zou gaan, wat voor hem in zijn positie een fluitje van een cent moet zijn.

Ik heb Pieter Schaepman geschreven dat ik op dit moment ieder dubbeltje moet omdraaien, zodat ik hem liever een briefje schreef in plaats van telefoneren. Ik adviseerde hem, mede met het oog op zijn eigen zaak tegen Buitenlandse Zaken, zowel met Erik Jurgens als advocaat Vermeer te gaan spreken. Ook zou hij A.A.J. Corton van de Raad van State moeten ontmoeten.

Peter was al om 09.15 uur met een bos van wel vijftig sleutels van Club 58 op weg naar zijn werk. Ik wilde ze vasthouden om het gewicht te voelen. ‘Ja, zegen ze maar even,’ zei hij.

Elfra adviseerde Bobby Levine te bellen om juridische hulp te vragen. Hij zei echter dat hij een ‘advocate’ was en ik moest hem via een ‘lawyer’ benaderen. Het kon niet rechtstreeks. Nu zoekt Elfra Erasmus een advocaat met haar op de tanden. Niet lang erna werd ik opgebeld door David Dison van het kantoor Bell, Dewar & Hall. Hoeveel verschillende gevechten

[p. 81]

voer ik in Zuid-Afrika alleen al, omdat de klootzakken me niet met rust laten? Dison stelde een lunch voor, waar ik niets voor voelde, want dan zou ik hem daartoe moeten uitnodigen en ik moet zeer voorzichtig met de centjes zijn.

Ben meteen naar de stad gegaan en sprak een uur met Dison en een collega. Het leek hen vrijwel onmogelijk de affaire-Jans Rautenbach een nieuwe impuls te geven na alles wat er al was gebeurd, maar zowel het afbreken van de overeenkomst met Strategic Concepts als het rammelende gedoe met uitgever Perskor leken hen mogelijkheden te bieden. Allemaal weer tijdverlies bij mijn andere werk. Ik haat dit soort shit wat totaal overbodig is als ze zich niet met me zouden bemoeien vanuit unseen quarters.

11 september 1991

Het geschiet van zwarten onder elkaar gaat onverminderd door. Er zijn weer eens negentig doden en 124 gewonden te betreuren.

Heb voor David Dison een document van 86 pagina's opgesteld om uit te leggen wat er moet gebeuren. Kost allemaal tijd en dan heb ik weer moeite om op gang te komen met mijn Memoires. Ben eerst gaan fietsen om de shit uit mijn systeem te krijgen.

Florrie Rost van Tonningen zendt een kopie van de oproep van Justitie, omdat de idioten op 18 oktober met haar willen spreken over haar boek. Ze wil samen met mij proberen duizend medestrijders op de been te krijgen. Wat kan ik van hieruit doen? Ik heb een aangetekende brief aan de officier van justitie in Arnhem gezonden.⁸¹

Er kwam een slappe brief van Vermeer. Hij had ‘even’ met Wim Klinkenberg inzake mijn gevecht overlegd, et cetera. Heb hem pittig geantwoord.⁸²

Elfra kwam dineren. Peter belde vanuit Club 58 of alles goed was. Hij weet hoe ik als gevolg van aan het werk zijnde onzichtbare krachten en machten hier steeds meer in de knel raak.

81 Zie bijlage 36.

82 Zie bijlage 37.

12 september 1991

The Star bracht op de voorpagina de nieuwe show in de club van Peter.⁸³

De amro schrijft dat Amerbos 205 nog niet is verkocht, en nog steeds voor 235.000 gulden te koop staat.

83 The Star, 10 september 1991.

[p. 82]

Cyril Ramaphosa zegt in de The Star dat Zuid-Afrika zich in de richting van een burgeroorlog beweegt. Een buschauffeur weigerde een man mee te nemen, omdat het voertuig al vol was. Deze persoon haalde prompt een ak-47 van onder zijn jas tevoorschijn en begon te schieten, waarbij vier buspassagiers om het leven kwamen. Dit soort incidenten zijn schering en inslag. Hoe krijgt de regering dit ooit weer in het gareel? Politiegeneraal Johan van der Merwe is natuurlijk ook de laatste man in dit land die kans zou zien orde op zaken te stellen. Alleen al de slappe hand die deze man geeft.

Christo Landman belde dat hij aan een memorandum werkte en meer informatie wilde hebben. Hoe diep was Buitenlandse Zaken in Den Haag erbij betrokken? ‘Knee deep,’ antwoordde ik. ‘Maar ze zullen alles ontkennen,’ zei hij.

‘Dat is dan jammer, want ik heb alles op schrift.’

‘Ja, maar ze zitten wel erg ver weg,’ meende Christo.

‘Al zitten ze op de maan, ik zal ze één voor één onder ede laten horen.’

Ik heb meteen Bot in Den Haag geschreven.⁸⁴ Het moet ze duidelijk worden dat het nu menens wordt. Ik wil de ontbrekende inhoud uit de koffer die bij Coen Stork in Havana achterbleef terughebben en de kosten van het proces-Claus zullen ook met mij moeten worden verrekend.

Newsweek laat op een kaart zien hoe de ussr uiteen gaat vallen.

84 Zie bijlage 38.

[p. 83]

13 september 1991

Las dat er in Zimbabwe nog 70.000 olifanten zijn. In de wildparken is nog voor 50.000 van deze dieren plaats, dus zullen er 20.000 worden afgeschoten. Het is gewoon niet in te denken dat de mensheid zover is gezakt. Ze zien olifanten langzamerhand met dezelfde ogen als je naar varkens en schapen kijkt. Er stond in hetzelfde artikel dat buitenlanders die duizenden dollars betalen voor het afschieten van een leeuw, erbij staan te dansen en roepen: ‘I did it, I did it!’ Dat zijn dezelfde mensen die zwarten kaffers noemen.

14 september 1991

Gisteravond dineerden André Royackers, eerste secretaris van de ambassade, met attaché Han Peters op Circle Court, samen met mijn nieuwe vriend Joa Calkoen. Joa is hier al acht jaar en heeft over de hele wereld gezworven, tot in Peru bij de Inca's. Hij is getrouwd en heeft twee kinderen die hij als vervolgverhaal van zichzelf ziet. Het deed me aan een reclame voor de kerk denken. Ambassadeur jhr. M. Vegelin van Claerbergen is zijn oom, de lamstraal, die zich als onderkoning gedroeg in Suriname. Joa is een zeer intense prater. Ik vraag me af of hij op dit punt thuis aan zijn trekken komt. Hij had The Doors van Oliver Stone gezien ‘and loved it’. Hij scheen geïnteresseerd in de affaire rondom de moord op Kennedy. Peters heeft voor de militaire inlichtingendienst gewerkt. Wat doet zo'n jongen op een ambassade? Hij was een enthousiasteling die zich bezighield met vragen als wat het doel van het leven zou kunnen zijn. André was wel aardig. Bot was ‘a straight shooter’, hetzelfde gold voor Hans Sondaal. Ik vertelde hen wat ik met Jans Rautenbach had meegemaakt. Ze zeiden verbaasd en geschokt te zijn over wat me was overkomen.

Royackers was in Bagdad gestationeerd geweest en zei dat Saddam ‘a crook as far as the word goes’ was. Ik gaf aan niet bereid te zijn meningen van anderen ooit klakkeloos over te nemen en dat op een dag nog eens aan het licht zou komen dat het verhaal van Irak heel anders in elkaar zit dan ons tot dusverre op de mouw wordt gespeld.

Toen ze waren vertrokken, ben ik van de weeromstuit naar Champions gegaan. Ik begin er sommige mensen te kennen, evenals vele gezichten. Bij het scheiden van de markt deed een aantrekkelijke café-au-lait-jongen zijn arm om me heen, wilde mee naar huis gaan voor dertig rand. Toen ik er niet op inging, verlaagde hij de prijs naar drie rand. Dergelijke aanbiedingen come with the territory. Nooit.

[p. 84]

In het Carlton Centre vindt een vredesconferentie plaats. Ambassadeur Sean Cleary, de grote baas van Strategic Concepts, met wie ik zou gaan samenwerken, was de eerste spreker. Dan weet je hoe laat het is.

Studeer al dagenlang op een etude van Liszt, althans tussen de bedrijven door, want de hoofdschotel blijft de bewerking van de duizenden dagboekpagina's. En daar is het nodige aan uithoudingsvermogen voor nodig.

Wim Klinkenberg had geschreven dat hij bij Erik Jurgens was geweest. Ik belde hem op om de stand van zaken te weten. Erik had gezegd: ‘Ik wist dat het erg was, maar deze stukken wijzen uit dat het schandalig is wat met Oltmans gebeurde.’ Kamerlid Piet Stoffelen, van de commissie voor de inlichtingendiensten, was nu ook gereed om in het geweer te komen.

15 september 1991

Zuid-Afrika en het collectieve bewustzijn van de mensen in dit land gaan door een schemerige periode. Eigenlijk beleeft de ussr iets dergelijks. Mindsets have to gear up to an entire new mode of thinking, zouden de Amerikaanse cognitieve psychologen zeggen. Het is een beetje als in een droomtoestand wanneer de lichten binnen het brein op oranje lijken te staan en alles kan en alles mogelijk is tot de grootst denkbare nonsens toe. Intussen kregen De Klerk en Mandela aan het einde van de vredesgesprekken in het Carlton Centre ook nog keet. De president werd vervolgens door een zwarte interviewer op televisie ondervraagd.

Of De Klerk alergic to a black majority was. Helemaal niet, was het antwoord. Er moesten echter ‘checks and balances’ komen zoals in andere landen. Hij zegt zwarten niet als zwarten te zien, maar als Zuid-Afrikaners. Klakkeloos zegt hij dat wat voor Zwitserland goed is ook voor Zuid-Afrika geldt. Dus De Klerk vergelijkt - alsof het vergelijkbaar zou zijn - het samenwonen van Duitsers, Fransen en Italianen met de huidige situatie hier. Hij geeft inderdaad uitgekookte antwoorden, maar laat zien dat hij een schrandere advocaat is, die tezelfdertijd een absurde parallel trekt met Zwitserland.

Hij verwacht dat de np een belangrijke partij kan blijven, maar geeft aan dat zoals het anc en de sacp bondgenoten zijn, er rekening mee moet worden gehouden dat de np en Inkhata met hun voorkeur voor een vrije markteconomie eigenlijk op dezelfde wijze natuurlijke bondgenoten zijn. Ik was blij dit te horen.

In een ander televisie-interview, ditmaal met een Afrikaner,

[p. 85]

ving je als kijker een aanvullende glimp op van hoe het brein van De Klerk met de revolutie ten behoeve van burgerrechten voor de zwarte meerderheid omgaat. Hij is nu twee jaar president van Zuid-Afrika en het vestigen van perestrojka hier is een minstens even ingrijpende operatie als de hervormingen die Gorbatsjov wilde doorvoeren. ‘It were dynamic years,’ aldus De Klerk. ‘Who would have expected that we were to achieve what we did? Our talks in Carlton Centre are a break-through on behalf of a far majority of South Africans.’

De president maakte duidelijk dat drastische veranderingen altijd gevoelens van onzekerheid met zich meebrengen, maar De Klerk verzekerde zijn gehoor dat de orde gehandhaafd zal blijven en het proces van reconstructie van Zuid-Afrika vreedzaam zal verlopen. Niet alles zal over een pad van rozen gaan. Ook hij besefte dat gisteren 150 mensen bij rellen en moordpartijen om het leven waren gekomen. Maar de vredesconferentie van de afgelopen dagen had alle partijen een instrument in handen gegeven dat een uiteindelijke oplossing opnieuw dichterbij bracht. Op de vraag hoe ernstig zijn botsing met Mandela was geweest na het sluiten van de vergadering, antwoordde hij: ‘We moeten beseffen dat er nog vele emotionele verschillen van mening tussen ons bestaan.’ Zoeloes gewapend met speren en schilden hadden bij het Carlton gedemonstreerd en Mandela had zich erover opgewonden. ‘Dat is nu eenmaal hun manier van eer betonen aan hun koning, die aan de besprekingen namens de Zoeloes deelnam,’ aldus de president. Met andere woorden, in Ulundi, Natal was het doodgewoon en in Johannesburg stond men erover op zijn kop.

Op de vraag of De Klerk dichter bij de Zoeloes en Inkhata stond dan bij het anc antwoordde hij inderdaad zich persoonlijk meer verwant te voelen met de Inkhata Partij, omdat deze een vrijemarkteconomie voorstaat, terwijl het anc nauw verbonden blijft met de sacp. Vandaar de neiging van de Nationale Partij om nauwer met de Zoeloes samen te werken. Hein du Toit en anderen mogen De Klerk dan altijd bekritiseerd hebben als een gladde advocaat uit Vereeniging in Transvaal, en wellicht is hij dat ook, maar wanneer hij op televisie zijn beleid verdedigt, doet hij dit intelligent en met een vlotte tong. Dat zie ik andere Afrikaners nog niet doen. Wonderlijk hoe deze figuur, zij het via een soort intern coupje tegen president Botha, aan de macht is gekomen.

Als president namens de regering verzekert De Klerk de kijkers dat Pretoria zich strikt onpartijdig opstelt. Hij bestreed de denkbeelden van sommigen dat leger en politie pro-Inkhata

[p. 86]

zouden zijn. Onpartijdigheid was een voorwaarde om het hervormingsproces te doen slagen. Wat was hij voornemens te doen met het anc-guerrillaleger van Chris Hani, vooral nu Mandela heeft gezegd dat hij niet van plan is die strijdmacht te ontbinden? Volgens De Klerk is overeengekomen met het anc dat ze ontbonden zullen worden. Dit werd al bij het overleg in Grote Schuur vastgelegd. Volgens De Klerk moeten de guerrilla's opgaan in een politieke organisatie. Dit was een zwak moment in het televisiegesprek.

Wat moest er gebeuren met de geheime wapenopslagplaatsen van het anc? Dat had de hoogste prioriteit van de regering. Interviewer Freek Robinson vroeg door: ‘Maar dat is het antwoord van een jurist.’ Daarop stelde de president in minder duidelijke bewoordingen dat het anc-leger moest verdwijnen. Dit moment in de discussie liet zien dat het nog allesbehalve koek en ei is tussen beide partijen. Nog erger werd het toen Freek het onderwerp van de derde macht in het land, the government within the government, de mysterieuze rollen van de verschillende geheime diensten aansneed. ‘Wat is toch die zogenaamde derde macht?’ vroeg de president, alsof hij van de prins geen kwaad wist. Ik vond deze gefingeerde onnozelheid een beangstigend moment in de uitzending. ‘Er is mij nog nooit een getuigenis voorgelegd met bewijzen van het bestaan van een derde macht,’ aldus De Klerk. Alle staatshoofden in de wereld liegen op dit punt en gaan ervan uit dat dit ‘in het landsbelang’ geoorloofd zou zijn, maar op dit specifieke moment in Zuid-Afrika, met een op de loer liggend anc dat haar eigen strijdkrachten op de been wil houden, is het optreden van geheime overheidsdiensten een uitermate heikel punt bij de vredesonderhandelingen.

Over het verlangen van een blanke minderheid om een eigen volksstaat binnen de republiek te kunnen vestigen, zei de president: ‘Ik zal mijn armpjes tot stompjes vechten dat zij gehoord worden en hun voorstellen kunnen indienen.’ Nam hij een initiatief om met voorstanders van een blanke staat te spreken? ‘Ik doe het geregeld, maar ze willen niet.’ De Klerk wil op korte termijn een veelpartijenconferentie van de grond krijgen. ‘We zijn een soevereine staat,’ aldus De Klerk, ‘en we gaan niets op ongrondwettelijke wijze uitvoeren.’ Uiterst boeiende uitzending.

De film jfk van Oliver Stone schijnt te zijn afgekraakt in de vs. The Star meldt dat Oliver zwaar onder vuur ligt. The Washington Post heeft gemeld dat Kevin Costner, die Jim Garrison speelt, uitstekend wist dat Stone's interpretatie van wat er in

[p. 87]

Dallas is gebeurd ‘hokum’ was, maar ter wille van de poen en de roem aan jfk heeft meegewerkt. Het meest afschuwelijke van deze zaak vind ik dat Stone gewoon niet wilde luisteren en ervan uitging dat hij op het juiste spoor zat. Maar het ontbrak hem aan werkelijke kennis van hoe governments within governments opereren. De bewering in de film dat Lumumba en Diem overhoop werden geschoten wordt belachelijk gemaakt. Alsof Oliver dat allemaal niet onderbouwd zou beweren, want het zijn gewoon feiten. Met andere woorden: Stone lijkt een slechte advocaat van zijn zaak te zijn geweest, iets wat mij vrijwel onmiddellijk duidelijk werd toen ik hem voordat de opnamen van jfk waren begonnen in Californië ging opzoeken. Ik wilde hem waarschuwen, maar hij luisterde niet.

16 september 1991

Het anc heeft bekendgemaakt, kennelijk in reactie op De Klerk gisteren, dat het anc-leger geïntegreerd moet worden in het nationale leger, wat ook het meest voor de hand ligt. ‘Hoe zou ons leger in een politieke partij kunnen worden omgevormd wanneer we nog altijd niet in een politiek systeem zijn opgenomen,’ aldus anc-zegslieden. Het voordeel van het beleid van De Klerk is, en hij is er zelf de architect van, dat er nu tenminste behoorlijk gedebatteerd wordt.

Ben weer met de dagboeken bezig. Ik vond een droom uit 1974 over Peters moeder die ik opnieuw voor hem heb uitgeschreven.

Ik zag hoe een hondje in de tuin aan de overkant een rondfladderende vogel te grazen nam. Gruwelijk gezicht, maar nature is beautiful.

Henk Hofland schijnt Cuba te hebben ontdekt, wat ik in 1960 begon te verkennen. Hij noemt Fidel de laatste verliezer van de Koude Oorlog. Slaat nergens op. De Koude Oorlog was niets anders dan een door de vs verklaarde concurrentiestrijd tussen de vrije markteconomie en het marxisme-leninisme. Wie denkt dat dit gevecht met de deconfiture van Gorbatsjov & co. is beëindigd, moet zich laten nakijken. De golflengte waar Henk tegenwoordig op zit herken ik niet meer.

Frank van Empel schrijft in Elsevier over de komende opening van de Staten-Generaal door Beatrix.⁸⁵ Volgens hem wordt het sprookje van de majesteit in een gouden koets naar de Ridderzaal ‘meer en meer doorbroken’. Er worden woorden gebruikt als ‘schijnvertoning’ en ‘de mythe wordt door-

85 Elsevier, 14 september 1991.

[p. 88]

geprikt’. Dit was tien jaar geleden nog niet haalbaar in Elsevier.

Bert Bommels schrijft in hetzelfde nummer van Elsevier dat Arthur Docters van Leeuwen, die vorig jaar directeur van de bvd werd, naarstig heeft gezocht ‘naar andere bezigheden’ nu het communistische gevaar vanuit Moskou is geweken. En welke zaak heeft hij aangezwengeld? Desi Bouterse en de Surinaamse drughandel. De jacht op de legerleider in Paramaribo betekent immers ‘nieuw emplooi’ voor zijn veiligheidsinstituut. Hij kwam vrijwel direct in conflict met de Centrale Recherche Informatiedienst, die zich op hetzelfde terrein beweegt. De bvd-chef werd teruggefloten, maar ging natuurlijk fris en vrolijk op de door hem ingeslagen weg voort.

Bommels schrijft dat Bouterse via Surinaamse politiemensen, en soms zelfs militairen, er prima in is geslaagd in de verschillende Nederlandse diensten te infiltreren. Reeds in 1989 waarschuwde de bvd dat Bouterse hiermee bezig was. Er zouden zelfs handlangers van de Surinaamse legerleider op onze politiescholen zitten. Anderen nestelden zich in Nederlandse politiekorpsen. Er werden blanco paspoorten gejat op gemeente-secretarieën om infiltraties te vergemakkelijken.

Lubbers, Dales en Hirsch Ballin besloten de fameuze Hoekstra, secretaris-generaal van Algemene Zaken in te zetten, tevens baas van de Inlichtingendienst Buitenland, om het spel van Bouterse de pas af te snijden. Er zijn hier zeer smerige spelletjes aan de gang met als primair doel Desi de das om te doen. Waar komt die haatmotivatie in hemelsnaam vandaan?⁸⁶

86 Zie bijlage 39.

17 september 1991

De Poolse adel, schrijft Derk-Jan Eppink in nrc Handelsblad, meldt zich bij de autoriteiten om hun door de communisten genationaliseerde bezittingen op te eisen. Van de 20.000 historische gebouwen en ingepikte landgoederen van Poolse adellijke families is het merendeel reeds veranderd in ruïnes. De nieuwe regering van Polen heeft meegedeeld dat geconfisqueerde bezittingen zullen worden teruggegeven. Ik zal dit artikel naar de Poslavsky's in Nederland sturen, want zij behoorden tot de hoogste adel van Polen, die in het oude Rusland tot de prominente kringen rond de tsarenfamilie gingen behoren. Piet Schaepman belde vanuit Nederland. Hij adviseerde de zaak met advocaat Vermeer snel af te bouwen. Hij kende de vader van Vermeer en zei dat ik bij hen niet in goede handen

[p. 89]

was. Ik vertelde door Lakeman bij hen te zijn binnengebracht. De ambassadeur herinnerde aan de rol van Voetelink in mijn kort geding tegen Buitenlandse Zaken, waarin prins Claus als getuige werd opgeroepen. Het is waar dat Voetelink het er toen wel wat te snel bij liet zitten. Ik gokte opnieuw. Zou ik met Vermeer weer op het verkeerde paard hebben gewed? Wat een probleem.

Edwin en Peter gaven gisteravond een diner, want zijn moeder is op bezoek uit Kaapstad. Dan lenen zij stoelen en serviezen en het werd een zeer geanimeerde avond. Edwin schreef een allerliefste bedankbrief in zijn zwierige handschrift. Ik heb Peters moeder en zus Trees al per brief verslag uitgebracht.

Han Peters stuurde een briefje om me te bedanken voor de gezellige avond van afgelopen vrijdag.

18 september 1991

Werd wakker en Peter had al een brief onder de deur geschoven.⁸⁷

Omdat ik in de dagboeken van 1974 aan het werk ben en de notities terugvond waarin het mij geweigerd werd met het regeringstoestel mee te vliegen met de andere journalisten die het werkbezoek van minister Max van der Stoel aan de Sovjet Unie gingen verslaan, heb ik rechter Corton van de Raad van State een memootje gezonden over deze affaire.⁸⁸ In Newsweek is een overzicht opgenomen over de verschillende complotten en schandalen sinds de moord op jfk in Dallas.⁸⁹ Welke lezer staat hierbij stil en neemt de details van deze unieke tabel daadwerkelijk in zich op? Zo zit de wereld natuurlijk ook eigenlijk in elkaar. En dan wordt Oliver Stone gekleineerd en belachelijk gemaakt, als hij een ultieme poging onderneemt om in de film jfk meer achtergronden van de belangrijkste politieke moord in de vs in deze eeuw aan te bieden. Om niet te spreken over de vraag waarom er nog nooit bij benadering een soortgelijk overzicht is samengesteld over wat zich in ons eigen lieve Madurodam achter de coulissen afspeelt.

Ben heerlijk aan het werk. Nader pagina 250 van deel zestien. Soms, als details in herinnering komen, zit ik met mijn handen voor de ogen en bid voor Theo.

De Arabische landen lijken in de smiezen te krijgen wat voor hen de betekenis is van het uit elkaar vallen van het Sovjetimperium. Er ontstaat ook in het Nabije Oosten een nieuwe or-

87 Zie bijlage 40.

88 Zie bijlage 41. Zie ook Memoires 1973-1974.

89 Newsweek, 23 september 1991.

[p. 90]

dening, nu de vs de enige grootmacht in de wereld zijn. Ook Israël zal hier haar voordeel mee kunnen doen. De vroegere dreiging van een mogelijk ingrijpen door de Sovjet Unie is tot nul gereduceerd.

Hugo van Reijen belde weer eens een kwartier lang vanuit zijn belastingvrije toevluchtsoord Guernsey. Ik vertelde slechts wat hij - en de afluisteraars - horen wilden. Hij wilde weten wie de stichting voor de uitgave van de Memoires ging voorzitten. Soms begrijp ik niet dat ik niet veel eerder een streep onder dit sujet in de klasse Verrips, Keijer, Cranendonk, Donaldson en de rest heb gezet. Ik vertel die man natuurlijk nooit meer iets. Van Reijen sprak intussen over zwarte mensen als ‘apen’, waarop ik antwoordde dat ik aan dit soort geklets niet meedeed. Hij was bezig met een boek over de klm en de bespottelijke prijzen voor vliegtickets. Ik adviseerde naar Lakeman of Jan Mets te gaan.

19 september 1991

Teleurstellend bericht van David Dison. In dit land is alles mogelijk, inbegrepen manipulaties achter de schermen vanuit Pretoria. Waarom duurde het antwoord zo lang? Wat David feitelijk zegt is dat ik geen been heb om op te staan bij het halen van verhaal inzake het verbreken van afspraken door de vrienden van generaal Du Toit. Voor de zoveelste keer maakte ik a fool of myself door niets op papier vast te leggen. Eigen schuld, maar vervelend, want ik heb nauwelijks fondsen over. Ik pomp toch door en heb Dison punt voor punt geantwoord.⁹⁰

Terwijl er in dit land honderden doden vallen door dolgedraaide breinen en andere misdadige waanzin, laat sabc-televisie de Miss South Africa-verkiezing zien. En tussen neus en lippen deelde mijnheer Cyril Ramaphosa mee dat De Klerk de laatste in dit land was die een overgangsregering zou moeten leiden. Omdat Joop van Tijn me al jaren niet meer antwoordt, heb ik nu maar eens naar Rinus Ferdinandusse, hoofdredacteur van Vrij Nederland geschreven.⁹¹ Ik heb een codetelegram uit 1958 meegestuurd waarin ambassadeur Schürmann ook Vrij Nederland noemt.

Hendrik zendt me het artikel the palimpsest man uit Time.⁹² James Marchand, een professor aan de universiteit van Illinois, is erin geslaagd oude Gotische geschriften - genoteerd op perkament papier (palimpsest) - te ontcijferen met behulp van ul-

90 Zie bijlage 42.

91 Zie bijlage 43.

92 Time, 9 september 1991.

[p. 91]

traviolette fotografie en computers. Dit is exact hetzelfde waar onze vader mee bezig was in de laatste jaren van zijn leven. Hij ontwierp voor dit doel een ultraviolette lamp, die ik na zijn overlijden op het laboratorium aan de Universiteit van Amsterdam heb afgegeven ten behoeve van het algemeen nut. Vijfentwintig jaar later ontdekt mijn oudste broer dat een Amerikaan in dezelfde richting zoekt als onze vader deed.

In dezelfde editie las ik de reportage: are gay men born that way? Voor mij staat als een paal boven water dat de Russische roulette die sinds mensenheugenis met hormonen wordt gespeeld, debet is aan het rondwandelen in de jaren twintig en dertig van een ventje dat Willem Oltmans heette. De seksuele daad van mijn ouders, die tot het schrijven van een levenslang dagboek zou leiden, was in essentie een totaal onberekenbare gok omdat het dna een eigen spel speelt. Wanneer konijnen en zelfs orang-oetans dit doen, is het ongevaarlijk, aangezien ze een eigen beperkt gebied afbakenen waarbinnen zij komen en gaan, elkaar opeten of opgegeten worden. Maar de Homo sapiens is an entirely different kettle of fish. Die speelt vervolgens met atomen en zendt ruimtesondes naar planeten. Die is bezig met het zogenaamde menselijke verstand alles wat leeft en bestaat naar de schroothoop der geschiedenis toe te werken.

In dit licht heeft homoseksualiteit de functie van reddende engel. Homo's reproduceren tenminste niet, terwijl zij activiteiten ontplooien die bepaald parallel lopen aan heteroseksuele voortplantingsdriften. Men komt ook klaar en houdt daarmee de fysiek van het lichaam reilende en zeilende. Homo's doen niet mee aan het gedachteloze vrolijke spel der wilde dieren dat alleen maar kan leiden tot de ondergang van alles wat eens leefde. Christine Gorman stelt in Time dat veel mannen zich reeds in hun jeugd realiseerden dat zij anders waren dan andere jongens. Inderdaad. Mijn twee broers waren ook voor mij meer dan herkenbaar uit hetzelfde nest, maar hun dobbelstenen waren blijkbaar zo anders geschud dat we in 1948 uit elkaar gingen (uit angst dat de Sovjets zouden komen). Mijn broers vertrokken per auto door de Sahara en Afrika naar Kaapstad en ik ging naar Yale in de vs. Mijn ouders bleven alleen achter en waren er kapot van.

Onderzoekers blijken al jaren vergeefs naar een biologische basis voor homoseksualiteit te zoeken. De biologie zou niet het seksuele lot van mensen bepalen. Er zijn 41 hersenen van overleden homo's onderzocht op het Salk-instituut in San Diego. Er werd vastgesteld dat op een ‘tiny region in the brain’ na, de hersenen van homo's en van hetero's identiek zijn. Dat plekje

[p. 92]

zit voor in de hypothalamus waar inderdaad ‘male sexual behavior is being regulated.’ Er werden aldaar vier verschillende groepen cellen onderzocht. Wetenschappers spreken over ‘the interstitial nuclei of the anterior hypothalamus, or inah.’ Vastgesteld werd dat inah's 2 en 3 bij mannen groter waren dan bij vrouwen. Onderzoeker Simon LeVay vroeg zich vervolgens af of hier mogelijk eveneens de kern seksuele oriëntatie verborgen lag. Inderdaad bleken hetero's over inah's nummer 3 te beschikken, die gemiddeld tweemaal zo groot waren als bij homo's. Ik lees dit allemaal in opperste verbazing. We weten eigenlijk helemaal niets over onszelf. Newsweek heeft een overzichtelijk plaatje bij hetzelfde verhaal geplaatst.

20 september 1991

Het is langzamerhand de gewoonste zaak van de wereld dat dagelijks ruziemakende zwarten elkaar van de commuter trains tussen Johannesburg en Soweto smijten. The Citizen meldt dat het anc van mening is dat er een strenge controle op wapenbezit moet komen, want schietgrage blanke Afrikaners zouden iets doen zonder ergens op te letten. Naast deze anc-mededeling bericht deze krant dat vijf zwarte politiemannen gewond raakten bij het interveniëren tussen herrieschoppende zwarten op de treinen naar Soweto.

Minister van Defensie Roelf Meijer, de man die ik een avond meemaakte en bij mij als amateuristische slijmjurk te boek staat, heeft nota bene publiekelijk toegejuicht dat commandant Hani van Umkhonto we Sizwe zich akkoord heeft verklaard met de in Carlton Centre bereikte overeenkomst tussen de regering, het anc en Inkhata. Het anc en hij spreken over de sadf als ‘a private army of the white minority.’ Dan moet je Hani nog eens extra een veer in zijn achterste steken. Een Afrikaner in de klasse van Meijer gaat dit gemakkelijk af.

In een telefoongesprek met Hendrik kwam ter sprake dat ik een notitie vond hoe hij in 1974 in Bilthoven toen hij bij mam logeerde haar probeerde te overtuigen een vogel in een kooi te nemen ter vervanging van de Maltezer Keke. ‘Dat zou ik vandaag weer doen,’ zei hij. Ook las ik dat hij me een vier had gegeven voor autorijden in de stad. Hij dacht dat dit ook nu nog

[p. 93]

zo was. ‘Wordt wat ik heb gezegd ook gedrukt,’ vroeg hij. ‘Natuurlijk.’

‘God, dan had ik mijn bek gehouden. Nu komt dát in print.’

21 september 1991

Ben gisteravond met Elfra Erasmus naar het Market Theatre gegaan om The Kafka Experience door drie zwarte acteurs gespeeld te zien. Het was absoluut niet om aan te zien. Hendrik Verwoerd werd afgeschilderd als ‘de commandant’ die een martelwerktuig had bedacht. Een West-Duitser, Reiner Oldach had het stuk geschreven. De eerste die ik in het piepkleine theatertje tegen het lijf liep, was Ellen Elmendorp. Zij was terug van een logeerpartij bij haar vroegere echtgenoot Coen Stork, ambassadeur in Roemenië. Zij werd begeleid door een Arabisch type, een advocaat uit Londen. Ik zei tegen haar: ‘We hebben dezelfde smaak wat kerels betreft.’ Ellen blijft een schat.

President George Bush heeft in een toespraak in Chicago de snelle val van Fidel Castro aangekondigd. Die geluiden horen we al veertig jaar uit Washington en ook deze keer denk ik dat Bush uit zijn nek kletst.

22 september 1991

Aart van der Want, voor zaken in Zuid-Afrika, arriveerde om 13.00 uur op Circle Court. Hij vertelde dat de vriendin van professor Lipschits kanker heeft en dat hij hierdoor geen tijd heeft de stukken dagboek die ik hem toezond, te lezen. Hij vertelde alles over zijn werk bij de tabaksgigant Rothmans, zijn reizen naar Nieuw-Zeeland en Australië en toonde foto's van zijn nieuwe huis in Naarden. Hij is gelukkig met Willemijn, zijn leven loopt op rolletjes. We bespraken uiteraard ook de uitgave van de Memoires. Hij begrijpt exact mijn benadering. Toon Quarles had tegen hem gezegd: ‘Willem is een onvergetelijke vriend.’ Ze gaan opnieuw de koppen bij elkaar steken. Heb Aart te voet wat van Hillbrow laten zien.

23 september 1991

Ontving een onzinbrief van advocaat Vermeer.⁹³

Nelson Botile kwam bijpraten. Ik bracht naar voren dat ik de uitspraak van Mandela dat indien de demonstranten bij het Carlton geen Zoeloes maar anc-mensen waren geweest, de politie op ze geschoten zou hebben, een walgelijke uitlating

93 Zie bijlage 44.

[p. 94]

vond. Hij was het oneens. ‘Je bent een buitenlander en je kent die “Boere-boys” niet,’ was zijn antwoord. ‘They can do anything they want. They can eliminate anybody.’ Ik begreep de doelstellingen van het anc niet. ‘They want everybody to enjoy the fruits of our struggle.’ Hij noemde Gatsha Buthelezi: ‘That bloody fool, who is being used by De Klerk.’ Buthelezi laat zich niet gebruiken. Zijn mind staat nu eenmaal dichter tot De Klerk wat betreft de beoordeling van wat in het belang van alle Zuid-Afrikanen is. Botile noemde het parlement van de Zoeloes in Ulundi ‘a piece of shit’. De hele onderneming werd door Pretoria gefinancierd. Dat is natuurlijk waar, maar het is wel een begin op de weg naar een federale groep van autonome volkeren binnen de republiek.

Botile hield vol: ‘Mandela is his own man. Buthelezi is not.’ Ik heb een andere indruk van de Zoeloeleider. Volgens Botile waren van de acht miljoen Zoeloes verreweg de meesten pro-anc en werd Inkhata slechts door twee miljoen gesteund. Elfra Erasmus vertelde dat Sean Cleary, de oud-ambassadeur met wie ik in Strategic Concepts zou hebben gezeten zonder de sabotage uit Den Haag, naar Ulundi was gevlogen om Gatsha Buthelezi over te halen de onderhandelingen in het Carlton Centre bij te wonen. Botile: ‘Nobody could fly out to make Mandela go anywhere.’ Ook die uitlating was nogal overdreven en door emoties ingegeven.

De oud-burgemeester zei zeker te weten dat de top van het anc De Klerk niet meer eerlijk vindt. De rechtse np'ers als oud-president P.W. Botha, Heunis en anderen haten De Klerk en blijven actief om diens beleid van accommodatie met het anc te doorkruisen. ‘General Malan keeps quiet, but he is also very much in touch with the right.’ Ik vroeg hem of hij gedachten had over de rol van de cia in dit alles. ‘The cia supports De Klerk all out, because Washington wants our trade and needs our minerals.’

Botile: ‘Most blacks are already practicing capitalism, because they do not understand what Joe Slovo and the sacp saying, so you can write them off in South African context.’

André Royackers stuurde me een briefje om te bedanken voor de avond met Peters en Calkoen bij mij op Cirlcle Court.

Het kabinet is weer eens op een absurde gedachte gekomen, die door Max van der Stoel (wie anders) aan de regering in Paramaribo zal worden overgebracht, namelijk dat het koninkrijk bereid is het Nederlandse leger in Suriname in te zetten bij de opleiding van militairen aldaar. Ook zou Den Haag troepen beschikbaar hebben om de grenzen van het land te beschermen

[p. 95]

tegen cocaïnetransporten. En wie anders verspreidt dit onzinplan in de nrc Handelsblad dan de voor Den Haag ‘veilige’ journalist Willebrord Nieuwenhuis. Zo'n onzinbericht wordt zonder verdere passende kritiek geplaatst om voor kennisgeving door lezers te worden aangenomen en dat heet dan journalistiek bedrijven.⁹⁴

94 NRC Handelsblad, 13 september 1991.

24 september 1991

Er kwam een vriendelijk telegram van mijn vriend Casper Venter vanuit het kantoor van de staatspresident. Hij geeft aan dat hij zich niet kan veroorloven zich te mengen in mijn problemen hier in Zuid-Afrika, maar hoopt dat het allemaal snel opgelost wordt. Het is toch te gek om los te lopen dat ik met dergelijke supercontacten er niet in slaag mijn zaakjes op orde te krijgen? Degenen, die mij koste wat kost hier willen zien verongelukken, spannen zich wel zeer in om hun sabotage te doen slagen.

Ben Peters Club 58 binnengelopen. Hij was bezig een poster op te hangen bij de entree. Toegang is 15 rand. Het is een keurige uitgaansgelegenheid. Een zwarte serveerster werd gisteravond op weg naar huis door twee zwarten verkracht en vervolgens bestolen. Ik blijf ongerust dat er geen uitsmijter is die van wanten weet. Daarbij komt Peters wandeling naar huis midden in de nacht. Hij zegt zoveel mogelijk met een barkeeper mee te lopen, maar ik maak me er zorgen over. Het geweld, de misdaad en de waanzin rijzen de pan uit. Moet er niet aan denken dat hem iets zou overkomen.

25 september 1991

Soms krijg ik in bed lucide ideeën. Waarom vragen we niet aan professor Willem de Klerk op de Randse Afrikaanse Universiteit om mijn problemen met Buitenlandse Zaken en Gerrit Olivier, met Strategic Concepts en met Jans Rautenbach uit te onderhandelen? Ik had dit op 3 september 's nachts bedacht en heb dit nu Casper per fax voorgesteld.

Nu wil Armenië zich ook losmaken van de voormalige ussr. Na de Baltische staten hebben negen van de twaalf resterende Sovjetstaten bekendgemaakt onafhankelijk te willen zijn. De cpsu hield het hele zaakje bij elkaar. Die partij werd ontbonden en het marxistische kaartenhuis stortte prompt ineen. De Oekraïne is zo groot als Frankrijk en heeft 52 miljoen inwoners. Afscheiding van dit gebied van de ussr is misschien wel de meest bittere pil voor het Kremlin om te verwerken.

[p. 96]

Een vijftienjarige zwarte jongen uit Venda is door een boer uit Louis Trichardt in brand gestoken, met behulp van andere zwarten werkzaam op de boerderij. Een kameraad wist de jongen te redden. De boer werd door rechter Van Deventer tot twee jaar gevangenis of 5.000 rand boete veroordeeld.

Het is toch te belachelijk om los te lopen dat een idioot als dominee Allan Boesak de pers haalt met de mededeling dat F.W. de Klerk het veld moet ruimen, omdat hij er niet in is geslaagd rechtse doodseskaders uit de zwarte woonoorden te weren. Boesak is nota bene uitgenodigd door de Association of Western European Parliamentarians against Apartheid. Frisse organisatie. Als gewoonlijk weet men niet waar het over gaat. Boesak is favoriet bij heren als Klaas de Vries, die gemeenten tegen apartheid voorzit, en bij Sonja Barend en haar vriendin Conny Braam natuurlijk. Treurig.

Jurgens reageerde op een reeks brieven die ik hem gestuurd had. Hij denkt dat de formele weg met Vermeer, Stoffelen en Klinkenberg de goede is. Hij meent dat ik daarvoor wel mijn geduld moet bewaren en mijn kansen niet moet riskeren met boze brieven aan Buitenlandse Zaken. Heb Erik Jurgens mijn beklag gedaan dat ik het rampzalig vind dat er in mijn zaak tegen de Staat helemaal niets gebeurt. ‘Ik sta op straat door de sabotage van mijn werk en mijn beroep, heb geen ziekenverzekering meer, verdien al jarenlang geen cent meer, heb mijn huis netjes eerst “opgegeten”, krijg een ouderdomspensioen van 58 gulden per maand, heb verder geen inkomen, ik heb niets meer.’ Ik stelde voor dat er via een kort geding een voorschot zou worden gevraagd, opdat ik in leven kan blijven. Ik heb om een urgente doorbraak gesmeekt.⁹⁵

95 Zie bijlage 45.

26 september 1991

Westerse landen, met soldaten van Frankrijk en België, grijpen weer in Kinsjasa in om de Amerikaanse rijkscommissaris Mobutu in het zadel te houden. Er is alleen niemand meer, geen enkel land dat een betekenisvol veto in de Veiligheidsraad kan uitspreken, dus de vn worden gewoon overgeslagen. De wereld wordt geregeerd door cia jungle law.

In de Senaat in Washington is met een meerderheid van drie stemmen besloten de beruchte Stealth bommenwerper in productie te nemen. D-Day voor Bush en de oorlogsindustrie.

Mijn hele vermogen bestaat vandaag uit 5.000 rand in de Volkskas en 3.000 rand verborgen in een boek in mijn boe-

[p. 97]

kenkast. Dit is pas living dangerously. Schreef De Klerk once more.⁹⁶

Irak heeft 44 zogenaamde vn-inspecteurs die moeten nagaan of Bagdad een atoombom kan maken al 36 uur vastgehouden. Het Witte Huis zegt dat de president alle mogelijkheden openhoudt om de gevangenen te bevrijden. Secretaris-generaal Javier Pérez de Cuéllar heeft een beroep op Irak gedaan het vn-personeel direct vrij te laten.

96 Zie bijlage 46.

27 september 1991

Irak heeft een cia-agent ontmaskerd, die tussen de zogenaamde vn-inspecteurs zat. Intussen lijkt Zaïre tot chaos te zijn vervallen. Mobutu lijkt te gaan vallen. Nu Suharto nog, die Indonesische quisling van de Amerikanen.

Aart van der Want was nog ruim drie uur op Circle Court. Hij neemt een enveloppe mee voor Vermeer met nog tientallen codetelegrammen van Buitenlandse Zaken, welke aantonen hoe smerig ze bezig zijn geweest. Peter liep ook even binnen om Aart te groeten.

Harvey Morris schreef in The Independent van Londen een boeiende reportage dat er veel over Saddam Hussein wordt gelachen ‘but will Saddam have the last laugh?’ Voor de wereld is hij Mr. No, maar dat is een gezichtspunt dat ik nooit heb gedeeld.

28 september 1991

Ton en Ria Rebel kwamen samen met Elfra Erasmus eten. Prima combinatie.

Bereikte pagina 50 van deel zeventien van de Memoires.

Ik betrap me erop dat ik geleidelijk, in de vijf jaar dat ik hier regelmatig ben en er nu zelfs al enige tijd vrij permanent woon, anti-zwarte gevoelens aan het ontwikkelen ben. Daartegenover staan zeer positieve ervaringen zoals toen ik in een onweer vanuit Champions de lange heuvel naar Hillbrow opliep, er twee charming black girls met me meeliepen onder mijn paraplu.

29 september 1991

Peter belde om te vragen of alles goed was. Ik had net gelezen in mijn dagboek uit 1974 dat hij me op het strand in Zandvoort ‘drakelijn’ had genoemd. Hij herinnerde zich dit nog heel goed. Ik zei dat ik het opnam in de Memoires. ‘Natuurlijk,’ antwoordde hij, ‘for the balance.’⁹⁷

97 Zie Memoires 1974, pagina 66.

[p. 98]

Heb de hele dag gewerkt en twaalf pagina's geschreven. Zie ontzettend op tegen het heengaan van mam in de zomer van 1974. Ik besef dat ik er doorheen moet, maar ik vind het een ramp.

Voel me niet helemaal lekker, maar ben toch gaan fietsen. Ik voel me ook schuldig dat ik tegen mam die zomer zei van plan te zijn met Peter in Amerika te willen gaan wonen. Dat overwogen we inderdaad, maar ik had kunnen weten dat zij dat een ware ramp vond. Wat na de dood van mijn vader over was van haar wereld, zou ineenstorten met de andere twee zonen in Zwitserland en Zuid-Afrika.

Hendrik stuurt een artikel uit Elsevier van 26 mei 1991, waarin parlementariër Henk Waltmans - mij welbekend - zich genuanceerd opstelt in de kwestie van de sancties tegen Zuid-Afrika. Ik heb Hendriks brief beantwoord en hem deelgenoot gemaakt van de emotionele ervaring bij het teruglezen van de notities in de maanden dat mam ziek werd en vervolgens overleed. Ik besef beter dan ooit dat we haar die zomer veel te veel alleen gelaten hebben. Ook haar zuster uit Wassenaar ging toen weinig naar Bilthoven.

Het zogenaamde proces in de vs tegen de voormalige bondgenoot van George Bush, de sterke man van Panama Manuel Noriega, is een aanfluiting voor de Westerse wereld. Bij een behoorlijke rechtspraak hebben beklaagde en aanklager gelijke rechten. In de vs, als de cia op oorlogspad is, staat de uitkomst uiteraard van tevoren vast. Dat wil Den Haag nu met Desi Bouterse gaan herhalen. Het is een maskerade van werkelijke rechtspraak.

Koning Fahd van Saoedi-Arabië zegt dat de vs Irak niet opnieuw kunnen bombarderen zonder een uitspraak van de vn vooraf. Bush zegt het oneens met Fahd te zijn. Zouden de Saoedi's eindelijk bij zinnen komen? Het is intussen opvallend stil hierover uit Moskou. Dit toont slechts aan in welke mate de ex-communisten de draad kwijt zijn. Ben Bella van Algerije is naar Saddam Hoessein gereisd en senator Sam Nunn bekritiseerde George Bush omdat hij de nucleair bewapende toestellen uit de alarmfase had gehaald. Het gekkenhuis breidt zich over de hele linie steeds meer uit.

De Japanse keizer reist naar Suharto. In Duitsland is een golf van neo-nazi-geweld. Mandela geeft doodseskaders de schuld van de moord in Transkei op Sam Ntuli. Hij zei dat Pretoria bezig is leden van het anc te ronselen en te bewapenen om hen vervolgens het anc van ‘gangsterism’ te laten beschuldigen. Mandela heeft nog onvoldoende onder de knie dat hij zijn

[p. 99]

feiten eens op een rij moet krijgen voordat hij zijn mond opendoet. In Port Elisabeth is Susarinah Nel (88) in haar huis vermoord door een zwarte jongeman. Dit soort zwarte heldendaden gebeurt dagelijks in Zuid-Afrika. Mandela moet er nog voor het eerst zijn mond over opendoen.

30 september 1991

Andries Treurnicht van de Conservatieve Partij werd vanavond in Agenda op sabc-televisie door Marietta Kruger geïnterviewd, die dat uitstekend deed. De cp wil zelfbeschikking voor blanken tegen iedere prijs. Hij voerde de gebeurtenissen in Joegoslavië aan als leidraad voor de cp hier. Ik begrijp dat Afrikaners zo redeneren, maar het is een onhaalbare kaart. De conservatieven zullen onherroepelijk worden meegesleurd in de maalstroom van de zwarte omwenteling. Treurnicht bepleitte dat het onmogelijk zou blijken te zijn een eenheidsstaat te vormen uit zoveel verschillende volken als in Zuid-Afrika zijn bijeengevoegd. Hij klonk plausibel en zou wel eens gelijk kunnen hebben, al heeft zijn redenering op dit moment geen enkele kans van slagen.

Het ministerie van Openbare Orde gaf een verklaring uit dat Mandela zijn feiten eens beter moest verifiëren voordat hij beweringen uitkraamt als zou het ministerie anc'ers opleiden tot gangsters.

1 oktober 1991

Er arriveerde een zoet-houd-briefje van Hofstee van Buitenlandse Zaken uit Den Haag, als reactie op mijn brief aan Ben Bot van 12 september.⁹⁸ Ik moet nog meer energie verdoen aan het terugwinnen van mijn oorspronkelijke rechten als burger en journalist dan ik er tot dusverre in heb gestoken. Heb de heren opnieuw geschreven.

Gorbatsjov heeft voor de tweede maal deze maand gedreigd te zullen aftreden, want zei hij: ‘Ik heb geen zin de desintegratie van de Sovjet Unie voor te zitten.’ Zou hij werkelijk niet beseffen dat hij sedert 1985 niet anders heeft gedaan dan juist dat? Een fax van het kantoor van de staatspresident. Het is een antwoord op mijn missieve aan F.W. de Klerk van 26 september ll. waarin ik hem vraag Casper Venter het groene licht te geven een bemiddeling van de grond te krijgen om mijn problemen in Zuid-Afrika op te lossen. De Klerk juichte immers vorig jaar

98 Zie bijlage 47. Redactie: Bij dit zoet-houd-briefje zat een begeleidend memorandum aan de Nederlandse ambassade in Pretoria, dat Willem Oltmans pas enkele jaren later in handen zou krijgen, wat de gedragslijn van het ministerie verduidelijkt.

[p. 100]

toe dat ik in zijn land bleef werken bij de opbouw van een nieuw Zuid-Afrika. Eén woord van hem en de zaak is geregeld. Maar zijn secretaris schrijft me dat het geen pas heeft als de staatspresident zich met privé-aangelegenheden gaat bemoeien. Ik denk ook aan de waarschuwing van ambassadeur Zairin Zain van Indonesië in Washington, die dertig jaar geleden zei: ‘Verwacht nooit dankbaarheid voor wat je allemaal hebt gedaan, ook niet van ons.’ Hij heeft meer dan gelijk gekregen, maar moet je dan verder voor altijd van zo'n negatieve attitude blijven uitgaan, of hopen dat er toch mensen zijn met nobeler bedoelingen en drijfveren? Ik kies voor het laatste. Je weet nooit hoe een koe een haas vangt.

In Der Spiegel is een nieuw rapport van de Club van Rome besproken, geschreven door King en Schneider met een voorwoord van Hochleitner uit Madrid.⁹⁹ Het kostte 17 rand. Heb het niet gekocht. De opvolgers van Aurelio Peccei zijn het niet waard.

99 In het Nederlands verschenen als: Alexander King, Bertand Schneider, Eerste wereld revolutie. Een rapport van de Raad van de Club van Rome. Kluwer, 1991. Alphen aan de Rijn

2 oktober 1991

De druiloren van de Azanian People's Organisation (azapo) zullen niet aan een conferentie van alle partijen in november meedoen als de regering-De Klerk niet van tevoren de bereidheid uitspreekt om af te treden. Dit land mag dankbaar zijn dat De Klerk die rotbaan tot het bittere einde schijnt te willen volbrengen. Voor hetzelfde geld gooit hij er het bijltje bij neer en wat dan?

The Citizen schenkt aandacht aan de uitspraak van Pik Botha dat het buitenland wel Pretoria jarenlang heeft bekritiseerd en dit nog doet, terwijl men nooit enige kritiek op het anc naar buiten durft te brengen.¹⁰⁰ De krant zou willen dat het buitenland het anc onder de neus wrijft dat socialistische theorieën achterhaald zijn en dat de toekomst van het land in de sector van een vrijemarkteconomie zal moeten worden gezocht. Geweld wordt in het buitenland steeds gezien als de schuld van de regering in Pretoria, alsof het anc lieverdjes zijn. Hier is men van regeringszijde van mening, en ik denk terecht, dat het buitenland terrorisme in de kaart speelt. Denk maar aan wat Hans van den Broek oogluikend liet gebeuren middels mijnheer Klaas de Jonge en het smokkelen van Tsjechische wapens naar het anc om Boeren op te blazen.

100 The Citizen, 2 oktober 1991.

[p. 101]

Soms denk ik, aan mijn dagboek werkend: doe ik het allemaal voor niets? De sabotage vanuit Den Haag is zo massaal en geconcentreerd op me in de soep te helpen. Hoe krijg ik het ooit voor elkaar? Ik sta er niet alleen emotioneel of financieel helemaal alleen voor, maar ook in mijn overtuigingen, oordelen en zekerheden. Zo lang ik ervan overtuigd ben dat mijn dagboeken een unieke document vormen - ook al wordt dit ‘nu’ door niemand erkend - zal ik er alles aan doen om het tot het bittere einde te volbrengen. Ik moet alleen zien te voorkomen dat mijn dagboeken en Memoires-manuscripten verloren gaan. Ik moet zorgen dat er voldoende kopieen van de manuscripten blijven bestaan. En ze dan verspreiden à la Philips in de grotten in Mexico, in de vs en Japan. Is microfilm een haalbare kaart?

3 oktober 1991

Heb Peter een brief geschreven - de boodschap zat al op de deur van zijn flat - dat ik niet had gedacht ooit te beleven dat hij zijn moeder vijf maanden lang niet zou schrijven. Maar daar zou bonje van komen, want hij accepteert absoluut geen kritiek, dus heb ik de brief maar weer weggehaald.

George Bush houdt mariniers gereed om naar Haïti te zenden. Het oude liedje. Ze leren het nooit. Zou het ooit zover komen dat alle nationale legers worden geschrapt en we de wereld besturen met behulp van een global gendarmerie?

Nelson Botile is van mening dat ‘whites are busy destroying themselves in this country. Let me give you some background. Since time immemorial whites have built one-room houses for blacks. Children heard from childhood onwards everything the parents were saying. Mothers left the house at 05:00 to work for white households to return at 18:00 hours. If children were sick, there was nothing mothers could do for them. Thus, children were hearing stories on how whites were treating their mothers or how parents talked about whites. For children of blacks, whites stink. Whites are really shit to them. So, if one of those kids is sitting in F.W. de Klerk's garden, he would look upon him as shit. Their parents were insulted all their lives by whites. That is why young blacks kill whites regardless their age.’ Toch is het anders. Als ik Emily, die mijn flat bijhoudt, gewoon benader zoals ik met mevrouw Hornkamp omging, dan neemt ze me binnen de kortste keren in de maling. Als je Emily als mens behandelt, zoals wij dit gewend zijn, dan respecteert ze je absoluut niet meer en loopt onmiddellijk over je heen, begint te pas en te onpas te huilen en om extra geld te

[p. 102]

smeken. Het is afschuwelijk om te stellen, maar alleen als ik haar beroerd behandel en op een grote afstand houd, doet ze normaal haar werk. Mevrouw Hornkamp zei eens een hoedje met bont te hebben gezien dat helaas 300 gulden kostte en buiten haar budget viel. Ik betaalde er 150 gulden aan mee en ze was zo dankbaar. Of toen ik haar een etui met 24 zilveren lepeltjes uit de erfenis van mam gaf omdat ze altijd zo plichtsgetrouw voor Amerbos zorgde. Dit soort gestes veranderde absoluut helemaal niets in haar houding tegenover Peter of mij, terwijl ze erg dankbaar was. Als ik voor zwarte Emily een sjaal van Schiphol of andere cadeautjes van een reis meebreng, is ze wekenlang onhandelbaar.

Botile vervolgde: ‘That is why very few kids understand Mandela, when he says, we should not revenge ourselves on whites. Mandela is outdated. The young revenge themselves on whites for the suffering they heard all their lives from the day they were born through their parents. This situation went on and on from generation to generation.’ We kwamen op dit onderwerp omdat een zwarte jongen tijdens een televisiegesprek, opgenomen in de tuin van De Klerk met acht jonge Zuid-Afrikanen van alle gezindten, de staatspresident onverwachts met de vraag overviel: ‘Why don't you resign now, because there were no free elections, how can you be saying you are legitimate.’ Ik had nooit, niet in mijn stoutste dromen gedacht een dergelijk tafereel ooit op sabc te zullen zien. De Klerk antwoordde, als advocaat, met uitvluchten dat er eerst een nieuwe grondwet moest komen en wat dies meer zij, maar de jongen had de moed terug te keren met de opmerking: ‘Why don't you resign and leave this country?’

‘Ik vond het een ramp dat de staatspresident op die manier door een achttienjarige scholier op televisie werd toegesproken,’ zei ik tegen Nelson. ‘I agree one hundred percent with you!’ riep Botile uit. ‘But that boy is a hero to all blacks now. He simply expressed what is in the hearts of all blacks.’

Het schijnt dat Zuid-Afrika Saddam heeft geholpen met de bouw van een uraniumverrijkingsfabriek.

Heb op het terras van The Three Sisters op Pretoria Street uitgetypte Memoires-pagina's zitten corrigeren. Als je het komen en gaan van de mensen bestudeert, vraag je je af wat er zou moeten gebeuren in Afrika om hen verantwoord neuken bij te brengen. Ze doen nog steeds maar raak, wat je letterlijk aan de mensen op de trottoirs kunt aflezen.

De uren, dagen en weken vliegen voorbij. Waarom dit het geval is begrijp ik niet. Ik ben met de laatste weken uit mijn moe-

[p. 103]

ders leven bezig. Op 6 augustus 1974 werd zij voor het eerst echt ziek.

Ik schreef juist het adres van Hannah de Zantis op een enveloppe om een nieuwe brief van haar te beantwoorden, toen de telefoon ging en zij uit St. Odiliënberg opbelde.

Peter belde. Opnieuw herinnerde ik hem eraan zijn moeder te schrijven. ‘Praat er niet over,’ zei hij geïrriteerd. Wat is in godsnaam zijn probleem?

4 oktober 1991

Fax van Basson uit het kantoor van president De Klerk. Misschien moet ik mijn brief van 2 oktober, waar hij op antwoordt (met veel geduld) bijvoegen. Toch geef ik niet op. Er moet zijn uit te komen. Er staat zoveel op het spel.

Het is opnieuw het heerlijkste weer van de wereld. Dit dient in dankbaarheid vermeld te worden. Ik werk gestadig door en luister intussen naar Rubinstein die Chopin speelt en die gewoon lijkt te zingen via zijn piano. Chopin is dood. Rubinstein is dood, maar de noten zingen vrolijk verder.

Telefoneerde Wim Klinkenberg. ‘What is new?’ vroeg ik.

‘Niets,’ was het antwoord dat me als een brick on my head trof. Erik Jurgens had hem ook al geschreven waarom er niets in mijn zaak gebeurde. Wim ging Vermeer bellen. Dit komt op een goed moment, want Aart heeft hem een stapel nieuwe documenten bezorgd. Schreef Wim en Jurgens. Er gaat in dit gevecht zoveel tijd zitten die ik beter had kunnen gebruiken.

De dagboekbladen over de naderende dood van mijn moeder maken me heel stil, inbegrepen de notities dat ik in die dagen vaak met Theo in Zwitserland belde. En hij is er ook al niet meer. Ik zal nooit het trillen van Hendriks stem vergeten toen hij me op 28 mei l.l. de dood van onze broer aankondigde. Het blijft een zeer emotionele belevenis om dit dagboek te herlezen. Moet ik sommige pagina's kopiëren voor Hendrik? Toen ik bezig was met 13 augustus 1974, moest ik stoppen. Het emotioneerde me allemaal te veel en te diep. Heb erge hoofdpijn gekregen. Neem een douche en ga naar Champions.

Vreselijk om bejaarde dames in Joegoslavië te zien, die huilen om de burgeroorlog en de vernielingen waardoor zij have en goed verloren en soms hun kinderen en naasten.

Opvallend dat Jacques Attali in Time zegt: ‘We will need a global peace force.’¹⁰¹ Dit hoofd van de Europese Bank meent dat ‘in the struggle for world supremacy economy prowess will

101 Time, 30 september 1991.

[p. 104]

be critical.’ Hij verwacht ‘economic warfare among nations.’ De vs werken al sinds 1961 met economische chantage tegen Cuba. Niemand rept er met een woord over. En Amerika is alleen maar van kwaad tot erger afgeleden, waar senator J. William Fulbright jarenlang voor waarschuwde. Wie weigert naar het pijpen van Washington te dansen, krijgt sancties aan zijn broek. Economische oorlogvoering is al zo oud als de weg naar Rome.

Strobe Talbott van Time zwaait George Bush lof toe over diens houding bij het uiteenvallen van het Sovjetimperium. Hij noemt de voor ons liggende jaren een reis zonder kaarten en richtlijnen. ‘Old alliances and concepts of security, conceived in the Cold War, cry out for redefinition to cope with new or resurgent threats, like nationalism,’ aldus Talbott. Ik weet niet hoe het gaat aflopen, maar door het wegvallen van een grootmacht is een zeer gevaarlijke situatie ontstaan.

5 oktober 1991

Gisteravond stond ik in Champions en dacht aan mam, zeventien jaar geleden in het ziekenhuis in Bilthoven. Kreeg tranen in mijn ogen. En dan al die flirtende en zoenende boys! En de zuiplappen niet te vergeten.

Zo krom als Afrikaans klinkt, zo krom werken Afrikaner breinen. Zuid-Afrika is inderdaad een eerste wereldland, maar die ‘rijkdom’ werd haalbaar over de ruggen van de zwarten. Er was zoveel extra arbeidskracht dat zich verdrong om aan de bak te komen dat men werkte voor een fooi. Mijn oorspronkelijk enthousiasme voor dit land was gebaseerd op wat ik zag, op de façade. Maar als je dieper graaft, begrijp je pas wat hier de werkelijke en schier onoverkomelijke problemen zijn.

Voel me terneergeslagen en triest door alles wat ik teruglees uit die verdrietige dagen in 1974. Er zou iets verkeerd zijn geweest met mams beenderen.

Chopins Nocturnes werken beter dan antibiotica.

Gelukkig was er toch weer een fax van Basson. Hij geeft mijn verzoeken door aan Buitenlandse Zaken. Komend van het kantoor van De Klerk zou dit van invloed kunnen zijn.

Ik belde lang met Hendrik, die me ontroerde omdat hij me duizend rand wilde geven. Ik kon ook op zijn kosten naar Kaapstad vliegen. ‘Ik heb zulke meevallers gehad,’ zei hij. Dit moedigt me wel aan om inderdaad te gaan. We hebben veel gelachen. Hij heeft een flat als atelier in een toren gekocht en schildert daar, zoals hij vroeger op De Horst ook altijd met penselen bezig was. ‘Ik verkoop niets,’ zei hij, ‘want het is

[p. 105]

niets waard wat ik doe, maar ik heb er plezier in. I like peace and quiet.’

Niels Viljoen nam me mee naar een huis in Melville om vrienden uit Bloemfontein te ontmoeten. Twee waren lovers. De derde aanwezige, Willem van Rooy (in de 30) studeerde psychiatrie. Zwarte patiënten ontvangen nooit bezoek van familie, want het kan ze geen fluit schelen of iemand is opgenomen. Voor verpleegsters gaat hun lunchpauze voor een spoedoperatie. Willem verwachtte op den duur toch een burgeroorlog, waarbij zwarten met zwarten en blanken met blanken zouden vechten. Hij betwijfelde of er iemand in het land was die een betere oplossing had voor wat er met de zwarte meerderheid gedaan moest worden dan De Klerk. Hij had in een select gezelschap geluisterd naar Gatsha Buthelezi, die onomwonden had gezegd dat indien het anc de alleenheerschappij zou grijpen, dit onherroepelijk oorlog met de Zoeloes zou betekenen. Wat me verwonderde was dat hij eveneens vertelde dat de moderne psychiatrie Freud niet meer leest en ook steeds minder aandacht aan psychologie en psychoanalyse besteed. Het is tegenwoordig op de eerste plaats biologie, neurochemie, neurofysiologie en het zoeken naar chemische antwoorden op psychische storingen, zoals onlangs nog bij de bestudering van homoseksualiteit was gedaan.

Willem vertelde dat zwarte vrouwen van boven de veertig gewoon doorgaan met neuken, terwijl hen wordt duidelijk gemaakte dat ze hun leven in gevaar brengen als zij nog meer kinderen voortbrengen. Noch de vrouwen, noch de echtgenoten aanvaarden een dergelijk advies. ‘We have not even begun to tackle that problem,’ verzuchtte hij.

Gisteravond liep ik tegen een soldaat in uniform aan. Hij zei dat hij voor 60 rand met me naar bed zou gaan, maar niet te lang, want zijn vrouw wachtte op hem. Hij miste een voortand. Later in Champions - zelden was het er zo druk - liep ik tegen Gerhard uit Bloemfontein aan. Hij had een Indische jongen kunnen zijn. Hij wilde mee naar Circle Court maar moest om 05.30 uur op voor de rit terug naar Oranje Vrijstaat. Als ik echter een vliegticket van 245 rand wilde kopen, was zijn probleem opgelost. Was er net mee akkoord gegaan, toen zijn buddy een blond creep te voorschijn kwam. Deze nieuwe ster aan het firmament had een ander voorstel. Als ik hem 350 rand gaf, dan ging Gerhard met me mee: ‘And I assure you he will be good to you.’ Dit laatste gaf voor mij de doorslag. ‘I do not mind the 350 rand,’ zei ik, ‘but I resent the set-up. No thanks.’

[p. 106]

Gerhard was een juweel, love at first sight. Een geweldig lijf, witte tanden, prachtige ogen en schoon. Hij had me verteld tegen vluggertjes te zijn en een zoen was iets zeer persoonlijks, pas dan als hij iemand kende en vertrouwde. Hij had een lover van 55 jaar gehad, maar na anderhalf jaar was het voorbij. Hij zei zelfs dat een relatie tussen ons, met zijn studeren in Bloemfontein en mijn werk hier, een onhaalbare kaart was. Ik was meteen hoteldebotel van Gerhard, want hij was exact what the doctor ordered. En wanneer gebeurt zoiets, once in a blue moon. Gerhard bleek Louis Heyneman van De Kat te kennen. Toch vroeg ik me af waarom die andere jongen opdook en de prijs met 100 rand omhoog ging. Jammer. Het maakte me triest.

6 oktober 1991

In Champions schijnen businessboys te opereren.¹⁰² Misschien was het contact met Gerhard doorgestoken kaart, want het was te mooi om waar te zijn. Gerhard was superlekker, maar waarschijnlijk was geen woord van wat hij en zijn maat vertelden waar, maar gewoon ingestudeerde onzin om oudere heren te vangen, die er welvarend uitzagen. Al met al houd ik van het avontuur van gisteren een nare smaak over. Toch zit Gerhard nog steeds onder mijn huid. Het voltrok zich in een flits. Ik dacht: een Indische jongen. Hij reageerde ook ogenblikkelijk. Hoe werkt zoiets toch eigenlijk? Daar ben ik nog altijd niet achter en het schijnt nooit op te houden. En dan vraag je je af: zal ik die ene jongen ooit terugzien, bijvoorbeeld als hij weer met vakantie naar Johannesburg komt? Alleen als het lot aldus wordt bestuurd.

Gemiddeld typ ik een pagina per half uur. Hoeveel halve uren zal ik nog achter de Olivetti moeten zitten om mijn Memoires af te krijgen?

Peters leventje lijkt in chaos te ontaarden. Hij slaapt nooit meer voor 04.00 uur of soms nog later en ik zit in de flat naast de zijne de afbraak van zijn leven gade te slaan. Het maakt me radeloos. Niemand kan maar doorgaan met zo'n leven te leiden. Hij rookt en drinkt. Vreselijk. Hij heeft ook nooit meer tijd voor de sportschool. Hij wordt zwaarder rond zijn middel. Ik was zo intens blij dat hij werkte, maar Club 58 is een ramp. Hij heeft ook nog steeds niet zijn moeder geschreven. Waardeloos. Ik ben in tranen bij het terugvinden van de foto's van broer Theo en Nellie in Lugano, en Keke, mams hondje dat ik natuurlijk had meegenomen. Ook de brief van Quirine Hattink

102 Redactie: Businessboy: Een mannelijke prostitué die zijn klandizie onder homoseksuelen zoekt.

[p. 107]

volgend op de begrafenis van mam maakt me intens verdrietig. En dat was zeventien jaar geleden. Hier zit dan de ‘renegade journalist’, zoals ambassadeur Van Roijen aan Luns schreef, op zijn 66^ste jaar in Zuid-Afrika.

De grote baas Van Wachem van Shell heeft medewerker P. van Haaps gevraagd mij te antwoorden.¹⁰³ Ze schijnen inderdaad mijn tip in 1989 om meer te adverteren ter harte te hebben genomen. Sakhalin ‘gemier’, zoals ik het noemde, hebben ze ook nog niet begrepen. Heb Shell nog maar eens een duidelijke brief geschreven om te memoreren wat ik zelf heb waargenomen en welke smerige rol Max van der Stoel in 1974 in dit verband heeft gespeeld.

Ik besprak met Wijnand Mulder in de sauna mijn ervaring met Gerhard. Zijn reactie deed me versteld staan. ‘They are trying to trap you,’ was zijn onmiddellijke reactie, en hij bedoelde de overheid. ‘You cause too many problems, they want you out of the country. It is easy for the authorities to set a trap like that. If you had paid 350 rand for sex, they would have had already a valid reason to get you out.’ Hij adviseerde maar een tijdje niet naar Champions te gaan. Ik werk echter hele dagen en dat is een prima verzetje. Wijnand vond het ook gekkenwerk dat ik van Hillbrow te voet naar de stad ging, wat hij als veel te gevaarlijk beschouwde. ‘If you can pay 240 rand for a guy to fly to Bloemfontein, you can also pay for a taxi.’ Het gesprek met Wijnand, die de sauna aan Pretoria Street exploiteert, zette me aan het denken. Als volbloed Afrikaner kan hij beoordelen wat men in zijn schild voert. Zou het mogelijk zijn dat er naar een faux pas wordt gezocht om mij te kunnen uitwijzen? Dat zouden pure maffiamethoden zijn. En dan te bedenken dat ik ze heb proberen helpen met objectievere berichtgeving. Misschien was Wim Holtes vanuit Pretoria wel geïnstrueerd mij niet te helpen. Misschien zijn al mijn problemen terug te voeren naar de wens van de overheid me het land uit te krijgen. Wat heb ik in godsnaam gedaan om hen tot dergelijke maatregelen te inspireren?¹⁰⁴

103 Zie bijlage 48.

104 Ik had in 1991 geen enkel vermoeden dat Den Haag inderdaad probeerde mij uit Zuid-Afrika weg te krijgen, in de wetenschap dat dat mijn financiële ondergang zou worden.

7 oktober 1991

Het hoofdartikel in The Citizen heet toughen up.¹⁰⁵ De krant meent dat het anc-beleid erop is gericht het land onregeerbaar

105 The Citizen, 7 oktober 1991.

[p. 108]

te maken. Het lijkt er inderdaad op. De bedoeling zou zijn de regering te dwingen toe te geven aan het anc. Om die reden noemt het anc zich ook nog steeds een bevrijdingsbeweging en is deze organisatie niet bereid haar wapens in te leveren. Umkhonto we Sizwe blijft een volop draaiende verzetsbeweging, en cosatu blijft met stakingen dreigen. The Citizen maakt zich grote zorgen dat De Klerk te veel aan het anc tegemoet zal komen. Ik denk dat niemand ongerust hoeft te zijn over de vraag of hij de zaak hier stevig in de hand heeft. Hij is ongetwijfeld de gladde aal waar generaal Du Toit hem altijd voor uitmaakte, maar dat is exact het type overgangsleider dat je in de huidige situatie nodig hebt. De Klerk is heel wat slimmer en intelligenter bezig met perestrojka dan Gorbatsjov. Het brein van Gorby was dan ook met marxisme geprogrammeerd. De Klerk zit al jarenlang op de Westerse vrijemarktlijn. Geen wonder dat het omturnen hier veel en veel beter gaat, ondanks gewapend anc-verzet.

Ik werd vanmorgen wakker, diep bezorgd over de toekomst van mijn Memoires. Hoeveel delen zullen het worden? Misschien wel 35. Wie zal wat ik te melden heb belangrijk genoeg vinden om te bestuderen? Gerard Croiset zei altijd: ‘Jongen, wie gaat dat lezen?’ Tijdens de ontmoeting bij Casper van den Wall Bake met Aart van der Want en de anderen zijn ze misschien wel tot de conclusie gekomen dat het onmogelijk is de hele Memoires-reeks uit te geven, maar durven ze het me niet vertellen. Ik heb nog eens door de drie delen dagboek van Samuel Pepys gebladerd. Ik blijf ervan overtuigd dat mijn reportage over de tweede helft van de 20^e eeuw belangrijk genoeg is om het project tot het bittere einde voort te zetten.

Eduard staat op het punt met zijn studeerperiode in Guatemala te beginnen. Ik weet niet of ik nog met hem wil praten. Ik twijfel altijd weer aan hem door zijn gehamer dat ik me moet voorbereiden op wonen in Amsterdam en me moet indekken met een uitkering. En vooral dat ik wellicht, als hij beter gaat wonen, in zijn studio aan de Westerkade kan komen. Het geeft me steeds een gevoel alsof hij al weet hoe slecht het met me in Johannesburg zal aflopen. Om precies te zijn, al lange tijd heb ik het stille gevoel dat Eduard meer over het lot dat me te wachten staat weet dan ikzelf.

Tegenwoordig val ik rond het middaguur in slaap. Maar ik begin dan ook al vroeg te schrijven. Koffie redt de dag.

[p. 109]

8 oktober 1991

Ik heb Corton een brief gestuurd waarin ik schrijf me grote zorgen te maken dat ik maar steeds niets hoor.¹⁰⁶

Bereikte bij het schrijven van Memoires deel 17 pagina 190. Soms is het werk erg taai maar ik moet verder.

Van Peter hoorde of zag ik gisteren helemaal niets. Van Edwin zie of hoor ik nooit iets. Tot ik ontdekte dat Peter ziek was. Eerst had Edwin griep en nu zit Peter in de lappenmand. Die twee jongens plegen momenteel roofbouw op hun lichaam, zowel met drinken als roken. Ik ben op de eerste plaats bezorgd om Peter. Ik ben naar de apotheek gegaan en heb antibiotica - onder de tafel - gekocht. Hij stond erop de 44 rand zelf te betalen. Prima.

Heb Eduard een constructieve reis naar Guatemala toegewenst. De lucht tussen ons is weer wat opgeklaard.

Ik word er heel stil van terug te lezen hoe mam in eigenlijk een maand tijd van een in prima toestand verkerende dame transformeerde naar de dood.

Omdat ik al sinds augustus op antwoord van Hans Verploeg van de nvj wacht, heb ik hem zo vriendelijk mogelijk een herinnering geschreven.¹⁰⁷ Ik ben meer dan dertig jaar lid van die zogenaamde vakbond en wat doen ze voor me, voorlopig niets.

Elisabeth ii is op een galadiner in Windhoek verschenen in een soepjurk met een fonkelend diadeem op haar hoofd. Zou haar brein echt niet in de gaten hebben dat we de 21^e eeuw naderen, of doet ze maar alsof? Zij heeft in haar toespraak gezegd dat de apartheid in zuidelijk Afrika de laatste stuiptrekkingen beleeft. Was dat maar waar. Als in het hele Gemenebest en de rest van de wereld zal apartheid in al haar schakeringen nog zeker honderd jaar doorwoekeren, als het ooit uitroeibaar zal blijken te zijn.

Opnieuw een lieve brief van Denise de Hart. Heb haar meteen teruggeschreven. Ook een verzoek uit Leiden om een artikel te schrijven voor de Boekenweek in 1992.

Dirk Jan van Houten, mij bekend als ambassadeur in Paramaribo, houdt zich nu met Joegoslavië bezig en haalde in dit verband sabc-televisie.

Er kwam een bemoedigende telefoontje van een ambtenaar van Buitenlandse Zaken in Pretoria, die vertelde mijn zaak van

106 Zie bijlage 49. Redactie: Als een van de resultaten van de WOB-verzoeken die de advocaten van Willem Oltmans later zouden doen, dook, de toegevoegde, inventarisatie op die ambtenaren van BuZa maakten van de vele brieven en verzoeken door Oltmans gedaan in deze beginperiode van het proces tegen de Staat.

107 Zie bijlage 50.

[p. 110]

Lotz te hebben overgenomen. Hij verzekerde me met grote aandacht mijn problemen te bestuderen. Zou er eindelijk een doorbraak komen? Er lag wel een brief gereed dat men niets kon doen. Hetzelfde zou Gerrit Olivier hem hebben gezegd. De regelingen die Olivier trof hadden een privékarakter tussen hem en generaal Du Toit. Toen ik daarop antwoordde dat dit onbedaarlijk geklets was, omdat Buitenlandse Zaken mij 6.000 rand per maand voor onkosten betaalde, bleek de man zeer verrast. Ik verduidelijkte, om misverstanden te voorkomen, dat ik nooit een honorarium had bedongen voor het schrijven van twee boeken. De remuneratie voor mijn werk kwam uit de pot van de uitgever, dus Perskor. De man vroeg me of ik hem alle betreffende documentatie wilde zenden. Ik legde uit dat alles zich bij advocaat Dison bevond. Trouwens, waar het allemaal op neerkwam, was dat ik met al dat werk nooit een cent heb verdiend. Ik bleef drijvende. Dat is alles.

9 oktober 1991

Drie dagen geleden vatte The Star de positie van F.W. de Klerk in bovenstaande kop samen. Maar gisteren heeft de president in Stellenbosch zijn tanden laten zien, iets waar ik altijd vanuit ben gegaan dat hij zou doen. Hij heeft te kennen gegeven dat iedere keer als Mandela over nationalisaties spreekt, of gefotografeerd wordt in omhelzing met Castro of Arafat, de internationale gemeenschap nieuwe twijfels zal krijgen over de toekomst van Zuid-Afrika. Volgens De Klerk zit het anc in de houdgreep van de communisten, wat gewoon waar is. Vandaag toont ook The Citizen zich in het artikel gloves off opgelucht dat De Klerk eindelijk zijn mond heeft opengedaan.¹⁰⁸ Het blad wijst erop dat het anc inmiddels De Klerk van letterlijk alles wat los en vast zit heeft beschuldigd ‘from insincerity to

108 The Citizen, 9 oktober 1991.

[p. 111]

duplicity’. Cyril Ramaphosa van cosatu heeft zelfs gezegd: ‘We are going to make sure that De Klerk and all his cronies do not continue to rule our country and our people for one more year.’ De Klerk antwoordde in Stellenbosch: ‘We are neither impressed nor intimidated by their aggressive demands and derogatory statements.’ Het anc zal niet worden toegestaan het land onregeerbaar te maken of de gelegenheid gegeven om de bestaande regering terzijde te schuiven.

Buiten ruikt de natuur zo fris, want het voorjaar is in volle gang. Alleen in de rij op het postkantoor val je soms flauw van de lucht van sommige zwarten.

10 oktober 1991

Paul Krugerdag, waarschijnlijk voor de laatste keer. Hij was de man voor wie Wilhelmina een kruiser stuurde om hem in veiligheid te brengen. Ze zullen deze feestdag wel in Nelson Mandeladag veranderen.

Piet Schaepman belde weer op uit Nederland. ‘Ik heb een deceptie gehad,’ zei hij en zou enige steun van mij kunnen gebruiken. Piet procedeert al zo'n vijftien jaar tegen de Staat na het vuile spel van Max van der Stoel rond zijn ambassadeurschap in Singapore. Heb zeer met hem te doen, maar hij schijnt iets fout te doen, want hij heeft nog altijd geen resultaat geboekt.

Paul, de Congolees, vroeg of hij mocht komen slapen. Hij kwam al om 22.30 uur. We gingen meteen naar bed. Hij ontblootte alleen zijn bovenlijf dat in een woord prachtig was. Hij bad eerst in bed en nam daarbij mijn hand in de zijne. Hij beschouwt zijn leven in handen van God. De Belgen hebben kennelijk niet stilgezeten. Hij deed me aan Martin Portier uit Indië denken. Wij hebben daar evenmin stilgezeten met de verspreiding van hier geldende geloofssystemen. Paul zei dat het een diabolische aangelegenheid is wanneer twee vrienden seks hebben. Hij zou me wel eens voorstellen aan een zwarte vriendin, wat me mogelijk tot andere gedachten zou brengen. Toch lagen we tegen elkaar aan, soms in elkaars armen. Ik voelde zijn erectie tegen mijn lichaam, het werd een tantaluskwelling van jewelste. Geen oog dichtgedaan.

Er zijn in Zuid-Afrika in 1991 tot nu 97 politiemannen om het leven gekomen bij het uitoefenen van hun werk.

11 oktober 1991

Ben al weer enkele uren met de dagboeken bezig. Het materiaal is fascinerend. Laat iedereen maar kletsen.

Gisteravond was Gatsha Buthelezi in Agenda. De man is zeker

[p. 112]

superieur aan Mandela. Wat ik niet wist, was dat slechts 40 procent van de leden van Inkhata Zoeloes zijn. Zij zijn overigens de grootste etnische groep in dit land, inbegrepen de blanken. Buthelezi zette met gemak interviewer Venter in zijn hemd. Waarom had Inkhata geen grondwettelijke voorstellen gedaan? Antwoord: ‘I was one of the first to propose a new constitution.’ De meeste journalisten verzuimen behoorlijk hun huiswerk te doen. Altijd hetzelfde liedje. De Inkhata-leider zegt gewoon: ‘You are talking nonsense now. Why don't you read our white paper on the matter?’ Als Buthelezi in hemelsnaam maar niets overkomt.

Er wordt in Nederland weer geluld over het zenden van de Koninklijke Marechaussee naar Suriname. Het houdt niet op. Wanneer leren ze in Den Haag eens te kijken naar Suriname als naar Trinidad of Jamaica? Toch heb ik langzamerhand steeds minder sympathie voor Bouterse & co., wat niet betekent dat ik me daarom bij de rancuneuze idioten in Holland ga aansluiten en Desi opzettelijk ga dwarszitten of het leven zuur maken. Ook las ik in de overzeese editie van nrc Handelsblad dat de geheime uitgaven van de overheid voortaan aan de Rekenkamer zullen worden opgegeven. Dit moet in de Comptabiliteitswet worden vastgelegd. Ik zie het niet gebeuren. Den Haag is zo lek als een mandje.

Reinier van Monaco geeft weer zijn jaarlijkse benefietbal en geloof het of niet, levensechte tijgers voeren kunstjes uit op het bal. Twaalf van deze prachtige dieren nemen aan deze mensonterende show deel, en de chic uit Parijs en de wereld vergaapt zich aan dit walgelijke spektakel dat bovendien als iets heel bijzonders over de hele globe op de televisie wordt uitgezonden. Het exploiteren van dieren voor een dergelijk vermaak zou wettelijk verboden moeten worden, zeker zolang de kudde in die mate onvolwassen blijft.

Zelfs Lex Poslavsky schrijft dat Hans van den Broek van het buitenlandse beleid een potje blijft maken en dat Lubbers probeert de andere kant op te kijken, ‘trying to save face and his reputation, because he wants to become an “eurotic” (eurocrat).’ Lex heeft warempel een artikel over psychohistorie geschreven, dat ik moet lezen. Ik vertel hem al jaren wat Lloyd deMause en anderen hierover in de vs uitknobbelen.

12 oktober 1991

Een zeer droeve tijding uit Utrecht. Anne, de vrouw van mijn neef Erik Mennega is op haar fiets door een auto aangereden en overleden. Ik belde Hendrik die reageerde met: ‘It is a nice

[p. 113]

clean way to go. Andere mensen moeten jarenlang lijden en gaan doen we allemaal.’ Dat is waar, maar het klonk wel erg nuchter. Hendrik heeft de Mennega's natuurlijk ook sinds 1948 nooit meer meegemaakt. Hij sprak verder over jongetjes uit de buurt die hij randjes betaalde om de slakken uit de tuin te halen.

Robert Maxwell is op mysterieuze wijze op zijn jacht Lady Ghislaine in de buurt van de Canarische Eilanden overboord gevallen en verdronken. Op 27 oktober l.l. woonde hij nog een diner bij in het Waldorf Astotria Hotel waar hem door het Holocaust Museum in Jeruzalem de Man of the Year-prijs werd overhandigd. Hij vloog vervolgens naar Gibraltar om aan boord te gaan en nu is hij dood. Ik herinner me de man uitstekend. Hij liep dikwijls op Club van Rome-ontmoetingen rond. We maakten verschillende afspraken, die geen van alle werden gerealiseerd. Ik zocht hem ook eens in Groot-Brittannië op. In mijn hoofd sprongen alle lichten op rood als ik naar hem luisterde. Het verbaasde me dat voorzitter Aurelio Peccei van de Club van Rome nogal met hem bevriend leek. Maxwell publiceerde verschillende onderzoeken en andere publicaties van de Club van Rome. Hij en ik kwamen overeen dat twee lange gesprekken met de president van de Academie van Wetenschappen van de ussr, Anatoli Alexandrov en de president van de National Academy of Sciences in Washington, Philip Handler in boekvorm zouden uitkomen. Ook dit plan, waar we over correspondeerden, ging uiteindelijk niet door. Bij de Club van Rome-vergadering in 1974 in West-Berlijn was Aurelio 66 jaar, zo oud als ik nu ben. Ik vond hem in die tijd bepaald een oude heer. Dat ben ik nu ook.

Ik werk dermate geconcentreerd aan de samenstelling van mijn Memoires dat ik te weinig notities maak over wat er hier allemaal gebeurt. Wanneer Roelf Meijer en Hermanus Kriel in koor roepen dat de criminaliteit pas zal afnemen als een nationale vredesconferentie van de grond zal komen en er een nieuwe grondwet zal zijn geschreven, dan houden ze iedereen hiermee voor het lapje. Het gaat hier absoluut fout. De regering denkt veel te gemakkelijk over alles.

13 oktober 1991

Ik was met Elfra Erasmus bij de Rebels in Sandton. Zij wonen hier sinds de jaren vijftig. Het onderwerp omgaan met personeel kwam bijvoorbeeld ter sprake. ‘You can't be Dutch in South-Africa,’ gaf mijn vriendin en journaliste toe. ‘Je kunt niet met hen kuier,’ zei ze, waarmee ze bedoelde dat je niet al

[p. 114]

te vrij met ze kunt omgaan, want inderdaad dan gedragen zij zich zoals ik met Emily heb ondervonden. Volgens haar was te veel afstand ook niet in orde en ‘van die kop af’.

Florrie Rost van Tonningen schrijft op de achterzijde van een foto van een schilderij van haarzelf als zeer jonge vrouw dat ze zeer dankbaar is dat ik twee brieven schreef, een aan Hirsch Ballin, om een beroep op Justitie te doen zich behoorlijk tegenover haar te gedragen. Ze vraagt zich af hoe zij, na de jongste gebeurtenissen met het Openbaar Ministerie in Arnhem, er zonder verdere kleerscheuren af kan komen. ‘Ze wensen, deze Joden, mijn totale afgang en dood! In ieder geval zal ik mij 18 oktober danig weren.’ Ik vind het oer-Hollands en extreem onbeschaafd dat ook nog met een Joodse minister van Justitie in Nederland de terreur ten aanzien van deze thans bejaarde dame gewoon aanhoudt. Er schijnt niemand te zijn die er een stokje voor steekt.

14 oktober 1991

De sabc-televisie kletst dagelijks over ‘als het anc aan het bewind komt.’ Dat doen dan dezelfde Afrikaners die een jaar geleden nog het anc naar de hel verwensten.

Gisteravond toen ik naar Champions wandelde, zag ik hoe een dronken zwarte jongen op zeer hardhandige wijze door een zwarte politieman werd afgetuigd. Ik wachtte. Hij zat op het randje van het trottoir. Had zo met hem te doen. Ging naast hem zitten en deed mijn arm om hem heen. ‘Let them kill me,’ snikte hij. Ik heb hem bijna bodily gekalmeerd, wat tien minuten duurde, want hij was totaal overstuur. Ik heb hem vervolgens begeleid naar het nabijgelegen politiebureau en de dienstdoende klabak gevraagd om de jongen voor de nacht op te sluiten zodat hij zijn roes kon uitslapen en onderdak had. De dienstdoende wachtcommandant wilde er niet aan. Daarop ben ik verder gelopen.

Er kwam een buitengewoon aardige brief van Erik Jurgens. Ook een lang epistel (drie pagina's) van Sami Virtanen, mijn blonde Finbatt-vriendje bij de vn-troepen aan de grens met Israël. Hij is tien dagen met verlof naar Israël geweest en schijnt, na zijn best te hebben gedaan met Joodse meisjes uit te gaan, zeer anti-Joods te zijn geworden. Hij mocht blijkbaar niet vertellen dat hij bij de vn-troepen was of waar hij vandaan kwam als hij met meisjes uitging. Hij gaat niet meer terug naar Tel Aviv en heeft straks een maand vakantie. Ik probeer hem weer op Circle Court te krijgen. Hij patrouilleert nog tot april 1992 in Syrië.

[p. 115]

Mijn zaak wordt nu door A. Laubscher op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Pretoria behandeld.

15 oktober 1991

Als ik vanuit mijn bed in de zit- en werkkamer de klok uit De Horst hoor slaan, die mijn ouders in Delft kochten toen mijn vader daar afstudeerde als chemisch ingenieur, geeft me dit nog altijd een geruststellend en vertederend gevoel.

Onbegrijpelijk dat de Gemenebestconferentie in Harare wel Mandela uitnodigde en niet ook Mangosuthu Buthelezi. Er is nu zelfs sprake van een afvaardiging van Pretoria. Als ze de Zoeloes overslaan, is dit verraad aan het grootste volk van Zuid-Afrika. De Afrikaner heeft absoluut geen principes, exact waar mevrouw Cecile van Lennep me bij mijn eerste reis in 1986 voor waarschuwde.

Ik merk aan Elfra dat zij dermate tegen de Afrikaner Weerstandsbeweging (awb) is, dat zij ook niet wil luisteren naar wat zij hebben te vertellen. Vierhonderd van deze neonazi's zijn in Vereeniging gaan demonstreren om te onderstrepen dat zij zich tegen zwarte overheersing zullen gaan verzetten. Mijn uitgangspunt (als journalist) is juist altijd geweest een ultieme poging te doen te begrijpen wat mensen, waar ik het totaal mee oneens ben, beweegt. Ik ben in 1956 in Rome hiermee begonnen bij Sukarno, met alle gevolgen van dien, want this is not done.

Pik Botha is in het geheim vorige week naar Peking gevlogen. Wat zou daar de betekenis van kunnen zijn?

Peter is zijn belofte om zijn moeder te schrijven nog altijd niet nagekomen. Dit is zijn zwakste zijde. Hoe komt dit toch? Jammer. Eigenlijk vind ik het een vreselijk negatieve kant van hem. Hendrik was hetzelfde. Hij liet mam nooit iets horen, die hem in Afrika ‘verwilderd’ noemde. Peter zou zijn moeder zo blij maken met een brief. Er is zo weinig energie voor nodig, of wilskracht, bij oprechte gevoelens.

Ik zap naar een zwarte mijnheer die op televisie onderstreept dat de noeste arbeid van zwarten de welvaart in het land heeft gebracht. Dat is waar, maar zonder de hersens van blanken, die de spieren van de zwarten in beweging zetten, zouden hier dezelfde chaotische toestanden als in de rest van Afrika hebben geheerst. Zwarten weigeren in te zien dat het ‘huwelijk’ tussen blank verstand en zwarte spierkracht van dit gebied in meer dan een opzicht een eerste wereldland heeft gemaakt.

Het is een feit dat het maar een zeer klein groep zwarten is die de rotzooi hier veroorzaakt. ‘The working-class must maxi-

[p. 116]

mize the damage to the enemy,’ roept deze zwarte mijnheer. Hij schijnt er niet over te hebben nagedacht dat schade toebrengen aan de blanken op de eerste plaats de zwarte bevolking zal treffen. Stakingen zijn een kamikaze-onderneming. De spreker blijkt de vakbondsman Jay Naidoo, een Indiër te zijn, die ik ooit eens met Ramaphosa op straat ontmoette na de explosie in hun hoofdkwartier in Johannesburg. Treurig dat ik hem niet meteen herkende. Naidoo zegt dat zolang apartheid niet is opgeheven - zijn woorden zijn: ‘It could be lifted tomorrow’ - zal cosatu zich blijven verzetten tegen de regering. En wel omdat deze regering de mening van de meerderheid negeert. Godzijdank wordt er niet naar de zogenaamde mening van de zwarte massa geluisterd, want de overgrote meerderheid die stante pede eist dat er een one man one vote-verkiezing wordt gehouden, kan lezen noch schrijven.

16 oktober 1991

Heb gisteravond tot 01.00 uur doorgewerkt.

Ordeloosheid en misdaad rijzen de pan uit. Vlok en Malan wisten niet hoe dit aan te pakken, en Meijer of Kriel al helemaal niet. Deze regering is hopeloos, daar ben ik diep van overtuigd, met uitzondering van Pik Botha die lang genoeg met het bijltje heeft gehakt en als enige overlevende van alle anciennes régimes de grootste crook van het hele stel is. Er zijn dit jaar al honderden politiemensen neergeschoten.

Er is opnieuw een enveloppe met 150 stukken (in kopie) van Buitenlandse Zaken in Den Haag gekomen. Ze denken hun gang te kunnen gaan omdat de hele boel verjaard zou zijn. Er is een keurig brief je van secretaris-generaal Bot bij dat eindigt dat er thans volledig aan mijn verzoek voldaan zou zijn. Ik heb hem geantwoord en mijn verontwaardiging uitgesproken over wat ik nu dertig, vijfendertig jaar later moet constateren.¹⁰⁹ Zelfs een journalist als Floris Canté, correspondent in New York van de keurige christelijke krant Trouw blijkt zich te hebben gepermitteerd om mij op verzoek nota bene van Den Haag in mijn vak te benadelen en zelfs zwart te maken. Mijn brief van 12 september l.l. aan Bot heb ik er nog maar een keer bijgedaan, want die heeft hij niet nauwkeurig genoeg gelezen. Eigenlijk erger ik me opnieuw groen en geel aan deze nieuwe bewijzen van broodnijd.

Op televisie zag ik een filmpje over Guatemala als land van drugshandel. Er werden Amerikaanse (cia) helikopters ingezet

109 Zie bijlage 51.

[p. 117]

om de velden met chemische middelen te besproeien, zoiets als in Vietnam en een variant op chemische oorlogsvoering.

Christo Landman wordt naar Berlijn gezonden om daar in het herenigde Duitsland een diplomatieke missie op te zetten. Hij vroeg me trouwens of het de moeite waard was ook in Pretoria te knokken voor mijn rechten: ‘Wordt dit geen gemors?’ Hij zei dat Lotz een bureaucraat was geweest en dat Laubscher, die mijn belangen nu in handen had, een diplomaat was. Zelf wilde Christo zich er verder niet mee bemoeien. Albert Nothnagel zou voorlopig ambassadeur in Den Haag blijven, wat betekent dat ik daar iemand heb zitten die ontvankelijk is voor gestook vanuit Buitenlandse Zaken en de inlichtingendiensten. Ook The Citizen schrijft nu zinnen als ‘if the anc were to rule this country...’.¹¹⁰ Over de honderden gesneuvelde politiemannen zegt het blad: ‘If the guardians of the law become victims of killers, then we are living in a gangster society.’ Als de politie het doelwit wordt van politieke activisten en misdadigers ‘then this country is descending into anarchy.’ Deze regering lijkt het geen moer te kunnen schelen hoeveel agenten om het leven komen. Foto's van deze gesneuvelde jonge Afrikaners verschijnen dagelijks in de kranten en ik neem ze altijd in me op, en gruwel ervan.

110 The Citizen, 16 oktober 1991.

17 oktober 1991

Ik vind het buitengewoon storend dat ik steeds uit mijn ritme gehaald wordt door de documenten die ik krijg die een duidelijk bewijs zijn van de smerige streken van Den Haag. Steeds raak ik door de oorlog met Den Haag uit mijn doen. Ik stuurde Vermeer en Klinkenberg kopies van de nieuwe stapel bewijzen toe. Eveneens aan rechter Corton van de Raad van State, en Erik Jurgens. Het afweren van het gedonder uit Den Haag is langzamerhand een halve dagtaak geworden. Ik begrijp nu pas waarom ik nooit echt in de vs van de grond kon komen, want ik werd daar dus ook op alle niveaus gesaboteerd. Er wordt eindelijk veel duidelijk, waar ik vroeger nooit iets van begreep. De Nederlandse Staat heeft achter mijn rug voortdurend gemanipuleerd om mijn journalistieke leven te ruïneren. Ook Elfra Erasmus bevestigde dat toen Beeld overwoog mij te vragen voor deze krant te schrijven, er meteen ongunstige informatie over mij werd verstrekt aan de redactie. Nu begrijp ik ook waarom het boek dat ik in 1981 met de president van de National Academy of Sciences, Philip Handler heb geschreven,

[p. 118]

nooit is gepubliceerd. Je kunt er donder op zeggen dat ook daar de ambassade in Washington tussen heeft gezeten. Ik ben een leven lang het doelwit geweest van een Haagse guerrilla en dat begrijp ik nu pas in 1991 ten volle, na ontvangst van al deze smerige codetelegrammen.

18 oktober 1991

Denis Beckett wordt door sabc als orakel opgevoerd om de ochtendbladen te becommentariëren. Als je de man nauwkeurig observeert, zie je dat hij dwaas overkomt, maar dat wist ik al toen ik hem een paar jaar geleden sprak.

Deel achttien is bijna gereed. De boog kan niet steeds gespannen zijn en af en toe ga ik fietsen. Ik zag langs de weg een bloempje staan, ideaal om in een brief naar Guatemala voor Eduard in te sluiten. Toch dacht ik: rustig laten groeien en bloeien.

Post uit Rusland. Een brief van Volodja Molchanov met een artikel over zijn activiteiten. Ook een brief van oud-ambassadeur Romanov. Daar was ik zeer blij mee. Romanov had lang (op mijn verzoek) met mijn vriendin Olga Chechotkina van Pravda gesproken, met wie ik sinds Indonesië 1957 bevriend ben. Waarom heb ik zoveel buitenlandse vrienden voor het leven, maar ben ik in Nederland bekend als de bonte hond? Romanov schreef dat hij Dirk Keijer al een jaar niet meer heeft gezien. Alles wijst erop dat deze flying dutchman bij uitstek, sinds de omwenteling in het Kremlin als spion in de ussr door de inlichtingendiensten is afgedankt. Ook Romanov geeft aan te vermoeden dat zijn grote vriend Keijer naar de Amerikanen is overgelopen. Romanov heeft nooit begrepen dat Dirk altijd voor de Westerse inlichtingendiensten bezig was, en waarschijnlijk dubbelspion is geweest. Heb dus eerst Volodja, Romanov en Olga geschreven.

Opmerkelijk dat Volodja me nu omschrijft als zijn journalistieke mentor. Het is ook een beetje waar. Hij begeleidde me vele jaren op mijn reizen in de ussr en heeft afgekeken hoe ik opereerde.

Ben aan deel negentien begonnen.

Nelson Mandela heeft de politie ‘a killing machine’ genoemd. Hij is niet goed bij zijn hoofd. Gelukkig heeft De Klerk meteen gereageerd. Ook heeft Mandela in Harare op de Gemenebestconferentie krokodillentranen gehuild over het lot van de door de sancties gedupeerde zwarten in zijn land, terwijl hij juist fanatiek gepleit heeft voor de voortzetting van die dwangmaatregelen. Hij is flink in de war.

[p. 119]

19 oktober 1991

Ik ben gisterenavond eerst naar de jhc-sauna en daarna naar Champions gegaan. Eigenlijk te veel van het goede. Billendraaiende nichten blijf ik een ramp vinden. Ik kijk naar het homogewoel en realiseer me hoe ver ik er vanaf sta. Ze drinken, roken, vrijen publiekelijk, gedragen zich supermeiderig en gillen en lachen om niets, en proberen daarbij de oorverdovende muziek te overschreeuwen (ik heb klm-oordoppen in). Je ziet vrijwel nooit een jongen waar je van denkt: die zou ik wel eens in mijn vingers willen hebben. Dan slaat voor een moment de vlam in de pan om daarna weer over te gaan tot de orde van de dag. Love feelings komen als knoppen aan heesters tot bloei, maar ze sterven even gemakkelijk af als rododendrons die uitgebloeid zijn.

De Klerk heeft gezegd dat als eenmaal de onderhandelingen tussen de regering en alle politieke richtingen van de grond komen, de onrust en het geweld in het land vanzelf zal afnemen. Dit is onzin en schept niet te rechtvaardigen verwachtingen.

Krijg een pagina uit Elsevier in handen, bvd contra bouterse.¹¹¹ Arthur Docters van Leeuwen, sedert een jaar directeur van de bvd, wordt afgeschilderd als held die ontdekt heeft dat de Surinaamse cocaïnemaffia de Nederlandse politie zou hebben geïnfiltreerd. Er is in 1990 in verband hiermee een crisis-team gevormd, bestaande uit Lubbers, Dales en Hirsch Ballin met als bijzondere adviseur Hoekstra, secretaris-generaal van Algemene Zaken, die zijn eigen spelletjes speelt uiteraard in nauw overleg met Docters van Leeuwen. Dat is de gang van zaken die men in de vs the government within the government noemt, waar types als Lubbers geen kijk op hebben.

111 Elsevier, 21 september 1991.

20 oktober 1991

Ik ben al weer een paar uur aan het werk. Ik ben er diep van overtuigd dat ik iets zeer bijzonders samenstel. De keuze wat op te nemen en wat op te bergen voor controle en verificatie, blijft een heikel punt.

Het was weer druk op de vleesmarkt in Champions gisterenavond, maar ik blijf nogal kieskeurig en ga liever alleen naar huis dan twijfelgevallen mee te nemen. De Portugees die Peter en Edwin een paar maal te logeren hadden, zou ik bijvoorbeeld met geen vinger hebben kunnen aanraken.

Bereikte pagina 32 in deel negentien.

Ik heb president Venetiaan van Suriname geschreven over het

[p. 120]

incorrecte gedrag van Bouterse en Herrenberg. Ook al ben ik langzamerhand ervan overtuigd dat Dirk Keijer en Theo Cranendonk geheime agenten waren om de uitstekende betrekkingen tussen de Surinaamse leiding en mij te vernietigen. Ik ben volkomen correct geweest en gebleven tegenover deze Surinaamse heren.

De heer Bot is op zijn pik getrapt.¹¹²

112 Zie bijlage 52. Zie ook bijlage 47.

21 oktober 1991

Ook professor Willem de Klerk spreekt voortdurend over het anc alsof deze partij de enige tegenpartij bij de komende onderhandelingen is. Als ze op die weg doorgaan, wordt het nog hun ondergang. Het is de typische Afrikaner attitude van je trouwste vrienden in de steek laten, want over de Zoeloes hoeven zij zich geen zorgen te maken, die gaan zich niet voor het anc in het stof wentelen. Casper Venter, de woordvoerder van De Klerk, is de enige Afrikaner waar ik tot dusverre op heb kunnen rekenen. Bill Faure waarschuwde me altijd voor de afschuwelijke mentaliteit van Afrikaners, evenals Cecile van Lennep, en trouwens ook broer Hendrik. Hij heeft op dit gebied ook het nodige voor zijn kiezen gekrijgen in de veertig jaar dat hij in Kaapstad woont en werkt.

Israël heeft weer eens luchtaanvallen op Libanon uitgevoerd. Ze gedragen zich als Hermann Göring.

Volgens de nrc Handelsblad zijn oud-Nijenrode-studenten razend op minister Jo Ritzen van Onderwijs en Nijenrode-presidente Neelie Smit-Kroes.¹¹³ Daar noem je er ook twee. Ritzen wil de twaalf miljoen subsidie van de overheid stoppen. En Neelie, nauwelijks vier weken op Nijenrode benoemd, gaat ermee akkoord. De oud-studenten verwijten het duo niet te weten waar het over gaat. Er worden privémeningen naar buiten gebracht die irrelevant zijn. Het internaatsgeld schijnt nu 13.000 gulden per jaar te bedragen. Mijn ouders betaalden (1946-1948) nog 2.500 gulden per jaar.

Ik ontvang een uitnodiging voor het paradijsje Oranjehof ter gelegenheid van het tienjarig bestaan. Het is een verblijf voor bejaarden aan de Blaaupan Dam bij Bonaero Park. Als ik in Johannesburg blijf, moet ik zo'n tent in gedachten houden.

Het Gemenebest zou besloten hebben Zuid-Afrika te helpen. Dit land zou het beste geholpen zijn als alle zogenaamde belangstellenden in de wereld zich met hun eigen fucking business zouden bezighouden.

113 NRC Handelsblad, 15 oktober 1991.

[p. 121]

Salomon Bouman meldt uit Tel Aviv dat premier Yitzhak Shamir opdracht gaf om begin jaren tachtig de kgb Amerikaanse atoomgeheimen in handen te spelen.¹¹⁴ Seymour Hersh van The New York Times heeft voor de zoveelste keer bewezen dat werkelijk journalistiek bedrijven nog altijd mogelijk is, maar alleen omdat hij buiten zijn krant om een boek schreef om deze informatie in kwijt te kunnen. Daarbij heeft hij het voordeel gebruik te kunnen maken van het prestige van The New York Times, waar hij jarenlang aan verbonden is geweest. Ik geloof namelijk dat om te kunnen schrijven wat hij wilde, Hersh al enige tijd afscheid van je kunt wel zeggen de meest gezaghebbende krant in de wereld heeft genomen.

Het berichtje in de nrc Handelsblad is maar drie kleine kolommen groot. Het illustreert echter waar de Amerikaanse bondgenoot en de Joden in het algemeen toe in staat zijn. Het ging om uiterst geheime informatie die Jonathan Pollard doorspeelde. Hij werd in 1987 in de vs levenslang veroordeeld voor spionage voor Israël. Moskou veranderde vrijwel onmiddellijk de strategische atoomparaatheid. Shamir liet de informatie aan het Kremlin doorspelen om betere betrekkingen met de ussr te krijgen. Washington begreep dat er een verklikker in het spel was geweest en kwamen hierdoor Pollard op het spoor. De in New York woonachtige naaste medewerker van Shamir, Ariel Ben-Menashe, bevestigde het door Hersh ontdekte Israëlische verraad. Dit is het soort informatie waardoor ik niet anti-Israël wordt, maar wat me minder automatisch pro-Israël maakt dan de meeste mensen. Ik wil er nog altijd een keer naartoe.

Arthur Docters van Leeuwen gaat er vanuit dat de kgb, ondanks de veranderingen in Moskou, nog altijd in volle sterkte op de ambassade in Den Haag aanwezig is. Het ministerie van Buitenlandse Zaken voert hierover besprekingen met de Sovjetambassadeur. Het bewijst eens te meer hoe nauw de inlichtingendiensten bij Buitenlandse Zaken zijn betrokken. Het bewijst verder wat een druk baasje Docters van Leeuwen is. Vorig jaar bepleitte hij uitzetting van ongeveer een derde van het in ons land aanwezige kgb-personeel, namelijk vijfentwintig tot dertig man. Deze mijnheer ziet spoken. ‘Op deze voet gaan we niet door,’ zegt hij in nrc Handelsblad, alsof hij de dienst uitmaakt.

Ook het rund Hans van den Broek heeft weer een bok geschoten. De Syrische president, Hafiz al-Assad heeft zijn veto uitgesproken om een vredesgesprek over het Nabije Oosten in

114 NRC Handelsblad, 21 oktober 1991.

[p. 122]

Den Haag te houden. Van den Broek zou als voorzitter van de Europese ministerraad enkele maanden geleden een besluit van de eeg om de wapenexport niet te verbieden, hebben teruggedraaid. Het is al te duidelijk hoe dit is gebeurd, maar dat zet Michael Stein er in nrc Handelsblad niet bij. Alle Nederlandse ministers van Buitenlandse Zaken sinds 1945 zitten wanneer het erop aankomt in de zak van Washington. De keuze is nu op Madrid gevallen.

22 oktober 1991

Vannacht om 03.15 uur hoorde ik een schot op straat, vrijwel onder ons flatgebouw. Ik was ontzettend bang dat Peter nog buiten was, terugkomend van Club 58.

Prima dat premier Major en zijn minister van Buitenlandse Zaken Hurd de sancties tegen Zuid-Afrika hebben ingetrokken. Zij handelen overeenkomstig nieuwe realiteiten, nog afgezien van het feit dat de Amerikaanse sanctie-ziekte niet door Europa overgenomen had mogen worden.

Heb Laubscher op Buitenlandse Zaken een fax gezonden dat mijn zaak nu ‘goedschiks of kwaadschiks’ opgelost moet worden.

Rob Meines heeft in nrc Handelsblad in een reportage van een hele pagina uit de doeken gedaan waarom het Haagse Europabeleid op 30 september 1991 in Brussel schipbreuk heeft geleden.¹¹⁵ Hij heeft het over de Haagse zelfmoord. Het vaderlandse prestige lag op straat, maar vanzelfsprekend zijn alle betrokken personen op hun stoeltjes blijven zitten. In ieder ander ‘bedrijf’ rollen er koppen, behalve in de politiek, wanneer het om landsdienaren gaat.

Ook op 30 september 1991, tijdens het wekelijkse beraad op het ministerie in Den Haag onder voorzitterschap van de mij bekende secretaris-generaal B.R. Bot ging deze, uit ruim dertig leden bestaande ‘S-Staf’, ervan uit dat alles oké was. Enkele uren later lijden Van den Broek en staatssecretaris van Buitenlandse Zaken Piet Dankert een van de smadelijkste nederlagen ooit tijdens een voorzitterschap van de eg meegemaakt. In een persgesprek geeft de minister na afloop zelf toe: ‘We zijn afgegaan als een gieter.’ Piet Dankert deed er nog wat lacherig over, alsof het allemaal wel meeviel, schreef Meines.

De Haagse kliek die voor dit debacle verantwoordelijk was, bestond uit een kleine top van heren, die aan de vooravond van de grote klap in Brussel nog in Den Haag bijeen waren ge-

115 NRC Handelsblad, 2 oktober 1991.

[p. 123]

komen, te weten: premier Lubbers, diens raadsadviseur voor buitenlandse politiek mr. J.P.H.M. Merckelbach (al vele jaren niet weg te branden op Algemene Zaken), Piet Dankert, directeur-generaal Politieke Zaken mr. A.P. van Walsum, directeur-generaal Europese Samenwerking drs. Ch.R. van Beuge, hoofddirectie Europese integratie mr. J.J. de Visser, veiligheidsspecialist dr. H.A. Schaper, permanent vertegenwoordiger bij de eg mr. P.C. Nieman en de woordvoerder van het ministerie drs. D. Istha. Wat een collectie. Titels te over, heel wat generaals, but what about knowledge and brains? ‘Een buitengewoon sterk voorbeeld van zelfmisleiding,’ aldus kenschetst een hoge Britse diplomaat het product van het denkwerk van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag anno 1991.

Lubbers was over de hele zaak in verwarring vanwege alle tegenstrijdige informaties die hij kreeg. ‘Hoofdschuldige,’ aldus Meines, ‘blijft minister Van den Broek die, hoe verklaarbaar ook, zijn staatssecretaris te veel ruimte gaf en die niet ingreep voor het te laat was. Hij was gewaarschuwd door adviseurs uit zijn omgeving, ambassadeur Nieman voorop. Lubbers scheen besloten te hebben een reis langs Europese hoofdsteden te gaan maken om te proberen de schade voor het Nederlandse prestige te beperken. Van hieruit zijn de details moeilijk te beoordelen, maar dat er sukkels in Den Haag aan het roer van de Staat der Nederlanden staan, is geen nieuws.

In Nederland worden journalisten, die altijd braaf zijn geweest, begiftigd met een professoraat perswetenschappen. In gesprek met een andere lichtgewicht, Wout Woltz, deelt kersvers professor Jan Blokker van de Volkskrant, de lezers van nrc Handelsblad mee dat hij het gemiddelde niveau van onze journalisten te laag vindt.¹¹⁶ ‘Je komt ze nooit tegen, ze lezen geen boeken, gaan niet naar concerten. Een goed journalist moet uit vele vaatjes kunnen tappen.’ De man prijst zich bij Woltz aan als iemand met ‘diepgewortelde principes en een onkreukbare integriteit.’ Hij wil betrouwbaar worden gevonden ‘en die behoefte neemt toe.’¹¹⁷

Ergens anders lees ik dat oud-minister van Buitenlandse Zaken, Schmelzer over de beruchte nacht dat hij het kabinet liet don-

116 NRC Handelsblad, 12 oktober 1991.

117 In 2001 - tijdens het schrijven van dit deel - komt meteen de herinnering bij me boven dat Blokker in 1994 de opdracht aanvaardde een toneelstuk over Sukarno te schijven. Als ‘integer’ man nam hij de opdracht aan, ondanks het feit dat hij pas in 1984, veertien jaar na Sukarno's dood, voor het eerst naar Indonesië reisde. Redactie: Willem Oltmans stond niet alleen in zijn kritiek. Op 19 oktober 1991 gispte Marten Brouwer, hoogleraar Politicologie aan de Universiteit van Amsterdam in NRC Handelsblad deze omstreden benoeming in het artikel: NATIONALE CLOWN WORDT HOOGLERAAR PERSGESCHIEDENIS.

[p. 124]

deren, schreef dat hij vooraf de fractie vroeg hem vijf minuten alleen te laten.¹¹⁸ Hij wilde gewoon even zonder paperassen in zijn kantoor zitten. ‘Zoals bij alle voor mij wezenlijke besluiten bid ik, want ik blijf verantwoordelijk en kan niets afschuiven op ondermaanse of bovenaardse krachten. Nog een keer overzie ik de situatie.’ Wanneer je dergelijke pathologische ontboezemingen leest anno 1991, denk ik aan mijn vrienden, de psychohistorici in New York, die herinneren aan het feit dat de farao's van Egypte luisterden naar de stemmen van hun diverse goden bij het nemen van besluiten. Of aan mijn vriend Arnold Hutschnecker, die er jarenlang voor pleitte in The New York Times dat men aspirant-politici zou testen in welke staat hun bovenkamer verkeerde.

Nadine Gordimer, die de Nobelprijs voor literatuur kreeg en door De Klerk hiermee werd gefeliciteerd, heeft zich en passant aangesloten bij het anc.¹¹⁹ Dit is voor mij onbegrijpelijk omdat het anc bestaat uit een rag-tag van communisten en idioten met hier en daar een enkele heldere geest. Nadine heeft zich altijd tegen apartheid gekeerd en zegt nu: ‘Now it is a matter of carrying a card,’ maar in wezen voelde zij zich een leven lang één met hen. ‘I am constantly staggered by Nelson Mandela,’ zegt zij. ‘He is an amazing phenomenon.’¹²⁰

Een artikel van Charles Krauthammer in hetzelfde nummer van Time draagt de kop: the man who loved dictators. Met Moskou gebeurde eigenlijk hetzelfde als met Irak. Het Witte Huis maakte aanvankelijk geen bezwaar tegen de inval in Koeweit, maar in tweede instantie werd dit teruggedraaid. Het Witte Huis van Bush heeft aanvankelijk de kaarten gezet op Michail Gorbatsjov. Jeltsin werd eerst weggezet als lichtgewicht en demagoog, wat hij ook is, maar geheel onverwachts maakte Washington vervolgens een draai naar Jeltsin. Ik ben ervan overtuigd dat mijn analyse juist is dat dit in beide gevallen gebeurde na ingrijpen van de cia, wat we kunnen noemen na ingrijpen van de ‘rode knop’ van de vs, zoals door Wise, Ross, Prouty en vele anderen uiteengezet. Maar die conclusie trekt Krauthammer niet. Hij onderstreept wel met kracht dat de regering-Bush een duidelijke voorkeur heeft voor dictators en ‘strong men’ zoals Somoza en Marcos, dus anti-communisten (alsof Suharto en Mobutu niet bestaan). Krauthammer

118 NRC Handelsblad, 5 oktober 1991. Redactie: De Nacht van Schmelzer vond plaats op 13/14 oktober 1966.

119 Time, 14 oktober 1991.

120 In 1991 deelde ik die mening niet met haar. Nu, in 2001, ben ik het echter wel met haar eens.

[p. 125]

beschuldigt Bush er verder van dat zijn voorkeur voor dictators zelfs heeft geleid tot het besluit om Saddam in het zadel te houden en Irak niet werkelijk te verslaan bij de Golfoorlog. Krauthammer slaat door wanneer hij Bush associeert met ‘snobbery’ om goede maatjes met wereldleiders te willen zijn. Bush is een superkloot, maar dit is onzin. Een andere reden om Saddam staande te houden, zou zijn dat het accent bij Bush op het element orde van zijn nieuwe wereldorde zou liggen. Ik geloof dat evenmin.

In 2001 teken ik hier bij aan dat Bush in 1991 tegen iedere prijs een tweede termijn op het Witte Huis wilde veiligstellen. Duizenden gesneuvelde militairen in een oorlog met Irak zouden hem die kans op een tweede termijn ontnemen. De afrekening met Saddam moest echter tien jaar wachten. Mijn inschatting in februari 2001 is namelijk dat vader Bush met behulp van de geheime diensten zijn nincompoop-zoon de troon bezorgde om via hem en zijn voormalige cronies Cheney en Powell het onafgemaakte werk in Irak alsnog tot een in zijn ogen bevredigend resultaat te brengen.

Christopher Ogden spreekt over africa's second wind.¹²¹ De eerste ‘wind’ volgde dertig jaar geleden op de redevoering van de Britse premier Harold Macmillan dat er een einde was gekomen aan het kolonialisme in Afrika. Binnen de kortste keren viel dit continent in 52 staten uiteen. Van one man one vote kwam weinig terecht en overal verrezen marxistische staten of militaire dictaturen. De fameuze aartsbisschop Desmond Tutu verzuchtte zelfs: ‘There is less freedom in Africa than during colonial times.’ Volgens Ogden waait er thans een tweede wind over Afrika om aan totalitaire regimes van Ethiopië (marxistisch) tot Zaïre (pro-Westers) een einde te maken. Ik denk dat Afrika van het model van de parlementaire democratie nog de komende honderd jaar verschoond zou moeten blijven. Het werkt in het rijke Westen al niet, laat staan in Afrika.
Ik heb Jan Sampiemon van nrc Handelsblad, de laatste der Mohikanen van het André Spoor-team, een aantal telegrammen van Buitenlandse Zaken gezonden en ontvang zijn antwoord gedateerd 17 oktober 1991.¹²² Ben teleurgesteld, ook omdat hij de stukken terugstuurt alsof hij ze niet in huis wil hebben. Is dat de steun van collega's, die mij in mijn komende gevecht met de staat te wachten staat? En Sampiemon behoort tot degenen, die me kennen en dus beter moeten weten.

121 Time, 14 oktober 1991.

122 Zie bijlage 53.

[p. 126]

Ik maakte een avondwandeling en liep tegen een danser aan, Allan van den Berg (28), die de slavenjongen danste in Spartak van Khatchaturian. Hij maakte een aantal opmerkingen. ‘Having an interest in South Africa is not enough, you have to be a product. If you have brains in this country, they don't want you. This is a country of men, black and white, who have not come to terms with their feelings. The rampant violence of all these angry men is the result. They also have small penises and may be that is why they are so sexy. Their women folk behave like little girls.’ Hij imiteerde de stemmetjes van de dames in Pretoria. Hij was van mening dat het land van boven tot onder corrupt was. Het geweld zou het hele land overspoelen. Misschien dat er over tien tot vijftien jaar een wat meer leefbaar klimaat zou ontstaan. ‘South African men are engaged in this macho race to prove themselves at all costs, look at how they drive cars. Look at what they are doing to themselves.’ Er wordt met babyolie gemasturbeerd in slaapkamers. En zoals zwarten zich gedragen, worden Afrikaners ook nog facisten meende hij. Ik zou Allan graag terugzien.

23 oktober 1991

Arthur Ashe heeft na een bezoek aan Zuid-Afrika gezegd dat de sancties tegen Zuid-Afrika moeten blijven. Ook mogen Zuid-Afrikaanse sporters volgens hem nog niet aan internationale wedstrijden meedoen.

Typerend voor het politieke leven aan het Binnenhof - en de Nederlandse mind - is dat de hele volksvertegenwoordiging achter het soep-met-ballen-beleid en -optreden van Hans van den Broek en Piet Dankert blijft staan. Den Haag heeft na felle kritiek van bijna de gehele eg het Nederlandse ontwerpverdrag voor de Europese Politieke Unie ingetrokken.

Daan Dijksman vraagt of ik voor hp/De Tijd vier pagina's over het meewerken aan jfk van Oliver Stone wil schrijven.

Ook Japan heeft de sancties tegen Zuid-Afrika opgeheven, waar het anc en cosatu razend over zijn. De schreeuwlelijken van het anc vertegenwoordigen het bekende holle-vaten-klinken-het-hardst-circuit in dit land. Hoe eerder Zuid-Afrika weer normaal wordt opgenomen in het wereldhandelsverkeer, hoe meer de misdeelde zwarte meerderheid zal meeprofiteren van een toegenomen welvaart. De blokkades moeten eerst en zo snel mogelijk weg.

Een olifantentemmer beweert op televisie met een volkomen ernstig gezicht dat hij de waardigheid van het dier in acht neemt. Tezelfdertijd demonstreert hij hoe hij ze leerde om met

[p. 127]

een poot op een ton te staan. Wreedheid tegenover dieren wordt als misdaad bestempeld, meent de omroepster. Niet te geloven, allemaal in een tijdsbestek van een paar minuten en niemand merkt iets bijzonders.

24 oktober 1991

Volgens de propaganda is er nu 20 jaar vrede in Cambodja. De nieuwsprogramma's delen de kudde mede dat sinds de ussr zich uit Zuidoost-Azië terugtrok, de rust kon terugkeren. Over wie de oorlog in Cambodja feitelijk begonnen, Nixon en Kissinger, rept niemand meer. Nu, nadat twee miljoen Aziaten daar zijn omgekomen, doet vooral Washington of zij van de prins geen kwaad weten. Het is een verschrikking zoals het nieuws aan de kuddes rond de wereld wordt gepresenteerd. Amerika wordt voorgesteld als de grote redder van het koninkrijk Cambodja.

Er zijn weer eens negen mensen gedood en 36 gewond tijdens onlusten uitgebroken in de treinen tussen Johannesburg en Soweto.

Vanmorgen was voor de zoveelste keer mijn telefoon afgesloten. Dergelijke problemen worden door het afluisteren veroorzaakt. Ik was razend en heb voldoende stampij gemaakt, zodat na een half uur de lijn weer open was. Op Amerbos heb ik jarenlang hetzelfde gedonder gehad. Toch verwondert het me altijd weer, omdat ik weiger er rekening mee te houden dat ik word afgeluisterd en nog wel om helemaal niets, want ik ben en blijf een open boek.

Acht miljoen werklozen in de vs, het lichtende voorbeeld bij uitstek voor de rest van de wereld.

De pianist Niels Viljoen, die ook op Circle Court woont, is teruggekeerd van een bezoek aan zijn ouders op de boerderij in Oranje Vrijstaat. Voor het eerst heeft zijn vader hem nu ook geadviseerd, als hij er kans toe ziet, het land te verlaten. De ouderlijke boerderij is ook niet meer veilig. Zijn moeder durft de werknemers niet meer naar hun township terug te brengen met de auto. Zelfs de politie gaat de townships niet meer in. Ik denk ook dat de situatie met de dag meer uit de hand loopt. De media puilen uit van de misdaad en de anarchie in het land. Pretoria doet niets en kan hier ook waarschijnlijk niets tegen uitrichten. Er heerst een dolle dinsdag-stemming die permanent dreigt te worden. De Afrikaners zitten op een harakirimissie. Als lemmingen laten zij zich afslachten. De agressiviteit en redeloosheid in het bewustzijn van alle mensen in dit land neemt over en weer in een collectief crescendo toe. Het dreigt een

[p. 128]

vorm van razernij te worden die alle controle mist. Krijg je die chaos ooit weer terug in het gareel?

Edwin van Wijk kwam langs met de klacht dat zijn vriend ‘totally committed’ aan het werk in Club 58 was, en gebruikte zelfs het woord ‘geobsedeerd’. Hij beschreef hoe Peter 's avonds de rapporten schrijft en de tent afsluit en nauwelijks meer hoort wat Edwin tegen hem zegt. Wanneer Peter dan in het holst van de nacht thuiskomt, moet hij eerst alles vertellen wat er is gebeurd, dan heeft hij trek en wordt er gegeten en ze slapen meestal van 6.00 uur tot 15.00 uur. De eigenaar had tegen Edwin gezegd: ‘Peter is totally committed, he is a god's gift to the club.’ Ik maakte eruit op, Edwin langzamerhand van haver tot gort kennende, dat het hem ergerde en hij zich tekort gedaan voelde nu Peter eindelijk weer werkt, weer helemaal zichzelf wordt, bezig is, en voor het permanente geleuter van Edwin nu eens geen tijd heeft. Ik dank de hemel dat Peter weer helemaal op dreef is. Ik blijf echter uitermate bezorgd dat er geen afdoende bescherming voor hem is bij de huidige golf van misdaad, daar in dat gebouw in het hartje van Hillbrow.

Ik vroeg Edwin op de man af of hij eigenaar Tommy er niet van kon overtuigen Peter meer veiligheid te geven. Al gebeurt dit maar rond de tijd dat de club 's nacht wordt gesloten. Bandieten denken dan misschien hun slag te kunnen slaan met het geïncasseerde geld. Edwin gaf gewoon aan dat hij niet stond te trappelen om anderen perikelen aan te snijden, zoals bijvoorbeeld meer bescherming voor Peter, omdat hij met Tommy in onderhandeling is over de mogelijkheid een gedeelte van het gebouw voor een eigen clubje te kunnen inrichten. Ik werd inwendig razend. Edwin is enig kind geweest, bij Peter waren ze met elf kinderen. Er ligt een wereld van verschil tussen die twee jongens. Maar ik wil niet dat Peter is zijn dooie eentje 's nachts met 15.000 rand en die gigantische bos sleutels over straat gaat.

25 oktober 1991

Om 06.30 uur, toen ik begon te werken, hoorde ik Peter en Edwin de deur afsluiten om te gaan slapen. Ben trouwens in een andere wereld met herinneringen op te schrijven. Vooral nu ik bezig ben met het heengaan van mam en de zorg voor haar achtergebleven hondje Keke.

Ik heb die fijne mijnheer Bot op Buitenlandse Zaken tijdens het schrijven aan mijn Memoires en het lezen van de gestuurde documenten maar weer eens exact geschreven waar het op staat.¹²³

123 Zie bijlage 54.

[p. 129]

Dat kennen ze niet meer in Den Haag. In overheidskringen handhaaft men zich slechts door een loopje met de waarheid te nemen, zelfs tegenover elkaar.

Ook The Citizen ziet niet hoe de toenemende anarchie zou kunnen worden teruggedraaid.¹²⁴ Gisteren, in het artikel more violence, concludeerde het blad: ‘There is too much hatred in the air. Zulus retaliate for the killing of Zulus: Xhosas retaliate for the killing of Xhosas.’ De krant schreef dat indien het geweld niet wordt ingedamd, het land ten prooi zal vallen aan totale anarchie.

Kolonel Oliver North zit bij Larry King. Hij heeft een boek geschreven Under Fire.¹²⁵ Het Pentagon, de cia en de National Security Council wilden niet dat de ex-marinier zijn verhaal deed over het notoire Iran-Contra-schandaal, waarbij aan aartsvijand Iran wapens werden verkocht om de vrijlating van de Amerikaanse gijzelaars in Teheran te bewerkstelligen, terwijl met de opbrengst de Contra's in Nicaragua werden bewapend. Hij is akkoord gegaan met de overheidscensuur op wat hij had te vertellen. Hij moest dus, met enkele anderen, opdraaien in deze affaire om president Ronald Reagan vrijuit te kunnen laten gaan. Hij werd veroordeeld, en is achteraf van mening dat hij door zijn baas is verraden en in de steek gelaten. Reagan had aan zijn beproeving een einde kunnen maken, door hem een pardon te geven, en het onderzoek naar de achtergronden van deze smerige affaire stop te zetten.

In Time vertelt hij hoe bij het uitbreken van de rel Reagan hem opbelde en glashard zei: ‘Ollie, you have to understand, I just didn't know.’¹²⁶ Maar nu, vijf jaar later, is kolonel North meer dan ooit ervan overtuigd dat Reagan loog en van de hele affaire exact op de hoogte was. Ondertussen wordt North nu wel miljonair in het lezingencircuit, en krijgt een beperkt aantal mensen wellicht in de gaten wat Washington werkelijk allemaal uithaalt. Maar het uiteindelijke effect van lezingen is te verwaarlozen, als je het kiezersvolk als een kudde beschouwt. De meeste Yanks zijn alles allang vergeten en te druk met de eigen besognes om bijvoorbeeld ‘een vervelend boek over vervelende zaken’ aan te schaffen, laat staan te lezen.

Hans Sondaal repte met geen woord over mijn initiatief een Nederlandse pianist naar het unisa-pianoconcours te krijgen.

124 The Citizen, 24 oktober 1991.

125 Oliver North, William Novak, Under Fire, An American Story, HarperCollins, New York, 1991.

126 Time, 28 oktober 1991.

[p. 130]

Ook die moeite was dus voor niets. Hij vertelde dat zijn zoon in Pretoria was geweest. ‘Hoe oud is hij?’ vroeg ik.

‘Eenentwintig.’

‘Maar goed dat ik hem niet ben tegengekomen,’ wierp ik de zaakgelastigde toe, die ook die clou niet begreep. Tussen neus en lippen gaf hij Piet Dankert ook nog de schuld van het debacle in Brussel. Ik geloof er niets van. Hans van den Broek is het rund dat hier op de eerste plaats verantwoordelijk voor is. Hij had de leiding.

Pick & Pay looft zeven Volkswagens als prijzen uit. Ik weet niet of dit verstandig is in een land met 28 miljoen zwarten (als het er niet meer zijn), waarvan bijna de helft werkeloos is. Het zaait nodeloos afgunst en haat tussen rijk en arm.

In Polen doen driehonderd politieke groeperingen aan de verkiezingen mee. Van het ene in het andere uiterste.

In Den Haag zal de regering aan 6.500 dienstplichtige militairen die tussen 1943 en 1945 krijgsgevangen zijn geweest, ieder zegge en schrijven een eenmalige vergoeding van zevenhonderd gulden geven. Hoe durven ze? Illustratiever kun je het Hollands denken niet krijgen!

Het anc is tegen het deelnemen van Zuid-Afrikaanse surfers bij wedstrijden in Australië. Belachelijk.

26 oktober 1991

Ben aan het verhaal over Oliver Stone voor de hp/De Tijd begonnen, want Daan Dijksman geeft 2.000 gulden voor 3.000 woorden en dat helpt.

Elfra Erasmus van Beeld wipte binnen. Het harakirigedrag van Afrikaners heeft volgens haar veel met schuldgevoelens tegenover de zwarte bevolking te maken. Er hangt een sfeer van fatalisme over het land. Ze vergeleek het met een kar (auto), die met defecte stuurinrichting een berg komt afstormen, waarbij iedereen wacht op de onvermijdelijke crash, om daarna te gaan bekijken wat er gedaan kan worden om de schade te beperken. Dat er vanuit Pretoria als versteend op de gebeurtenissen wordt gereageerd, wijt zij aan een dergelijke fatalistische verzuchting van de regering: ‘dan moeten er maar doden vallen.’ Zij was het eens met mij dat het anc de aarzeling vanuit Pretoria interpreteert als een vorm van zwakte en deze situatie in eigen voordeel benut.

Ook The Citizen schrijft dat de toekomst van het land nu echt in het geding is. De regering had de plannen voor de grondwetswijziging ingediend, maar het anc heeft ze onverkort van de hand gewezen, want Mandela en de zijnen willen alleen een

[p. 131]

zwart meerderheidsbewind, en daarmee basta. Er zouden hierover geen onderhandelingen mogelijk zijn. De zaak zit nu muurvast, zoals deze krant constateert. De chef-staf van de sadf, generaal Kat Liebenberg heeft nogmaals benadrukt dat er onmiddellijk een einde moet komen aan het opleiden van Umkhonto we Sizwe-soldaten tot terroristen.

Elfra kwam regelrecht van haar les in Zoeloe. ‘Wist je,’ zei ze, ‘dat als een Zoeloe een Suthu begroet hij zegt: “How are you animal?”’ Dit schijnt zo te horen.

Dikwijls denk ik bij het schrijven aan mijn Memoires: waar ben je mee bezig? Sinds mei heb ik 1.600 a4'tjes getypt. Met welk doel? Op het eerste gezicht mag het er nutteloos of overbodig uitzien, maar op een of andere manier weet ik zeker dat ik dit moet doen en tot het einde toe moet volbrengen. Maar het is een ongelooflijke berg werk om te verzetten. Werk dat niet gericht is op deze generatie, want al mijn leeftijdsgenoten knokken uitsluitend voor hun eigen straatje. Mijn weg richt zich niet op het heden, maar op een moment in de toekomst, bijvoorbeeld over honderd jaar. Daarbij weet ik dat het er niets toe doet wat ‘men’ van me heeft gezegd of gedacht. Ik weet dat ik verantwoordelijk heb geleefd, in ieder geval zo verantwoordelijk mogelijk, menselijke omstandigheden in aanmerking genomen. Fuck the present-day world is mijn motto.

27 oktober 1991

In Champions viel een blonde kerel met een snorretje steeds om mijn hals. ‘Ik ben van een luchtmachtbasis,’ zei hij. Later kwam hij me halen en wilde naar bed. Maar wat te beginnen met een lekkere kerel die straalbezopen is? Later stond Toto, de Congolees opeens voor me, zoende me en wilde zijn tong in mijn bek steken. Hij was wel weer even aantrekkelijk als toen. Toch kan je 95, nee 99 procent van wat naar Champions komt afschrijven. Ik doe liever niets, dan iets doen om het maar te doen.

Begon te schrijven en ben over alles wat ik nu over mam lees precies zo in tranen als toen in 1974. Zoals toen zij de laatste keer in 1974 met haar hondje bij me op Amerbos logeerde. Ik nader trouwens 1975. Tot zover kan dit me niet meer worden afgenomen.

Rex Gibson schrijft in de Sunday Times dat ‘politicians fiddle while South Africa burns.’¹²⁷ Zo is het exact. ‘Muddled thinking, muddy excuses and petty animosities are bedevilling all

127 Sunday Times, 27 oktober 1991.

[p. 132]

progress to peace,’ schrijft Gibson. ‘Political figures on every side are so busy scoring points and fighting shadows that they are fast losing sight of their primary obligation to ordinary people.’

Heb de moeder en zus van Peter, nu hij zelf niet tot schrijven komt, een zo geruststellend mogelijke brief geschreven.

28 oktober 1991

Strobe Talbott schreef in Time dat Jevgeni Primakov, die nu de buitenlandse arm van de kgb leidt, zou hebben voorgesteld om een samenwerkingsverband met de cia op te zetten.¹²⁸ Ik heb Primakov vijftien jaar geleden voor het eerst ontmoet en geïnterviewd toen hij directeur was van het Instituut voor Arabische Studies van de Academie van Wetenschappen van de ussr. Geen haar op mijn hoofd heeft toen kunnen bedenken dat ik binnen zo korte tijd een reportage in Time zou lezen, waarin diezelfde Primakov een dergelijke gedachte zou uiten. Nu de Koude Oorlog grotendeels is beëindigd, zoekt de cia naarstig naar ander emplooi, zoals de strijd tegen terrorisme, tegen de handel in drugs of tegen de clandestiene verspreiding van nucleaire kennis. Eigenlijk ben ik met stomheid geslagen dat een toch ervaren en internationaal perfect georiënteerde Rus van het ancien régime (dus het cpsu-bewind) de naïeve gedachte poneert het op een akkoordje te kunnen gooien met de cia.

Ik heb Oliver Stone nu maar eens een brief op straffere toon gestuurd om hem eraan te herinneren dat hij eigenlijk nog altijd met me moet afrekenen.

Turkmenistan splitst zich definitief af van de ussr. Michail Gorbatsjov zal toch bepaald niet als genie de geschiedenis ingaan. Intussen zijn in Polen bij de eerste ‘vrije’ verkiezingen maar veertig procent van de stemgerechtigden hun stem gaan uitbrengen. Hoe zou een one man one vote-verkiezing hier eigenlijk verlopen?

Des te meer moorden op caféhouders in de media verschijnen, hoe bezorgder ik over Peter ben in Club 58. Die baan is geen ongeluk waard. We moeten hier weg. Hillbrow verandert in een zwarte sloppenwijk. Op het postkantoortje zijn nu 95 procent van de klanten zwart. Sommigen stinken een uur in de wind. Over twee jaar kan je hier niet meer wonen. Zwarten flikkeren alles wat los en vast zit op straat.

Eindelijk belde Wim Pretorius van Satour weer eens. Hij liet

128 Time, 14 oktober 1991.

[p. 133]

duidelijk merken het niet langer eens te zijn met het beleid van De Klerk en dat is in zijn geval opmerkelijk. Wim is een diehard Afrikaner, zeer loyaal en patriottisch gezind, maar is ook overtuigd dat het roer om moet. Het halfslachtige gedoe vanuit Pretoria doet toch veel Afrikaners naar rechts zwenken, die aanvankelijk openstonden voor een koerswijziging. Hij gaf me een hint dat ik er waarschijnlijk beter aan zou doen ook zelf naar Holland terug te gaan. Ik zei het er hartgrondig eens mee te zijn.

29 oktober 1991

Het is te bespottelijk voor woorden dat het anc het in haar hoofd haalt een zogenaamde waarschuwing naar Israël te sturen, omdat dit land bepaalde onderdelen voor raketten aan Pretoria levert. Mandela & co. eisen van Israël dat alle militaire samenwerking met Zuid-Afrika onmiddellijk wordt beëindigd. Alsof het blanke minderheidsregime - of anders Israël wel - zich iets van het anc zal aantrekken wanneer het niet alleen om militaire samenwerking gaat, maar ook om de traditionele wederzijdse banden tussen Israël en het voormalige apartheidsregime. De Zuid-Afrikaanse inlichtingendienst en de Mossad werken traditioneel nauw samen.

De Sunday Star heeft uit de The Observer een artikel van Andrew Stephen overgenomen om George Bush, naar wie velen nog altijd kijken als Mr. Integrity, te omschrijven als de man die liegt om beoogde politieke doelen te bereiken.¹²⁹ ‘It is now the norm in Washington,’ aldus het Britse weekblad, ‘to the ruthless and now jubilant Bushites, the ends thus now justify the means in American politics. Bush is now the unquestioned and

129 Sunday Star, 27 oktober 1991.

[p. 134]

peerless master of the political gutter.’ Het ging in 1991 om de benoeming van een zwarte rechter, Clarence Thomas, die een zwarte dame, Anita Hill, in haar achterste had geknepen en om die reden voor velen onacceptabel was geworden om een zetel in het Opperste Gerechtshof te gaan innemen. Het spel dat Bush vervolgens speelde om de benoeming erdoor te drukken, beschrijft Andrew Stephen als een politiek bloedbad, waarvan men nooit eerder een vergelijkbaar geval in de vs had beleefd. Er is weer eens een onzinboek over de moord op jfk verschenen. Joseph Califano heeft geschreven dat Lyndon Johnson ervan uitging dat Fidel Castro verantwoordelijk was voor de moord op Kennedy, omdat anders jfk de Cubaanse leider had laten vermoorden. Eigenlijk geloof ik niet dat lbj ooit iets dergelijks imbeciels heeft gedacht. Er blijven maar boeken in de vs over de Kennedy-affaire verschijnen en uiteindelijk weet niemand meer wat er werkelijk gebeurd kan zijn.

The Citizen publiceert een negatief artikel over de Doowah Girls, de nieuwe show in Club 58, die Peter leidt.¹³⁰ Maar Gordon Engelbrecht kamt alles af wat daar gebeurt.

Een vriend van Peter, Michael exploiteert een videowinkel vlakbij Club 58. Een groep zwarten had het Chinese restaurant boven de winkel overvallen en de eetgelegenheid aan flarden geschoten. Michael had de eigenaar geholpen met het opruimen van de plassen bloed. Voor mij is dit de druppel. Er moet nu iets gebeuren met Peters veiligheid. Het moet snel besproken worden. Peters moeder rekent op mij.

130 The Citizen, 29 oktober 1991.

30 oktober 1991

Mobutu Sese Seko is een basterd en een cia-puppet, maar wat de Belgen daar doen kan niet. De president zond een ultimatum naar de Franse en Belgische militairen om het land onmiddellijk te verlaten. Dit werd gewoon geweigerd met de mededeling dat eerst de evacuatie van buitenlanders die weg wilden, moest worden afgemaakt.

Professor Hermann Giliomee van de Universiteit van Kaapstad schreef een artikel in The Star om bij de regering in Pretoria te pleiten voor de noodzaak van geven en nemen bij de komende onderhandelingen met de zwarte meerderheid.¹³¹ Enerzijds moet de np leren dat een overdracht van macht onvermijdelijk is. Anderzijds dringt de achterban van de regerende partij er met klem op aan geen machtsoverdracht te bewerkstelligen voor ‘the overall framework in the country is stable.’ F.W. de

131 The Star, 30 oktober 1991.

[p. 135]

Klerk en zijn collega's zijn zich meer dan bewust aan welke gevaren de blanke minderheid zal bloot staan, als zij de macht en controle over Zuid-Afrika verliezen en de speelbal zouden kunnen worden van een overweldigende meerderheid met geheel andere normen en waarden.

‘At one stage or another the np will have to accept that the decisive step toward democracy is the acceptance of uncertainty and of the fact that it cannot control the outcome of an election.’ Giliomee waarschuwt dat de regering De Klerk met een aantal onontkoombare factoren te weinig rekening heeft gehouden, zodat er voor het anc weinig anders opzat dan met stakingen te dreigen en onrust te veroorzaken opdat Pretoria de nieuwe realiteiten in het land onder ogen zou zien.

De Weekly Mail komt met een omslagartikel van Philip van Niekerk (ik laat hem doorgaans links liggen, omdat hij openlijk de zijde van het anc kiest) a nation poised to explode. Hij betoogt dat de zwarte woonoorden op het punt staan te ontploffen, omdat Pretoria tekortschiet om bewoners de veiligheid te bieden waarom men schreeuwt. Bovendien, als de politie optreedt, worden al te dikwijls juist als helden beschouwde activisten gedood, zoals dit weekeinde in Soweto Vuyani Mabaxa, waardoor de anti-regeringgevoelens alleen maar worden aangewakkerd.

De Sunday Times stelt dat de veiligheidstroepen niet in staat zijn de orde te handhaven en dat de situatie in het land neerkomt op de beginfase van een burgeroorlog.¹³² Er bestaat geen recht en orde meer, maar wat de krant nog zorgwekkender vindt, het ontbreekt Pretoria aan ‘moral authority’ over het land. De Sunday Times schrijft ook dat het anc zich vergist als ze ervan uitgaan dat wanneer ze in een interimregering zeggenschap over politie en leger krijgen, ze kunnen optreden tegen de Zoeloes van Inkhata en tegen verschillende blanke organisaties, zoals de Afrikaner Weerstandsbeweging. Wanneer Mandela & co. hiervan uitgaan, verkeren ze in het rijk der fabelen. ‘Unless power is transferred on conditions acceptable to the white population, including civil service, police and army, the result will be a coup or full scale civil war.’ Ik denk dat hier in een notendop de situatie in Zuid-Afrika is samengevat.

Ik ben nauwkeurig gaan kijken bij Club 58 wat er moet gebeuren om Peters veiligheid te garanderen.

132 Sunday Times, 30 oktober 1991.

[p. 136]

31 oktober 1991

Heb gisteravond een uur met Edwin gesproken, die vertelde volkomen rijp te zijn om Zuid-Afrika te verlaten.¹³³ Ik heb zijn medewerking gevraagd om Peters situatie veiliger te maken, maar hij was van mening dat ik een morele schuld op zijn schouders legde door hem medeverantwoordelijk te houden als er iets zou gebeuren. Bovendien bracht hij weer naar voren sensitieve onderhandelingen te voeren voor een eigen club, annex die van Peter, dus hij had geen zin om dit te doorkruisen met eisen omtrent Peters veiligheid. Ik vind dit onterecht en zal zelf moeten handelen en wel meteen. Peter zal met enige kracht wakker geschud moeten worden. Heb zijn zus Trees de details geschreven.

Ik heb Stuttafords gebeld om te informeren wat de kosten zouden zijn om met ons hebben en houden naar Nederland terug te keren.

133 Dat zei hij toen. In 2001 zit hij er nog steeds met Peter.

1 november 1991

Heb Peter een semi-ultimatum geschreven. Edwin zei dat hij niet boos was, maar wel nogal geschokt door de toon. Godzijdank steunt Edwin me in deze. Ik moet als een leeuw voor Peters leven knokken. Moest gewoon achter de piano gaan zitten om te kalmeren.

Kan me niet concentreren. Schreef een stukje voor De Journalist over de rol van de bvd in de journalistiek, en nam Raymond van den Boogaard als voorbeeld.

De negende van Mahler doet me stoppen met schrijven, maakt me stil, en ik denk in tranen na over het plotselinge in het niets opgaan van broer Theo. Misschien is het wel zo dat wanneer je eenmaal echt oud bent geworden, je zelfs naar de dood gaat verlangen. Wat heb ik dan gewrocht? Een dagboek. Een zeer trouw dagboek.

2 november 1991

De ochtendbladen verzieken het begin van iedere dag met de eentonige litanie van moord en doodslag. De houding van de regering is onverklaarbaar. Er wordt geen vinger uitgestoken om de veiligheid in het land voor de mensen te vergroten, laat staan te garanderen. Was even buiten om vis voor de poes van Peter te halen, toen ik een zwarte jongen met een gebroken bierfles in de hand een blonde Afrikaner op Twist Street achterna zag zitten.

[p. 137]

Elfra Erasmus kwam voor een kopje Douwe Egberts. Ook zij begrijpt niets van de stilte en het uitblijven van acties vanuit Pretoria bij de bestrijding van de misdaad. Ik vroeg haar, hoe zij het zou beleven om straks op televisie te zien dat de Union Buildings bevolkt zullen zijn door zwarte dames en heren. Zij dacht na alsof zij dit beeld van overgave nooit eerder had opgeroepen. Tenslotte antwoordde zij: ‘Well, if that were to happen, we will have to learn to live with it.’ Zij leek te berusten in haar lot. Dit was haar land. Wat kon ze eraan doen? ‘I have nowhere else to go,’ zei ze gelaten. Elfra had nooit van Eldridge Cleaver gehoord, laat staan van de Black Panthers. Die informatie is het publiek in Zuid-Afrika uiteraard onthouden in de hoogtijdagen van apartheid.

Ismail, de modeontwerper van Indiase afkomst, kwam naar mijn flat. Hij vertelde de avondjaponnen te hebben gemaakt voor Edwin van Wijk voor diens optredens als de Baroness von Reefenhausen. ‘Actually, I worked for Edwin to have a chance to see Peter,’ zei hij. Hij bleef slapen, maar van vrouwelijke types word ik niet warm of koud. Ismail is nu bovendien getrouwd en heeft een dochtertje van drie jaar.

Pik Botha gaat naar Moskou. Aeroflot en saa hebben een samenwerkingsovereenkomst gesloten. Tien jaar geleden nog totaal ondenkbaar. Het kan verkeren.

3 november 1991

Ik ben me terdege bewust dat ‘men’ het voor compleet idioot zal houden dat ik denk eens 35 delen Memoires uit te zullen geven. Om er maar niet bij stil te staan, wie uiteindelijk alle 35 delen zal lezen. Veel mensen komen in hun leven niet eens toe aan het lezen van 35 boeken.

In zijn brief van 14 oktober beklaagde Bot zich over de toon in mijn brieven, maar wat verwacht die mijnheer eigenlijk wanneer ik iedere dag als ik in de documenten uit Den Haag blader, nieuwe bewijzen vind van misdadig gedrag van de overheid tegenover mij, als eenling en als journalist? Op 31 oktober heb ik de heer Bot een nieuwe brief geschreven, dat zolang zijn ministerie niet toegeeft onrechtmatig te hebben gehandeld, ik mij in oorlog beschouw met de hele Haagse bende.¹³⁴ Ik speel met de gedachte dat als ik erin slaag enige compensatie te krijgen voor de niet nagekomen afspraken om me weer op Amerbos te vestigen. Later kan ik dit huis dan aan Peter nalaten. Komt er vervolgens een regeling met Den Haag, dan kan ik

134 Zie bijlage 55.

[p. 138]

iets dergelijks voor Ed doen. Misschien kan ik zelfs een vast subsidie regelen om de uitgave van mijn Memoires zeker te stellen. Ga eerst fietsen (voor de frisse lucht) en dan door met schrijven.

4 november 1991

Heb ten einde raad eigenlijk opnieuw een brief aan De Klerk geschreven. Eén woord van hem is toch voldoende om mijn zaken te regelen? De vriendschap waarmee hij me vorig jaar op Tuynhuys ontving, is omgeslagen in complete onverschilligheid. Wat is er gebeurd?

Er zijn 1.600 game farmers in Zuid-Afrika. Dat zijn basterds die een stuk natuur afrasteren, daar een verscheidenheid van wilde dieren insturen, om vervolgens tegen fabelachtige prijzen toeristen als ‘jagers’ binnen te laten, die er leeuwen en luipaarden kunnen gaan vermoorden. Dat er volwassen mensen zijn die anno 1991 een dergelijk tijdverdrijf zoeken, is te bespottelijk voor woorden. Een idioot schoot 48 van de 52 types beschikbare dieren af, en minister Pienaar reikte de man nota bene de hunters trophee of the year uit. Breinen van mensen blijven lichtjaren achterlopen op nieuwe realiteiten.

Terwijl ik naar Mahler luister, besef ik dat, ook al is affectie niet per ons op een schaaltje af te wegen, van alle mensen van wie ik houd, die ik respecteer en omhels Eduard op de eerste plaats komt. Niemand heeft ooit zo dicht het ideaalbeeld van een lover benaderd als Eduard (tot de dood ons scheidt). Mijn relatie met Peter is anders. Al heeft Peter meer ringen aan de tree of his mind. Peter ontwijkt in belangrijke gevallen de waarheid, wat ik een onplezierige eigenschap vind. Eigenlijk moet je nooit iemand in je naaste omgeving met een ander vergelijken.

Ik zal Nelson Botile als hij komt boeken meegeven, waar ik niet meer aan toekom of die ik niet meer nodig heb, zoals Mario Rossi's boek over de derde wereld. Ik waardeerde Rossi als collega op het hoofdkwartier van de vn in de jaren vijftig en zestig zeer. Ook Hans Koningsberger over China en boeken over Algerije blijven nu in Soweto achter als ik terugga naar Holland. Ik kan niet alles blijven meeslepen.

Lieve brief van Eduard uit Guatemala waar hij op school zit om Spaans te leren. Ook Caroline Delgado schreef uit Madrid.

Botile blijft een uitstekende bron om uit de eerste hand informatie op te vangen over wat leeft bij de zwarte meerderheid. Hij zei ervan uit te gaan dat de inlichtingendiensten wisten dat uitgerekend hij me in zijn Mercedes naar Pretoria zal brengen. Eigenlijk is Botile een zwarte mijnheer, als bij ons de burge-

[p. 139]

meesters in oorlogstijd, die binnen het apartheidsregime meedraaide om voor zijn mensen voor elkaar te krijgen wat mogelijk was en intussen er zelf ook redelijk vanaf kwam. Soms heb ik hem verdacht van collaboratie met Pretoria, maar zijn huidige betrekkingen met het anc schijnen normaal te zijn, dus hem wordt van die kant niets kwalijk genomen. Maar waarom Botile zo gebeten is op Gatsha Buthelezi begrijp ik niet, want de Zoeloeleider heeft exact hetzelfde gedaan als hij, namelijk civiele betrekkingen met Pretoria handhaven om er maximaal voordeel en speelruimte voor de Zoeloes uit te slepen. ‘Did you ever hear this stupid man talk about liberation,’ riep Nelson uit. Wanneer je Buthelezi beluistert, weet je a) dat hij geen domme man is, integendeel en b) that he makes more sense dan alle anc ‘bonzen’ samen. Volgens Botile kwam de enige kans op ernstige problemen bij de hervormingsplannen van De Klerk van Buthelezi. ‘Willem, I told you often, a politician is a chameleon. Politicians make arrangements between themselves. They hit at each other by agreement, as De Klerk en Mandela are doing. De Klerk will never say publicly: why did you attack me unjustly at the Commonwealth Conference in Harare, or visa versa? That are the games politicians play.’

We reden vervolgens samen naar Pretoria. Hij berekende me slechts dertig rand voor de benzine. Om 13.30 uur bracht ik een bezoek aan Laubscher van Buitenlandse Zaken, die vergezeld werd door een amice binnen het ministerie van Christo Landman. Nelson en ik hadden geluncht in het Holiday Inn waar een mij bekende (zwarte) een grote pleister op zijn gezicht had. Hij was op straat door drie landgenoten aangevallen, die hem hadden willen beroven.

Ik hield bij de ambtenaren van Buitenlandse Zaken een vlammend pleidooi om mijn huidige situatie uiteen te zetten. Ze vonden het ook allemaal zeer, zeer spijtig wat me was overkomen en als optie wilden zij alsnog een ontmoeting met Hein de Villefort du Toit arrangeren. Ik antwoordde: ‘Die man nooit meer, dat is een verrader.’ De heren zeiden dat alle problemen uit communicatiestoornissen waren voortgekomen. Zij pasten juridische foefjes toe, waar ik al helemaal geen zin in had. Ik antwoordde dat ze me konden krijgen zoals ze wilden, oorlog of vrede. Ik overhandigde een memo met een overzicht en waarschuwde dat als de zaak in tien dagen niet geregeld was, ik rechtsmaatregelen zou nemen. Later zei Botile dat hij vermoedde dat de zaak uiteindelijk naar wens geregeld zou worden.

De staking tegen de regering kost het land miljarden. Zwarten

[p. 140]

maken er een vakantiedag van en flaneren in hun zondagse kleren langs de straten. Volgens Botile was de staking nodig om Pretoria duidelijk te maken dat de regering moet ophouden met het nemen van unilaterale besluiten.

5 november 1991

Israël heeft nieuwe nederzettingen gebouwd op de illegaal bezette Golanhoogten. Wat denken ze toch van zichzelf? Ze willen overleven in een Arabische wereld en misdragen zich van begin tot eind. Het bewijst voor de zoveelste keer dat Saddam gelijk heeft.

In The Citizen staat een schokkend bericht over een restaurant-manager, Clinton Botha (20), die door een groep rovers werd overvallen en sedertdien vermist wordt.¹³⁵ De politie onderzoekt wat er gebeurd kan zijn. Voor mij is dit aanleiding te handelen in Peters situatie. Ik heb het knipsel bij de kranten gedaan. Ik voegde er een ultimatum per brief bij.¹³⁶ Het is een open oorlogsverklaring die ik honderd procent meen. Ben er ontzettend onrustig over, omdat ik nog nooit zover ben gegaan, maar het moet. Straks is het te laat. Zijn moeder rekent ook op mij.

Later hoorde ik Peter en Edwin langs mijn flat lopen. Peter is geen echte vent. Na ontvangst van mijn brief had hij de telefoon moeten pakken en had hij moeten zeggen: ‘Willem, je hebt gelijk, ik zal onmiddellijk de nodige maatregelen nemen.’ Ik bracht de gehuurde video Silence of the Lambs in de videotheek van Michael terug. Ook hij was door panga swinging blacks overvallen. Er vielen gewonden, overal was bloed. Ik vertelde hem niet langer te tolereren dat Peter gevaar liep in Club 58. ‘I wished someone cared as much about me, as you do about Peter,’ antwoordde hij. Ook hoorde ik nu pas van Michael dat een paar avonden geleden, Peter met Edwin in de vroege ochtend de club wilden verlaten en prompt terug naar binnen waren gevlucht, omdat gangsters bezig waren met het vernielen van een geparkeerde auto. Ik heb gewoon gelijk, Peter moet daar weg.

135 The Citizen, 5 november 1991.

136 Zie bijlage 56.

6 november 1991

Er lag vanmorgen een brief van zeven pagina's van Peter die begon met ‘Dearest Willem’ en eindigde met ‘fuck you’. Ik heb de brief teruggebracht. Hij zei nooit eerder in zijn leven een zo bedreigende chantagebrief te hebben gekregen, en als ik

[p. 141]

hem uit Zuid-Afrika zou laten deporteren, dan zou hij van de zevende verdieping van Circle Court springen. Hij vroeg zich af of ik bezig was om gek te worden. Allerminst, maar hoe zou ik mezelf ooit nog in de ogen kunnen kijken wanneer er (God verhoede het) ooit echt iets met hem zou gebeuren daar. Hij zei immers dat het Liquor Squad in de club was geweest en dat de vergunning niet zou worden verlengd als niet eerst de veiligheid van de club beter zou worden geregeld. Ik geloofde hem niet. Hij zei dit om me gerust te stellen. Ik heb eerst Peter geschreven.¹³⁷

Er kwam een stom stuk van de Raad van State gedateerd 23 september l.l. dat met de boot was verzonden, ook al stond binnenin: per luchtpost.¹³⁸ Ik diende 5 september een bezwaarschrift in, maar nu blijkt, zoals aangekruist, dat ik verzuimde voor de diensten van de Raad 150 gulden over te maken. Inmiddels zijn we twee maanden verder. Ik heb rechter Corton van de Raad van State geschreven me af te vragen waarom hij spelletjes met me speelt. Waar dienen die 150 gulden voor? ‘Ik word blijkbaar ook door de Raad van State in de maling genomen. Wat ik me met enige zorg afvraag is: how do you expect to get away with it?’

Er zat later een briefje van Peter op mijn deur dat hij een kopie van mijn ultimatum aan zijn moeder zou sturen met de zin ‘How dare you try to destroy my relationship with Edwin?’ Hoe komt Peter op zo'n gedachte? Zou Edwin hem dit ingeven? Peter ziet de realiteit van zijn situatie gewoon niet. Wat ik heb gedaan, heeft geen moer te maken met Edwin, noch met mij. Het gaat er om dat hij als een kip zonder kop in een club zit zonder enige bescherming. Een kind kan uitrekenen waarom ik me erover opwind. Ik wil niet dat hem wat overkomt. Intussen bracht me de uitvlucht (misschien zelfs leugen) op de gedachte om de Liquor Squad echt naar Club 58 te sturen. Ik bereikte via Pretoria een soort opperbaas, kapitein Strafopoulos. Hij bleek bereid nog vandaag iemand naar Club 58 te sturen voor controle op de veiligheid. Dat betekent actie. Ik ben in de zevende hemel. Dat betekent dan ook weer vrede met Peter.

Advocaat David Dison, die ik telefoneerde om hem over mijn bezoek aan Buitenlandse Zaken in te lichten, gaat ervan uit dat ze met me zullen afrekenen om van mijn ‘nuisance value’ af te komen.

Het akeligste van deze episode met Peter, is dat het broer-

137 Zie bijlage 57.

138 Zie bijlage 58.

[p. 142]

Theo-effect bij mij begint post te vatten. Dat wil zeggen: toen Theo heel goed wetende dat ik met mijn rug tegen de muur stond de ene eis na de andere bij me neerlegde om stante pede te betalen, ik totaal jegens hem bekoeld ben geraakt. Peters reacties beginnen bij mij onverschilligheidssymptomen ten aanzien van hem in gang te zetten, precies als in de laatste paar jaar van het leven van Theo. Ik vind dit absoluut vreselijk, maar het gebeurt.

Time vraagt zich af waarom president George Bush 21 kanonschoten liet afsteken voor het bezoek aan het Witte Huis van de emir van Bahrein, sjeik Isa bin Salman al Khalifa.¹³⁹ Er wonen 500.000 mensen in dat land - net als in Suriname - en het is maar 1.200 vierkante kilometer groot. De reden is een contract voor het boren naar olie bij het Jarim rif, waar een groepje notoire internationale speculanten als de Bass Brothers uit Texas, de Zuid-Afrikaanse Rupert-familie (intieme vrienden van prins Bernhard), de beruchte speculant en miljardair George Soros, en last but not least de oudste zoon van de president, George Bush jr. belangrijke investeringen hebben gedaan. Dit gebeurde via het obscure half-failliete Texaanse bedrijf, Harken Energy Corporation. ‘The year after Bush Jr. came aboard,’ aldus Time, ‘a reclusive Saudi named Abdullah Taha Bakash bought an 11 percent stake in Harken through a Netherlands Antilles shell company. The Saudi, a tycoon, with global interests in oil, real estate and jewelry, hoped Harken would some day serve as a vehicle of moving Saudi crude into the us.’ De zoon van de president verkocht een maand voor de invasie van Koeweit door Irak een belangrijk deel van zijn bezit in Harken met 200 procent winst. Hij ‘vergat’ zijn winst te melden, dit in strijd met de belastingwetgeving. Toen hij werd betrapt, verklaarde hij doodgemoedereerd dat de us Securities and Exchange Commission kennelijk zijn opgave van de winst ergens foutief had geregistreerd. De woordvoerder van de sec verklaarde tegenover Time dat niemand ook nadien de zogenaamde winstopgave van Bush jr. heeft kunnen vinden. Jonathan Beaty van Time ontdekte aanvullend dat George Bush jr. naast de nodige winstgevende Arabische contacten ook bevriend was met een andere wheeler dealer, James R. Bath uit Houston. De zoon van de president ontkende ooit zaken te hebben gedaan met deze mijnheer, die van andere zijde werd aangewezen als een namens de cia opererende mysterieuze zakenman bij verscheiden internationale commerciële cia-operaties. Bath

139 Time, 28 oktober 1991.

[p. 143]

gaf toe met George Bush bevriend te zijn omdat ze samen vlogen in de Texas Air National Guard. Natuurlijk ontkende hij voor de cia te werken, maar dat kennen we al meteen als standaardleugen die alle spionnen toepassen. Intussen legde Time beslag op bewijzen dat Bath wel degelijk zaken met Bush jr. had gedaan. Het is duidelijk dat de familie Bush, zowel vader als oudste zoon, bij de nodige vieze zaakjes zijn betrokken.

7 november 1991

Lang gesprek met Peter gehad. Hij wil per se niet terug naar Holland: ‘Ik heb er niet eens meer een adres, nu Amerbos verkocht wordt.’ Pas wanneer het in Zuid-Afrika totale chaos zou worden, zou hij weggaan. Hij wilde zijn brief aan mij van zeven pagina's teruggeven om de authenticiteit van mijn dagboek te beschermen. Maar ik wilde dit niet. Ik heb intussen al een paar dagen koortsuitslag aan mijn lip van alle emoties rond Peter. Mam had vroeger exact hetzelfde. Peter vertelde dat Trees een foto van zijn vader had gezonden, waarop hij er exact hetzelfde uitzag als Peter nu. Hij kon het zelf nauwelijks geloven, maar voegde eraan toe: ‘Ik heb mijn moeders mind.’ En dat is volkomen waar.

Heb Beatrix andermaal mijn beklag gedaan over wat er allemaal in mijn leven gebeurt, waarvan ik zeker van ben dat Den Haag daar mede aan schuldig is.¹⁴⁰ Erbij aangetekend dat nooit wir haben es nicht gewusst gezegd kan worden. Zij is in Japan op staatsbezoek geweest. Op de foto's zie je weer die truttige hoedjes. Ze wil maar niet begrijpen dat het epoque van Wilhelmina echt voorbij is.

Mijn goede vriend Fred van der Spek heeft zich in het hoofd gehaald de psp opnieuw te gaan oprichten. Niets geleerd.

Luister naar Ivo Pogorelich. Had ik niet alle emoties beleefd waar ik een leven lang doorheen bent gejaagd, dan zou ik nooit op deze wijze van de muziek hebben genoten als nu gebeurt. Een gesprek met broer Hendrik levert altijd nieuwe gezichtspunten op. Ik belde hem. Ik vertelde van mijn bezoek aan Pretoria. Ik zal hem het memo van 4 november voor Buitenlandse Zaken toezenden. Ik herhaalde dat ik generaal Du Toit eens werkelijk als bloedbroeder had beschouwd, zoals hij me trouwens schriftelijk verzekerde dat hij dat was. ‘Die heb je niet in dit land,’ reageerde hij. Henk had ook de reis van Beatrix naar Tokio via Radio Nederland gevolgd. ‘Zij is weer flink op Japanse tenen gaan staan; typisch Hollands. Ze is eigenlijk een

140 Zie bijlage 59.

[p. 144]

proleet,’ zei hij. Dit weet ik al vele jaren. Zij denkt dat zij zich letterlijk alles kan permitteren omdat ze koningin is. Maar omdat zij juist de rol van majesteit speelt, kan dit niet. Zij heeft eigenlijk slechte manieren en gedraagt zich al te dikwijls onbeschaafd. Ze heeft het karakter van Bernhard.

Kapitein Strafopoulos belde dat hij Club 58 niet de drankvergunning kon ontnemen op basis van de constatering dat de bezoekers van deze zaak onvoldoende tegen overvallen zouden zijn beschermd. Ik heb mijn moed bijeengeschraapt en ben naar Louise gestapt. Haar eerste reactie over de veiligheid van Peter was: ‘Look, he took the job, so he took the risk.’ Bij die woorden had ik haar wel op haar bek kunnen slaan. Ik reageerde met: ‘Ik heb zojuist gewoon de deur opengedaan en kon vrij naar binnen lopen, geen vuiltje aan de lucht.’ Ze zei hierop dat wanneer ze alleen was, zij inderdaad de deur op slot deed. Maar met de barman in huis was dit anders. ‘But what about your own security, Louise? Are you going to wait till someone cuts you up,’ vroeg ik. Ze gaf toe over dit onderwerp met de eigenaar te hebben gebeld en het zou besproken worden. Misdaad bij de nu heersende gangstermentaliteit in Zuid-Afrika wordt nauwelijks meer als iets bijzonders ervaren. Ik heb haar vrijwel letterlijk gesmeekt in godsnaam iets te doen om de veiligheid van Peter en de anderen, althans menselijkerwijs, te helpen bevorderen. Ik hoop maar dat Peter zich niet opnieuw bedreigd zal voelen door deze nieuwe interventie. Wat ik doe is gewoon noodzakelijk, het moet.

8 november 1991

Intussen schijnt De Klerk zich eindelijk schrap te zetten tegen de anc-druk. Peter Fabricius meldt in The Star dat het steeds duidelijker wordt dat het anc ‘could not be trusted in its present guise.’ Hij vervolgde: ‘The reality is, that the anc's financial support is drying up, it is disorganized and is losing support as a result of its inability to contribute towards ending violence. Now that the anc is no longer able to hide behind apartheid and the image of a disadvantaged and banned organisation, it stands exposed to the glaring spotlight of public attention. I am not saying these things because it gives me pleasure. The anc remains an important actor. It is in the country's interests that anc leaders should contribute positively to the establishment of confidence and the achievement of reasonable understanding.’

De Klerk is er verdraaid laat achter dat de basterds niet te vertrouwen zijn. De regering grijpt veel te laat in. Verspeeld pres-

[p. 145]

tige en verspilde macht win je nooit meer terug. Trouwens, en ik kan ervan meepraten, het regime in Pretoria is eveneens bezaaid met crooks. The Citizen meldt De Klerks alarmbel:

De Klerk deed zijn ferme uitspraken op een congres van de Nationale Partij in Pretoria. Ik dacht aan de woorden van Nelson Botile, die zou zeggen: De Klerk heeft Mandela opgebeld en gewaarschuwd, ik ga een potje schelden dus niet opwinden, mijn achterban heeft dit even nodig. Aanvullend is de nodige deining ontstaan over een toekomstige vlag ter vervanging van het oranje, blanje, bleu van voorheen. Ook het symbool van de sport, de springbok, moet op de helling. Ze zijn gek.

Intussen blijkt dat Clinton Botha, wiens verdwijning voor mij aanleiding was een oorlog over Peters veiligheid te ontketenen, gewoon met vakantie naar Durban te zijn gegaan.

Newsweek schrijft over Irangate dat de Buitenlandcommissie van de Senaat in Washington instemde om een definitief onderzoek in te stellen naar wat Reagan, Bush en cia-directeur William Casey hebben gedaan om de vrijlating van gijzelaars in Teheran te vertragen tot na de Amerikaanse presidentsverkiezing.¹⁴¹ Hierdoor waren de kansen voor Jimmy Carter om herkozen te worden verkeken. Newsweek stelt dat die verhalen al jaren de ronde doen, en dat genoemde heren helemaal geen verraad hebben gepleegd, dat de hele rel dus van a tot z uit de duim is gezogen. Wie echter dit Newsweek-verhaal nauwkeurig leest, weet voldoende om te begrijpen dat de vuile handen van het Witte Huis of de inlichtingendiensten worden afgeschermd tegen mogelijk parlementair onderzoek.

141 Newsweek, 11 november 1991.

[p. 146]

9 november 1991

Benny, een horticultuurstudent uit Windhoek, ging na veel vijven en zessen mee en zei van de eerste massage met babyolie in zijn leven zeer te genieten. Eerder ontmoette ik weer de zwarte jongen die helemaal niet was wie ik dacht dat hij was en die geen woord Frans sprak. Hij sliep laatst hier, terwijl ik dacht Toto, de Congolees in mijn vingers te hebben. Ze zijn soms echt niet uit elkaar te houden.

Elfra Erasmus kwam langs. Ook zij denkt dat De Klerk de regie over de ontwikkelingen kwijt is. Hij zal steeds verder met zijn rug tegen de muur worden gedrongen tot de zwarten zich voldoende gesterkt voelen om een burgeroorlog aan te durven. Zij gaf ook toe dat The Star en ook haar eigen krant Beeld nu andere geluiden laten horen. Zij noemde het een direct gevolg van het aantal zwarten die nu bij de media in dienst is genomen.

David Dison heeft via fax Buitenlandse Zaken en het kantoor van de staatspresident verzocht ons binnen een week te laten weten hoe mijn problemen in Zuid-Afrika kunnen worden opgelost.

10 november 1991

Politiegeneraal Johan van der Merwe zegt dat hij 's nachts uitstekend slaapt, ook al werden er dit jaar 116 politiemannen door misdadigers en ander gespuis vermoord. Deze slapjanus (zal de hand die hij geeft nooit vergeten) zou natuurlijk onmiddellijk vervangen moeten worden. Hij staat aan het hoofd van een 112.000 man sterke politiemacht.

Hans Sondaal zendt me namens zijn ministerie een agenda voor 1992.¹⁴²

In Moskou laat Gorby zich kennelijk door Jeltsin de kaas van het brood vreten. Tachtig ministeries en afdelingen van de centrale regering in Moskou zijn inmiddels opgedoekt, waardoor er 50.000 regeringsfunctionarissen zonder werk zijn komen te zitten. Heb nog steeds de allergrootste moeite om van hieruit de ontwikkelingen in de ussr te volgen, want ik kan me er geen voorstelling van maken dat deze grootmacht zo maar als een kaartenhuis ineenzakt.

In het voormalige Joegoslavië zijn ze ook al compleet gek geworden. Belgrado dreigt zelfs raketten te zullen inzetten om

142 Terwijl dit ministerie, zoals later duidelijk zou worden, bezig was er alles aan te doen om mij in Zuid-Afrika te laten mislukken, maakte de zaakgelastigde dit schijnheilige gebaar. Destijds met succes, want ik zocht de schuldigen nog steeds in Pretoria en niet in Den Haag.

[p. 147]

Kroatië tot de orde te roepen. Er is een burgeroorlog aan de gang. Niemand schijnt meer voor rede vatbaar te zijn. Amerika en de eg willen sancties tegen Servië instellen.

12 november 1991

Ik heb Hans Sondaal geschreven dat het mij niet is ontgaan dat ik niet één keer een uitnodiging van de zijde van de ambassade heb ontvangen, hoewel ik sinds 1986 in Hillbrow woon.

Schreef een artikel, sukarno zoals hij was, voor de club van Harry Poeze in Leiden. Hij bedankt er voor.¹⁴³ Daan Dijksman belde. Camelot Productions van Oliver Stone wil geen foto's geven van mijn verblijf op de set van jfk in Dallas voordat ze eerst hebben gelezen wat ik schrijf over die ervaring.

Newsweek schrijft over de dood van Robert Maxwell.¹⁴⁴ Ik zal nooit begrijpen waarom een integere man als Aurelio Peccei, voorzitter van de Club van Rome, zich met hem inliet.

143 Zie bijlage 60.

144 Newsweek, 18 november 1991.

13 november 1991

Lieve brief van Trees, de zus van Peter. Zij waarschuwt opnieuw geduldig en voorzichtig met Peter om te gaan. Maar dat vind ik nu juist de pest van zijn naaste omgeving. Hij is altijd met zijden handschoentjes aangepakt en is daar het slachtoffer van. Ik gaf Peter een artikel over de gevaren, waar hij aan bloot staat en heb zijn moeder en zus geschreven.

Het enige wat rechter Corton van de Raad van State schijnt te kunnen doen, is mijn verzoeken om meer bewijsstukken door te zenden aan Buitenlandse Zaken, waar men zowel Corton als mij zonder blikken of blozen in de maling neemt.

Groothertog Vladimir K. Romanov, in 1917 in Finland geboren, heeft Petersburg bezocht en schijnt de meest directe afstammeling van de laatste tsaar te zijn, die recht zou kunnen hebben op de Russische troon. Geen schijn van kans. De Russische kerk slaagde erin iets van de oude glorie te herstellen. Maar het totem van de Romanovs lijkt voorgoed weggewist uit het Russische geheugen. In Frankrijk is de koningsonzin al enkele eeuwen niet meer haalbaar. Duitsland nam bijna een eeuw geleden afscheid van de laatste keizer. Waarom er nog twee van die rare koetsen in de wereld rijden, een in Londen en een in Den Haag, hebben de psychologen nog altijd niet uitgezocht, laat staan verklaard.

Marcus Raichle van de Universiteit van Washington heeft ontdekt dat het geheugen ook functioneert in gedeelten van de

[p. 148]

hersens die hier tot dusverre niet mee in verband werden gebracht. Er wordt op gewezen dat vrijwel alle kennis over de anatomie van het geheugen eeuwenlang is verkregen door het bestuderen van beschadigde hersens of met afwijkingen. Thans zijn er hersenen van normale proefpersonen en vrijwilligers bestudeerd. Onthouden blijkt zich nu in drie gebieden van de hersens af te spelen.

Het deel over 1974 is geschreven. Heerlijk. En avant pour la patrie!

Gatsha Buthelezi is in Den Haag en zal met parlementsleden spreken. Nederlandse en Belgische demonstranten, plus de fameuze anti-apartheidsbeweging komen natuurlijk in het geweer om tegen zijn aanwezigheid te protesteren. De idioten beschuldigen hem ervan niet te weten wat democratie is, terwijl ze ervan uitgaan dat het anc en de sacp dit blijkbaar beter zouden weten.

14 november 1991

Heb Manfred Korlath geschreven wanneer hij denkt de 25.000 dollar, die ik minimaal heb voorgeschoten voor de reis van hem, Dirk Keijer en Theo Cranendonk naar Suriname, terug te betalen. Ik waarschuwde dat ik anders de brief van de Surinaamse minister van Defensie, Wilfred Maynard, over het aanbod van 20 miljoen ‘soft loan’ in de publiciteit zal brengen om te bewijzen dat ik op zijn minst recht heb op terugbetaling van de reiskosten.

Het criminele brein van George Bush is weer op oorlogspad. Machogedrag is altijd prima voor het opvijzelen van de populariteitscijfers in een verkiezingsjaar. Bush wil met premier John Major overleggen of Libië niet gebombardeerd moet worden. Intussen is het duidelijk dat de populariteitscijfers van Bush scherp dalen. Na Desert Storm leek de man voor velen een onoverwinnelijke leider. De twijfel groeit met de dag of hij voor een tweede periode van vier jaar herkozen zal worden.

Dirk Jan van Houten heeft in Zagreb namens de eg bekendgemaakt dat een staakt-het-vuren als overeengekomen met Servië is ingegaan.

Er kwam een telefoontje van de assistente van Oliver Stone Kristina Hare. Stone en zijn staf waren geshockeerd dat ik een reportage over mijn aanwezigheid op de jfk-set in Dallas zou publiceren in hp/De Tijd. Waarom niet? Ik vroeg me af of Oliver gek geworden was. Ze hadden eerst willen lezen wat ik heb geschreven. Waarom? Ik heb gewoon genoteerd wat ik er beleefde. Ja, maar het ging om de movie business. Welke movie busi-

[p. 149]

ness? ‘Jullie lieten me mijn eigen tickets betalen en verwachtten ook nog dat ik in de vs zou blijven wachten (op eigen kosten) tussen het proefdraaien en het filmen?’

‘But you wanted to be in their film,’ riep zij tot overmaat van ramp ook nog uit. Mensen hebben wel erg korte geheugens. Ik wilde juist niet in de film en alleen Oliver helpen om een effectieve film te maken, zoals we hadden afgesproken toen ik hem ongeveer twaalf jaar geleden mijn eigen Kennedy-boek in Engelse vertaling gaf. Daar hield mijnheertje zich niet aan. Kristina zei zelfs: ‘Duizenden anderen hadden als George de Mohrenschildt kunnen optreden.’ Dat weet ik ook. Maar Oliver gaf me die rol als troostprijs, want hij wist maar al te goed dat we een duidelijke afspraak hadden die hij niet is nagekomen. ‘Oliver is a coward, you can tell him that. We know each other for 20 years and he asks you to phone me. Why doesn't he call himself? Because he owes me quite a lot of money.’ Ik heb opgehangen.

Heb Peter een briefje geschreven dat ik het opgaf een veiliger werkomgeving voor hem af te dwingen.

16 november 1991

Bij het opstaan nam ik het besluit om De Klerk vol gas bij mijn zaak te betrekken. Hij moet hebben geweten toen ik hem vorig jaar onder vier ogen sprak (met Casper Venter op een stoel tegen de muur) dat Jans Rautenbach een crook was en dat ik werd belazerd. Hij moet geweten hebben dat Du Toit me voor het lapje hield, want we spraken over de plannen via hem met Strategic Concepts. De president moedigde me immers aan de sprong van Amerbos naar Circle Court permanent te maken. Het valt eigenlijk altijd weer op dat je Indiërs met Indiërs, en zwarten met zwarten ziet, om over blanken maar niet te spreken. Homo's vormen misschien een uitzondering. In Champions mixt alles en iedereen.

Goddelijk weer. De vara-jongen die langs zou komen, liet verder niets van zich horen, evenals de correspondent van nrc Handelsblad. Voor die mensen ben ik afgeschreven. Ik heb altijd anders gereageerd. Zoals bij Bernard Person in New York, die ik leerde kennen toen hij zo oud was als ik nu. Ik ben hem als oudere collega altijd met egards tegemoet getreden.

De eerste honderd pagina's van deel achttien zijn nagekeken. Heb Hendrik geschreven dat ik de dood van Theo allerminst heb verwerkt en niet kan begrijpen dat wij nu samen over zijn van De Horst. Ik blader in Flow van Mihaly Csikszentmihalyi. Op pagina 8 schrijft hij: ‘The earth may be our only home, but

[p. 150]

it is a home full of booby traps waiting to go off at any moment.’ En pagina 11: ‘If Diogenes with his lantern twenty-three centuries ago had difficulty finding an honest man, today he would have perhaps an even more troublesome time finding a happy one.’

17 november 1991

Ik ben in mijn dagboek uit 1975 tegengekomen dat Carel Enkelaar vertelde door de bvd te zijn gevraagd het journaal meer pro-Amerikaans te presenteren. Hij vertelde dit toen hij samen met Klaas Jan Hindriks op Amerbos was. Misschien vraagt hij Klaas Jan dit te ontkennen, maar ik schreef het zestien jaar geleden, toen het gebeurde, op. Er bestaat geen twijfel over dat dit was wat hij vertelde. Ik heb Carel hierover geschreven en hem geadviseerd, nu hij aan het schrijven van memoires toe is, to come clean en naar waarheid opening van zaken te geven. Maar daar is hij waarschijnlijk niet ‘vrij’ genoeg voor.

Nelson Mandela heeft De Klerk een dringend advies gegeven, namelijk not to loose his nerve. Die man wordt steeds gekker.

Ik vind kleine briefjes die mam als meisje aan haar moeder schreef. Bij het in handen houden, krijg ik tranen in mijn ogen. Ik zal morgen kopieën naar Hendrik zenden, die hier anders op reageert dan Theo zou hebben gedaan. De briefjes van mam emotioneerden me dermate dat ik stopte met schrijven en ben gaan wandelen.

Ik vroeg Peter wat zijn zus had geschreven, maar hij had de brief al twee dagen dichtgelaten. Dat is bij hem vaste prik. Ik wacht soms met openen als ik denk dat het een hoge rekening betreft, maar het dichtlaten van brieven van Trees begrijp ik niet.

Peter vertelde dat de Liquor Squad de vergunning van Club 58 toch met drie maanden heeft teruggedraaid. Er is twee à drieduizend rand voor advocatenkosten nodig om deze boete ongedaan te maken. Voel me zeer schuldig, maar intussen laat ik er geen traan om dat de rotzakken die niet voor Peters veiligheid - en die van de bezoekers van de club - willen zorgen een veer zullen moeten laten.

18 november 1991

Chris Hani, de commandant van het anc-leger, heeft de communisten in het land gewaarschuwd ‘zich op het ergste voor te bereiden,’ want hij verwacht dat de regering De Klerk de staat van beleg zal afkondigen en alle linkse activisten zal laten arresteren. Hij gebruikt termen als ‘the ruling class’, die bestreden

[p. 151]

zal moeten worden met ‘onze wapenen’, wat wel weer massale demonstraties zullen zijn.

En terwijl links De Klerk het vuur na aan de schenen legt, meldt de Sunday Times dat er een frontale botsing in de maak is tussen ‘de oude krokodil’, zoals de voormalige president Botha wordt genoemd en het huidige staatshoofd De Klerk, dus binnen de gelederen van de Nationale Partij zelf. Botha schrijft memoires en vroeg De Klerk om hem de bandopname te geven van de allereerste gesprekken tussen Botha en Nelson Mandela in 1989. Niel Barnard, de directeur-generaal van de inlichtingendienst (nis), bezocht Botha in diens landhuis gaf als antwoord dat ze waren vernietigd. Botha schijnt bij de eerste ontmoeting met de toen nog gevangen zittende Mandela te hebben benadrukt, het anc alleen als partij toe te willen laten als men af zou zien van geweld en ten tweede als het anc de banden met de sacp zou verbreken. De Klerk wil volledig met de eer gaan strijken en laat wegpoetsen dat de huidige ontwikkelingen wel degelijk door zijn voorganger werden geïnitieerd. Botha nam toen de juiste positie in. Maar zelfs bewijsstukken worden bij staatspresidenten verdonkeremaand wanneer het opvolgers beter uitkomt. De Klerk is op Mauritius. Hij schijnt ook naar Moskou te gaan. Vaste prik. Wanneer het thuis te heet onder de voeten wordt, gaan politieke leiders elders hun vertier zoeken.

Niels Viljoen nam me mee naar een vriend, Anton Adamson, psycholoog. Hij sliep nog toen we arriveerden, inderdaad een beauty, in korte broek, met een perfect lijf, maar een tikkie vrouwelijk, wat altijd jammer is in zo'n geval. Anton had een heerlijk huisje. We zaten op het terras met een fles witte wijn. Er liepen twee teckels rond en een jonge windhond. Ik heb iets met honden, ze komen altijd onmiddellijk naar me toe. Anton is als hobby bezig met het lassen van ijzeren tafels en stoelen. Er was de avond tevoren een feestje met modellen en wielrenners geweest, verduidelijkte hij, Hij zag er uitgepoept uit. Hij had vijf jaar een relatie met een student uit Bloemfontein gehad, maar sinds een week was hij verliefd op Kevin, een fotograaf uit Londen. Bij vertrek gaf ik mijn telefoonnummer. Ik zou die jongen nader willen leren kennen. Zijn handen zaten intussen behoorlijk los, evenals de mijne trouwens, en hij liet me rustig mijn gang gaan met aftasten.

Als model had Anton 80.000 rand gewonnen plus een Fiat Uno en twee tickets naar Europa. Ik brak twee wijnglazen, en nam er één mee om nieuwe te kopen. Hij gaat voor zijn 30^ste verjaardag een feest geven met als motto: ‘as bare as you dare’.

[p. 152]

Daar kan ik met mijn karkas niet heen. Hij gaf toe dat Afrikaners aan ‘a fade away syndrom’ leden. Hij noemde zijn landgenoten ‘takers’ die geen raad met hun emoties weten wanneer zij in de problemen komen.

Mijn flat is een oase met mijn dagboek en Bruckner. Ik verbaas me erover hoe rustig ik blijf bij alle onzekerheden die boven mijn hoofd hangen. Ben langzamerhand behoorlijk gehard tegen dit soort minirampen.

Er arriveerde een brief van staatssecretaris Piet Dankert, die voor zichzelf spreekt.¹⁴⁵ Bovendien ontving ik twee brieven van de secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken, één persoonlijk en één formeel.¹⁴⁶ Ik heb beide heren geantwoord. Tegen Bot heb ik onder meer gezegd: ‘We dreigen in een verschrikkelijke botsing terecht te komen, niet u en ik, maar uw ministerie en ik. Of de overheid en ik. Dat lijkt misschien onverstandig, maar het zal later dan wel duidelijk worden.’

Volgens Strobe Talbott vormt de ussr een ernstige bedreiging voor de wereldvrede nu deze grootmacht intern verdeeld en verzwakt is.¹⁴⁷ Het Kremlin was onder cpsu-leiding ‘a rational actor’, aldus Talbott en met het potje dat Gorbatsjov en Jeltsin ervan maken, moet je maar afwachten wat er gebeurt. Hij citeert Jevgeni Primakov die blijft pleiten voor ‘a unified economic space’, wat de schrijver al als een verloren zaak beschouwt.

Richard Brookhiser pleit in hetzelfde nummer van Time voor de terugkeer van de monarchie in het nieuwe Rusland. Hij herinnert eraan dat wij, Engeland, België, Spanje, Denemarken, Noorwegen en Zweden nog koninkrijken zijn, ondanks dat de 21^e eeuw nadert. ‘Monarchs minister to the psyche as well as the polity: they give a focus for a country's collective libido,’ schrijft hij. ‘A constitutional monarch supplies the mythic dimension in a convenient package. A constitutional czar would provide an element of continuity, while the politicians do the dirty work and make the hard choices. He would also offer emotional security when things get grim, as they inevitably will.’ Volgens deze schrijver zou een restauratie van het tsaardom het nationalisme onder de vijftien staten bevorderen. Het blijft voor mij een nader onderzoek waardig om te doorgronden, waarom religieuze totems beter tegen de tand des tijds bestendigd blijven, dan koningshuizen.

145 Zie bijlage 61.

146 Zie bijlage 62 en 63.

147 Time, 11 november 1991.

[p. 153]

19 november 1991

Ik vermoed dat de rotzakken van Buitenlandse Zaken mijn dagboek niet als een gevaar zien en zich op het standpunt stellen dat ik kan schrijven wat ik wil, want dat niemand me ooit zal geloven. Het beroerde voor de heren is dat ik zeer gedisciplineerd en nauwkeurig te werk ben gegaan. Ze zullen van een koude kermis thuiskomen.

Dick Cheney en Colin Powell hebben nu de pik op Noord-Korea en hebben dat land ernstige waarschuwingen gestuurd. De vs gedragen zich steeds meer of er geen Verenigde Naties bestaan, of internationale gedragsregels voor iedereen gelden behalve voor hen. Zullen uiteindelijk Chinese communisten de Yankees en hun losgeslagen machtsdrift een halt toeroepen? Ik heb de nvj gevraagd mij een acceptgiro te zenden voor mijn contributie, wat ze hebben gedaan. Ik heb prompt betaald. Maar twee aangetekende brieven aan Hans Verploeg om erachter te komen wat de stand van zaken in mijn proces is, bleven onbeantwoord.

Max van Rooy stuurde me een antwoord op de brief waarin ik vroeg om correspondentie tussen hem en Luns.¹⁴⁸

Ben een aantal uren bezig geweest om de bandopnamen, die ik in Singapore in 1975 met Hartini Sukarno maakte, uit te schrijven. Het maakt me allemaal heel triest om het tragische einde van Bung Karno opnieuw te beleven, zoals zijn vrouw dit weergaf. Merkwaardig overigens dat de cia in haar herinnering niet in het verhaal voorkomt. Zij rept ook met geen woord over hoe van de zijde van Suharto - en dus van de cia - alles in het werk werd gesteld Sukarno over te halen om de pki te veroordelen. Ik maakte zelf mee hoe dit in zijn werk is gegaan. Hoorde kolonel Oliver North op cnn zonder een spier te vertrekken, zeggen dat hij vijf jaar lang iedere dag had gebeden voor de vrijlating van de gegijzelde Terry Waite in Libanon.

148 Zie bijlage 64.

20 november 1991

De Klerk heeft volgens Shaun Johnson van The Star tegen het Duitse Der Spiegel gezegd dat hij niet het laatste blanke staatshoofd van Zuid-Afrika zal zijn.¹⁴⁹ Dat lijkt me wel zeer pittig. Ik ben weer uit Los Angeles opgebeld. Oliver Stone schijnt te denken dat hij me met een fooi van tweeduizend dollar kan afschepen en dat daarmee de kous af zou zijn. Hij toont steeds duidelijker wat voor een kerel hij is.

Ik weet nu waarom ik de bandopnamen met Ibu Hartini al die

149 The Star, 20 november 1991.

[p. 154]

jaren gesloten heb gelaten. Zij spreekt nogal onaardig over Bung Karno. Het is ook helemaal niet waar dat de president in 1965 een attitude had van ‘IK’ met hoofdletters zoals zij zegt. In 1966, toen ik hem weer ontmoette en uitvoerig heb gesproken, ook een aantal keren met haar samen, was dit absoluut niet het geval. In tegendeel. Het meest trieste van Sukarno's laatste jaren, feitelijk als gevangene van Suharto, is geweest dat hij eigenlijk niemand meer om zich heen had met een verstand van de kwaliteit als de zijne. Eigenlijk werd alleen Hartini - en soms de kinderen - toegestaan hem te bezoeken. Hij moet zich totaal alleen en verlaten hebben gevoeld. Ruslan, een vertrouweling of sorts, was overgelopen naar Suharto, evenals een andere zogenaamde vriend van het eerste uur Adam Malik. De kinderen wisten geen van allen van toeten of blazen.

Jan Foudraine meldt dat van ons boek Het dolgedraaide brein 1.046 exemplaren zijn verkocht. De boycot noemt hij totaal. Ik ben niet anders gewend.

21 november 1991

De jacaranda's zijn bijna uitgebloeid. Het is niet waarschijnlijk dat ik ze het volgend jaar nog in bloei zal zien.

Zach de Beer van de Democratische Partij vergelijkt Gorbatsjov en De Klerk en is van mening dat De Klerk, in navolging van Gorby, een eigen nieuwe partij zou moeten oprichten. Trouwens, wat was het resultaat van de opheffing van de cpsu in Moskou? Chaos. Ik denk niet dat De Klerk het advies van De Beer zal opvolgen. Misschien slaagt De Klerk in zijn ombouwen van Zuid-Afrika, waar Gorbatsjov faalde.

John van Haagen is na een halve eeuw terug op Java, het land dat hij met zijn familie eens ontvluchtte. Het zou me niets verwonderen als hij een griet op reis heeft meegenomen, of met een Indonesische vrouw thuiskomt.

[p. 155]

22 november 1991

Het probleem met het anc is dat zij zichzelf al zo lang als de enige erfgenaam van Zuid-Afrika beschouwt vanwege de overweldigende zwarte meerderheid, dat ze in hun eigen droomwereld zijn gaan geloven. Wat me bij De Klerk het meest ergert, is dat hij vanaf het begin steeds op die droomwereld van het anc inspeelt, waardoor deze fantasie onnodig nog meer werkelijkheid in de hoofden van miljoenen zwarten is geworden. Het anc stelt zich veel harder op dan Inkhata. In Tokoza heeft de Zoeloepartij een advocaat in de arm genomen, de mij bekende Dison, om de intimidatie van het anc van Zoeloes en andere zwarten via de rechter een halt toe te roepen. Ook het hoofd van het leger, generaal Meiring heeft gezegd een nieuwe golf van opzettelijk door het anc veroorzaakte problemen in het land te verwachten.

Daan Dijksman belde. Hij is altijd volkomen correct. De publicatie van mijn artikel over de opnames van de jfk-film is uitgesteld. Ik vroeg hem tweeduizend gulden over te maken.

Belde advocaat Vermeer die vroeg of ik uit Johannesburg telefoneerde. Ja dus. ‘Oh wat ver!’ riep hij uit. En Vermeer is de man die mijn leven moet redden!

Een kip kost in Moskou honderd roebel. Onvoorstelbaar. Wat is er toch in dat land gebeurd?

Helmut Kohl, de idioot, heeft Boris Jeltsin als een staatshoofd in Bonn ontvangen, compleet met erewacht. Ook zemelde hij natuurlijk weer over de hereniging van de twee Duitslanden. Een militaire kapel speelde het volkslied van Rusland, niet dat van de Sovjet Unie. Lekker stoken in de chaos in het Kremlin. Mark Blaisse publiceerde in nrc Handelsblad een kwart pagina over consul Eduard Michiels van Kessenich, die blijkbaar uit Antwerpen is vertrokken - waar hij me zwart probeerde te maken bij zijn Sovjetcollega Vladimir Koeznetsov - en is nu hare majesteits consul-generaal in München. Op de vraag waarom zijn werkomgeving hem als elitair en arrogant omschrijft, antwoordde hij: ‘Mijn Sovjetcollega in Antwerpen zei eens tegen me: je weet toch waarom we vrienden zijn? In jouw systeem moet je net zo goed een keuze maken tussen carrière en vrijheid als in het onze.’

Emile Bode heeft in De Telegraaf bericht dat minister Hirsch Ballin zou hebben laten doorschemeren dat indien Desi Bouterse het in zijn hoofd zou halen opnieuw een staatsgreep te plegen, de vs, Frankrijk en Venezuela samen met ons land militair zouden ingrijpen. Dit zou tijdens een ontmoeting op Bonaire zijn besloten. Op de ambassade in Paramaribo zal Den

[p. 156]

Haag een speciaal team van de Nederlandse justitie en politie stationeren. Waar zijn ze in hemelsnaam mee bezig? Verder heeft de voormalige zogenaamde secretaris van Ronnie Brunswijk, de louche Frits Hirschland uit de doeken gedaan dat het Junglecommando ernstig zou hebben overwogen Desi Bouterse bij aankomst in Oost-Suriname om daar over vrede te onderhandelen, voor zijn raap te schieten. Wanneer dit gebeurd zou zijn, zou Den Haag via haar handlangers in Suriname de moord van de Belgen op Patrice Lumumba in 1961 in Congo hebben herhaald.

Opmerkelijk dat er een vereniging is gesticht Voorkom Vernietiging, die zich gaat inspannen om de bvd te verhinderen naar eigen goeddunken documenten door papierversnipperaars te draaien, die mogelijk zouden kunnen aantonen dat de inlichtingendienst smerige praktijken heeft toegepast. De psp is opgegaan in GroenLinks. Ik las ergens dat deze club toestemming heeft gekregen de haar betreffende dossiers te mogen komen inzien, alsof dat een gunst zou zijn. Het is bovendien bij de huidige stand van zaken een open vraag wat politici van de psp uiteindelijk onder ogen krijgen. Onbegrijpelijk dat de sukkels in het parlement dit allemaal laten gebeuren en er niets tegen ondernemen. De bvd en aanverwante clubs doen precies en volledig ongecontroleerd wat hen goeddunkt. Voorkom Vernietiging is al naar de rechter gestapt.

Volgens een ander bericht eist de ndp van Desi Bouterse dat Nederland vier miljard gulden schadevergoeding zal betalen wegens het niet nakomen van de aangegane verplichtingen in de sector ontwikkelingshulp. De coup van 1982 verschafte Den Haag het ideale alibi de poen achter te kunnen houden.

23 november 1991

Ben gisterenavond nog naar Champions geweest. Er werd voldoende geflirt, zoals met Gary, blond, hij had ruzie met zijn vriend en een Indiase jongen, er leek zelfs wat zwart bloed in te zitten, in een overall met bloot bovenlijf. Maar ik ben grijs en in hun ogen natuurlijk stokoud en ik ben op mijn qui-vive voor rent boys. En het stikt van de ladies tussen de reflectanten, die vanzelf afvallen.

Ik werk rustig door bij stralend weer.

Elfra Erasmus komt gelukkig langs. Zij is een verstandige vrouw. Zij lijkt geen belangstelling meer te hebben voor mijn gevecht met de autoriteiten in Pretoria. Haar advies: net zolang doorgaan met opeisen waar ik recht op heb tot ze betalen om van me af te zijn.

[p. 157]

Minister Hernus Kriel van Wet en Orde verkondigt dat de misdaadcijfers te hoog zijn. Het artikel in The Citizen van Carol Hills begint over hoeveel miljoenen rand er bij banken zijn gejat.¹⁵⁰ De oorzaken hiervan zijn volgens Kriel ‘urbanization, low economic growth, large numbers of unemployed, rapid population growth, continuing violence and unrest, the revenge factor, political and ethnic differences and other socio-economic problems.’ De grootste ellende wordt natuurlijk veroorzaakt door het verschil in de bovenkamers van miljoenen mensen, die als gevolg van historische gebeurtenissen op de zuidelijke punt van Afrika op één hoop werden gedreven. Peter waarschuwde me dat er bij Champions op het gras buiten, waar ook veel wordt gedronken, een jongen was doodgestoken. Hij gaf met andere woorden aan dat als ik me zo druk maak over zijn veiligheid in Club 58, ik dat beter ook ten aanzien van mijn eigen veiligheid in mijn stamkroeg kan doen.

Elfra is meer gerust over het beleid van De Klerk na diens laatste toespraken. We zijn het eens dat De Klerk vanaf 1989 veel te mild tegenover het anc is geweest. De president heeft eigenlijk de afgelopen twee jaar een leerschool doorlopen hoe om te springen met zwarte landgenoten. De Klerk trad aanvankelijk op dezelfde wijze Mandela en Buthelezi tegemoet. Dat kan niet, want Inkhata vertegenwoordigt een radicaal andere benadering van de toekomst van het land. Buthelezi zit op de lijn van de vrijemarkteconomie, terwijl het anc nog voornamelijk op de Moskou-lijn van staatseconomie zit. Eigenlijk sympathiseer ik zelf met een beleid dat op mensen is afgestemd, zoals de ussr dit 75 jaar lang heeft proberen te doen, wat echter is mislukt. Maar Zuid-Afrika is, dankzij apartheid, economisch op een niveau terechtgekomen dat eigenlijk haaks staat op het peil van de bevolking. De klok terugdraaien naar een derde wereldland-situatie is gewoon niet mogelijk.

De mysterieuze postzegelhandelaar Hugo van Reijen belde weer eens een kwartier lang van ik wil niet weten waar vandaan. Hij vond 1,6 miljoen schade veel te weinig en ik moet me aan de berekening van Lakeman van 6,2 miljoen te houden. Ik wil niets meer met die figuur te maken hebben.

Time spreekt over het ‘street gang virus’ dat nu is uitgebroken onder Cambodjaanse vluchtelingen in de vs.¹⁵¹ In Los Angeles wonen 8.776.000 mensen. Er opereren naar schatting 130.000 bendeleden in dit gebied. Men rekent 13.000 van hen tot ‘hardcore killers’. In 1990 werden meer dan 18.000 geweld-

150 The Citizen, 23 november 1991.

151 Time, 18 november 1991.

[p. 158]

daden door deze jongeheren gepleegd, waarvan 690 met dodelijke afloop. De zwarten hebben de Bloods en de Crips-bendes, terwijl tweederde van alle jeugdbendes in Californië uit Hispanics bestaan. Daarnaast zijn er Aziaten actief, jongeren afkomstig van eilanden in de Stille Oceaan, Joodse groepen en zelfs criminelen uit Armenië. Als we zo doorgaan slaat de ellende vroeg of laat naar Europa en elders over.

Ik las trouwens een artikel van Mieke de Waal, jongens in de bisnis, over homoprostitutie.¹⁵² Sari van der Poel schijnt in Utrecht op het onderwerp ‘schandknapen’ te zijn gepromoveerd. In de jaren tachtig werd in Amsterdam een aantal homoseksuele mannen vermoord, wat aanleiding tot dit onderzoek was. Sari heeft 62 jongens onder de loep genomen. Er schijnen zich honderd jongens per dag te prostitueren, al spreken hulpverleners over grotere aantallen.

Er zijn pseudo's, jongens - geen homo's - die zich bezighouden met oplichting, chantage, beroving en potenrammen om er beter van te worden. Scharrelaars zijn jongens die gappen, van dag tot dag leven door winkel- en autodiefstal, heling, drugshandel, straatroof en voor geld seksuele handelingen verrichten. De professionele businessjongens kijken op hen neer en noemen ze dubbeltjeshoeren die onder de prijs werken. Gelegenheidsprostitués zijn jongeren die studeren en een centje bij willen verdienen door met homo's te rommelen. Beroepshoerenjongens maken er voor hun levensonderhoud een voltijds bedrijf van. Dan zijn er call boys die besteld kunnen worden. Tophoeren zijn jongens die zich verhuren om mee uit te gaan, zodat mannen met hen kunnen pronken omdat ze zo mooi zijn.

152 NRC Handelsblad, 14 november 1991.

24 november 1991

De Wet Potgieter schrijft in de Sunday Times dat oud-president P.W. Botha zich gericht heeft tot de door De Klerk benoemde Nationale Ombudsman, rechter Piet van der Walt. Botha staat erop dat de bandopnamen van zijn eerste historische ontmoeting met Nelson Mandela boven water komt. Hij heeft meer dan gelijk. Waarom werden deze opnamen vernietigd? Om het te doen lijken of De Klerk alleen de eer toekomt van de doorbraak via Mandela?

Peter zegt na zijn werk in Club 58 moe te zijn. Ik ben er eigenlijk blij om. Moet zijn moeder schrijven voor haar verjaardag.

[p. 159]

Het onvoorstelbare leed van de oorlog tussen Servië en Kroatië en de twaalfmaal staakt-het-vuren wordt in Time uitgespeld. Wat is er toch in Joegoslavië aan de hand?

James Jackson noemt in hetzelfde nummer van Time de mig-29 het meest wendbare gevechtsvliegtuig dat ooit werd gebouwd.

West-Duitsland kwam in de ddr onverwachts in het bezit van een eskader mig-29's, die deel hadden uitgemaakt van de Oost-Duitse luchtmacht. Als aasgieren stortten natuurlijk de Amerikanen zich op deze toestellen, die zij ‘the sweetest, most pilot-friendly jet fighter ever built’ noemden. De Duitsers vliegen nu in 23 van de 24 toestellen. Het 24^e is aan de vs uitgeleend.

25 november 1991

Ik heb opnieuw een fax aan president De Klerk gestuurd met het verzoek te bemiddelen in mijn conflicten hier in Zuid-Afrika. Er kwam een antwoord (in 2001 onleesbaar verbleekt), waarop ik een tweede fax naar stuurde.

Gerrit Jan Wolffensperger heeft zijn medewerking toegezegd om mijn conflict met de Staat te beslechten.¹⁵³

Er is al enige commotie in de vs ontstaan over de binnenkort te verschijnen film van Oliver Stone, jfk. Bernard Weintraub schrijft in The New York Times dat het verhaal van Stone en Zachary Sklar over Dallas zowel naar inhoud en naar stijl bloot staat aan de nodige kritiek.¹⁵⁴ Warner Brothers heeft zelfs de voormalige perschef van de Kennedy's Frank Mankiewicz ingehuurd om de aanvallen op de film van Stone te helpen afweren. Het zal me benieuwen.

The Citizen schrijft in een hoofdartikel dat de bandopname van de eerste ontmoeting tussen P.W. Botha en Mandela door Niel Barnard, baas van de National Intelligence Service (nis), is vernietigd omdat het alleen maar Nelson Mandela in verlegenheid zou brengen. Carl Niehaus, woordvoerder van het anc, verklaart dat hij niet gelooft dat Mandela iets tegen Botha gezegd kan hebben waar hij zich vijf jaar later voor zou moeten scha-

153 Zie bijlage 65.

154 The New York Times, 6 november 1991.

[p. 160]

men. Maar de oude krokodil kennende kan er wel degelijk iets op die tape hebben gestaan, wat een ander licht op Mandela kan werpen, gegeven ook de felheid waarmee Botha eist dat die bandopname boven water komt.

Besloot mijn vriend, Casper Venter, woordvoerder van de president ook een fax te sturen.¹⁵⁵ Ook Elfra onderstreepte immers dat ik moest doorgaan met ze duidelijk maken dat ze fout zitten. Peter is soms net een kleine jongen. Hij moest in rok uit en kwam dit even laten zien. Hij was subtiel geschminkt, waar ik in geen enkele vorm van houd, maar hij is tenslotte acteur en die types doen nooit anders. Hij zag er overigens uit als dertig. Tommy, de eigenaar van Club 58, scheen een party in een villa te geven in een tuin met een zwembad en honderden gasten. Maar geen geld voor een uitsmijter voor de veiligheid in zijn club in het hartje van een levensgevaarlijk Hillbrow.

155 Zie bijlage 66.

26 november 1991

Politicoloog Hermann Giliomee publiceerde opnieuw een interessante beschouwing in de Sunday Times.¹⁵⁶ Het uur van de waarheid over de hervormingen van De Klerk nadert. Volgens Giliomee lijdt de president aan een Jan Smuts-syndroom en zou hij zichzelf de sanctie moeten opleggen om één jaar thuis te blijven. In het buitenland geniet hij grote populariteit en opnieuw gaat de vergelijking met Gorbatsjov op. Maar intussen storten een voor een de muren in waar het dak van het Zuid-Afrikaanse huis op rust.

Larry King besteedde een uitzending op cnn aan ufo's. Ik belde Hendrik erover op, die van mening was dat brave Larry niets nieuws had verteld. Hij had zelf vijftig boeken over ufo's. Hij wilde het nieuwe boek van Keith Thompson graag hebben. Ik zal Eduard vragen het uit de vs mee te brengen. Hendrik schildert iedere dag een paar uur in zijn aparte atelier in een torenflat.

Er arriveerden twee faxen van het kantoor van de staatspresident. Zowel Venter als Basson benadrukken dat de president zich in geen geval met mijn zaak zal bezghouden.¹⁵⁷

Nu dreigt generaal Van den Bergh, voormalig hoofd van het Bureau of State Security, P.W. Botha te gaan vervolgen wegens laster. Typisch een Afrikaner houding. Ze liggen onder vuur van de zwarte meerderheid en weten niets beter te doen dan some backstabbing of their own.

156 Sunday Times, 25 november 1991.

157 Zie bijlage 67.

[p. 161]

Van den Broek heeft ambassadeur Tjokrohamidjojo op het matje geroepen en mijnheer wil dat de regering in Djakarta ‘een diepgaand onderzoek’ instelt naar een nieuw bloedbad in Oost-Timor. Onschuldigen moeten onmiddellijk worden vrijgelaten volgens ons aller Hans, alsof hij werkelijk denkt dat Suharto en de zijnen deze Haagse mijnheer serieus nemen, laat staan zich iets zullen aantrekken van ‘instructies’ vanuit de apenrots aan Indonesië.

27 november 1991

Ook The Star is in een hoofdartikel van mening dat Niel Barnard niet het recht had om de tape van Botha met Mandela te vernietigen.¹⁵⁸ Hij schijnt dit, volgens deze krant, te hebben gedaan omdat president Botha Mandela niet informeerde dat hun conversatie werd opgenomen. Toch meent ook The Star dat Barnard noch de bandopnamen, noch de aantekeningen van die ontmoeting had mogen vernietigen en mogelijk in strijd met de wet heeft gehandeld. Maar dat doen alle bazen van inlichtingendiensten. Er zal toch geen haan naar kraaien. De top van Nijenrode is verdeeld over het plannetje dat Neelie Smit-Kroes samen met bestuursvoorzitter Gerrit Jeelof, met minister Jo Ritzen van Onderwijs hebben uitgekiend. Ga verder niet op de details in. Vaststaat dat Jeelof erbij betrokken was en er een rotzooitje van heeft gemaakt. Na wat ik met hem heb meegemaakt aangaande de Sovjet Unie verbaast me dit allerminst. De man handelt niet integer, zoals ik trouwens in Zaken doen duidelijk heb aangetoond.¹⁵⁹

Ik lees in de The Star dat zwarte helden in 1991 tot dusverre 102 oude (blanke) mensen in hun huizen hebben vermoord.¹⁶⁰ Er werden 621 aanvallen op ouden van dagen uitgevoerd.

158 The Star, 27 november 1991.

159 Redactie: Zaken doen, http://www.dbnl.org/tekst/oltm003zake01_01/.

160 The Star, 27 november 1991.

28 november 1991

Christopher Hitchens, de correspondent van Harper's Magazine in Washington publiceerde andermaal een schitterend artikel over hoe de cia ‘unlawful, unelected and unchecked’ opereert en daarmee het hele democratische systeem van regeren in de vs ondermijnt. Hitchens illustreert hoe bijvoorbeeld senator John Kerry, een democraat uit Massachusetts, door de directeuren van de cia, William Webster of Robert Gates, openlijk in de maling werd genomen toen hij volkomen legitieme vragen stelde aan de bazen van de inlichtingendiensten. Ze zijn

[p. 162]

om te beginnen oncontroleerbaar omdat de fondsen van de cia geheim zijn en direct onder de discretie van het Witte Huis vallen. Maar Hitchens heeft aanzienlijk meer vuile was bij de Amerikaanse spionagedienst ontdekt en voor de lezers uitgespeld. Zo heeft de cia in het geheim woongelegenheid en werk gevonden voor enige honderden prominente nazi's en nazicollaborateurs. Is er samengewerkt met vooraanstaande Amerikaanse misdaadfamilies en is er in narcotica gehandeld. Er zijn proeven met lsd en andere bedwelmende en giftige middelen op mensen genomen, die er niet van op de hoogte waren dat zij als proefkonijn fungeerden. Dit zijn bijna nazi-praktijken. Hitchens concludeert dan ook terecht dat de cia onmeetbare schade heeft toegebracht aan de zogenaamde Amerikaanse democratie, waarbij op de eerste plaats eraan wordt herinnerd hoe de cia al jarenlang liegt bij het informeren van leden van het Congres. Wat deze schrijver glashelder aantoont, is dat in de optiek van de cia het Amerikaanse rechtssysteem niet bestaat. ‘The cia should not be a law unto itself,’ meldt hij.

Hitchens herinnert zijn lezers aan het feit dat president Gerald Ford de man uit Texas, George Bush, tot cia-directeur benoemde. Een van de openingsblunders van Bush was zijn verklaring: ‘I think we (cia) should tread very carefully on governments that are constitutionally elected.’ Het was eveneens Bush die het zogenaamde Team b oprichtte, bestaande uit Paul Nitze, Richard Piper, Eugene Rostow, generaal Dan Graham en anderen, dat tot taak had anticommunistische paranoia aan te wakkeren, en de Amerikanen doen geloven dat het Kremlin strategische superioriteit nastreefde. Dat was een bewuste leugen, maar het werd ook gebruikt om de oorlogsindustrie winstgevend te houden. Hitchens: ‘Out of this smoke came the atmospherics of Reaganism.’

Ik lees een artikel over de Javanisering van Indonesië. Het is logisch en voor de hand liggend dat Java wordt uitgedund, want

[p. 163]

op andere eilanden is ruimte te over. De regering subsidieert de verhuizingen. In Lampung op Zuid-Sumatra is nu al zeventig procent van de bevolking niet-Sumatraans.¹⁶¹

161 Time, 11 november 1991.

29 november 1991

Vermeer zond een voorstel voor een dagvaarding van de Staat. Ik heb Erik Jurgens en Wim Klinkenberg geschreven het een goed, maar geen ijzersterk stuk te vinden. Ik zou willen weten in welke mate Vermeer anderen heeft geraadpleegd. Ik heb als de bliksem een expresbrief naar hem afgevuurd om de allerzwakste passages snel te versterken. Heb op die manier geen fiducie in de advocaat en ben er helemaal naar van.

In de flat van Peter en Edwin waren enkele ramen al lange tijd als gevolg van een storm gebroken. Ik heb er bij het management van dit gebouw doorgedrukt dat deze nu eindelijk worden gerepareerd. Intussen is de huur van de flats opnieuw verhoogd.

Heb David Dison geschreven en hem een kopie gezonden van de brief van De Klerk van 27 februari vorig jaar.¹⁶²

Diana heeft aids-patiënten een hand gegeven.

Ik heb minister Hans van den Broek andermaal aangetekend geschreven uit ergernis over het dagelijkse gedonder dat ik niet alleen hier in Zuid-Afrika ondervind - ik kan absoluut nooit ongestoord en rustig doorwerken, steeds weer komen er brieven die beantwoord moeten worden of is er andere shit die me afleidt - want de gevolgen van deze problemen zijn voortdurend op alle niveaus ook in Holland merkbaar.¹⁶³

Ook premier Lubbers heb ik geschreven dat er niet kan worden gezegd: ik wist van niets. Ik heb tevens mijn brief aan Beatrix van 7 november l.l. ingesloten.¹⁶⁴

Oliver Stone heb ik opnieuw proberen duidelijk te maken dat hij niet moet proberen me met een fooi af te schepen. Diep treurig dat je op die manier met iemand, met wie je vele jaren bevriend bent geweest, moet omgaan. Hij heeft me per dhl een brief laten sturen dat ik nog tweeduizend dollar kon krijgen.

162 Zie bijlage 68.

163 Zie bijlage 69.

164 Zie bijlage 70.

30 november 1991

Op weg naar Champions werd ik door een jongen nagezeten die zei dat ik hem had toegelachen, waar hij niet van gediend

[p. 164]

was. Later toen ik naar huis wandelde, wachtte hij me op. Hij wilde helemaal geen male hooker zijn, maar hij zag anders geen kans zijn huur te betalen. Hij was bereid voor vijftig rand alles te doen wat ik wilde. Hij liep mee en bleef zeuren. Ik aarzelde en liet hem uiteindelijk binnen. Hij vroeg meteen om een boterham met pindakaas. Hij begon dreigende taal te gebruiken en ik belde Peter in Club 58 die de situatie meteen begreep en terugbelde om hem bang te maken dat hij geen gekke dingen zou doen. Uiteindelijk zag ik kans hem eruit te werken en begeleidde hem via de lift het gebouw uit. Peter moet op dat moment, ongerust geworden, opnieuw mijn flat hebben gebeld. Omdat hij geen gehoor kreeg, droeg hij de leiding van de club tijdelijk over en rende van Pretoria Street naar Circle Court uit angst dat die jongen mij iets gedaan kon hebben. Ik keerde terug in mijn flat en belde Peter om te zeggen dat alles oké was en hoorde dat hij onderweg naar mij toe was. Hij kwam buitenadem aanrennen, lijkbleek van de angst en schrik. Ik ben met hem mee terug naar Club 58 gelopen. Ik zal nooit vergeten hoe Peter me onmiddellijk te hulp is gekomen.

Hoe meer die jongen om geld smeekte, des te minder bereid ik was toe te geven. Hij zei zich maar van kant te zullen maken, want niets van wat hij ondernam lukte. Hij was onlangs door iemand meegenomen die hem duizend rand had geboden op voorwaarde dat hij hem zonder condoom mocht neuken. Hij had geweigerd waardoor ik dacht: hij is nog niet helemaal verloren. Om model te kunnen worden, had hij achthonderd rand nodig om foto's te laten nemen.

Op vliegveld Jan Smuts is een all party conference begonnen om een vreedzame overgang van apartheid naar een nieuwe regering voor het land tot stand te brengen. Het heeft er alle schijn van dat het anc en de np achter de schermen al op één lijn zijn gekomen. Althans, andere partijen schijnen die mening te zijn toegedaan. Als ik naar de np-afvaardiging kijk, met heren als Gerrit Viljoen en Roelf Meijer, krijg ik koude rillingen. Intussen waarschuwt Eugène Terre'Blanche van de awb dat de daden van De Klerk, die hij een jellytot noemde, tot oorlog zullen leiden. Maar gelukkig klinken holle vaten het luidst.

Patrick Lawrence somt in The Star voortreffelijk op wat er momenteel aan de hand is in Zuid-Afrika.¹⁶⁵ Het gaat erom het eens te worden over een overgangsregeling om het landsbestuur een bredere basis te geven tot er een nieuwe grondwet is aangenomen. In zes thuislanden heeft men zich aangesloten bij

165 The Star, 30 november 1991.

[p. 165]

een verklaring van het door het Pan Africanist Congress (pac) gevormde Patriotic Front dat ervan uitgaat dat de huidige regering De Klerk feitelijk reeds onwettig is. Ook de rol van Buthelezi's Inkhata moet men niet te onderschatten. Vandaag begint een gigantisch schaakspel dat tot een nieuw Zuid-Afrika moet leiden.

Vic en Margriet Vernède serveerden een rijsttafel in Randburg. Hij is na dertig jaar uit het kerkbestuur getreden na een onvoorstelbaar, echt Hollands gekonkel rond een dominee. Vic beschreef het in detail. Het moet een compleet walgelijke affaire zijn geweest.

1 december 1991

De moeder van Peter is vandaag 87 jaar geworden. Ik heb voor bloemen gezorgd die namens Peter en Edwin in Tilburg zullen worden bezorgd.

Prins Norodom Sihanouk is eindelijk met fanfare in Phnom Penh teruggekeerd. Dertien jaar nadat Nixon en Kissinger met de cia een complot smeedden om maarschalk Lon Nol op de troon te krijgen (terwijl Sihanouk in Moskou was), is de wettige vorst eindelijk op eigen bodem geland. De Amerikaanse samenzwering heeft miljoenen Cambodjanen het leven gekost, waar niemand in Washington verder wakker van ligt. Ook grote delen van dit land zijn als gevolg van Amerikaanse oorlogsmisdaden in Zuidoost-Azië verwoest.

Bij aankomst op luchthaven Pochentong omhelsde de prins de leiders van het communistische regime in Phnom Penh, met wie hij sinds 1979 op voet van oorlog had gestaan. De Verenigde Naties hebben een gewapende vrede weten te bewerkstelligen tussen de vier elkaar naar het leven staande politieke groeperingen in Cambodja. Staande in een open auto reed hij eindelijk weer zijn eigen hoofdstad binnen. Sihanouk en Bung Karno waren uitstekende vrienden. Hartini Sukarno heeft de Sihanouks nog onlangs in Djakarta op bezoek gehad. Dewi Sukarno herinnerde zich hoe kritisch het staatshoofd van Cambodja zich uitliet toen Bung Karno door de cia en Suharto werd verraden en afgezet. Later, toen Sihanouk in 1970 hetzelfde overkwam en door de cia en maarschalk Lon Nol werd verraden en afgezet, vervulde dit Dewi met enig Schadenfreuden.

2 december 1991

Suharto, geadviseerd door Ali Alatas, is in Harare voor de conferentie van de Beweging van Niet-Gebonden Landen, een

[p. 166]

schepping van Bung Karno. Het huidige Indonesische staatshoofd heeft geen flauw benul waar het allemaal over gaat en laat het beleid gelukkig aan Alatas over.

David Dison heeft een brief gekregen van de staatsprocureur in Pretoria, M. Thomas die namens het ministerie van Buitenlandse Zaken antwoordt geen reden te kunnen vinden om mijn claim voor niet nagekomen afspraken te honoreren. David belde en wil overleg. Ik heb meteen nog een brief aan De Klerk gestuurd, in de hoop dat hij mij ter wille zal zijn.¹⁶⁶

Ik belde met Hendrik die zei uit te zien naar mijn komst a.s. donderdag. Hij zei ‘al lang’ over de dood van Theo heen te zijn en adviseerde: ‘You look too much to the past, look at what comes instead.’ Zou dit eroverheen zijn te maken hebben met de diepte van de affectie en verbondenheid?

166 Zie bijlage 71.

3 december 1991

Ben toch verbaasd dat De Klerk me niet te hulp is gekomen, maar wat er werkelijk heeft gespeeld, zal ik wel nooit te weten komen. Hoe heeft die totale ommekeer in de houding van Pretoria kunnen plaatshebben?

The Citizen constateert dat Mandela zich opmerkelijk heeft uitgelaten over de steun die het anc en hij aan De Klerk zullen geven, aangezien hij wordt gezien als de enige persoon met wie ze een nieuwe grondwet kunnen uitonderhandelen.¹⁶⁷ ‘If De Klerk disappears, we are back to square one,’ aldus Mandela. Hij heeft natuurlijk volkomen gelijk. Daarom zal het anc ook alles in het werk stellen om te helpen dat de machtsbasis van De Klerk op geen enkele manier door conservatieven ondermijnd zal kunnen worden.

Opmerkelijk is dat in de Raad van Toezicht van de Witwatersrand Universiteit nu zwarten zijn gekozen die via de zwarte revolutie uitstekend voor zichzelf wisten te zorgen, zoals de fameuze Nthato Motlana, met wie ik eens in de clinch ben gegaan. Ook Enos Mabuza, die ik eens heb geïnterviewd, en dominee Frank Chikane zijn door de universiteit uitverkoren.

167 The Citizen, 3 december 1991.

4 december 1991

Heb Klinkenberg, Jurgens en Vermeer geschreven geen publiciteit over mijn zaak toe te staan tot ik zelf in Amsterdam ben.¹⁶⁸

Vreemd om bij het schrijven van mijn Memoires opeens te stui-

168 Zie bijlage 72.

[p. 167]

ten op Robert Watson in Colombo, Sri Lanka. Het is een jongen die ik zeker nooit zal vergeten.

Ik heb de woordvoerder van president De Klerk, mijn goede vriend Casper Venter in een afscheidsbrief geschreven dat ik me door de mensen die hij dient, misbruikt, voorgelogen en benadeeld voel.¹⁶⁹ Einde contact nu ook met hem. Hij heeft geen vinger uitgestoken om me te hulp te komen. Uiteindelijk houd je niemand over, zoals mam altijd waarschuwde. Ook Christo en Marie Landman heb ik in soortgelijke bewoordingen geschreven.¹⁷⁰

Er is een dertienjarige jongen in een restaurant in Benoni, waar hij zat te eten, verwond door overvallers. Het levert me koude rillingen op bij de gedachte dat Peter iets kan overkomen. De rovers verschijnen ook steeds vaker in gestolen uniformen van leger en politie.

De populariteit van George Bush daalt verder. Hij was een held toen hij Saddam versloeg, zoals Hitler een held was toen hij Frankrijk, België en Nederland in 1940 op de knieën kreeg. Hij wordt vooral gewantrouwd door aartsconservatieven. En dan natuurlijk zijn er de vele flip flops, versprekingen en zonderlinge uitspraken.

169 Zie bijlage 73.

170 Zie bijlage 74.

5 december 1991

Kaapstad

Toto kwam gisteravond en bleef slapen, wat allemaal zeer plezierig was. Ik was vanmorgen nerveus en was zelfs mijn vliegticket vergeten, zodat ik een nieuw biljet moest kopen.

Hendrik haalde me van luchthaven Malan af. Ik zag direct dat twee tanden in zijn bovenbrug misten. Hij vertelde als belegging twee nieuwe flats te hebben gekocht, dus hij heeft nu drie appartementen in de verhuur. Er staan vier auto's bij zijn woonflat. Ik begrijp niet dat hij niet eerst zijn mond in orde laat maken. Het zal met zelfrespect te maken hebben.

We waren vijf uur samen en bezochten ook zijn studio in een torenflat aan de rand van een natuurreservaat. Om onduidelijke redenen heeft hij geen contact meer met de weduwe van Theo. Hij had van een vriend van Theo gehoord dat onze jongste broer in de laatste jaren van zijn leven meubels in Polen en Roemenië had opgekocht en deze naar Duitsland had laten transporteren waar er labels Made in Germany aan werden bevestigd, om vervolgens de koopwaar naar Zwitserland te exporteren. Ik was met stomheid geslagen. Theo heeft bij Hen-

[p. 168]

drik, die hij zeer regelmatig zag, nooit met een woord over deze zaken gerept.

We spraken ook over de perikelen rond de overdracht van een gedeelte van mams acf-aandelen aan ons, om de belasting deels te omzeilen. Hier ontstonden toen problemen over en mijn oudste broer was ervan overtuigd dat onze moeder haar zonen niet vertrouwde. Ik heb dit steeds anders gezien. Ik wist er het meeste vanaf, want ik was er bij dat Theo toen mijn vader overleed, het liefste vanaf die dag het vermogen van mijn moeder had beheerd onder het mom van: met geld kan je geld maken. Mijn moeder ging op de voorstellen van Theo niet in en hij ging in Zwitserland wonen. Volgens Hendrik hadden we het recht als toekomstige erfgenamen bezwaren bij onze moeder kenbaar te maken. In principe was ik het er wel mee eens, maar wanneer je ontdekt dat een moeder zich door haar eigen kinderen belaagd voelt, moet je je terugtrekken en het overgeven. Ik zei tegen Hendrik dat ik die acf-aandelen niet de moeite waard vond om met mam gedonder over te krijgen. Ik onderstreepte dat hij nog altijd voor enkele tonnen aan acf-aandelen in Amsterdam had staan en dat ik hem al jaren hoorde zeggen er niet in geïnteresseerd te zijn. Dat gebrek aan belangstelling kwam voort uit het feit dat ze niets meer waard waren. Ik wilde hem vertellen over mijn gevecht met Den Haag, maar dat kapte hij vrijwel meteen af met de woorden dat hij het liever niet wilde weten: ‘It is an ugly story, I rather don't hear about it, Dutchmen are basterds.’ Ik herinnerde hem eraan dat hij me deel had gemaakt van hoe een protegé van hem, Danie, in 1975 had geprobeerd hem zijn eigen bedrijf te ontfutselen. ‘Wel, dat was lang geleden en ze hebben me uitgekocht en tot de laatste cent betaald.’ Ik zei vooral razend te zijn omdat ik pas sinds kort de bewijsstukken in handen heb van wat de Staat achter mijn rug heeft uitgespookt. Tenslotte heb ik hem nooit over deze perikelen geschreven en nu wilde ik hem eens een toelichting geven. Maar dat ging dus niet.

Voor het eerst vertelde hij dat toen Hein de Villefort du Toit hem (zonder mij te zeggen of te vragen) had opgebeld met de vraag of hij me niet wilde helpen, Hendrik had geantwoord dat ik een bodemloos vat was en hij niet van plan was me met een cent te helpen. Ik wist al heel lang dat dit zijn gevoelens ten aanzien van mij waren, en dat is oké, maar ik geneerde me tegenover Du Toit die op deze manier een dergelijk inzicht in onze familieverhoudingen kreeg. Bovendien, om een bodemloos vat te zijn, moet je eerst iets hebben om te verkwisten. Enzoals nu blijkt, is de Staat sinds 1956 met me bezig geweest

[p. 169]

mijn werk onmogelijk te maken, dus was er nooit van over de balk gooien sprake, want ik had niets om te verkwisten. Bovendien heb ik dikwijls dat wat ik had gedeeld. Daarnaast heb ik mijn persoonlijk leven niet laten verslonzen, zoals Hendrik. Het ontlokte mam tot de uitspraak dat hij in Afrika ‘verwilderd’ was. Hij loopt al een beetje krom, heeft bijna geen haar meer en ziet er excentriek uit.

Ik staarde naar hem en dacht: is hij mijn laatste broer, de laatste overgeblevene van De Horst? Zo gaat het in het leven. Ik herken alles in hem, ook mezelf, en toch is hij een totale vreemde. Eigenlijk hebben we 43 jaar nadat we het ouderlijk huis verlieten en ieder ons weegs gingen, hij naar Kaapstad en ik naar New York, niets meer gemeen. Hij denkt totaal anders, zijn waarden zijn anders en dat is altijd zo geweest, zelfs al in de oorlog. In naam is hij mijn broer, maar in wezen is hij vreemd voor mij. We gingen een goedkope hamburger eten. Hij doet nooit anders en zegt zelf: ‘Ik eet junkfood.’ Zijn nieuwe auto is al 8.000 of 9.000 rand meer waard. Zijn flat was zoveel waard en de huur van de tweede flat bracht zoveel op. En toch, toen ik zei pas zondag weg te gaan, was hij zichtbaar en oprecht blij dat ik langer bleef.

Volgens hem zal er fundamenteel niet veel veranderen als het anc aan de macht komt. Wat van blanken is, zal van blanken blijven, zoals dat ook in Zimbabwe en Namibië is gegaan. Daarom zal de slagzin one man one vote uiteindelijk niet veel te betekenen hebben. Hij zei dat Johannesburg ‘kaffer country’ was en dat De Kaap bijna geen misdaad had. Wuivend naar de torenflats van Sea Point: ‘Die mensen hebben hun huizen gekocht, dus ze zijn niet af te nemen. Er verandert niets.’ Hij sprak of de gevoelens van de zwarte meerderheid verder niet meetelden.

Hendrik zei dat ik eigenlijk niets in mijn leven had bereikt. Dat ik soms dikke pillen had geschreven, stelde niets voor, want mensen lazen geen boeken meer. Mijn dagboek was niets meer en niets minder dan een hobby. ‘Toch heeft Jan Frederik Oltmans onze naam op de kaart gezet met de boeken die hij heeft geschreven,’ antwoordde ik. Dat betekende voor hem helemaal niets. Mensen waren shit, dus waarom zou je je iets aantrekken van wat er werd gezegd, of waarom zou je de moeite nemen om in boeken tegen die mensen te spreken? Waar het op aankwam in het leven was to do the right thing en dan werd het bestaan plotsklaps zeer eenvoudig en kon men een uitzonderlijk gelukkig mens zijn.

Mijn oudste broer zei geen vrienden te hebben en hij wenst

[p. 170]

met niemand bindingen. Hij had nooit begrepen waarom ik naar Zuid-Afrika was verhuisd. Dat was om bij Peter te zijn en tegelijkertijd de basterds in Den Haag te ontlopen. Hij preciseerde dat Du Toit, nadat hij had gezegd: ‘U wilt uw broer niet helpen,’ er de kerk en God bij had gesleept, waarna Hendrik alleen nog maar minachting voor de man had gevoeld. Hij had niets meer met hem te maken willen hebben. Deze gesprekken maakten me allemaal eigenlijk heel triest,. Ik realiseer me andermaal dat we voor de burgerlijke stand broers zijn, maar dat we zowel in het verleden als nu nauwelijks nog een betekenisvolle relatie hebben. Heel triest, maar de werkelijkheid.

6 december 1991

Heb vanmorgen een Economist gejat, want ik heb er geen geld voor (fijne redenering). Ali Alatas, die ik al in 1966 in Djakarta leerde kennen, is nu drieënhalf jaar minister van Buitenlandse Zaken. Hij wordt door het Britse blad neergezet als de beroepsdiplomaat die zich inspant om het militaire regime respectabel te maken. Maar het recente bloedbad bij demonstraties op Oost-Timor heeft in het werk van Alatas de klad gebracht. Het Timor-beleid van Suharto - ik ben het er altijd mee eens geweest dat Djakarta beter de scepter ook op Oost-Timor zou kunnen zwaaien - wordt door de rest van de wereld, vooral in Den Haag, buiten alle proporties opgeblazen. De regering-Lubbers heeft opschudding in Djakarta veroorzaakt door de financiële hulp aan Indonesië op te schorten tot er duidelijkheid over Oost-Timor komt. We blijven ons bemoeien met zaken waar we absoluut buiten zouden moeten blijven.

Bij Hendrik trof ik een Indiër aan die op bezoek was. Zij kenden elkaar uit Hendriks naaimachinehandel. Ze waren beiden overtuigd van het bestaan van karma en dat wat je in het leven overkwam te maken had met je vorige leven. Later, toen de man was opgehoepeld, speelde Hendrik een bandopname af van 16 juni 1974 van een gesprek tussen mam, tante Jetty en Theo. Vervolgens speelde mam een Abendlied van Schumann op de piano en begeleidde op de piano haar zuster op de cello. De stemmen klonken alsof ze in de kamer aanwezig waren. Ik raakte door het luisteren naar deze opname totaal van de kook. ‘Ach,’ zei mijn broer, ‘when you are born you are predestined to die. Imagine if we all stayed on forever we would have Jan van Riebeeck still running around here.’

We zijn naar Sea Point gereden. In de auto zei Hendrik: ‘Afrikaners zijn vrijbuiters. Ze hebben geen moraal. Zuid-Afrika is

[p. 171]

een land van schurken. Ze hebben geen verstand en intelligentie. Wanneer ze zaken doen, lenen ze van de bank. Ik heb juist in mijn zaken altijd contant betaald, ook als ik verder uitbreidde. Onze vader noemde zwarten al witte kaffers. Ik ben naar Zuid-Afrika gegaan omdat ik de pest aan Hollanders had. Hier is eenoog koning, dus hier kon je nog iets starten.’

Hendrik en ik zijn in Camps Bay gaan dineren. Wat je daar aan absoluut heerlijke jongens ziet rondlopen is niet te geloven. Met surfplanken, zo uit zee tevoorschijn komend, atletisch, gebruinde gespierde lijven. Ik maakte er een opmerking over. Hendrik reageerde met het verzoek veel zachter te spreken ‘in ieder geval in mijn aanwezigheid.’ Intussen praat hij uitvoerig over hoeveel leuke jongens hij kent, meestal tussen de acht en de vijftien ‘daarna laat ik ze los.’ De kinderen uit de buurt waar hij woont lopen bij hem binnen. Er staan zelfs spaarpotten voor ieder van hen. Soms brengt hij hen naar het strand. Hij neemt ze mee naar de kapper of geeft ze rolschaatsen, nieuwe schoenen en een fiets. Hij ontmoet ook steeds de ouders die het prima vinden en dikwijls geen middelen hebben om bij te springen. Volgens Hendrik zijn ze dan nog in de angel state. ‘Eenmaal in de puberteit zijn ze spoedig verpest. Dan laat ik ze los.’ Ook staat hij ze met raad bij en onderstreept dat ze ervoor moeten zorgen goede cijfers te halen.

7 december 1991

De mede-oprichter van de fundamentalistische Hezbollah in de Libanon, ayatollah Ali Akbar Mohtashemi heeft tegen Newsweek gezegd dat Bush en diens medewerkers misdadigers zijn.¹⁷¹ Die mening deel ik al jaren. Maar wat ik misdadig van de ayatollah-filosofie vind, is omdat ze de Bush-kliek als moharebs¹⁷² omschrijven, dit islamieten het recht zou geven hen overhoop te schieten.

Vanmorgen overhandigde Hendrik me een cheque van 950 rand voor het ticket om naar Kaapstad te komen plus een bijdrage voor het hotel. Mam had het kostbaarste schilderij van onze ouders voor hem bestemd, de Charles Leickert (1816-1907). Hij gaat het nu bij Christie's laten veilen en had twee kleurenkopieën laten maken, waarvan een voor mij. Eigenlijk bood hij me de trip naar Kaapstad aan om mijn kopie mee te kunnen nemen. Stuttafords verhuizers had hem gezegd dat de verzending van het fopschilderij naar Hillbrow 600 rand zou kosten. Toen besloot hij me voor 300 rand meer te vragen over

171 Newsweek, 9 december 1991.

172 Redactie: Vijanden van Allah.

[p. 172]

te komen. Hij had de kopie laten inlijsten en het herinnerde me inderdaad aan De Horst.

Ik ga toch maar terug naar Hillbrow, want het regent en waarom voor een dure kamer in het Arthur's Seat Hotel betalen? Hendrik en ik hebben trouwens besproken wat er te bespreken viel.

Luchthaven D.F. Malan

We hebben nog enkele uren zitten praten vanmiddag in de intimiteit van zijn flat. Heel dikwijls vertelt hij over de reis met Theo door de Sahara in 1948. Dat ze bijvoorbeeld onderweg pannenkoeken bakten en die aten met sardientjes of marmelade. En dat Theo bloed in zijn ontlasting door het slechte voedsel had gekregen, waar Hendrik geen last van had gehad. Theo liep zelfs malaria van een type op dat altijd weer terugkeert. Henk had malaria opgelopen dat je maar een keer krijgt. Na een derde van de Sahara te hebben afgelegd, was de Lincoln aan het einde van zijn Latijn. Toen kregen ze een lift van vier Belgen in een vrachtauto die naar Bangui, bij Congo reden. Daar hadden ze het vliegtuig naar Elisabethville genomen, waar ze een trein naar Zuid-Afrika hadden gepakt. Na zes maanden werd Hendrik door Zuid-Afrika uitgewezen. Hij ging naar Rhodesië. Theo mocht blijven om zijn middelbare school af te maken. Uiteindelijk zijn mijn ouders in 1950 zelf naar Zuid-Afrika geëmigreerd om mijn broers bij te staan, opdat ze er een toekomst konden opbouwen. Sommige details kende ik helemaal niet.

Bij terugkeer in het hotel gisteravond was ik in een stemming geraakt dat ik besloot om nooit meer naar hem in Kaapstad terug te keren. Maar vandaag kreeg ik weer een sterk prettig gevoel met hem samen te zijn en realiseerde me dat we toch veel inzichten ook delen. Opsommend: ik weet nog altijd niet wat ik van hem denken moet. Hoe hem te evalueren als mens en broer, waar hij emoties etaleert die mij soms absoluut niet aanspreken. Maar al met al heeft hij me op een heerlijke entr'acte in Kaapstad getrakteerd. Het schilderij van de twee scheepjes op het strand, ook uit De Horst, dat van Abraham Hulk moet zijn, maar het misschien niet is, geef ik aan Peter. De kopie-Leickert zal ik in mijn slaapkamer hangen.

Oekraïne splitst zich nu ook van de ussr af, wat in Time als de finale klap voor de Sovjet Unie wordt gezien. De regering-Bush maakte bekend dat de vs een onafhankelijk Oekraïne zullen erkennen, nog voordat het referendum over de afscheiding van Moskou heeft plaatsgehad. De zoveelste smerige Bush-

[p. 173]

stunt om de ussr te ondermijnen, waar het Kremlin weinig tegen kan ondernemen.

Hillbrow

Vermeer zond het ontwerp voor de dagvaardig van de Staat in mijn gevecht om in Den Haag schadeloos gesteld te worden. Hij stelt voor om tegelijkertijd met een voorlopig getuigenverhoren te beginnen van door ons op te roepen betrokkenen. Hij is tegen een kort geding tegen de Staat. Vermeer denkt dat de Staat veel minder de uitwerking kan inschatten en berekenen van getuigen die bijvoorbeeld niet in overheidsdienst zijn en niet onder controle van Den Haag verklaringen afleggen. Ik heb echter haast. Ik heb hem dan ook geantwoord dat ik het helemaal niet met zijn go slow-beleid eens ben, maar dat ik me heb voorgenomen me er niet over op te winden en het beleid aan hem over te laten.¹⁷³

Jan Foudraine zendt tapes en materiaal met een aardige brief bijgesloten. Hij vraagt me een artikel naar enkele journalisten door te sturen. Zelf doet hij het liever niet, want hij zit ‘gevangen in het vooroordeel.’

173 Zie bijlage 75.

8 december 1991

Robert Sam Anson heeft voor Esquire een adembenemend verhaal geschreven over jfk van Oliver Stone, dat Gijs van de Westelaken me in Nederlandse vertaling toezond. Anson beschrijft een opgewonden Oliver ‘met een rood hoofd en uitpuilende halsslagaders in een hotel in New Orleans die de pers uitkaffert, “karikaturen van journalisten zijn jullie!”’ Stone vervolgde: ‘Ga terug naar school en leer eens wat eerlijkheid. Daar begint het mee, met eerlijkheid!’ Dat moet uitgerekend hij zeggen. Ik ken mijnheertje uitstekend. Het kabaal om zijn film is, zoals was te verwachten, kolossaal.

Esquire stelt dat Oliver met zijn film pretendeerde de raadsels rond Dallas te zullen gaan oplossen. Ik weet niet of hij dit zo in het vooruitzicht stelde. Hij had natuurlijk het Arthur Schlesinger-dictum moeten volgen van ‘hier is mijn bijdrage tot een uiteindelijke geschiedschrijving over wat met jfk gebeurde.’ Niets meer en niets minder. Maar Oliver stortte zich in een uitermate gevaarlijk avontuur zonder ongeveer te overzien wat de consequenties zouden kunnen zijn. Ik haastte me naar Californië toen kolonel Fletcher Prouty me schreef dat Stone eindelijk de film zou maken die hij eens plechtig beloofd had sa-

[p. 174]

men met mij te zullen draaien. Maar Oliver hadden roddels bereikt dat ik nauwe betrekkingen met Moskou en de kgb zou onderhouden en maakte daar insinuaties over tegen mij, kennelijk om aan te geven dat hij om die reden me niet meer bij zijn film wilde betrekken. De film mislukt nu omdat Stone onvoldoende begreep hoe smerig het moordcomplot in elkaar heeft gezeten.

Bovendien beschikt hij over te weinig ervaring om in te zien dat hij zelf werd geïnfiltreerd, opdat zijn docudrama door allerlei onnauwkeurigheden niet serieus zou worden genomen.

Anson beschrijft hoe Oliver aanvankelijk ook dacht dat Oswald jfk had vermoord (net als ik), maar dat officier van justitie in New Orleans, Jim Garrison hem de ogen opende. Dat is onzin. Ik weet maar al te goed dat het werkelijke begin van Olivers ommekeer onze gesprekken waren, waarna hij eind jaren zeventig de vertaling van mijn boekje Een reportage over de Kennedy-moordenaars las. Ik filmde Garrison in 1968 voor de toenmalige nts. Diens verhaal veroorzaakte opschudding, zelfs in De Telegraaf. Maar ik ben geen ‘volgeling’ van Garrison gebleven, wat Stone wel zou worden en vervolgens de opinies van de officier van justitie tot leidmotief van zijn film maakte. Hij liet Kevin Costner opdraven om Jim Garrison te spelen. De buitenkant is prima verzorgd, zoals altijd in de vs, maar hoe zit het met de inhoud, met de woorden, die Costner via Stone-Garrison opdist? Voor Oliver was Garrison the gospel. Dit is een onvolwassen manier om met een dergelijk onderwerp om te gaan. Voor mij was de officier van justitie een bron, een zeer waardevolle, maar niet meer dan een van de vele visies. Ik ben het eens met Anson dat Stone (wat inzicht in de modus operandi van geheime diensten betreft) ‘een onbeschreven blad was dat midden in een nachtmerrie terechtkwam.’

Een uitlating van Oliver die Anson eveneens citeert, komt dichterbij het wezenlijke. Hij wilde jfk zo maken dat het bioscooppubliek bij het verlaten van het theater op zijn minst opnieuw zou gaan nadenken wat er exact in Dallas rondom de moord op Kennedy gebeurd kan zijn, en vooral vraagtekens zou zetten bij het Warren-rapport van zeven wijze mannen die een verzameling onzin produceerden om het publiek ten aanzien van een mogelijke samenzwering in slaap te sussen.

Opmerkelijk is de aandacht die ook Anson besteedt aan het onderzoek van mijn vriend Fletcher Prouty. Hij achterhaalde twee geheime sleuteldocumenten van de Nationale Veiligheidsraad onder jfk en lbj. Ten eerste nsam 263 dat zes weken voor de moord in Dallas was opgesteld en waarin president

[p. 175]

Kennedy opdracht gaf de eerste duizend Amerikaanse adviseurs uit Vietnam terug te trekken. Het tweede cruciale document dat Prouty ontdekte, was een decreet van Lyndon Johnson, de vierde dag dat hij op het Witte Huis zat en wat een escalatie van de oorlog in Vietnam inluidde. Zoals Fletcher ook mij altijd voorhield en wat nu door Anson wordt bevestigd, is dat jfk ten dode was opgeschreven nadat hij zijn handtekening onder nsam 263 had gezet. Hij ging daarmee lijnrecht in tegen de wensen van de rode knop in Washington en het industrieel militaire complex die maar één doel hadden: de kruistocht tegen het communisme in Zuidoost-Azië maximaal opvoeren.

‘Maar ook Prouty had zijn fouten,’ schrijft Anson. ‘Net als Stone had hij de neiging om de zwarte hand van de cia overal in te zien.’ Anson schreef zelf een boek over de moordaanslag in Dallas en daarna ben je in een land als de vs meteen expert. Zelf werd ik ook vaak - ik kan gerust stellen bij honderden gelegenheden - in Amerika aan het begin van een lezing de hemel in geprezen als superspecialist in de hele wereld. Adriaan van Dis probeerde iets dergelijks bij ons televisietwistgesprek in 1985. Anson demonstreert met deze tussen neus en lippen gedane uitlating dat hij zelf een amateur is bij het onder de loep nemen van waar zogenaamd democratisch gekozen regeringen en hun geheime diensten toe in staat zijn, als hij een nog meer omstreden amateur en naaste medewerker van Stone citeert: ‘Als je onder de douche iets bedacht, dan zei Fletcher dat het door de cia kwam.’ Ik heb Fletcher Prouty enkele tientallen jaren gekend en hem op deze manier opvoeren in Esquire is een valse voorstelling van zaken. Het is waar dat hij behoorlijk alleen met zijn analyse over hoe de geheime diensten in de vs en elders een alarmerend gevaar vormden, omdat ze dikwijls ongecontroleerd en buiten de waarneming van ‘de hoogsten in den lande zelf’ de wet overtraden en acties ontketenden, waarbij duizenden en in sommige gevallen (Indonesië, Vietnam, Cambodja, enzovoorts) zelfs miljoenen mensen om het leven kwamen.

‘Tegen de herfst van 1990 begon Oliver Stone zelf spionagetrekjes te vertonen’, schrijft Anson, ‘bij Camelot Productions mocht alleen over Project x worden gesproken. Werknemers moesten een geheimhoudingscontract tekenen. Genummerde exemplaren van het manuscript werden achter slot en grendel gehouden. Nu begrijp ik waarom Oliver zelfs mij zijn verhaal niet wilde laten lezen. Ik had hem zoveel waardevolle suggesties kunnen geven. Hij liet de gebouwen waarin aan jfk werd gewerkt zelfs op afluisterapparatuur uitkammen.

[p. 176]

Wat ik niet wist en wat Anson in geuren en kleuren vertelt, is dat bij het einde van de filmopnamen er een gigantische botsing schijnt te hebben plaatsgehad tussen Oliver en Prouty. De omgeving van Stone heeft gedurende de hele periode dat hij aan jfk werkte bol gestaan van de intriges, zoals was te verwachten, want de werkelijke complotteurs tegen Kennedy kunnen niet anders dan verontrust zijn geweest. Er had zich een zekere John Newman, majoor in actieve dienst bij Stone aangediend als tweede voornaamste insider naast Prouty. Oliver heeft de medewerking van Newman aanvankelijk ook voor Prouty geheimgehouden. Newman zou ook een spionage-expert zijn die op Kennedy was gepromoveerd. Hij begon in het geheim sleutelscènes voor Stone's film te schrijven. Het gekonkel bereikte de voorlaatste filmdag een hoogtepunt, waarbij Oliver Prouty en Newman met elkaar confronteerde en waarna hij zich geleidelijk van Prouty distantieerde en zich ook nooit meer lyrisch zou uitlaten over Jim Garrison. Al doende leert men, maar wat jammer is dat de wijze waarop jfk tot stand kwam, veel te veel een leerschool voor Oliver Stone zelf is geweest, waarbij het doel van de film - en het effect - uiteindelijk a priori te zwaar werd beschadigd.

De Klerk is in Moskou. Wie had vijf jaar geleden kunnen dromen dat dit in zo korte tijd zou gebeuren? Intussen heeft president Gorbatsjov een beroep gedaan op Oekraïne, Kazachstan, Wit-Rusland en Moldavië om te helpen de voedseltekorten in Moskou weg te werken. Het lijkt erop dat de macht van Gorby steeds verder afbrokkelt en er gaan voortdurend geruchten dat hij overweegt af te treden.

Bij de première van jfk in de vs heeft oud-president Gerald Ford voor de zoveelste maal - zonder een spier te vertrekken - verklaard dat Lee Harvey Oswald de enige moordenaar van Kennedy is geweest. Ik houd mijn hart vast dat jfk een gigantische flop wordt. Doodzonde. Hij sprokkelde miljoenen bij elkaar om een doorbraak inzake Dallas te bewerkstelligen en het lijkt erop dat hij heeft gefaald.

Erik Jurgens belde nog laat.

9 december 1991

Ik schrijf advocaat Vermeer dat hij vijf oud-ministers van Buitenlandse Zaken, Luns, Schmelzer, Van der Stoel, Van der Klaauw en Van den Broek tegelijk moet dagvaarden wil onze actie publicitair effect hebben.¹⁷⁴

174 Zie bijlage 76

[p. 177]

Gisteren zag ik op televisie een interview met Hani. Hij stelde massale stakingen in het vooruitzicht geleid door de Communistische Partij, het anc en de vakbond cosatu. The Citizen reageert hierop met de boodschap dat Hani als commandant van het Umkhonto we Sizwe bezig zou zijn in Transkei nieuwe anc-kaders op te leiden met het doel ze vroeg of laat tegen Pretoria in te zetten.¹⁷⁵ Intussen is Hani ook nog eens het afgelopen weekeinde tot secretaris-generaal van de sacp gekozen, omdat Joe Slovo zich om gezondheidsredenen heeft teruggetrokken. Intussen staat 94 procent van de anc-aanhang achter Chris Hani. Hij is de meest populaire man onder zwarten, wat ook voor The Citizen betekent dat als opvolger van Nelson Mandela de radicale Hani een betere kans maakt dan de meer gematigde Thabo Mbeki. Door Hani's nauwe banden met de communisten zullen veel Zuid-Afrikanen zeer huiverig zijn voor deze nieuwe ster aan het zwarte firmament.

Gatsha Buthelezi eist dat de Zoeloes drie afvaardigingen naar de grote vredesconferentie van alle partijen in Zuid-Afrika kunnen zenden, te weten vertegenwoordigers van Inkatha, van koning Goodwill Zwelithini, en een delegatie uit KwaZulu.

In de late ochtend ontmoette ik zaakgelastigde Hans Sondaal in het restaurant van het Johannesburg Sun Hotel. Ik bestelde - en hij toen ook - een spaghetti, de goedkoopste maaltijd op het menu. Sondaal deelde mee dat de advocaten van het kantoor van de landsadvocaat voor Buitenlandse Zaken mijn zaak hadden doorgelicht en ervan overtuigd waren dat ik geen enkele claim op het ministerie hard zou kunnen maken. Met een ernstig gezicht deelde hij mee dat het belachelijk was om ervan uit te gaan dat het de schuld van Buitenlandse Zaken was geweest dat ik nooit werk had kunnen krijgen, want het waren hoofdredacties die besloten iemand wel of niet in dienst te nemen.

Ik legde geduldig uit dat als een ambassadeur aan de minister een geheim telegram stuurt of de bewindsman er niet voor kan zorgen dat Vrij Nederland Oltmans ontslaat omdat hij artikelen schrijft die de overheid onwelgevallig zijn, dat er dan van broodnijd en détournement de pouvoir sprake is. Als Mathieu Smedts, hoofdredacteur van Vrij Nederland van 1954 tot 1969, vervolgens lunches krijgt aangeboden op Buitenlandse Zaken en te horen krijgt dat het ministerie het ontslagtelegram aan mij in New York al te graag wil verzenden en betalen, is er sprake van een zelfstandige journalist moedwillig schade berokkenen

175 The Citizen, 9 december 1991.

[p. 178]

en hinderen in de uitoefening van zijn beroep. Sondaal luisterde maar keek me meelijdend aan met ogen die uitdrukten: stakker, je hebt geen schijn van kans tegen ons.

De zaakgelastigde informeerde waarom ik eigenlijk nu pas met mijn claim op Buitenlandse Zaken kwam. Ik probeerde uit te leggen dat ik het liefste mijn eigen boontjes dop en om die reden naar Johannesburg was verhuisd, ook om de Haagse sabotage te ontlopen, maar het gedonder was hier doorgegaan en ik kon niet exact een vinger leggen op wie er hier mijn leven zaten te verstieren. Vertelde over de affaire-Rautenbach en welke minderwaardige rol Du Toit had gespeeld. Sondaal reageerde met de woorden: ‘Heb je berekend hoe het in Holland zou vallen, wanneer bekend wordt dat je bereid was voor het apartheidsregime te werken?’ Ik dacht: de lul heeft gewoon niet goed geluisterd. Ik heb nooit voor de Zuid-Afrikaanse overheid gewerkt. Rautenbach was me aangesmeerd als een onafhankelijke filmer. En toen ik twee contracten met Perskor afsloot, was het enige wat de overheid via Buitenlandse Zaken bereid was te betalen de huur van een auto en sommige hotel-accommodaties of vliegbiljetten binnen Zuid-Afrika om me in de gelegenheid te stellen twee boeken te schrijven. Dat is niet werken voor het apartheidsregime, wat Sondaal er blijkbaar van probeerde te maken.

Advocaat David Dison wil eerst 10.000 rand van mij ontvangen voor hij een stap verder gaat. Hoe los ik dit op? Misschien via de publiciteit.

Belde advocaat Vermeer in Amstelveen die me verzekerde dat de dagvaarding morgen het zeegat uitgaat. Hij wilde voorlopig alleen Joseph Luns dagvaarden, waar ik fel op tegen ben. Probeerde Vermeer te overtuigen dat een gaga oude man oproepen niet serieus zal worden genomen en men de hele bende tegelijk moet aanpakken. Ik sprak als Brugman om hem te overtuigen.

Minister James Baker heeft in Washington gezegd dat de Sovjet Unie morsdood is. Gorbatsjov heeft daarentegen gezegd dat het uiteenvallen van de ussr de burgeroorlog in Joegoslavië als een niemendalletje zal doen verbleken.

Peter is erg druk met het organiseren van een nieuwe show in Club 58.

10 december 1991

Interieurverzorgster Emily viel weer terug op haar oude spelletjes en ik heb haar gerapporteerd bij de manager van dit gebouw, Sue de la Rosa. Later verscheen Emily huilend aan mijn

[p. 179]

deur, maar ik heb haar toegeroepen: ‘Go away, I have had it with you.’

Peter belde om 08.00 uur voor een praatje. Hij moest nog gaan slapen. Ben eerst bij Binnenlandse Zaken in de stad de papieren gaan halen voor verlenging van onze verblijfsvergunningen. Later kwam hij langs en ik gaf hem door het raam de papieren om te tekenen. Hij ging terug in zijn flat. In zo'n toestand is hij niet toerekeningsvatbaar. Wat heeft hij nu weer? Ik vind het een ramp hem zo te zien. Al een kwart eeuw zet ik mijn kaarten op hem.

Intussen raken mijn fondsen op. Een nieuwe Yamaha-vleugel (die ik van mam kreeg) kost 49.000 rand. Misschien krijg ik 25.000 voor mijn oude instrument. Als het zo doorgaat, moet ik ook het bureau van mijn grootvader, H. van der Woude laten veilen. Vreselijk. Ik zie de dag nog voor me dat mam dit bureau aan mij gaf. Ik speel eigenlijk al niet meer met plezier op de vleugel bij het vooruitzicht het te moeten verkopen.

Er kwam een brief van Vermeer die meedeelde dat mijn verzoek om inzage van mijn dossiers op Binnenlandse Zaken was ingewilligd.¹⁷⁶ Niets ingewilligd! Ik heb er recht op volgens de wet. Heb minister Ien Dales dan ook navenant aangetekend geantwoord.¹⁷⁷

Greg Myre schrijft in The Citizen dat Johannesburg bezig is een zwarte stad te worden.¹⁷⁸ Dat kan je wel zeggen. Het wordt er bovendien met de dag onveiliger. Iedereen doet maar raak en zoals men goeddunkt. Recht en orde bestaan nauwelijks meer. Johannesburg met annex Soweto wordt de ‘murder capital of the world’ genoemd. Ook Hillbrow, waar wij wonen, wordt genoemd als ‘very noisy and dangerous’. Van de vijf miljoen inwoners van groot Johannesburg zijn nog slechts 750.000 mensen blank.

176 Zie bijlage 77.

177 Zie bijlage 78.

178 The Citizen, 10 december 1991.

11 december 1991

David Dison vroeg onlangs of mijn vriendin Elfra Erasmus voor de regering De Klerk werkte. Ik ontmoette haar bij een diner ten huize van Du Toit als vriendin van diens dochter. Zij werkt voor Beeld. Ik weiger iedereen om me heen als spionnen te zien. Hugo van Reijen belde vanuit een motel bij vliegveld Jan Smuts. Dat is een informant die zelfs bij Hendrik in Kaapstad is komen aankloppen. Wat had hij daar in hemelsnaam te zoeken? Hij kan barsten in zijn motel.

[p. 180]

Ik kwam bij het schrijven van de Memoires een briefje van Gertrude Buringh Boekhoudt tegen waarin zij ten aanzien van mij het woord ‘integer’ gebruikte. Als iemand gerechtigd is dit woord na een veertigjarige relatie (1942-1982) te schrijven is zij het wel, zelf de belichaming zijnde van onkreukbaarheid. Ik heb Hendrik een kopie gezonden, en er bijgeschreven dat ik dikwijls de indruk kreeg, zowel van hem als van Theo, dat zij, vergeleken bij mij, een zuiverder parcours hadden afgelegd. Om die reden had Hendrik, zoals hij Du Toit had meegedeeld, mij ook niet hebben willen helpen. Ik zei hem dit briefje van de dame met wie ik sedert mijn jeugd bevriend was te sturen, omdat ik niet zeker was of hij me als integer beschouwde.

Heb Wim Klinkenberg geschreven niet te denken dat ik ooit nog een brief van hem zal krijgen.¹⁷⁹ Twee aangetekende brieven aan Hans Verploeg bleven eveneens onbeantwoord en het lijkt wel of de nvj, mijn vakorganisatie, haar handen van mijn gevecht tegen de staat aftrekt. Ik schreef ook: ‘I cannot wait for the day, that I can repay the nvj for everything.’¹⁸⁰

Ook heb ik rechter Corton van de Raad van State bedankt voor zijn brief van 5 december en hem de wind van voren gegeven.

Een Izvestia-journalist noemt op sabc-televisie Michail Gorbatsjov de grootste Russische hervormer sinds Peter de Grote. Geloof er niets van.

Mijn Finse scherpschutter bij de vn, Sami Virtanen zendt al een nieuwjaarskaart, evenals Anne Knulst.

Wim Pretorius van Satour belde en vond het vreselijk wat me in zijn land is overkomen. Hij zei het uitstekend te kunnen begrijpen wanneer ik nooit meer naar Zuid-Afrika zou willen terugkeren. Ik vertelde dat ik mijn vleugel nu moest verkopen. Hij vond het een grof schandaal dat het zover is gekomen en allemaal zeer onbegrijpelijk waarom dit gebeurt.

Elfra Erasmus kwam praten. Zij adviseerde eerst de Nationale Ombudsman, rechter Van der Walt, om hulp te vragen en als dit niets zou uithalen de zaak in de pers te gooien. Maar die weg duurt te lang. Ik heb geen tijd en bijna geen geld meer.

Twee hoogleraren en tien studenten van Nijenrode hebben het bestuur, te weten Gerrit Jeelof (Philips) en Smit-Kroes voor de rechter gedaagd. Het gaat nog altijd over het akkoord dat Jeelof en Smit-Kroes er in samenspel met minister Ritzen doorgedrukt hebben en waar te veel mensen tegen zijn. Het verbaast

179 Zie bijlage 79.

180 Op de dag in juni 2000 dat de overheid mij betaalde, boekte ik meteen bijna anderhalve ton over aan de NVJ.

[p. 181]

me niets dat Jeelof voor de rechter is gesleept. Ik heb ondervonden dat hij een crook is.

12 december 1991

Heb een afschuwelijke nachtmerrie gehad. Ik was met Keke op het Centraal Station. Toen ik even niet keek, smeet een hobo het beestje van boven naar beneden de trap af op de stenen. Ik hoorde Keke met zijn kopje op de stenen terechtkomen. Hij bleef doodstil liggen. Ik werd razend en flikkerde de hobo op dezelfde manier naar beneden. Ik ging pas later kijken naar wat er met Keke was gebeurd. (Daarin ben ik laf. Net als toen de dierenarts hem een laatste spuitje moest geven en ik het niet opbracht erbij te blijven. Ik verdomde het om lief te doen, terwijl ik wist dat de arts tot de dood van de hond - 18,5 jaar oud - besloot omdat hij vanwege een nieraandoening niet meer was te redden. Keke wist immers van niets.) Toen kwam het hondje weer aandribbelen alsof er niets was gebeurd. Misschien kwam deze droom voort uit een aantekening in mijn dagboek uit 1975 die ik gisteren terugvond. Ik pakte toen het diertje op en zei hardop: ‘Ik zou willen dat je honderd jaar werd.’

Gorbatsjov heeft twee dagen met de hoogste legerautoriteiten geconfereerd. Maar het merendeel van de generaals is het met Boris Jeltsin eens dat er een gemenebest van Sovjetstaten moet worden gevormd. Als dit gebeurt, wordt de post van Gorbatsjov inderdaad overbodig. Maar het betekent ook dat het hek van de dam is. Want wanneer eenmaal de vijftien staten van het Kremlin losgekoppeld zijn, kan je er zeker van zijn dat een ieder zijns weegs zal gaan, met alle gevolgen van dien.

Ik zie de Jeltsin-kliek als verraders van de ussr die nog misdadiger zijn dan Gorbatsjov en aanhang, allemaal ex-communisten die corrupte opportunisten werden en zonder te stoppen blijven improviseren in plaats van dat ze regeren.

Heb de Zuid-Afrikaanse ombudsman gevraagd mij in mijn precaire situatie te hulp te komen.¹⁸¹ Heb Beatrix een kopie van het briefje van mejuffrouw Buringh Boekhoudt gezonden. ‘Ik weet niet wat voor beeld u van me heeft, maar ik stel er prijs op u deze regels te zenden, aangezien u haar misschien wel gelooft.’

Mijn vriend Bill Bast zendt me uit Hollywood een artikel over de Amerikaanse homobeweging, die bij Oliver Stone aan de bel heeft getrokken over de film jfk die wordt omschreven als ‘homophobic’. Het lijkt me sterk overdreven. Ik ken Oliver. Geen haar op zijn hoofd is antihomo.

181 Zie bijlage 80.

[p. 182]

Martin van Amerongen heeft een dermate idioot verhaal over Janmaat van de Centrum Democraten op de opiniepagina van nrc Handelsblad geschreven, dat ik hem maar eens een brief heb gezonden.¹⁸²

Juist wilde ik dit gebouw verlaten toen de Congolees Toto binnenkwam in een kraakwit t-shirt. Om op te eten. We zijn meteen naar boven gegaan. Ik heb hem een oliemassage van een uur gegeven. Hij ondergaat dit nu heel ontspannen en vindt het heerlijk. Prompt hierna ben ik gaan fietsen. Daar word ik steeds een ander mens van. Bij de laan waar riolering wordt aangelegd, kennen de arbeiders me nu. Een grote zwarte kerel stak zijn hand op en zei: ‘Halloh boss!’ Ik antwoordde: ‘Halloh friend!’ Ik ben ervan overtuigd dat zwarten feilloos aanvoelen wanneer blanken hen zelfs met het geringste vleugje superioriteitsgevoel tegemoet treden.

Telefoon uit Holland. Jan Lenferink. hp/De Tijd was verschenen met mijn artikel over mijn deelname aan jfk. Hij bood me een ticket aan om naar Holland te vliegen voor deelname aan zijn talkshow en zal ook enkele nachten het American Hotel voor me reserveren. Zijn de goden eindelijk op mijn hand?

Ik belde Hendrik om me af te melden, want ik heb meteen voor morgenavond bij de klm geboekt. Hij vertelde veel geschilderd te hebben en de rivier waar hij aan bezig was toen we zijn atelier bezochten, was nu af. Dit deed me denken aan zijn uitspraak dat hij voelde nu ver genoeg te zijn met technieken om een schilderij van Rembrandt na te schilderen. Heb erover nagedacht waar je zo'n gedachte vandaan haalt, maar ik kan het niet volgen. Ik zou alleen een penseel ter hand nemen als ik wist dat ik zelf iets zou kunnen uitdrukken. Maar op de keper beschouwd is een landschap schilderen ook een vorm van kopiëren. Ik schreef ook Nellie, de weduwe van Theo voor Kerstmis. Ga samen met Peter naar Binnenlandse Zaken om mijn terugkeer hier te verzekeren.

Eindelijk arriveerden er brieven van Wim Klinkenberg en advocaat Vermeer, die weer enige hoop geven dat er in mijn zaak beweging zit.¹⁸³

De ussr heeft opgehouden te bestaan. Dit is voor het Sovjetvolk, maar ook voor de wereld, de ramp van de eeuw. Het socialistische experiment is (voorlopig) mislukt als gevolg van een Westerse (kapitalistische) blokkade die in strijd is met de rechten van alle mensen in deze wereld. Het verdrag uit 1922 van de Unie van Socialistische Sovjet Republieken is naar de

182 NRC Handelsblad, 29 november 1991. Zie ook bijlage 81.

183 Zie bijlage 82 en 83.

[p. 183]

schroothoop van de historie verhuisd, wat Gorbatsjov op cnn aan het vertellen is. Het betekent ook het einde van zijn presidentschap. Tientallen luchthavens in de ussr zijn gesloten vanwege brandstoftekorten. Van tevoren werden met de strijdkrachten afspraken gemaakt om een burgeroorlog onmogelijk te maken. Amerikaanse media blijven doorkletsen dat Gorbatsjov een grote leider was. Dat heb ik vanaf de eerste dag bestreden, omdat hij de grote vernieler is geworden van waar 75 jaar aan werd gewerkt: een rechtvaardiger samenleving voor alle bewoners van de ussr. Dat was ook steeds mijn verschil van mening met Wim Klinkenberg, die laaiend enthousiast was over Gorby. De zogenaamde redder van de Sovjet Unie was niets anders dan een werktuig van de krachten in het Westen die de ussr wilden wegvagen zonder openlijk oorlog te hoeven voeren.

Gorbatsjov denkt dat separatisme in de grootmacht zal leiden tot anarchie, en dat anarchie de dictatuur zal terugbrengen. Mensen zullen de straat opgaan en conflicten en botsingen worden onvermijdelijk. Ik kan me nog steeds niet voorstellen dat dit allemaal in Moskou plaatsgrijpt. Ik heb van 1971 tot 1988 zo'n heel andere Sovjet Unie gekend. Het Amerikaanse Pentagon zendt maaltijden die over zijn van operatie Desert Storm naar Moskou, waar de armen niet meer te eten hebben. Hoe vernederend! Dat vinden ze in Washington juist prachtig. Ik ken ze, de basterds.

De Amerikaanse ambassadeur in Moskou, Robert Strauss heeft verklaard dat er geen twijfel over bestaat dat de vs voortaan zaken moeten doen met Boris Jeltsin. Die man is een nog grotere ramp dan Gorbatsjov, want die is helemaal een amateur in het doorgronden van het ware gezicht van de vs.

De in Moskou verblijvende ddr-leider, Erich Honecker (79) is maar vast uit veiligheidsoverwegingen in de Chileense ambassade getrokken, uit angst dat bijltjesdag ook zijn kop zou kunnen kosten.

13 december 1991

Peter kwam vertellen dat zijn baan in Club 58 over veertien dagen eindigt, want Tommy heeft de hele zaak aan twee potten doorverkocht, die aanvankelijk in Hawaï waren gaan wonen, maar toch weer naar Zuid-Afrika zijn teruggekeerd en wat om handen wilden hebben. De potten liepen al rond en drie managers vond hij te veel. Iedereen jat wat er te jatten valt voor de overdracht een feit wordt. Ik adviseerde daaraan mee te doen (en hij keek me met verwondering aan vanwege dit im-

[p. 184]

morele advies) aangezien hij daar zes maanden feitelijk in levensgevaar verkeerde, waar men weigerde iets aan te doen. ‘Iedereen is unhappy dat de tent dichtgaat, behalve ik,’ zei hij.

16.00 uur luchthaven Jan Smuts

Ben door de douane met vier nieuwe Memoires-manuscripten. Er was eerst weer het nodige gelazer met de klm. Er lag geen ticket klaar. Ik schakelde Herman van 't Hof in om klm-manager de heer Jansen de zaak te laten regelen. Hans Sondaal reisde ook naar Den Haag en André Royackers en Han Peters waren met diens bagage bezig. Ik vertelde hen dat ik vijf ministers zou laten dagvaarden.

Heb nog melk, boter, wortelen en ketjap bij Peters flat gezet, plus twee verse visjes (voor poes). Ben bezorgd over Peter.

14 december 1991

Aan boord

Zag in een krant dat een gek voor de tweede maal in vier jaar forse vernielingen in Hoflands woning in de Boticellistraat heeft aangericht. Arme Mimi.

In Nairobi kwam een Zweedse beauty Thomas (20) met diens vriend naast me zitten. De Sondaals reizen met twee peuters en een kinderwagentje. Hij liever dan ik. Mevrouw Sondaal heeft niet bepaald de uitstraling van de echtgenote van Hare Majesteits zaakgelastigde in Pretoria.

Amsterdam, American Hotel

In Het Parool staat een bericht: beatrix wil kamerleden volgend jaar niet zien.¹⁸⁴ Ze is nuts. Wie denkt zij wel dat ze is! Om 14.00 uur verschenen advocaat Vermeer en Wim Klinkenberg reeds in het American Hotel. Wim kwam eerst en zei dat Vermeer zeer tegen mijn zaak had aangehikt, maar nu eindelijk op dreef was. Er is definitief besloten a.s. maandag vier ministers van Buitenlandse Zaken plus Joseph Luns te dagvaarden voor een voorlopig getuigenverhoor. Daarom zullen Wim en ik a.s. woensdag in Nieuwspoort een persconferentie geven en dit bekendmaken. Ze waren het beiden met me eens dat zonder publiciteit, deze zaak niet te winnen zal zijn. Casper van den Wall Bake zei trouwens in een telefoongesprek: ‘Met jouw geluk procedeer je vijf jaar en krijg je nog niets.’ Erik Jurgens formuleerde het anders: ‘Stel je voor dat je vier jaar procedeert, dan gelijk krijgt, maar geen geld krijgt toegewezen,

184 Het Parool, 12 december 1991.

[p. 185]

dan ben je nog even ver.’ Kamerlid Piet Stoffelen zei dat hij pas na de stap van Vermeer en de dagvaarding voor de ministers naar Van den Broek en Dales wilde gaan. Smoesjes, maar van deze types moet ik het hebben. Piet zei beide ministers al vijftien jaar te kennen, wat me eerder een nadeel dan een voordeel lijkt. Ik heb geen enkele fiducie in deze mijnheer. Wim Klinkenberg adviseerde dat ik erachter zou moeten komen of Jurgens, Stoffelen en Wolffensperger hun handen van mijn zaak zullen aftrekken als er publiciteit over zal komen. Ik ben er zeker van dat de publiciteit mijn gevecht zal verhaasten. Stoffelen merkte trouwens op dat hij er tegen was dat ik Wolffensperger bij de zaak betrok. Voor mij betekent dat een partij meer. Ik trek me dan ook niets van zijn bezwaar aan.

Peter d'Hamecourt kletst nu vanuit Moskou voor de nos-televisie. De Westerse aasgieren weten nauwelijks te verbergen hoe heerlijk ze het vinden dat het Sovjetsysteem in de soep is gedraaid. Of de hele Sovjetnatie eronder lijdt, intresseert de mensen hier niet. Wim Klinkenberg zei dat het hem niet zou verwonderen wanneer Gorbatsjov straks ook nog terecht zou moeten staan. Ik herinner me al te goed hoe enthousiast Wim aanvankelijk over de opkomst van deze Gorby was en dat we er ruzie over hadden.

Ischa Meijer schijnt driehonderd interviews per jaar af te nemen en wordt de koning van het gesprek genoemd. Ik heb mijnheertje op Amerbos meegemaakt. Never again.

Zag Chang in vijf sets van Lendl winnen.