Memoires 1990-B

[p. 13]

Johannesburg

1 mei 1990

Hillbrow

Peter maakte gisteravond een heerlijk diner klaar. Ben naar de sauna gegaan. Wijnand Mulder (eigenaar) en een paar gasten bespraken de verslechterende situatie in het land. ‘We have nowhere to go,’ zei een zakenman. Ik antwoordde dat ik de Afrikaners van vandaag slapjanussen vond, die de guts van de eertijdse Voortrekkers misten. Het schijnt dat het anc van zwarte mensen geld krijgt als vooruitbetaling op villa's van blanken, die dan na de ‘bevrijding’ aan hen zouden worden gegeven.

Er lag een gebruikelijke krabbel van Peter bij de voor mij al gereedgemaakte koffiepot. Hij liet me een bericht uit The Citizen lezen dat hem razend had gemaakt, waarin stond dat dominee Jesse Jackson Mandela met Jezus had vergeleken. Ook bewaarde Peter een commentaar uit The Citizen, wat zinvol is.¹ Zuid-Afrika is nu een land waar een zwarte politieagent in een township door een Peoples Court van 45 leden ter dood kan worden veroordeeld, waarna ieder van de leden van ‘het hof’ het slachtoffer één dodelijke steek toebrengt. Wim Kok met zijn boycotkoorts, Klaas de Vries met zijn lota-Club, Ed van Thijn met zijn Mandelaplein en niet te vergeten de activiste Conny Braam kunnen tevreden zijn met het resultaat van hun pro-anc ijver. F.W. de Klerk lijdt aan hetzelfde euvel als Michail Gorbatsjov: hij heeft onvoldoende doordacht wat zijn glasnost en perestrojka hier feitelijk aanrichten.

Een rugbyteam uit Georgië (Sovjet Unie) komt een tournee in Zuid-Afrika maken. Haast niet te geloven. Er verandert veel en snel. Toch vraag ik me af of De Klerk niet dezelfde fout maakt als Gorbatsjov, te vlug van stapel lopen en te weinig beredene-

1 Zie bijlage 1.

[p. 14]

ren wat de gevolgen van zijn ingrijpende maatregelen zullen zijn. Hij en minister Pik Botha spreken van een ‘irreversible process’. Maar op welk moment wordt onomkeerbaar oncontroleerbaar?

The Star meldt dat vorig jaar een aantal burgers werden gereclassificeerd: 291 kleurlingen werden tot blanken ‘verheven’. Dit blijft een uitermate zonderling krantenbericht. Rechts- en extreemrechts blijven zwarten zien als schepsels, onlangs uit de bomen neergedaald. Bladeren door de kranten doet je realiseren dat je aan het andere einde van de wereld bent neergestreken waar het nodige werk zal moeten worden verzet om de samenleving klaar te stomen voor de 21^ste eeuw. Ik hoop er een steentje aan te kunnen bijdragen.

Er zijn in de vs 602 pagina's brieven van Eugene O'Neill bij Yale University Press verschenen.² Arthur Miller merkte erover op: ‘Journalists had pegged him as either a remote mystic or a drunken bum, but in this mass of correspondence he is an entirely different sort - several others sorts, in fact.’³ Wie weet komt er ooit nog eens een dag dat een eager beaver dit dagboek vindt (over vijftig jaar) en men ook nog eens anders over me zal gaan oordelen of spreken, dan thans in het lieve vaderland wordt gedaan.

Otto Krause, mijn gewaardeerde collega en kennis, analyseert het anc in de Sunday Times in overeenstemming met hoe ik die organisatie steeds heb inschat. Wat me doet denken aan het geklets van ambassadeur Albert Nothnagel tijdens het ncrv-forum op televisie, toen hij me tegensprak dat de regering De Klerk het anc niet als een frontorganisatie van internationaal communisme beschouwde. Bij hoge uitzondering - ook omdat Wim Pretorius van Satour me had gesmeekt op televisie geen keet met Nothnagel te maken - heb ik de man toen dus niet tegengesproken. Ik zond hem het artikel van Krause met een zo vriendelijk mogelijk briefje bijgesloten.⁴

2 Eugene O'Neill, Selected Letters, Yale University Press, New York, 1988.

3 The New York Times, 6 november 1988.

4 Sunday Times, 29 april 1990, zie bijlage 2.

2 mei 1990

Op televisie was te zien dat Michail Gorbatsjov bij de 1 meiviering in Moskou werd beschimpt en uitgejouwd. Hij voelde zich zichtbaar ongemakkelijk. Het was te voorzien. Hij heeft de ussr in enkele jaren tot de grond toe afgebroken, precies zoals in Washington vurig werd gewenst.

Edwin van Wijk is op een filmset voor de opnames van een

[p. 15]

miniserie voor televisie. Sunday Star publiceerde recentelijk een artikel over zijn optreden als Baroness Coral von Reefenhausen. Zijn curriculum is ook langzamerhand indrukwekkend. Ik gaf hem een artikel uit The New York Times van Anatole Broyard over het boek Amusing ourselves to death.⁵

Vandaag beginnen in Kaapstad drie dagen van gesprekken tussen de voormalige aartsvijanden de Nationalisten, onder F.W. de Klerk en het anc, geleid door Nelson Mandela, met voor het eerst ook de teruggekeerde Joe Slovo van de Zuid-Afrikaanse communisten als deelnemer. Je zou de verhoudingen in dit land de afgelopen jaren werkelijk moeten hebben leren kennen om ten naaste bij te bevatten wat voor cultuuromslag dit gebeuren in Zuid-Afrikaanse context is.

De Financial Mail geeft in een omslagverhaal weer waarom dit mogelijk is: Marx is vertrokken! In een hoofdartikel tekent dit blad aan dat Nelson Mandela sinds zijn vrijlating misschien wel voortdurend over nationaliseren van het blanke bezit (mijnen, banken, enzovoort) heeft gesproken, maar hij brengt nu toch ook een subtiele correctie aan. Mandela heeft in zijn meest recente uitspraken nationalisaties steeds bepleit maar voegt er thans aan toe - na lang met F.W. de Klerk te hebben gesproken - ‘if it would strengthen the economy’.⁶

Er arriveerde een brief van Oliver Stone uit Californië. Hij heeft een nieuw project waar hij deze zomer met me over wil spreken. Ik zal hem meteen schrijven. Filmer Bill Faure en zijn vriend Obie zijn in Los Angeles. Ik zal proberen contact tussen hen en Oliver te leggen.

Ik vertelde Peter dat ik Jan Cremer had geschreven dat ik zijn verjaardagshow te walgelijk had gevonden om bij te wonen, al was ik er wel met Eduard gearriveerd. Peter: ‘Jan Cremer has no substance. His brain is underdeveloped.’

Margriet Vernède heeft me aan een timmerman geholpen, die van de mahoniehouten planken die van Amerbos werden gedemonteerd, nieuwe kasten in elkaar kan zetten voor 74 Circle Court.

Ook Hans van Ketwich hield zijn belofte en schreef aan Jan Marais.⁷

Lang gesprek met Bram Willems die zich bezig houdt met de uitwisseling van studenten vanuit Nederland. Hij klaagde steen en been over de totale onbetrouwbaarheid van Afrikaners, waar ook Cecile van Lennep mij steeds voor heeft gewaar-

5 The New York Times, 24 november 1985,

6 Financial Mail, 4 mei 1990.

7 Zie bijlage 3.

[p. 16]

schuwd. ‘You send a fax and they lie about not having received it.’ Hij gaf een voorbeeld, maar ik ben de details vergeten. Hij is het volledig met me eens dat het nodig is om in Nederland afgestudeerd technici ervoor te interesseren hier te komen werken.

3 mei 1990

Ik droomde dat mijn voormalige huishoudelijke hulp me op Amerbos kwam opzoeken, toen er werd gebeld en onverwachts Lubbers en Van den Broek voor de deur stonden. Zij waren gekomen om verontschuldigingen aan te bieden voor alle jaren dat de Nederlandse overheid mijn werk als journalist had gesaboteerd.

Ik vertelde Otto Krause wat ambassadeur Nothnagel in Nieuwe Revu had verteld onder de kop mandela straalt wijsheid uit. ‘Nothnagel has always been a bit of a fool,’ was zijn commentaar. Toen ik het ook aan Elphra Erasmus van Beeld doorbelde, begon zij hartelijk om Nothnagel te lachen.

Vanmorgen stond opeens generaal Hein de Villefort du Toit voor mijn deur. Omdat mijn flat nog leeg is (de container is onderweg van Durban naar hier) gingen we naar het Wiener Café in Hillbrow. Hij wilde me waarschuwen dat mij donkere tijden stonden te wachten. In Pretoria wordt thans gesproken in termen van: Oltmans bedelt altijd om geld, Oltmans kan in Holland nergens meer schrijven, Oltmans wordt door niemand serieus genomen, Oltmans is in alle opzichten nu alleen nog maar schadelijk voor Zuid-Afrika. Ik zei dat naar mijn mening Nothnagel in Den Haag schadelijk voor Zuid-Afrika was. ‘Ja, hij is gek,’ aldus Du Toit. Ik verdedigde me en zei dat ik de laatste tijd juist wel op televisie was gevraagd in Nederland en dat Geert Mak een interview met me in De Groene Amsterdammer had gepubliceerd.

Terwijl Du Toit zat te praten, trachtte ik vliegensvlug te analyseren waar deze nieuwste sabotage van mijn werk hier weer vandaan kon komen. Was het Nothnagel die een spaak in mijn wiel stak, of was het - voor de duizendste maal - Buitenlandse Zaken, die mij de emigratie naar Zuid-Afrika niet gunde? De mededeling van Du Toit komt drie dagen nadat ik, ook op aanmoediging van president De Klerk en diens woordvoerder Casper Venter, permanent met m'n hele hebben en houden ben overgekomen.

‘Je vriend Casper Venter heeft mij ook al opgebeld naar aanleiding van deze nieuwste verhalen over jou in Pretoria. Casper is een bureaucraat. Hij vermijdt liever moeilijkheden. Ook al

[p. 17]

zou u niet door president De Klerk zijn ontvangen, dan zou Nothnagel dezelfde bezwaren tegen u hebben gemaakt. Ik moet u echter berichten dat het Zuid-Afrikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken tot op het hoogste niveau thans ook tegen u is. Ook onze vriend Maritz Spaarwater is verboden nog verder contact met u te hebben.’

Ik vroeg mijn beschermheer van het eerste uur wat hiervan de consequenties konden zijn. Ik wist nog lang niet alles. ‘Er is iemand van de Zuid-Afrikaanse ambassade in Den Haag mij thuis komen opzoeken met stapels krantenartikelen over u. Ik heb zelfs ruzie met die man gekregen. Hij zei namelijk a gut feeling te hebben dat u helemaal niet op de hand van Zuid-Afrika was. Het gaat bij Oltmans helemaal niet om gevoel. Het gaat hem alleen om geld.’

‘Ik ben niet op de hand van Zuid-Afrika, noch van Holland. Als journalist ben ik op de hand van de feiten en de waarheid, ook al wil men die niet kennen of horen. Juist omdat waarheid me boven geld gaat, ben ik nu in deze positie. En wanneer u een artikel krijgt voorgeschoteld waar De Telegraaf of Time schrijft dat ik met de kgb bezig ben Juliana van de troon te stoten, ja, dan kan ik u nauwelijks kwalijk nemen dat u gaat twijfelen.’ Du Toit lachte natuurlijk om al die beschuldigingen, maar anderen in Pretoria doen dit dus kennelijk niet. Wat zijn de onmiddellijke consequenties van deze informatie?

Du Toit vertelde dat mijn vriend Christo Landman security clearing had gekregen om ambassadeur in Berlijn te worden. Gerrit Olivier, Marc Burger, Theo Albrecht, niemand van Buitenlandse Zaken in Pretoria kon mij nu nog helpen of iets voor me doen. Hij maakte duidelijk dat hijzelf en Wim Pretorius eigenlijk nog de enige twee vrienden waren die ik in Pretoria had. ‘Nu gaat Nothnagel ook Paul Witteman van de vara tegen mij adviseren,’ zei ik. Daarmee zal ook het plan voor een rechtstreeks televisiegesprek met president De Klerk in Kaapstad niet doorgaan, dacht ik.

‘Ach, daar trekt de vara zich toch niets van aan,’ zei Du Toit. Hij kan ook niet weten hoe nauw Hilversum en officieel Den Haag met elkaar verweven zijn en zeker Paultje Witteman, die hogerop wil. Hoe moet ik in hemelsnaam verder in dit land als ik nu ook hier al de rode kaart heb gekregen, nota bene drie maanden na mijn bezoek aan Tuynhuys.

Ik heb Kees Knibbe geschreven wat Nothnagel tegen mij heeft ondernomen. Telefoneerde met Hans van Ketwich in Kaapstad, die precies begrijpt wat er zich heeft afgespeeld en misschien ook wel meer weet dan hij mij vertelt. ‘Ze moeten

[p. 18]

nodig zeggen van jou dat jij op geld uit bent. Heel Zuid-Afrika draait om geld.’ Ik heb Du Toit gevraagd om met de Ketwichs te bellen. Ik vroeg de generaal of ik nu de kans liep dat mijn verblijfsvergunning zou worden ingetrokken. ‘Never mind,’ antwoordde hij, ‘in deze bureaucratie weet de rechterhand niet wat de linkerhand doet.’ Hij stelde me gerust: ‘Wanneer jou echt moeilijkheden worden gemaakt, dan gaan we naar het Hof.’ Ik weet hoe dit gaat. Ik wacht al sinds 1988 op de uitspraak over de verdwenen film van Jans Rautenbach. Deze uitspraak zal in het gunstigste geval pas in 1991 worden gedaan.

Du Toit blijft tegen Dirk Keijer van Investronic, maar nadat ik vertelde wie Rienk Kamer was, gaf hij het advies mogelijke zaken met hem door te zetten.

Ik luchtte mijn hart bij Peter en legde alles uit. Ook dat we ervoor moesten zorgen dat door het gedonder rond mij, zijn status in Zuid-Afrika niet in gevaar zou komen, want hij moet koste wat kost bij Edwin blijven. Dat wil hij immers. ‘Toch zal deze zaak zich ten goede keren,’ zei Peter, ‘ik weet het zeker.’ Hij wilde me geruststellen.

Hans van Ketwich legde Du Toit uit dat ik een fout had gemaakt door in Nederland te laten weten dat ik door president De Klerk was ontvangen. Hij had gewaarschuwd dit niet te doen. Peter Brusse was er getuige van dat ik Tuynhuys inliep, want we waren samen. Bovendien, waarom zouden Spoor, Blokker, Hofland, Hiltermann, Heldring en wie er verder mochten zijn wel van de daken kunnen schreeuwen dat ze als eerste Nederlandse journalist Tuynshuys binnenkwamen voor een gesprek onder vier ogen met De Klerk en ik niet? Ik zou me dat niet kunnen permitteren omdat mijn regering en het ministerie van Buitenlandse Zaken er een beroep van maken mij af te schilderen als een gevaarlijke oplichter, en ik me daarom slechts als een dief in de nacht bij De Klerk zou kunnen presenteren? Fuck them, inbegrepen Lubbers en Van den Broek die deze shit tegen mij sanctioneren.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken in Pretoria heeft eveneens aan Du Toit gezegd dat ik absoluut niets met de reis van de zwarte burgemeesters naar Nederland te maken heb gehad. Hemeltjelief: het hele plan was van mij, inbegrepen de keuze van burgemeesters. Nelson Botile weet het precies. Waarom liegt iedereen hierover? Zuid-Afrika zakt zonder mankeren naar een bananenrepubliek af, zoals de hele wereld naar een bananenplaneet zal afzakken.

Theo Albrecht van Buitenlandse Zaken belde toch. Hij speelt

[p. 19]

regelmatig squash met Christo Landman en leek te weten hoe de vork in de steel zat. Hij zei dat thans iemand uit Washington was teruggekomen die momenteel Nederland behandelt op het ministerie. Hij zei me aan hem te willen voorstellen. Ik belde met Christo Landman. ‘Het enige wat ik weet,’ zei hij, ‘is dat Nothnagel bij Casper Venter heeft nagevraagd hoe jij bij De Klerk was terechtgekomen. Niets meer, niets minder.’ Ik denk dat het anders is gegaan en Nothnagel zich ernstig heeft beklaagd omdat ik op Tuynhuys was buiten zijn medeweten.

‘Je bent nu hier,’ vervolgde Christo, ‘en je hebt niets meer met Nothnagel te maken.’ Dat is onjuist, want op het moment dat ik iets met Paul Witteman wil doen, gaat de vara naar Nothnagel en krijgt men te horen dat in Pretoria niemand iets met me te maken wil hebben, net als in Den Haag zelf. Christo wist overigens niet wie Maritz Spaarwater was, een top inlichtingendienstenambtenaar dus, maar adviseerde: ‘Je kunt Nothnagel altijd een briefje schrijven, want hij heeft natuurlijk weer in Den Haag eenzijdige informatie over jou gekregen.’ Ook had Christo, toen hij door Casper Venter werd opgebeld, geantwoord: ‘Wat weet Nothnagel van Oltmans? Je moet met Wim Pretorius van Satour bellen, die kent Oltmans helemaal.’ Landman adviseerde: ‘Ga door met je leven en trek je van al dat gedoe verder niets aan.’ Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, want ik word met die vanuit Den Haag aangezwengelde ellende dag in dag uit op alle niveaus geconfronteerd.

Ik wandelde naar de flat van Otto Krause in Parktown, vlak bij Circle Court hier in Hillbrow. Otto, als een van de meest vooraanstaande journalisten in dit land, bagatelliseerde de affaire. ‘Nothnagel is a bloody fool, we all know that.’ Hij zei: ‘Doe of je van niets weet. Benader Marc Burger en Gerrit Olivier op Buitenlandse Zaken en informeer bij Casper Venter hoe het met het voorstel van de vara bij De Klerk staat.’

Christo Landman belde terug. Hij had inmiddels navraag gedaan. Vanwege bezuinigingen waren op verschillende fronten de openingen teruggelopen. Hij zei te begrijpen dat een functie voor mij dringend noodzakelijk was om mijn hoofd boven water te houden. ‘Ja, want ik kon niet bedenken, na hier vier jaar gewerkt te hebben, dat ik bij aankomst na vele aanmoedigingen en een complete verhuizing ook hier een rode kaart aangereikt zou krijgen.’ Dit begreep Christo. Misschien kon ik via filmer Bill Faure een televisiefunctie in de wacht slepen. Hij vroeg om het telefoonnummer van Du Toit. ‘Je kunt hem bellen, maar hij is niet overtuigd dat mijn vrienden hier zich werkelijk voor me inzetten,’ zei ik.

[p. 20]

Otto Krause vatte Gorbatsjov aldus samen: ‘He opened a can of worms but he did not feed them.’

Ik las met plezier het artikel over mijn goede vriend Willie Ramoshaba, die chief executive is van wr Consultants en voorzitter van de Black Business Achievers Foundation, die ik al in het begin van mijn werk hier ontdekte. Hij blijft met delegaties van zwarte zakenmensen in Afrika en andere landen zakenreizen maken om investeringen naar hier te helpen bevorderen. Het gaat hem kennelijk voor de wind, zoals ik inschatte dat het hem zou vergaan toen ik hem voor het eerst ontmoette.⁸

Time publiceert een reportage over de ussr in een ‘state of faltering economy and close to collapse.’⁹ Gorby moet sinds 1985 voortdurend ‘the depth of the country's economic troubles’ onderschat hebben. ‘Shortages have reached epidemic proportions. Gorbachev created a new super-bureaucracy to control all aspects of agriculture. He had the right instincts for reform, but he lacked a solid strategy. One result has been that the number of state-run firms today that use their new independence to exploit their monopoly positions to raise prices, but without elevating either the quality of the availability of goods.’ Alle ellende zou zijn terug te voeren tot de jaren twintig toen Stalin met ‘collective farming’ begon. Is dat waar? Ik denk dat het uitgangspunt van vrijheid voor iedereen, democratie en economische groei zeker bij de komende verdubbeling van de wereldbevolking niet haalbaar zal blijken en Marx aanvankelijk de juiste analyse heeft gemaakt.

Uravnilovka betekent in het Russisch nivellering of een zekere algemene gelijkheid voor iedereen. Time betwijfelt dan ook of ‘a national Soviet psychology’ wel bereid zal zijn ‘to allow some people to get rich faster than others.’ Het Amerikaanse blad noemt marxisme-leninisme ‘an institutionalized absurdity’. Dat is zeker stoere en zelfverzekerde taal. Het probleem is alleen, ook al is marxisme-leninisme tussen 1917 en 1985 in de ussr door menselijk falen ‘onhaalbaar’ gebleken, dat wanneer er een situatie komt waarbij de vs - en andere rijke meelopers - niet langer in staat zouden zijn een herboren socialistisch Rusland op alle mogelijke manieren naar de knoppen te helpen, het uitstekend denkbaar is dat uiteindelijk de communistische benadering van de menselijke samenleving - aangepast aan nieuwe realiteiten (sinds Marx) - toch levensvatbaar zal blijken te zijn. Misschien zelfs de enige oplossing zal brengen waar nu al enkele eeuwen naar wordt gezocht.

8 Black Enterprise, april 1990.

9 Time, 7 mei 1990.

[p. 21]

4 mei 1990

Voor het eerst sinds lange tijd heb ik uitslag op mijn lip, wat mam soms vroeger ook had en Eduard ‘mond-en-klauwzeer’ noemt, omdat hij er ook last van heeft. Het is een reactie op de zenuwtoestand veroorzaakt doordat nu ook een rode kaart in Pretoria wordt opgestoken, net nu ik me hier vestig, en ik met de nodige energie aan de gang wil gaan.

Nelson Botile kwam uit Soweto om bij te praten. Volgens hem is het anc aanzienlijk minder populair in Soweto dan men aanneemt, want de mensen zijn in meerderheid tegen geweld en tegen de kleefbommen die onze nationale held en wapensmokkelaar voor het anc, Klaas de Jonge het land binnenreed. Ook Winnie Mandela met haar beruchte ‘football team’ (lijfwachten) wordt geminacht, maar veel van deze gevoelens zijn verdwenen omdat door de onderhandelingen in Kaapstad, Nelson Mandela nu wordt beschouwd als ‘verlosser’ van de zwarten. Het anc heeft hierdoor met Mandela een voorsprong op Inkatha van de Zoeloes met Mangosuthu Buthelezi. Botile verzekerde me dat Mandela aanvankelijk naar Buthelezi had willen gaan om een einde te maken aan de moord en doodslagpraktijken in KwaZulu-Natal, maar dat de leiding van het anc niet wilde dat hij naar Ulundi ging. ‘Waren Mandela en Buthelezi inmiddels samen op televisie verschenen zou aan de bloedige strijd in Natal tussen anc en Inkatha een einde zijn gekomen,’ aldus Nelson.¹⁰

Botile schijnt nu met het anc goede betrekkingen te hebben, die via de zoon van Walter Sisulu lopen. Nelson heeft ervoor gezorgd dat de Mahatma Gandhi Foundation in New York aan Mandela een prijs gaat uitreiken. Hij wees erop hoe Mandela zich had gemengd in een staking van ziekenhuizen en op die manier gemakkelijk meer aanhang kon krijgen, terwijl de Transvaal Provincial Administration eigenlijk al had beslist om de salarissen van ziekenhuispersoneel te verhogen. ‘President De Klerk schijnt er zich niet van bewust te zijn,’ vervolgde hij, ‘dat iedere keer wanneer hij op televisie komt met de anc-leider, deze aan gezag wint. Het lijkt wel of de regering De Klerk al het mogelijke in het werk stelt om ervoor te zorgen dat het anc in het algemeen aan prestige wint. Mandela wordt doelbewust als toekomstige leider aangesmeerd. De zwarte bevolking realiseert zich dat blanken Mandela alleen maar in de gevangenis stopten, omdat zij bang voor hem waren. Daarom reageert de zwarte meerderheid nu zoals ze doen, omdat ze

10 Daar zou hij gelijk in kunnen hebben. Het is één reden dat ik het anc altijd heb afgewezen. Zij werkten met stalinistische methoden.

[p. 22]

overtuigd zijn dat hij de man is die in staat is voor ze op te komen bij de blanke machthebbers. Hebben de blanken hem niet min of meer gesmeekt met hem te praten om tot onderhandelingen te komen?¹¹ Juist omdat ze bang voor hem waren, hebben ze hem uitgenodigd om tot samenwerking te komen. Denk er maar aan: De Klerk besteedt immers geen aandacht aan de president van het Pan-Afrikaanse Congres. En wanneer De Klerk Mangosuthu Buthelezi voor een gesprek uitnodigde, deed hij dit door hem te behandelen als dienaar van apartheid, niet als president van Inkatha.’¹²

Botile vertelde dat burgemeester Samuel Kolisang de strijd in Lekoa City toch had verloren, zoals Jabulani Patose (mijn vriend) had voorspeld. Hij verwachtte overigens dat problemen zoals zich die in Sebokeng hadden voorgedaan, ook naar Soweto zouden overslaan.

Ik waarschuwde Du Toit dat het de moeite zou zijn om naar Circle Court te komen voor een ontmoeting met Nelson Botile, wat hij deed. De beide heren konden goed met elkaar overweg.

The Star is van mening dat de gesprekken in villa De Groote Schuur bij Kaapstad, reden geven hier een hoopvol begin in te zien. ‘Did the Government have a mandate from the electorate to talk to the anc? Probably not, but the Groote Schuur talks are most certainly in tune with the times,’ aldus een hoofdartikel in deze toonaangevende krant.¹³

Het was pijnlijk om vanavond op televisie te zien hoe tijdens een persconferentie in Kaapstad meer vragen aan Mandela dan aan De Klerk werden gesteld. Misselijkmakend vind ik dat De Klerk aan Mandela refereert als ‘dr. Mandela’. Dat is slijmerig en overdreven.

Vanmorgen vertelde Du Toit dat men in Pretoria vanuit Den Haag het bericht had doorgekregen dat ik 10.000 gulden had gevraagd voor het regelen van een gesprek met president F.W. de Klerk. Het bedrag is juist, want dit is al heel lang mijn tarief, maar dit heb ik nog niet met Paul Witteman besproken en het is dus te dol dat Den Haag met dit cijfer strooit, terwijl ze alleen maar kunnen gissen.

Heb in mijn woede een verweer van elf pagina's met bijlagen geschreven en dit per expresse naar Casper Venter gestuurd.¹⁴

11 De Klerk is voornamelijk gaan praten met Mandela omdat de blokkade en sancties begonnen te werken en omdat het wereldcommunisme ineenstortte.

12 Ik denk niet dat dit waar is. Toen ik Buthelezi later goed leerde kennen bleek dat zeker niet het geval te zijn.

13 The Star, 4 mei 1990.

14 Zie bijlage 4.

[p. 23]

5 mei 1990

Vanmorgen belde Du Toit al om 07:30 uur. Ik had hem een kopie van de brief aan Casper gegeven. ‘De inhoud en uw toon zijn dermate beledigend voor ambassadeur Nothnagel (ik dacht: de man verdient niet beter) en door te vertellen wat Otto Krause u heeft gezegd, hebt u ook zijn vertrouwen geschonden. U kan zo'n brief schrijven, maar u moet deze niet verzenden.’ Ik vertelde dat dit reeds was gebeurd. Hij adviseerde met spoed Casper Venter te laten weten dat ik de tekst van die emotionele brief terugnam en of hij deze als niet geschreven wilde beschouwen. Hoewel tegen mijn principe, heb ik dit na enige aarzeling per fax gedaan.¹⁵

Het is stralend zonnig weer vandaag: heerlijk om hier te zijn. De Groote Schuur-gesprekken lijken positief te verlopen. Brian Stuart meldde echter dat Mandela heeft gezegd: ‘I have not the slightest doubt that Mr. F.W. de Klerk means what he says, but I question the State President's adherence to the concept of minority rights. This is not my view, but the view of my delegation. But the reality is that I still have no vote. I must tell you what I told Mr. de Klerk. When I went to jail 27 years ago, I had no vote and when 27 years later I came out, I still had no vote. That is due to the colour of my skin.’¹⁶

Tony Stirling schreef dat Joe Slovo van de sacp ‘the toughest opponent at the preliminary discussions between the Government and the anc at Groote Schuur in Cape Town’ was.¹⁷ Dat komt omdat deze advocaat zijn argumenten helder en duidelijk kan verwoorden. Slovo is steeds een van de meest gezochte personen in Zuid-Afrika geweest, omdat hij als commandant van het anc-leger Umkhonto we Sizwe terreurdaden organiseerde. Slovo heeft een tijdelijke inreisvergunning. Hij is door Chris Hani als commandant van de anc bevrijdingseenheden opgevolgd.

Ik zat op het balkon een artikel van Hofland te lezen dat handelde over schrijvers die zonder geld waren komen te zitten. Helaas waaide het uit mijn hand weg.

Oud-president P.W. Botha heeft zijn lidmaatschap van de Nationale Partij niet verlengd. Hij is kennelijk niet gecharmeerd van waar Frederik de Klerk en Pik Botha in de Groote Schuur mee bezig zijn. Nelson Botile vertelde dat minister van Defensie, Magnus Malan, een bondgenoot van P.W. was, dat ze sa-

15 Zie bijlage 5.

16 The Citizen, 5 mei 1990.

17 Idem.

[p. 24]

men waren gezien en dat een coup van het Zuid-Afrikaanse leger tegen F.W. de Klerk niet ondenkbaar was.

Oud-burgemeester Samuel Kolisang van Lekoa City belde en zei van mening te zijn dat Jabulani Patose nu helemaal op de verkeerde weg was. ‘I will pull him out,’ antwoordde ik.

‘Yes, do that.’ Kolisangs betrekkingen met de Sofasonke Partij van Ephraim Tshabalala waren nog steeds uitstekend.

6 mei 1990

Hans van den Broek heeft weer eens volledig gedemonstreerd hoe voortreffelijk de Nederlandse regering anno 1990 is geïnformeerd over Zuid-Afrika. F.W. de Klerk reist naar West-Europa (Brussel, zeven eeg-landen en Zwitserland) maar het rund Van den Broek gaat er zelfs prat op dat hij ambassadeur Nothnagel liet weten ‘dat het hem nog te vroeg voorkwam’ als De Klerk ook in Den Haag zou opduiken. De politieke ‘leiders’ van Luns tot en met Van den Broek, kennen hun geschiedenis niet. Ze bedrijven een amateuristische buitenlandse politiek zonder enig oog te hebben voor het verleden. Maar waar komen ze dan ook vandaan? Handelsreizigers geparachuteerd op Buitenlandse Zaken.

Henk Hofland, die in 1984 de ussr op zijn een eerste reis door dat enorme land ontdekte, heeft sedertdien misschien nog twee of drie keer voor twee weken de Sovjet Unie bezocht en spreekt in nrc Handelsblad over ‘mijn reizen’ naar Moskou, waarbij hij door iemand van apn Novosti, Viktor Archipov, werd begeleid. Hij regelde dat deze collega als gast van nrc Handelsblad hier kon rondkijken. Archipov vat in zes kolommen zijn ervaringen samen. Het blijft blauwe maandag-journalistiek, van Archipov over hier, van Hofland over daar. Maar ze hebben veel geleerd roepen zij in koor.¹⁸

Strobe Talbott, een Amerikaanse blauwe maandag-journalist over de ussr, kwam op 3 maart 1990 in Time tot de conclusie - wat ik op 6 juni 1986 in nrc Handelsblad zette - dat Michail Gorbatsjov misschien toch niet het politieke genie is waar men hem in het Westen aanvankelijk voor hield. ‘Even among some who applauded him in the past, there is not only a deepening pessimism about the future of reform but also a new, almost ad hominem sourness about the chief reformer himself. According to three cliché's now in vogue, Gorbachev is riding a tiger, trying to stay one step ahead of the sheriff, leaping from one ice floe to another. In other words, he has lost control of

18 NRC Handelsblad, 26 april 1990.

[p. 25]

events and doesn't really know what he is doing.’ Het is aanzienlijk ernstiger. Volgens mij bezat Gorbatsjov op geen enkel moment de controle over waar hij mee bezig was in diens eigen brein. Dit is dus ook het bestaande verschil van mening tussen Wim Klinkenberg en mij. Voor hem vertegenwoordigt Gorby alle hoop en vertrouwen op de ultieme verbetering in de Sovjetsamenleving, terwijl ik overtuigd raakte dat men onder hem totaal op de verkeerde weg was. Er was geen sprake van opbouw van een aangepast socialisme aan nieuwe realiteiten, maar van een geforceerde aanpassing aan het Westen en de vs, welke er dus gewoon niet in zit.

De Klerk heeft het in zoverre veel gemakkelijker. Zuid-Afrika heeft reeds het voordeel van een Westerse financieel-economische infrastructuur. Hier zal het echter eveneens op den duur fout gaan en in de soep draaien, omdat Pretoria gedwongen wordt door de zogenaamde wereldgemeenschap een uitstekend functionerend land over te dragen aan incompetente en fuzzy zwarten, die de opleiding en de getrainde hersens missen om een zaak te leiden die door vergeleken bij hen geavanceerde breinen werd opgezet en draaiende gehouden. De man die in Djakarta sinds mensenheugenis een fietstaxi bestuurt kan ook niet van de ene op de andere dag achter het stuur van een Lincoln Zephyr gaan zitten.

Koning Goodwill Zwelithini van de Zoeloes heeft - ik denk terecht - gewaarschuwd dat het anc alles in het werk stelde om macht en invloed van de Zoeloes in het nieuwe Zuid-Afrika te beperken door dood en verderf in KwaZulu-Natal te helpen zaaien.¹⁹

Angela Barnett, de voormalige vrouw van David Bowie heeft in New York gezegd haar man eens in bed te hebben aangetroffen met Mick Jagger van The Rolling Stones. Voor mij is altijd duidelijk geweest dat Jagger een nicht was. Wat ik van deze types niet begrijp, is dat ze met een rein geweten zowel het gaat henen en vermenigvuldig u praktiseren, als met vriendjes rommelen. Ik denk dat je een bewuste keuze moet maken, zoals ik uiteindelijk ook heb gedaan.

Opmerkelijk dat Pjotr Tsjaikovski zijn eigen Röell-affaire heeft meegemaakt.²⁰ Ook hij was gehuwd, maar anderzijds homoseksueel. Hij ontmoette madame Nadezjda von Meck, die enkele maanden voor de dood van haar man een brief aan Tsjaikovski schreef. Zij had aanzienlijke invloed in de muziekwereld van Moskou en genoot bekendheid omdat zij jonge

19 The Citizen, 5 mei 1990 en Time, 7 mei 1990.

20 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 26]

veelbelovende musici steunde. De verhouding die tussen de componist en Nadezjda von Meck zou opbloeien is wel vergeleken met die tussen Michelangelo en Vittoria Colonna, marchesa di Pescara, vanwege het platonische karakter van hun relatie.

Uiteindelijk maakte Nadezjda von Meck een einde aan hun verhouding, zogenaamd omdat zij hem niet langer financieel kon steunen - waar geen sprake van schijnt te zijn geweest. Maar die belangrijke brief is dus verloren gegaan. Bij de Arbeiderspers is een boek over Tsjaikovski verschenen, waarin als ware reden de homoseksualiteit (waarvan zij op de hoogte was) van de componist tot de uiteindelijke breuk leidde, zoals tussen mevrouw Röell en mij en hierdoor keet ontstond inzake Inez.

7 mei 1990

Opmerkelijk was de reportage in de Sunday Tribune uit Durban over de gesprekken in de Groote Schuur bij Kaapstad. Eindelijk zijn de Afrikaners overgegaan op de methode waarop men in Afro-Aziatische landen zaken met elkaar doet. Bung Karno heeft me dit al in 1957 duidelijk gemaakt. Afro-Aziaten geloven niet in stemverhoudingen van 50 plus één om dan de rest naar huis te sturen. Niet-Westerse landen praktiseren consensus democratie, wat ze op Java noemen musjawarah (kletsen) tot je mufakat hebt bereikt (overeenstemming). Wat nu in Groote Schuur gebeurde, is musjawarah en mufakat en alle partijen zijn blij.²¹ Ook de Sunday Times publiceerde een uitvoerige reportage. Thabo Mbeki rookte een pijp met generaal Basie Smit, het hoofd van de Zuid-Afrikaanse veiligheidspolitie.²² De Weekly Mail citeerde Mbeki zelfs: ‘how foolish we all were not to do this ages ago.’²³ De Sowetan plaatste Joe Slovo van de van de sacp op de voorpagina, wat tot voor kort totaal ondenkbaar was.²⁴

21 Sunday Tribune, 6 mei 1990, John MacLennan.

22 Sunday Times, 6 mei 1990.

23 Weekly Mail, 4 mei 1990.

24 Sowetan, 7 mei 1990.

[p. 27]

De Afrikaner Rapport zette boven een hoofdartikel: ons was almal gevangenes van verlede.²⁵ David Breier somde op wat in drie dagen vergaderen in de Groote Schuur was bereikt.²⁶

Peter liet bij de koffiepot een briefje om aan te kondigen dat hij aanwezig wilde zijn ‘for history sake!’ bij de aankomst van de container met mijn spullen uit Amerbos.

25 Rapport, 6 mei 1990.

26 Sunday Tribune, 6 mei 1990, zie bijlage 6.

8 mei 1990

Er lag ook vanmorgen een brief van Peter.

Broer Theo is van mening dat ik deze verhuizing niet had mogen doorzetten.

Ik heb de meeste meubels en andere zaken reeds uitgepakt en op hun plaats gezet. De vleugel zeilde in de lift naar boven, wat me meeviel, want dit hijstoestel is zo oud als Methusalem. De piano klinkt nu al mooi in mijn zitkamer, maar straks als de boekenkasten klaar zijn, zal het anders worden. Er is een aantal zaken meteen naar de flat van Peter en Edwin gegaan. Het is heel vreemd om ‘Amerbos’ nu hier te hebben. Peter is overigens nerveus omdat hij over enkele dagen naar Tilburg gaat.

Gisteren zei Peter graag een klerenkast uit Amerbos te willen hebben voor zijn eigen spullen om in zijn kamer te zetten. Toen Edwin over de kast hoorde, zei hij direct dat deze naar zijn antichambre moest. Ik werd nijdig, en zei gewoon dat hij voor Peter was bestemd, maar Peter viel me af en vond het prima dat Edwin de zaak inpikte. Zoiets begrijp ik dus niet. Steeds weer loop ik tegen het uitgesproken egoïstische karakter van Edwin aan. Wanneer ik uit Amerika met cadeautjes voor Peter (en soms iets voor Edwin) aan kwam zetten, droeg Edwin die de volgende dag. Peter, die toch al uiterst gespannen is - ik kan het aan zijn ogen zien (hij haat het bovendien om te vliegen) - had de boel de boel gelaten. Al was het een lange dag vanwege het binnenkomen van mijn eigen verhuizing, ik besloot de keuken bij hem ook maar eerst op orde te brengen, waarvoor hij bedankte. Ik wil er eigenlijk niets over zeggen, want samen zijn Peter en Edwin oké maar ik zie dus heel duidelijk nare karaktertrekjes bij die jongen, die me buitengewoon ergeren. Ik begrijp niet dat Peter er blind voor is, maar dat is de ellende met ‘liefde’.

10 mei 1990²⁷

Hans van den Broek heeft nu dus toch te elfder ure bekendge-

27 Vanwege de verhuizing heb ik op 9 mei niet geschreven.

[p. 28]

maakt dat Den Haag president F.W. de Klerk gaarne op een later tijdstip dit jaar zou willen ontvangen. Het was ook de zoveelste blunder van deze man, toen Nederland - met de meest historische banden met Pretoria van heel Europa - de mogelijkheid van een bezoek eerst afwees.

Peter gaat vertrekken. Hij is rustiger.

De klok uit De Horst, die mijn ouders toen zij pas getrouwd waren en nog in Delft woonden, kregen of aanschaften, klinkt me als muziek in de oren. Ik kan de marmeren inktkoker van mijn grootvader Hendrik van der Woude niet vinden, misschien is er nog veel meer weg. Ik raak hierdoor gedeprimeerd, wat niets voor mij is.

The Citizen wijst erop dat Nelson Mandela een reis naar zes Afrikaanse landen maakt en president De Klerk naar negen Europese landen om uit te leggen wat er in Groote Schuur is overeengekomen. Het blad waarschuwt dat de tendens bestaat om De Klerk en Mandela als gelijkwaardige grootheden te bespreken, wat ze, althans op dit moment, nog niet zijn. Het gaat erom nu toe te zien of het anc van een guerrillabeweging inderdaad gaat overschakelen op een regulier politieke beweging, welke onafhankelijkheid en zelfbestuur voor de meerderheid nastreeft. Intussen blijft het anc zeuren over de gewapende strijd. Het blad hoopt dat ze ermee zullen op houden.²⁸

28 The Citizen, 10 mei 1990.

11 mei 1990

Time presenteert Andrei Sacharov als een ‘giant of the 20^th century.’ Ze zijn gek, wat altijd het gevolg is wanneer men door emoties en domme propaganda op sleeptouw wordt genomen. Zestien pagina's maar liefst in Time, gebaseerd op zijn memoires.²⁹

Interessanter is het nieuws dat wetenschappers van de Johns Hopkins School of Medicine in Baltimore bij toeval op een soort hersencel zijn gestoten ‘that could be nourished and cultivated.’ ‘Unlike most other kinds of cells, the neurons that make up the central nervous system do not divide and multiply. Once they die, they cannot be replaced - a fact that makes brain and spinal damage so devastating.’ De ontdekking zou betekenen dat beschadigde hersenen wellicht toch kunnen worden gerepareerd.

Ik moet er niet aan denken als ik later bij het uitpakken van de dozen met boeken zou ontdekken dat een deel van mijn dag-

29 Time, 14 mei 1990. Andrei Sakharov, Memoirs, Random House, New York, 1990.

[p. 29]

boeken zou zijn verdwenen. Reden voor een complete zenuwinzinking.³⁰

Ik ben de hele dag bezig met inrichten van de kamers. Dit huis wordt een droom.

Aardige brief van Erick Veldhuis, de student uit Groningen.³¹

Ook een nietszeggend briefje van Ies Lipschits.³² Dreesmann liet zijn secretaresse een brief sturen dat hij niet wil intekenen op mijn Memoires.³³

30 Gelukkig waren alle dagboeken ongeschonden overgekomen.

31 Zie bijlage 7.

32 Zie bijlage 8.

33 Brief d.d. 2 mei 1990.

13 mei 1990

Edwin liet me een briefje achter, waarin hij Peter, die nu in Tilburg is, als ‘a life force’ omschrijft.³⁴

Mijn flat begint weer een paradijsje te worden. Het uitzicht van achter het bureau van mijn grootvader Van der Woude hier, over de heuvels van Transvaal, is magnifiek. Op Amerbos keek ik op die afschuwelijke, zo goedkoop mogelijk gebouwde flats van Nieuwendam. Het is een verschil van dag en nacht.

Aartsbisschop Tutu is op tournee in Californië en blijft rustig doorkletsen dat sancties tegen zijn land moeten worden gehandhaafd tot apartheid zal zijn afgeschaft. Zelfs al wordt Mandela morgen president, dan zal apartheid nog decennia lang voortwoekeren in de breinen van mensen. Je kunt de wetten schrappen maar verder gebeurt er voorlopig niets.

Roel Martens, mijn beste vriend uit Paramaribo, schrijft: ‘Het wordt langzamerhand wel erg moeilijk om nog in Desi Bouterse te geloven. Het lijkt toch wel evident dat hij in de cocaïne zit. Brunswijk waarschijnlijk ook, op zijn minst een beetje en misschien zelfs de heer Jagernath Lachmon. Uiteindelijk wordt Bouterse een soort Noriega, al zullen de Amerikanen hier minder snel iets doen want Suriname is onbelangrijk.’³⁵ Dat was het eilandje Grenada immers ook? Toch viel Amerika binnen. Misschien is het dus toch waar dat Bouterse die kant op is gegaan, maar wat hebben wij er eigenlijk verder nog mee te maken?

Mijn nieuwe platenspeler werkt perfect. Eindelijk weer muziek. Luister naar het Pianoconcert van Grieg, dat ik eens in de Sunbeam Tiger in Zeeland voor Peter draaide op een autorit door het prachtige land. Ik schreef Peter bij Mahler, zijn lievelingsmuziek.

34 Zie bijlage 9.

35 Ik correspondeerde jarenlang met Roel Martens, tot hij in Georgië ging werken. We blijven elkaar op gezette tijden spreken.

[p. 30]

Het lijkt onwerkelijk dat ik hier nu ben. De familie van Edwin van Wijk begrijpt niet dat ik juist nu hiernaartoe ben verhuisd ‘want het land kan ieder moment exploderen.’ Ik weet niet waarom ik denk dat dit niet gebeurt. Ik heb veel vertrouwen in het proces dat nu op gang is gekomen.

Ontmoette Iwan, mijn eerste gentleman caller in deze flat, maar het werd niets, want ik raakte niet opgewonden van hem.

Ik verdruk gedachten over Eduard op dezelfde manier als ik mijn uiterst precaire financiële positie verdruk en doe of deze niet bestaat.

14 mei 1990

Het is wel even een andere zaak wanneer je hier in de ochtend de gordijnen opentrekt. Rechter B.J. Asscher reageerde op mijn brief, waarin ik schreef dat zijn bemoeienis met de situatie in Zuid-Afrika nergens op sloeg. Ik ben dus weer niet duidelijk geweest.³⁶ Ik ontzeg Asscher - en niemand ooit - vrijheid van meningsuiting. Waar ik me aan erger, is wanneer mensen een mening hebben, die overduidelijk is gestoeld op informatie van horen zeggen. Heb hem navenant geantwoord.³⁷

Dit geldt dus ook voor Nelson Mandela, die gezegd heeft dat zijn vrouw Winnie het slachtoffer is van ‘a scandalous persecution by the South African Government and its agencies.’ Hij vervolgde: ‘Even now, as I am talking to you, she is still being persecuted.’³⁸ Ik denk dat niemand nog de moed heeft opgebracht hem in te lichten over wat deze dame werkelijk op haar kerfstok heeft.

Mangosuthu Buthelezi heeft eveneens een beroep gedaan op Mandela zijn ‘stormtroopers’ strakker in de hand te houden. Terwijl in Groote Schuur alles in het werk werd gesteld om nader tot elkaar te komen, schreeuwde de algemeen secretaris van cosatu van de daken dat Buthelezi een moordenaar en een sta-in-de-weg tot vrede was.³⁹ Waar haalt zo'n man, die in Mandela-kringen het hoogste woord heeft, die onzin vandaan? Buthelezi verzocht zijn ‘broeder’ Mandela deze Jay Naidoo bij de hand te nemen en in te tomen.

The Economist publiceert een omslagverhaal over Michail Gorbatsjov, a friend in need?⁴⁰ Het blad onderstreept hoe het Westen met man en macht Gorbatsjov in het zadel probeerde te houden en dat er om die reden wordt geaarzeld over een al-

36 Zie bijlage 10.

37 Zie bijlage 11.

38 The Citizen, 14 mei 1990.

39 Idem.

40 The Economist, 12 mei 1990.

[p. 31]

ternatief na te denken. ‘It is time to snap out of trance-like Gorbyphilia.’ Eindelijk wordt toegegeven dat hij zeer impopulair is geworden in de ussr en dat hij faalt. ‘Mr. Gorbachev has no clear idea where the Soviet Union is heading,’ staat er letterlijk in het prestigieuze tijdschrift. Er had moeten staan niet ‘has’ maar had never a clear idea, where he was going.

Er worden vier mogelijkheden opgesomd. 1) Gorbatsjov komt onder een bus en wordt opgevolgd door iemand als hij. 2) Het Sovjetleger pleegt een coup. 3) De werkende klasse begint een revolutie gesteund door de behoudende politici binnen de cpsu, wat evenals een coup der militairen het land alleen maar chaos zou brengen. 4) Democratische partijen komen als paddestoelen uit de grond, die kans zien met de steun van Boris Jeltsin of anderen aan de macht te komen. Voor mij zijn deze scenario's nauwelijks voor te stellen, omdat ik de Sovjet Unie slechts gekend heb als een onbetwistbare grootmacht.

Edwin is duidelijk gedeprimeerd vanwege het vertrek van Peter, net als ik. Maar bij mij op de eerste plaats vanwege alle onzekerheid, nu ik bij aankomst in Zuid-Afrika ook hier de rode kaart kreeg uitgereikt. Maar waarom op dit moment in hemelsnaam?

Ik ben naar Skyline gegaan, waar voornamelijk zwarte jongens, soms zelf heel jong, uit Soweto rondhangen. Ik ben Amerikaanse blacks gewend. Dan is de kwaliteit hier aanzienlijk minder. Soms voel je hier ogen van brandende haat van zwarten op je gericht, maar die ‘zie’ je dus gewoon niet. De meeste zwarten in dit land kijken wel degelijk op naar blanken, maar anderzijds zijn er ook veel mensen die jarenlang zodanig met de nek zijn aangekeken of arrogant behandeld, dat er ongetwijfeld veel kwaad bloed is gezet. Smily, de jongen die in ons flatgebouw samenwerkt met de aardige Johannes,⁴¹ kreeg vannacht van de huismeester thee in de hal, waar hij de ingang bewaakt, gepresenteerd in een oud blik in plaats van een kopje. De jongen was beledigd. ‘Ik heb het weggegooid,’ zei hij. Dit zijn de dagelijkse kleine vernederingen die zwarten ondergaan en die zullen moeten verdwijnen.

Ik stuurde een telegram aan Dirk Keijer in de hoop dat hij de toegezegde nog ontbrekende 7.300 gulden alsnog aan me overmaakt. De prijs van het telegram, 25 rand, maakte me pissig, want het zal wel weer weggegooid geld zijn.

41 Johannes zou later worden vermoord.

[p. 32]

15 mei 1990

Prachtig weer een een prachtig uitzicht vanachter mijn werktafel. Ik maak me zorgen om Peter. Nooit om Eduard, die redt zich wel.

Er zijn tussen vijf en twaalf zwarte neushoorns ‘teveel’ in een wildreservaat, dus ze zullen bij opbod worden verkocht. Dit klinkt toch werkelijk absurd: neushoorns op openbare verkoop, zoals de schaapjes van Zunderdorp op de markt in Purmerend. In het Kruger Nationaal Park zijn 248 olifanten (als overtollig) door de autoriteiten afgeschoten.

De doorgestuurde post uit Amerbos viel mee, ook omdat ik de brief van de amro dicht heb gelaten. Een beeld van mijn ouders uit Indië bracht op Sotheby's 4.261 gulden op.

De Afrikaner Weerstandsbeweging (awb) onder Eugène Terre'Blanche zegt zich voor te bereiden op ‘een heilige oorlog’ om het land voor een zwarte meerderheidsregering te behoeden. Ze oefenen voortdurend, leren ook de vrouwen schieten, bidden veel en zingen Sarie Marais en Die Lied Van Jong Suid-Afrika.⁴²

Zonder mij met Gerard Croiset, de paragnost, te willen vereenzelvigen, vraag ik me af of de mijnheer op deze foto eigenlijk wel goed bij zijn hoofd is. Time publiceerde een reportage, ignore my lips!, refererend aan de fameuze uitspraak van de president of hij belastingen zou gaan verhogen.⁴³ Nee, dit was niet het geval. ‘Read my lips!’ Er komt nu dus toch een belastingverhoging en Bush wordt als lichtelijk gaga afgeschilderd. Mijn oude vriend Arnold Hutschnecker pleitte al 25 jaar geleden dat men zuiniger met de belangen van het land zou moeten omgaan door toekomstige ‘leiders’ onder meer aan een psychotechnisch onderzoek te onderwerpen, zoals voor topfuncties in het bedrijfsleven gebeurt.

42 Sunday Star, 13 mei 1990.

43 Time, 21 mei 1990.

16 mei 1990

Nelson Botile kwam twee uurtjes naar Circle Court 74 om over onze plannen praten. Ik vroeg hem of een soort Handvest van de Verenigde Naties als grondwet voor Zuid-Afrika zou kunnen worden ontworpen, opdat alle verschillende groepe-

[p. 33]

ringen in dit land via gelijke rechten aan hun trekken zouden kunnen komen. Hij was hier fel tegen. Hij bepleitte dat de vergelijking tussen de Verenigde Naties en Zuid-Afrika niet opging. De Klerk zal op 18 juni door Bush op het Witte Huis worden ontvangen. Hij vond dit terecht. Hij meende dat de protesten van het anc, namelijk dat deze ontvangst door Bush een klap in het gezicht van Mandela betekent, belachelijk. Nelson zal met John Mavuso in de Transvaal Provincial Administration onze plannen gaan bespreken om een raadgevend bureau op te zetten. Ook wil hij nagaan of ik een lezing kan geven op de Vista-universiteit in Soweto.

Lulletje rozenwater Joris Voorhoeve wordt opgevolgd door Frits Bolkestein als fractieleider van de vvd in het parlement, een belangrijke verbetering.

Intussen is president De Klerk op bezoek bij koning Boudewijn, terwijl België vergeleken bij Nederland met Zuid-Afrika eigenlijk weinig heeft te maken. Beatrix, die als eerste De Klerk in Europa had moeten verwelkomen, is weer eens door Lubbers en Van den Broek naar de achterste koets verwezen. Zag dat Edwin van Wijk zijn spullen gereedlegde om naar Londen te vliegen. Er waren sommige van de mooiste poloshirts en andere kledingstukken bij, die ik voor Peter uit Amerika heb meegebracht. Zo gaat het steeds. Edwin is eigenlijk vervelend gezelschap, vooral als ik het niet opbreng hem alleen maar over zichzelf te laten praten, waar Peter juist uitstekend in is.

Minister Piet Marais van Onderwijs en Opvoeding vertelt in The Star hoe de regering van plan is om ook in het onderwijs de apartheid af te schaffen. Tot dusverre werd op scholen voor blanke leerlingen kwaliteitsonderwijs gegeven, dus inhoudelijk anders dan voor zwarte kinderen, en terecht lijkt me. Nu zullen scholen multiraciaal worden en krijgen alle jongeren dezelfde lessen. Dat kan dus eigenlijk niet, want dan kunnen zwarte kinderen helemaal niet meer meekomen. Tenzij je de standaard van de lessen drastisch verlaagt.⁴⁴

In Time wordt gemeld dat in de vs een op de vier zwarte mannen tussen de 20 en 29 jaar in de gevangenis zit, of dat hij voorwaardelijk is vrijgelaten. De voornaamste doodsoorzaak van zwarte mannen tussen 15 en 34 jaar in de VS is doodslag. Dus stellen onderwijsspecialisten in Amerika voor om zwarte jongeren op lagere scholen in aparte klassen neer te zetten, zonder meisjes en zonder blanke leerlingen, met uitsluitend zwarte onderwijzers. Over apartheid gesproken.⁴⁵

44 The Star, 16 mei 1990.

45 Time, 21 mei 1990.

[p. 34]

Het nieuws uit de ussr blijft alarmerend. Een dezer dagen zullen we wakker worden en het nieuws vernemen dat Michail Gorbatsjov is afgezet. The Economist stelt in een hoofdartikel dat ‘the beast is dying,’ waarmee het marxisme-leninisme in de ussr wordt bedoeld.⁴⁶ Igor Malasjenko, buitenlandspecialist van de cpsu stelt in een commentaar voor Time dat ‘only democratization can provide the basis for humane, modern political life.’ Bedoelt hij democratie in bondgenootschap met Westers kapitalisme? Want dan zit hij er faliekant naast. Hij ziet perestrojka in Moskou slechts als de overgang van ‘totalitarianism to democracy’. Dat is niet wat er gaande is. Gorbatsjov en de zijnen zijn bezig om van de ussr een quasi-West-Europa, of erger, Amerika te willen maken.⁴⁷

46 The Economist, 19 mei 1990.

47 Time, 21 mei 1990.

17 mei 1990

Wanneer je Edwin het ochtendblad brengt, dan leest hij dit op het toilet, maar brengt het niet terug. Hij gaat er vanuit dat je het daar wel vindt. Dat is dus voorbij. Ik wilde nog wat uit mijn vorige slaapkamer halen, daar had hij een ‘don't disturb’kaartje aan gehangen. Dat Peter blind blijft voor de tinka's⁴⁸ van die jongen, is onbegrijpelijk.

Volgens een redactioneel commentaar in The Citizen zullen ook de ziekenhuizen in Zuid-Afrika gedesegregeerd worden. De minister voor Gezondheid, Rina Venter maakte bekend dat het besluit mede was ingegeven omdat er een overschot is van 11.700 bedden in voor blanken bestemde ziekenhuizen en er een tekort bestaat van 7.000 bedden in hospitalen voor zwarten.⁴⁹

Diner met Bill Faure, zijn vriend Obie en Robin Moser van Anglo-American. De maaltijd in La Grotta is altijd even heerlijk. Ik liet Bill de brief van Oliver Stone lezen. We maakten het plan om Stone te vragen voor de Zuid-Afrikaanse Oscaruitreiking in september, die Bill organiseert.

Ze waren optimistisch over het beleid van De Klerk. ‘F.W. heeft tegen Mandela gezegd,’ aldus Bill, ‘jullie kunnen krijgen wat je wilt, als je de economie van het land maar in onze handen laat.’ Ben erg op Bill Faure gesteld.

Jan Marais sluist me door naar een vriend, Charles Vrijens.⁵⁰

48 Javaans voor grillen.

49 The Citizen, 17 mei 1990.

50 Brief d.d 14 mei 1990.

[p. 35]

18 mei 1990

David Braun vergelijkt Nelson Mandela in The Star met Mahatma Gandhi en Martin Luther King. Het is toch wel opmerkelijk hoe de goegemeente binnen de kortste keren een draai van 180 graden in de richting van het anc heeft gemaakt. Ik had in 1986 mijn bedenkingen, heb die vandaag de dag nog net zo en verwacht ze te zullen houden.

Mijn vader hield zich de laatste jaren tot zijn dood in 1966 bezig met het ontwikkelen van een röntgenlamp, waarmee verloren gewaande teksten op palimpsesten⁵¹ alsnog ontcijferd konden worden. Nu meldt The Economist de uitvinding van ‘digital palimpsests’.⁵² Het gaat hier om ‘een zoon’ van de cd, namelijk de worm (write once read many). ‘worms are like tablets of stone. They can be written on only once, but they can be read until the end of time.’

Jerry Richardson, de coach van het zogenaamde voetbalteam van lijfwachten van Winnie Mandela, heeft in het Rand Supreme Court getuigd dat haar omgeving haar verafgoodde. ‘She is like God, we pray to, everybody is talking about her but nobody knows her.’ Het proces over de vraag wie verantwoordelijk is voor de dood van de veertienjarige Stompie Moeketsi is begonnen.

Onverwachts stond generaal Hein de Villefort du Toit voor mijn deur. Hij kwam me halen om een spreekbeurt in een kerk van Gerrit Viljoen, de minister voor Constitutional Development bij te wonen. Viljoen is een van de voornaamste onderhandelaars met het anc en toch was de kerk maar matig gevuld. Mijn Nijenrode-klasgenoot, Vic Vernède was ook aanwezig. Terwijl ik in de slaapkamer ging om een colbert aan te trekken, speelde Du Toit Mozart en Chopin op mijn vleugel. Hij zei druk in de weer te zijn om acceptabele functies voor mij te vinden. Een voormalig student van hem zou mij voor een functie in Bophuthatswana op het oog hebben. Maandag zullen we met iemand lunchen die mogelijk een tweede positie kan aanbieden in de sector public relations en mediabeleid.

51 Beschreven perkament, wat meermalen gebruikt is om op te schrijven.

52 The Economist, 12 mei 1990.

19 mei 1990

Het optreden van Viljoen gisteravond vond ik nogal zorgelijk. Een zwak betoog. Het publiek was dan ook kritisch over een veel te vriendelijke (zachte) houding tegenover Mandela en het anc. De Nationale Partij moest volgens de aanwezigen veel

[p. 36]

harder op treden. Ik kan het hier mee eens zijn. Viljoen werd gevolgd door Roelf Meijer, een jonge politicus en streber, die op mij een ongunstige indruk maakt. Ik zei dit later in de auto, toen Du Toit me naar huis reed. Hij vroeg hoe ik dit in één avond had ontdekt. ‘In 65 jaar leer je kijk op mensen te hebben,’ zei ik. Hij was het overigens geheel eens. Iemand vroeg aan Viljoen: ‘U zegt, ga rustig slapen, maar niemand kan in dit land meer rustig slapen.’ Hierop stak de minister een lang betoog af, dat indertijd de Voortrekkers die vanuit Kaapstad naar het noorden trokken, dit probleem van slecht slapen ook hadden gekend. Een onbevredigender antwoord was nauwelijks te bedenken.

The Citizen publiceerde vanmorgen een redactioneel commentaar, get tough. Ook deze krant geeft aan dat het de hoogste tijd wordt dat De Klerk het anc of Nelson Mandela niet langer met zijden handschoenen aanpakt.

De anc-leider zelf is in Algiers, alwaar hij zich beklaagde dat apartheid allerminst was weggevaagd, - ook al was De Klerk eerlijk bezig - en dat om die reden de sancties tegen Zuid-Afrika zonder meer gehandhaafd moesten worden.

Uit de media blijkt dat in anc-kampen in bijvoorbeeld bij Lusaka, Zambia, terreur werd uitgeoefend op zwarte kameraden die uit Zuid-Afrika zijn gevlucht, denkende hun idealen bij het anc verwezenlijkt te zullen zien, en in plaats daarvan het slachtoffer werden van moord- en doodslagpraktijken omdat men zich niet aan de door het anc opgelegde codes hield. Een aantal overlevenden van deze terreur is nu in Zuid-Afrika teruggekeerd en heeft hierover publiekelijk verklaringen afgelegd.

20 mei 1990

Vanmorgen kwamen Vic en Margriet Vernède-de Kock van Leeuwen en collega Otto Krause voor brunch naar mijn flat. De Vernède's gaan trouw op zondag ter kerke. Krause is wel aardig, maar hij noemde bijvoorbeeld het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome ‘een misdaad tegen de wereld vanwege het pessimisme.’ Wat te doen met zo'n man? Niets dus. Later kwam ook Ellen Elmendorp langs, maar dat was meer om een introductie te krijgen tot Prinsloo van Binnenlandse Zaken, opdat zij vlot een re-entry visum in de wacht kan slepen, want zij wil voor de zomer naar Boekarest om enkele maanden met Coen Stork door te brengen.

Het aantal terroristische aanslagen zal weer toenemen. Alfred Nzo, secretaris-generaal van het anc heeft onomwonden dui-

[p. 37]

delijk gemaakt dat ondanks de gesprekken in Groote Schuur, de gewapende strijd tegen Pretoria gewoon zal doorgaan. Professor Mike Hough van het Instituut voor Strategische Studies aan de universiteit van Pretoria zegt dat de regering met vier groepen terroristen heeft te maken: het anc, het Pan-Afrikaans Congres (pac), Qibla (een splinter groepering van het pac) en de Zwarte Bewustzijnsbeweging (bcm) van Azania, zoals zij willen dat het land wordt omgedoopt.

De Sunday Star beschrijft hoe na 1986 lokale politiebeambten uit vele townships werden verdreven omdat zij, ook al zijn ze zwart, als werktuigen van het regime worden gezien.⁵³ Men heeft het recht in eigen handen genomen. Overal zijn kangoeroe-rechtbanken verschenen. Wanneer iemand bijvoorbeeld overspel heeft gepleegd, wordt hij aangegeven en opgepakt. Binnen enkele uren komt het gerechtshof van het township bijeen, meestal bestaande uit vijf ‘rechters’ en een jury van maximaal dertig personen. ‘Rechter’ Joe Mahlati is van huis uit tuinman, maar treedt dus geregeld op als rechter. Hij vertelde reporter Sarah Sussens dat ze uit principe mensen niet tot de necklace-methode veroordelen. In plaats daarvan worden veroordelingen tot 200 slagen met een sjambok⁵⁴ gegeven. ‘Maar,’ vertelt Mahlati, ‘we hebben iemand, die na 25 slagen om vergiffenis roept en veel pijn heeft de rest van de straf kwijtgescholden.’ Een halve pagina reportage en een fraai verhaal maar in werkelijkheid gaat het er behoorlijk wreed aan toe in de townships.

Deze collega's analyseren de eerste honderd dagen sinds Nelson Mandela in vrijheid werd gesteld.⁵⁵

53 Sunday Star, 20 mei 1990.

54 Een sjambok is een Afrikaanse zweep.

55 Sunday Star, 20 mei 1990.

[p. 38]

Mandela's persoonlijkheid is belangrijk in de huidige overgang: ‘His charisma, outstanding intellectual ability, confident (but not arrogant) sense of power and consciousness of historical purpose’ maken hem van doorslaggevende betekenis voor het overgangsproces. ‘He transcends class, tribe, race and even narrow ideological orientations.’ Ook het feit dat Mandela de leiders van de ‘homelands’ binnen Zuid-Afrika wist te overtuigen om aan de onderhandelingstafel aan te schuiven, bewijst diens staatsmanschap bij het oplossen van 's lands problemen. Zo is het dus ook.

21 mei 1990

Wanneer Mandela, op dit moment in Cairo, verklaart: ‘I am not aware of any significant step taken by Mr. de Klerk which has the possibility of dismantling apartheid,’ dan vraag ik me af of de man niet toch lichtelijk geschift is. Terwijl Mandela in Egypte onzin spreekt, schrijft de Sowetan vanmorgen over hoe De Klerk bezig is apartheid te ontmantelen. The Citizen constateert dat president De Klerk er op zijn reis in is geslaagd om vele landen te bewegen zich te matigen met sancties, nu perestrojka op gang is gekomen in Pretoria. Intussen slooft Mandela zich op zijn reis uit om de sancties verscherpt te krijgen. In een vlaag van irritatie over het gedrag van Mandela, schat het blad in dat indien De Klerks reis slaagt en Mandela geen kans ziet De Klerk in het buitenland af te remmen, hij hier terugkeert met een mislukte buitenlandse missie, met alle gevolgen van dien voor het prestige van de anc-leider. The Citizen spreekt over ‘a damaged figurehead’, wat me overdreven toeschijnt. Het is het mooiste weer van de wereld. Het uitzicht over Transvaal vanuit mijn penthouse is schitterend.

Ik lunchte met Du Toit en Danie Fourie die onder Casper Venter heeft gewerkt in Gersons Restaurant. Hij is verbonden aan een adviesbureau in Sandton dat wordt geleid door Sean Cleary, een voormalige topambtenaar van Buitenlandse Zaken in Pretoria die ooit een ambassadeurspost in Parijs kreeg aangeboden, deze weigerde en voor zichzelf was begonnen. Zestien mensen werken er in dit kantoor met eveneens eigen bureaus in Parijs en New York. Ook Karen Bateson, een van de studenten van Du Toit aan de Randse Universiteit, was meegekomen. Er zal een volgend gesprek komen over nadere details voor een mogelijke post voor mij op het kantoor in Sandton.

Du Toit zei in mijn Memoires te hebben gelezen ‘maar er zit helemaal geen lijn in, waardoor het goud in uw herinneringen

[p. 39]

wegvalt.’ Alsof er in een dagboek een lijn en een plot zou moeten zitten, zoals in een roman. Trouwens, die lijn ben ik zelf. Als hij maar lang genoeg doorleest, zal zelfs Du Toit dit gaan inzien. Hij vroeg ook hoe de Club van Rome in elkaar had gezeten en sloot af met de vraag of ik er nog mee verbonden was. Ik antwoordde dat de opvolgers van Aurelio Peccei, die voorzitter en mijn vriend was van 1971 (toen ik kennis met hem maakte) tot zijn dood in 1984, types als Nothnagel waren. Ik begreep intussen dat men hem kennelijk had ingefluisterd dat ik ‘zelfs niet meer’ met de Club van Rome bevriend was. Nee, want bij Peccei hadden mijn Haagse vijanden geen kans om mij zwart te maken. Aurelio ging op zijn eigen oordeel en ervaring met mij af, maar zijn opvolgers waren zo slap als was in de handen van de Haagse saboteurs van mijn leven.

Edwin van Wijk is naar Londen vertrokken en ik ben nu alleen hier met als buurman de poes van Peter.

22 mei 1990

Om 08:15 uur belde Du Toit, wiens fax ik mag gebruiken. Sotheby's Amsterdam had een bericht gezonden, bestemd voor mij, dat de ingezonden stukken voor de veiling twee miljoen gulden hadden opgebracht. ‘Je bent miljonair,’ aldus de generaal. Maar na nog eens goed gelezen te hebben, was dit bedrag opgebracht door veilingnummer 532, terwijl mijn veilingnummer 00532 was. Ik heb Sotheby's gefaxt om de opbrengst van mijn stukken naar amro Buikslotermeerplein over te maken. Minister Hermanus Kriel voor Planning and Provincial Affairs heeft aangekondigd dat er tot het jaar 2000 voor leef-/woonruimte en werk voor elf miljoen zwarten zal moeten worden gezorgd. In totaal zullen 25 tot 26 miljoen mensen rond de grote steden gehuisvest moeten worden om binnen bereik van de voornaamste industriegebieden te wonen. De grondprijzen zijn hierdoor dikwijls van 3.000 rand per hectare tot 30.000 rand gestegen. Het zijn problemen waar de blanke regering in Pretoria maar weer even een antwoord op moet geven. Momenteel wordt het aantal illegale krottenbewoners bij grote steden op 900.000 geschat.⁵⁶

Intussen zijn de Chippendales op tournee in Zuid-Afrika, zoals met een show in Sun City. Ze zijn door God met de hand gemaakt.

De Sovjetpianist Youri Egorov is in Nederland aan aids overleden. En dan speel je zo mooi piano.

56 The Citizen, 21 mei 1990.

[p. 40]

Lang telefoongesprek met Hendrik in Kaapstad. Hij had een bezoek aan Theo in zijn buitenhuis aan de andere kant van de Tafelberg gebracht. Onze jongste broer heeft voortdurend black outs en vecht niet meer terug. Hoe kan dit in godsnaam? Hij heeft ook voortdurend tekort aan bloed. Hij zou zich hebben neergelegd bij het feit dat het erg slecht met zijn gezondheid gesteld is. Alle bezittingen in Zwitserland zijn geliquideerd, ook het Oltmans-schilderij schijnt in de slag te zijn gebleven. Ze wonen nu permanent in Bonneville. Ik ben onder de indruk van Theo's lot. ‘These are the facts. We all die sooner or later, such is life, I accept these affairs,’ aldus mijn oudste broer. ‘I have eaten rubbish all my life,’ zei Hendrik, ‘while Theo was very food conscious, because of his wife. So why did he become so sick?’ Bij het opruimen van hun huis hadden ze in Neuheim, Zwitserland, al hun spullen weggegeven. ‘Kan je je voorstellen,’ zei hij, ‘dat Theo alles verder aan Nellie heeft overgelaten, hem kennende? Onze broer is als een hond die niet meer bijt.’ Vreselijk. Wat is er toch met Theo gebeurd? Misschien zie ik hem wel nooit meer.⁵⁷

Makelaar Jan van Weerdenburg schrijft dat er pas drie bezichtigingen zijn geweest voor Amerbos.⁵⁸

Rienk Kamer heeft geschreven.⁵⁹ Hij maakt meer dan duidelijk hoe hij aan zoveel geld is gekomen. Mijn standpunt heb ik in een brief aan hem vastgelegd.⁶⁰

De zus van Peter - de non - schrijft hoe hij weer bij zijn moeder in Tilburg ‘het zonnetje in huis is.’ Ik ben zo blij voor hem. Hij is van de elf kinderen haar uitverkoren lieveling, dat weet ik.⁶¹

In de vs wordt intensief gestudeerd op verschillen tussen jongens en meisjes. Biologen, psychologen, antropologen en sociologen - dus de cognitieve aanpak - buigen zich gezamenlijk over vragen alsof er een ‘biological determinant for behavior’ kan zijn, of je slim wordt geboren, of dat de omgeving en cultuur daar invloed op hebben en welke. Het lijkt me minder interessant om te weten of jongens langzamer leren lezen dan meisjes en of meisjes meer moeite met algebra en meetkunde hebben dan jongens. Ook Jerome Kagan van Harvard duikt weer op, wiens boek The Nature of the Child me al in 1984 boeide.

‘By the age of 4 or 5, children start to embrace gender stereo-

57 Ik zou hem inderdaad nooit meer zien.

58 Brief d.d. 17 mei 1990.

59 Zie bijlage 12.

60 Zie bijlage 13.

61 Zie bijlage 14.

[p. 41]

types with a determination that makes liberal-minded parents groan and dispair,’ aldus Laura Shapiro. Het Yale Child Study Center, waar ik indertijd Jerome Singer interviewde voor mijn boek Over intelligentie, is volgens psychiater Kyle Pruett van mening: ‘There are rules about being feminine and there are rules about being masculine. You can argue until the cows come home about whether those are good or bad societal influences, but when you look at the children, they love to know the differences. It solidifies who they are.’

Cynthia Fuchs Epstein, sociologe aan de Stadsuniversiteit van New York legde uit dat ‘once girls know they are female and boys know they are male, the powerful stereotypes that guided them don't just disappear. Whether they are bred in our chromosomes or ingested with our cornflakes, images of the aggressive male and the nurturant female are with us for the rest of our lives.’

Laura Shapiro schrijft: ‘The theory is that male and female brains, as well as bodies, develop differently according to the amount of testosterone circulating around the time of birth. The male sex hormone may also account for the different reactions of male and female rhesus monkeys, raised in isolation, when an infant monkey is placed in a cage. The males are more likely to strike at the infant, the females nurture it. Scientists disagree - vehemently - on whether animal behavior has human parallels.’⁶²

62 Newsweek, 28 mei 1990.

[p. 42]

Zeven pagina's in Newsweek met informatie dat bij een laboratoriumtest in een playlab zevenjarige kinderen de neiging vertonen ‘to cross gender boundaries’. Nadat de meisjes de testkamer hadden verlaten, begonnen de jongens met achtergelaten flesjes nagellak hun nagels te beschilderen en hielden hun handen rustig omhoog om ze te laten drogen, zoals vrouwen doen. Ik vermoed dat er over grenzen aan man of vrouw zijn heel wat meer te zeggen valt, of te ontdekken is, dan in deze reportage werd opgesomd.

23 mei 1990

De autoriteiten hebben in het gebied van Witwatersrand een gigantische politionele actie uitgevoerd, Operation Watchdog, om inbrekers en autodieven op te sporen. De razzia had 7.394 arrestaties opgeleverd. Dat is geen halve maatregel geweest. Maar helpt het?

Professor Albie Sachs van het anc heeft in een rede voor studenten van de Universiteit van Pretoria toegegeven dat er ‘bad things’ waren voorgevallen in gevangenkampen van het anc in Zambia en elders. Dan zijn eerdere berichten over mensenrechtenschendingen door het ANC dus toch waar.⁶³

De Zuid-Afrikaanse luchtmacht moet het vroegtijdig vertrek van 544 piloten en 97 technici zien op te vangen. De leegloop is ongetwijfeld gerelateerd aan de door De Klerk georganiseerde aanloop naar een zwarte meerderheidsregering.

De mysterieuze Hugo van Reijen belde vanuit het Carlton Hotel en stelde veel te veel vragen, tot en met waar mijn dagboek zich thans bevond. Ik loog: ‘Het staat op microfilm.’ Hij zei dat Suriname me nooit meer zou betalen en dat ik een verkeerde keuze had gemaakt, want Zuid-Afrika zou uiteenvallen. Ik weet niet wie die man is, maar anderen zullen nog wel eens ontdekken dat het geen zuivere koffie was. Ik ontvang hem niet op Circle Court, dat is zeker.

The Citizen wijst er vandaag in een commentaar terecht op dat terwijl de regering naar openingen en veranderingen zoekt, het anc gewoon doorgaat met geweld plegen en intimidatie op mensen in de townships uitoefenen. Ook ondermijnt het anc met man en macht de town councils, het plaatselijk bestuur en blijft burgers aanzetten betalingen aan de gemeenten voor bijvoorbeeld de levering van elektriciteit of de huur van hun huis niet te voldoen. De overheid aarzelt om het anc in deze aan te pakken, zoals de overheid ook aarzelt om blanke extremisten

63 The Citizen, 23 mei 1990, Keith Abendroth.

[p. 43]

te beteugelen. The Citizen vreest dat de situatie zal kunnen leiden tot algehele anarchie.

24 mei 1990

Nelson Mandela heeft op een persconferentie in het Carlton Hotel gezegd dat het anc haar wens om mijnen en banken te nationaliseren niet herziet. ‘We are not rethinking our nationalization policy. Our stand is exactly the same.’ Hij zei dit na een vergadering met de veertig voornaamste hoge pieten van het anc en 300 Zuid-Afrikaanse financiers en industriëlen. Mandela na afloop: ‘There are many issues we shall have to consider as we discuss the question of the democratization and deracialization of economic power. Another issue we might have to consider, is the advisability or otherwise of the placement on the boards of privately owned companies of directors appointed by the Government.’ Dat wordt dus een ramp. Ze hebben het verstand niet om managementposities in te nemen. Er is een black jazz quiz for young blacks op sabc-televisie. Waarom laten ze dit nu niet eens in Hilversum zien? Dat gebeurt hier ook.

Lees NATIONAL een tijdschrift van de Zuid-Afrikaanse studentenpersunie (South African Students’ Press Union, saspu), dat vanuit de Universiteit van de Witwatersrand wordt verspreid en samengesteld.⁶⁴ Joe Slovo, de rooie partijbaas hier, staat op de omslag, dus je weet hoe laat het is.

Chris Hani, de aanvoerder van Umkhonto we Sizwe, droomt er vrolijk op los. Hij zegt in een interview in dit tijdschrift dat het anc moet onderhandelen, niet vanuit politieke kracht maar vanuit militaire macht ‘so that if the regime does not want to honour its agreement or if it wants to sabotage the talks, then we soldiers must go back into our trenches and fight the regime.’ Hani stelt het voor alsof het anc aan de onderhandelingstafel zit vanwege zijn ondergrondse leger. Onzin. Pretoria onderhandelt omdat Moskou op de kop staat. Het gevaar vanuit het Kremlin is nihil.

Terwijl Slovo in dit tweede nummer van 1990 natuurlijk verder vrolijk doorzemelt over ‘the dictatorship of the proletariat’ en Marx, Engels en Lenin citeert, heren die rond het Kremlin nauwelijks meer worden genoemd.

Themba, die ik in Soweto op een conferentie had ontmoet, kwam een paar uurtjes praten. Hij was door zijn grootmoeder opgevoed, maar toen zij overleed, werd hij naar een internaat

64 NATIONAL, nummer 2, 1990.

[p. 44]

gezonden. Hij zat ook geregeld in de gevangenis omdat hij zich niet aan de pasjeswetten hield en zich op plaatsen ophield die verboden waren voor zwarten. Maar nadat hij was getest is hij naar de vs gezonden, waar hij biochemie kon gaan studeren. In 1983 keerde hij terug en de Zuid-Afrikaanse douane nam al zijn boeken in beslag. In 1989 gebeurde dit weer, maar nu keerde hij permanent uit de vs terug om weer in eigen land te werken. Hij woont tegenover Circle Court (dat nu nog steeds een flatgebouw voor blanken is) in Groot Drakensteijn, een flatgebouw waar steeds meer zwarten intrekken. Hij werkt in een laboratorium waar men levers test, maar zijn hobby is de hersenen. Hoe pik ik toch uit enkele honderden studenten in Soweto deze ene jongen uit? Hij nam Society of the Mind van Marvin Minsky mee en ik nodigde hem uit al mijn boeken over de hersenen te lezen.

Maar vervolgens belandden we op het thema one man, one vote. Ik noemde het gekkenwerk om een phony verkiezing te organiseren onder miljoenen mensen die niet kunnen lezen of schrijven. Hij veranderde 180 graden in attitude, werd emotioneel, zijn ogen veranderden, hij werd agressief en leek een ander mens. ‘You leave me frustrated,’ zei hij, ‘because you give no answer, while you disapprove of one man, one vote.’

‘If I were a black South African, I too would want one man, one vote,’ zei ik. Ik vertelde vervolgens over mijn ervaringen in de townships met zwarte burgemeesters.

‘They trusted you because they knew you were impartial,’ zei hij.

‘Okay, but even Sam Mabe did nothing about all the information we supplied to him in the Sowetan,’ zei ik.

‘Maybe he was afraid,’ antwoordde Themba.

‘He was afraid of what?’

‘Well, blacks identify with certain positions, so Sam Mabe kept out of it.’

‘But as a journalist, it would be a minimum of fairness to report all positions.’

Themba nam de positie in dat ook al hadden experimenten met one man, one vote in de rest van Afrika tot rampen geleid, of liever tot twee soorten bestuur, marxistische staten of militaire politieke dictaturen, men desondanks in Zuid-Afrika democratie zou moeten invoeren. Andere landen deden er ook honderd jaar over om aan democratische structuren te wennen. Ik probeerde hem voorzichtig aan te duiden dat een mening vragen aan mensen die in de verste verte geen benul hebben waar het over gaat, eigenlijk ‘an insult to their intelligence’ was en

[p. 45]

dat dit dikwijls, ook vandaag de dag in de geavanceerde, democratisch bestuurde landen, het geval was. Themba is een intelligente jongen, levendig en aantrekkelijk. We omhelsden elkaar, waar hij geen bezwaar tegen had.

Tony Sterling meldt in The Citizen dat sinds 1 januari 27 politiemannen zijn gedood en 270 gewond omdat ‘het verzet’ gewoon doorgaat met terreur zaaien. Vooral zwarte politiemannen moeten het ontgelden.

Koning Juan Carlos van Spanje heeft De Klerk keurig in Madrid ontvangen. Voor de zoveelste maal weten de ‘staatslieden’ in Den Haag, Lubbers en Van den Broek niet waar ze mee bezig zijn, en laten het initiatief bij landen liggen die geschiedkundig net zoveel met Zuid-Afrika te maken hebben als wij met Chili. Maar dit standpunt staat natuurlijk in geen enkele Nederlandse krant, want de paparazzi weten evenmin wat er aan de hand is. Hollanders weten altijd alles al voor ze zelfs zijn begonnen te ontdekken hoe de vork in de steel zit.

Ik kreeg een brief van oud-minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië, Ruslan Abdulgani. Ik probeer contact tussen hem en Kartika Sukarno te leggen.⁶⁵ Kartika had hem een brief gestuurd en zal contact opnemen wanneer zij weer in Djakarta is.

65 Brief d.d. 11 mei 1990.

25 mei 1990

plain talk is de titel van het commentaar in The Citizen vanmorgen. Minister van Defensie, Magnus Malan, heeft eindelijk nogal scherpe kritiek geleverd op de kletspraatjes van Nelson Mandela tijdens zijn reis door Afrikaanse landen, die niet weergeven wat in Groote Schuur tussen de regering en het anc is overeengekomen. ‘To our mind Mr. Mandela has become a master of double talk. He talks peace but supports the continuance of the armed struggle. He sticks by nationalization, yet claims that nationalization and redistribution (of wealth) are not the only words in the anc's vocabulary.’⁶⁶

Mijn al jarenlang blok aan het been D. den Hertog van het kantoor Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn in Den Haag, zendt een brief van 1989 en voert de druk verder op door van mij te verlangen dat ik per 1 juni a.s. de betaling van 50 gulden per maand zal hervatten, vanwege het verliezen van het proces Claus (over de sabotage van mijn werk in India) in 1982.⁶⁷

Sondaal van de ambassade bevestigt dat mijn klacht over de on-

66 The Citizen, 25 mei 1990.

67 Brief d.d. 15 mei 1990.

[p. 46]

der de hoede van Coen Stork leeggehaalde koffer, naar Den Haag is doorgezonden.⁶⁸ Dan denkt Den Hertog natuurlijk: o ja, Oltmans is er ook nog, we zullen hem weer een rekeningetje sturen.

The Star doet in een hoofdartikel een klemmend beroep op Adriaan Vlok, de minister van Orde en Wet, om eindelijk de daad bij het woord te voegen en te verbieden dat er nog langer wapens worden meegenomen naar politieke bijeenkomsten. Vooral de Afrikaner Weerstandsbeweging van Eugène Terre’ Blanche is in dit opzicht levensgevaarlijk, vooral nu deze mijnheer heeft aangekondigd ‘defensive commando's’ te zullen vormen. Anderzijds is van de zijde van zwarte politieke organisaties aangekondigd ‘een gewapende heilige oorlog’ te zullen beginnen tegen blanken in het land.

68 Brief d.d. 21 mei 1990.

26 mei 1990

Er is een negatief antwoord gekomen van Charles Vrijens, de vriend van Jan Marais, op zijn beurt de vriend van Hans van Ketwich.⁶⁹ Ik heb Vrijens toch een overzicht gestuurd van hoe hij en zijn vrienden zouden kunnen helpen opdat ik mijn werk kan voortzetten.

Charles Krauthammer schreef een subliem artikel, waar ik voor Themba een kopie van zal maken.⁷⁰ In de vs gaan juist steeds minder mensen naar de stembus, wat als een zegen kan worden uitgelegd. Hier denkt Themba juist, en miljoenen met hem die niet weten waar het over gaat, dat one man, one vote zaligmakend zou zijn.

69 Zie bijlage 15.

70 Time, 28 mei 1990.

27 mei 1990

Ik denk veel aan Theo. Waarom is deze ziekte zijn lot? Totaal niet te bevatten. Broer Hendrik zei voorlopig niet naar Bonneville te zullen rijden, want het kostte hem 100 rand aan benzine, terwijl het vanuit Kaapstad twee en een half uur rijden was. Hoe komt het toch dat zijn prioriteiten dermate fucked up zijn?

Het commentaar in The Citizen is me nog te slap eigenlijk.⁷¹ De krant benadrukt dat er alleen sprake kan zijn van een vreedzame onderhandeling als anc stopt met terroristische aanslagen. Als er vanuit het anc geen geweld meer gepleegd wordt, is er geen noodzaak meer voor de veiligheidsdiensten om hard op te treden.

71 The Citizen, 26 mei 1990, zie bijlage 16.

[p. 47]

Ik zag de postbode een expressebrief bij de conciërge brengen. Ik voelde het. Een brief van Peter. Ik kreeg tranen in mijn ogen zoals hij schreef over het zorgen voor zijn moeder.⁷²

Het was zacht zomers weer, dus ik ben naar het terras van Wimpy gegaan op Pretoria Street in Hillbrow en heb naar de mensen gekeken. Langzamerhand is driekwart van de voorbijgangers zwart, wat vier jaar geleden nog ondenkbaar was. De Nederlanders zouden eens getuige moeten zijn van wat ik hier zie op een zondagmiddag en zij zouden hun vooringenomenheid tegen Zuid-Afrika flink bij moeten stellen.

Ik heb ambassadeur P.A. van Buuren maar eens een formeel briefje geschreven dat ik me hier thans als freelance journalist heb gevestigd en dat ik zodoende graag op de hoogte gehouden wil worden van gebeurtenissen in Nederlands verband, zoals door de ambassade georganiseerde persconferenties (of persberichten).⁷³

72 Zie bijlage 17.

73 Ik heb nooit enige communicatie van de ambassade ontvangen.

28 mei 1990

The Citizen meldde dat de populariteit van Michail Gorbatsjov in de ussr een nieuw dieptepunt heeft bereikt, omdat het invoeren van een zogenaamde markteconomie ongekende problemen en tekorten voor de bevolking met zich meebrengt. Daarentegen meldt Laurence McQuillan dat 77 procent van de Amerikanen ‘are mad about Gorby’. Op 30 mei begint in Washington een topconferentie tussen Bush en Gorbatsjov.

Gorbatsjov-maskers verkopen als een tiet in de vs.

De Sunday Times sprak over ‘Borismania’ als illustratie hoe bij een verdere afgang van Gorbatsjov deze Boris Jeltsin juist steeds meer aanhang lijkt te krijgen. Strobe Talbott helpt in Time de populariteit van Jeltsin in de vs bevorderen door een commentaar te schrijven for he is a

[p. 48]

jolly good fellow, met een foto van Jeltsin op bezoek in Washington bij minister James Baker van Buitenlandse Zaken. Time geeft erbij aan hoe Gorbatsjov en Jeltsin verschillend over een aantal problemen oordelen.

Willem Kleynhans, politiek commentator voorspelt ‘a major clash between whites’ in dit land. Hij zou er gelijk in kunnen krijgen, want veel blanken hebben het gevoel dat De Klerk hen naar ‘de slachtbank’ leidt. Ook de enorme menigte die zaterdag, opgeroepen door de Conservatieve Partij van Andries Treurnicht, naar het Voortrekkersmonument bij Pretoria is getrokken, voert Kleynhans aan als bewijs dat er brede onvrede heerst over een door de knieën gaan voor het anc.⁷⁴ Ook het commentaar in The Citizen is in dit opzicht belangrijk.⁷⁵ De krant constateert drie gezichten van Zuid-Afrika, het gematigde gezicht van De Klerk die een verandering voorziet in de houding van Europa jegens Zuid-Afrika, het gezicht van de blanke overleving vertolkt door Treurnicht, en het gezicht van Mandela, dat staat voor een zwart nationalisme.

De Sunday Times berichtte uitgebreid over de 65.000 mensen bij het Voortrekkersmonument, wat naar begrippen hier een gigantische menigte is geweest. David Breier schreef dat de Broederbond een stap heeft gedaan om te bemiddelen tussen de Nats van De Klerk en de conservatieven rond Treurnicht.⁷⁶ Wanneer het blanke bevolkingsdeel nu niet een lijn trekt, zullen ze er nog bekaaider vanaf komen dan nodig is. De Klerk maakte de opmerking bij thuiskomst van zijn overzeese reis, dat de 65.000 demonstrerende mensen in Pretoria hem niet bang zouden maken. ‘The new South Africa is in the process being born. No one can stop it,’ aldus citeerde Peter Fabricius De Klerk in de Sunday Star.⁷⁷

Business Day wijst erop dat blanken die met geweld hun wil willen doordrijven een minderheid zijn en dat de duizenden Afrikaners die massabijeenkomsten als bij het Voortrekkersmonument bijwonen ‘ordinary decent people’ zijn ‘with homes, mortgages and children for whom they wish a stable future. Their fears and insecurity will be exploited by the right until President de Klerk explains what his new South Africa offers them.’⁷⁸

In Lekoa - eens het ‘vredige domein’ van mijn vriend Samuel Kolisang (burgemeester) - is opnieuw gedonder uitgebroken,

74 The Citizen, 28 mei 1990.

75 Idem.

76 Sunday Times, 27 mei 1990.

77 Sunday Star, 27 mei 1990.

78 Business Day, 28 mei 1990.

[p. 49]

zoals de voorpagina van de Sowetan aangeeft. Dezelfde onruststookster, Kate Ngwenya, is weer op het oorlogspad en heeft een klacht ingediend via het Rand Supreme Court - waar Kolisang ook steeds een beroep op deed. Andere gemeenteraden in Transvaal in soortgelijke problemen zijn Thokoza, Tsakane, Embalenhle, KwaGuqa en Zithobeni. Nooit schrijven buitenlandse journalisten hier over.

Het geeft toch exact aan hoe moeilijk het is om dit land te besturen. Nu functioneert nog een Transvaal Provincial Administration (tpa) voornamelijk door Afrikaners geleid, die enigermate als scheidsrechter kunnen optreden onder de permanent zwarte gemeenteraadsbestuurders in de townships. Wat moet er gebeuren wanneer ze helemaal aan hun lot zullen worden overgelaten?

Het zwarte weekblad City Press gaf een absoluut afschrikwekkende primeur weg op de voorpagina, over hoe jongens en meisjes in townships aan de meest verschrikkelijke martelingen worden blootgesteld.⁷⁹ Charles Mogale rapporteerde in bovenstaande reportage dat met een steen het oor van een jongen werd afgeslagen, waarop omstanders besloten het andere oor er ook af te halen om de symmetrie te herstellen. Er opereert bijvoorbeeld een groep gangsters, die de com-tsotsis wordt genoemd. De politie zoekt ze zogenaamd, maar ze paraderen openlijk in de straten met hun pangas (scherpe lange messen). Zo vielen ze een klaslokaal op de lagere school van Tsasongu aan. Een com-tsotsis sneuvelde daarbij. Daarop namen de gangsters wraak. Saillant detail: de jongen die zij oor kreeg afgeslagen, al hing het er nog net aan, werd opdracht gegeven zijn oor eraf te rukken en op te eten, wat hij onder bedreiging deed. Van andere jongens werden stukjes van de oren afgesneden, zoals foto's in kleur laten zien. En dit meldt het zwarte weekblad in detail, met naam en toenaam. Waarom schrijven correspondenten als Van Ketel, Brusse en Van Niekerk nu niet eens over deze hedendaagse toestand van Zuid-Afrika?

Dat Nelson Mandela nog steeds de meest onbedaarlijke onzin blijft uitkramen, blijkt uit zijn jongste toespraak waarin hij minister Magnus Malan van Defensie en president Lucas Mangope van Bophuthatswana over een kam scheert. Zonder blikken of blozen adviseerde hij Mangope zich te herinneren dat Adolf Hitler op de knieën werd gebracht ‘by the power of the masses.’ Mandela zal bedoelen: by the power of allied bombers over Germany. Ook kreeg Malan van Mandela te ho-

79 City Press, 27 mei 1990.

[p. 50]

ren dat hij verantwoordelijk was ‘to turn a blind eye to the massacre of unarmed blacks by the country's security forces,’ wat een demagogische valse voorstelling van zaken is van hoe er door het leger in Zuid-Afrika in werkelijkheid wordt opgetreden.⁸⁰

Terwijl iedereen - en alle geïnformeerde buitenlandse verslaggevers - over weinig anders dan Mandela en het anc spreken, hou ik nauwkeurig in het oog wat er in Ulundi, KwaZulu-Natal gebeurt. Gatsha Buthelezi heeft bekendgemaakt dat hij zijn Inkatha-organisatie van een bevrijdingsbeweging in een reguliere politieke partij om zal bouwen. Hierdoor zal Inkatha een volwaardige gesprekspartner worden bij de komende onderhandelingen met Pretoria over vrijheid voor de zwarte volkeren van zuidelijk Afrika. In het bijzonder deed Buthelezi een beroep op de conservatieven van Treurnicht om samen toe te werken naar een niet-gewelddadige, politieke oplossing.⁸¹

Gorbatsjov heeft er een gigantisch probleem bij gekregen. De comeback van Boris Jeltsin is compleet, want hij wil nu president van de Russische Federatie worden binnen de ussr. Als voornaamste criticus van Gorbatsjov en diens beleid, komt dit buitengewoon slecht uit. Rusland beslaat 75 procent van het grondgebied van de ussr en maakt de helft van de bevolking van de Sovjet Unie uit.⁸²

Aan de vooravond van de top in Washington waarschuwden zowel maarschalk Sergei Akhromeyev als Jevgeni Primakov, beiden naaste medewerkers van Gorbatsjov, dat ‘a united Germany in nato is something we just cannot swallow.’ In Moskou wordt gezegd: ‘Having East Germany leave the Warsaw Pact - that is one thing. It means we have lost the Cold War. Okay. We can accept that, although it is not easy. But having our enemies of the

80 Sunday Star, 27 mei 1990.

81 The Citizen, 28 mei 1990.

82 Time, 4 juni 1990.

[p. 51]

'40s, the Germans join our enemies of the '50s, '60s and '70s in an alliance whose whole reason for being is anti-Soviet; that makes us feel as though we lost World War II.’⁸³

LIFE herinnert eraan dat deze maand twintig jaar geleden vier studenten die op Kent State University in Ohio tegen de oorlog in Vietnam demonstreerden, door leden van de Nationale Garde werden doodgeschoten. James Michener schreef een boek van 559 pagina's over dit drama. Hier zie je waar de regering Nixon toe in staat was tegenover jonge mensen, die weigerden om voor niets in Vietnam aan flarden te worden geschoten en daarom tegen de oorlog protesteerden.⁸⁴

83 Idem, Strobe Talbott.

84 James Michener, Kent State: What Happened and Why? Random House, New York, 1971.

29 mei 1990

Ik kon mijn oren niet geloven toen ik Du Toit belde. Ik had hem geschreven best in de afdeling publiciteit van de Nationale Partij van De Klerk te willen werken, om te helpen voorkomen dat er stomme streken worden uitgehaald. Hij antwoordde dat ik er kennelijk niets van begreep en dat heel Zuid-Afrika de buik vol had van de np. ‘Daarom juist moet er gewerkt

[p. 52]

worden aan een verbeterde presentatie.’ Daar was hij het mee eens.

Hij had naam en adres van Rienk Kamer al aan zijn neef bij de beurs van Johannesburg doorgegeven, die al contact met Scheveningen had gemaakt. Ik was verrast, want de afspraak was dat hij me eerst aan deze neef zou voorstellen. Ik beklaagde me er dus over dat hij zomaar zijn gang was gegaan. ‘Jij bent toch geen effectenmakelaar,’ zei hij en gaf aan dat varkentje wel met zijn neef te zullen wassen. Ik vertelde over Zaken doen, mijn boekje over vier van mijn ‘zakenvrienden’, waarop hij antwoordde: ‘Ik heb meer vertrouwen in mensen dan jij.’ Hij voegde eraan toe dat Apple Computers me toch keurig had behandeld. ‘Ja, net als Van Eeghen, Jeelof, Orlandini en Lurvink. Toen ze binnen waren in Moskou of Paramaribo en ze me niet meer nodig hadden, kon ik naar gemaakte afspraken over honorering fluiten. ‘En nu bent u met uw zakenvriend Ed Hern op de beurs aan de gang gegaan met mijn contact, Rienk Kamer.’ Hij wist wel dat we hadden afgesproken de zaken met Rienk Kamer via mijn nieuwe consultancybureau en Danie Fourie te laten lopen, maar later in de auto had hij zich bedacht en besloten rechtstreeks via Hern te handelen. ‘Ik zal nooit iets ten nadele van jou doen,’ beklemtoonde hij, maar voor mezelf had ik reeds uitgemaakt dat ik Du Toit dus ook niet langer blindelings kon vertrouwen. Wat moet Rienk denken wanneer de lijst vragen die hij me zond door een totaal onbekende mijnheer Hern uit Johannesburg worden beantwoord? Wanneer ik Du Toit niet toevallig had opgebeld, had ik van het gewijzigde beleid verder niet geweten.

Later sprak ik er telefonisch met Hendrik over. ‘They are all alike,’ zei hij. ‘He wanted to cut you out and you caught him. Afrikaners are unreliable basterds,’ aldus Hendrik, die hier veertig jaar woont. Ik vertelde hem dat Cecile van Lennep me exact dezelfde waarschuwing had gegeven. ‘Je moet hier alles volkomen alleen en in het geheim doen, want ze stelen wat ze kunnen. Dat is hier mos.’

Hij vertelde verder dat het niet goed was met broer Theo, die dingen zei die nergens op sloegen. ‘Hij heeft die 20.000 gulden die hij voor de uitgave van je Memoires voorschoot echt niet nodig, maar het is eerder een principekwestie voor hem, ook omdat er een datum voor terugbetaling was bepaald.’ Ik legde uit dat Suriname mij langzamerhand 100.000 gulden schuldig was en Dirk Keijer ook niet had betaald, terwijl het huis voor 50.000 gulden minder dan de vraagprijs verkocht ging worden.

[p. 53]

Heb Den Hartog een brief geschreven over die 50 gulden per maand die ik moet betalen.⁸⁵

Eindelijk weer eens brieven van mijn partners in Suriname, Theo Cranendonk⁸⁶ en Manfred Korlath.⁸⁷ Nietszeggend. Cranendonck pocht hoe goed zijn zaken gaan en Korlath heeft alleen te melden dat er niets te melden valt. Ook Dennis Livson laat wat horen pour besoin de la cause.⁸⁸ Verder deed na enkele jaren procederen de kantonrechter in Hilversum eindelijk uitspraak in mijn zaak tegen kro-televisie wegens de niet nagekomen afspraken met Willebrord Frequin. Ik ben de nvj en vooral Nelly Dullaert zeer veel dank verschuldigd, alhoewel ze maar 2.000 gulden van de 10.000 gulden hebben kunnen bemachtigen via de rechter, terwijl dit gedonder al in 1987 begon.

85 Zie bijlage 18.

86 Zie bijlage 19.

87 Brief d.d. 21 mei 1990.

88 Brief d.d. 21 mei 1990.

30 mei 1990

Jeltsin schijnt in Moskou de verkiezing van president van de Republiek Rusland te hebben gewonnen. Slecht voorteken. Er zijn twee handgranaten in een politiebureau in Soweto naar binnen gegooid. Het anc gaat door met de guerrilla. Gerald Williamson (83), weduwnaar en boer in ruste, is nabij Eston door onbekenden vermoord. De lafaards vallen oude, vrijwel weerloze blanken aan. Een televisieset en draagbare radio worden vermist. In Carletonville ging Cecil Rhodes (23) bij het postkantoor in een telefooncel opbellen, toen hij door tien zwarte hoodlums werd aangevallen en doodgestoken.

Ik ontmoette in diens kantoor in Sandton, Sean Cleary, exactly the right guy for me. Het ziet ernaar uit dat ik een baan heb, dankzij Du Toit. We spraken een half uur en hadden uitstekend contact. Hij had ambassadeur kunnen worden, maar wilde een eigen bedrijf. Hij was diplomaat geweest in onder meer Iran en Washington. We spraken over allerlei onderwerpen, over José Delgado, Oliver Stone en over de mogelijkheden in Moskou.

We bespraken ook het afzeggen door De Klerk van diens bezoek aan Ronald Reagan op het Witte Huis. Hij vond het dom van minister Pik Botha om publiek te maken dat de anc er niets mee te maken had ‘while everyone knows that the anc did everything in their power to prevent this visit.’ Hij vergeleek de problemen van Gorbatsjov met die van De Klerk.

[p. 54]

‘They both started something of which they did not calculate the outcome. These guys often lack the intelligence to estimate beforehand what they are doing. They move and yes, they end up in hot water.’ Hij was het eens dat het einde van Gorbatsjov nabij was en het zou hem niet verbazen wanneer het met De Klerk op eenzelfde wijze in een drama zou eindigen.

Maar ik heb een baan. Ik kan het nauwelijks geloven. Hij wees me een kamer aan waar ik in zal werken. En wat voor een baan, op mijn lijf geschreven! Public relations en waardering maken van buitenlandse politieke ontwikkelingen. Het geeft me een aanzienlijk veiliger gevoel om hier te zijn. Ik belde met Marie Landman om aan Christo door te geven dat ik volgende week kan beginnen.

De Sowetan meldt dat 1.400 zwarten om politieke redenen wachten om berecht te worden.⁸⁹ De mensenrechtencommissie schat het aantal op 2.500 tot 3.000. Op 28 tot 30 miljoen zwarten, die in oorlog zijn met de regering valt dit cijfer van ‘staatsgevaarlijken’ eigenlijk mee. In Indonesië werden 500.000 gevaarlijke ‘landgenoten’ door Suharto uitgemoord. Niet Indonesië, maar Zuid-Afrika is de verstotene van de mensheid.

Opmerkelijk is trouwens dat Robert Martens, Amerikaans diplomaat in Djakarta tijdens de gigantische moordpartij in 1965-1966, in The Washington Post bekendmaakte dat de Amerikaanse ambassade lijsten met namen van duizenden Indonesische communisten aan de soldaten van Suharto heeft uitgedeeld, die vervolgens daarmee op pad gingen om duizenden onschuldige landgenoten te vermoorden.⁹⁰ De schijnheilige Amerikanen behoren tot de grootste oorlogsmisdadigers ter wereld met hun krankzinnige strapatsen in naam van ‘vrijheid en democratie’. Door Suharto in het zadel te helpen en aan de macht te houden met gigantische financiële injecties, mede betaald door Nederlandse belastingbetalers, is het Westen verantwoordelijk voor de grootste massaslachting onder de Indonesische bevolking ooit. Maar daar liggen heldere geesten als Luns, Den Uyl, Van der Stoel, Lubbers, Van den Broek en noem ze allemaal maar op niet wakker van.

Ook het Amerikaanse blad Ebony plaatste rasgenoot Nelson Mandela op de omslag.⁹¹‘After 27 years of separation being together with Winnie again is like being married for the first time,’ zei de oude baas tegen journalist Michael Cheers.

89 Sowetan, 30 mei 1990.

90 De Volkskrant, 22 mei 1990, zie bijlage 20.

91 Ebony, mei 1990.

[p. 55]

Intussen schreef Privé over de drie feesten die Jan Cremer voor zijn 50^ste verjaardag heeft gegeven. Barbara Plugge hoorde van Babette dat Jantje ‘onredelijk en gevaarlijk’ kan zijn. ‘Of hij nu schrijft of schildert, hij blijft een onredelijk monster. Maar met schrijven is het nog één stapje erger. Dan wordt hij echt ondraaglijk voor zijn omgeving en gevaarlijk.’ Toen Jan aan De Hunnen werkte, schijnen ze zelfs op de vuist te zijn gegaan.⁹²

92 Privé, 9 juni 1990.

31 mei 1990

Thabo Mbeki van het anc heeft gezegd dat Zuid-Afrika een interim-regering nodig heeft om op de komende verkiezingen toe te zien. ‘There needs to be an authority in power acceptable to all forces involved in the political process,’ aldus Mbeki. Hij maakt zich vooral zorgen over welke kansen het anc krijgt van de door Pretoria gecontroleerde en gemonopoliseerde regering. Dit standpunt is duidelijk. F.W. de Klerk staat tegen de muur omdat hij krachten heeft losgemaakt die hij absoluut niet meer in de hand heeft. Zoals Gorbatsjov geen controle meer heeft over de cpsu in Moskou, zo is De Klerk met zijn np feitelijk een speelbal van een ontwikkeling die niet meer is terug te draaien, laat staan te stoppen.

Terwijl Gorbatsjov in Ottawa is voorafgaande aan zijn bezoek aan Washington, heeft Jeltsin ook nog om het aftreden van de regering van premier Nikolai Ryzhkov gevraagd. Verder schijnt hij de soevereiniteit uit te roepen over de gigantische natuurlijke hulpbronnen van de Republiek Rusland, die hij zelf gaat beheren, wat eigenlijk een eerste stap in de richting van afscheiding van de ussr zou kunnen betekenen. Heel griezelig, want van de grootmacht blijft op die manier niets over. The Star publiceert dan ook in een hoofdartikel dat de schaduw van Jeltsin over de topontmoeting in Washington tussen Gorbatsjov en Bush zal hangen. Het blad stelt in het vooruitzicht dat een frontale botsing tussen Gorby en Boris niet langer mag worden uitgesloten en dat het goed mogelijk is dat het Sovjetleger zich achter Gorbatsjov opstelt, wat een nederlaag van Jeltsin zou garanderen.

Michael Kramer komt met een angstwekkende reportage over hoe Washington en het Moskou van Gorbatsjov in het geheim zouden hebben samengewerkt in Midden-Amerika, wat mede geleid zou hebben tot een verrassend en verbluffend verlies van de verkiezingen door de Sandinisten in Nicaragua. Het Krem-

[p. 56]

lin steunde dertig jaar lang de guerrilla's in Midden-Amerika, die zich probeerden te ontworstelen aan de greep van Washington en de fascistische militaire dictators die de scepter zwaaiden in de verschillende bananenrepublieken. Maar Gorbatsjov, en vooral diens minister van buitenlandse Zaken Edoeard Sjevardnadze, is met Washington gaan slijmen om het op een akkoordje te gooien.⁹³ Het doet me denken aan mijn allereerste bezoek aan Cuba in 1960, toen Anastas Mikoyan op bezoek in Havana was en de eerste steen werd gelegd voor de as Moskou-Havana.

Ik sprak met Karen Bateson. Zij had gehoord dat Sean Cleary zeer tevreden was geweest met ons gesprek. Ik sta alleen doodsangsten uit dat Cleary de Nederlandse ambassade gaat opbellen of langs andere wegen ‘informatie’ gaat inwinnen, want dan kan ik deze kans vergeten.

93 Time, 4 juni 1990.

1 juni 1990

Er zal heel wat te kletsen zijn tussen Bush en Gorbatsjov. Hoe kom je er allemaal in een paar dagen uit? Veel wordt er hier niet over gezegd of geschreven.

Om 10:00 uur stond oud-burgemeester Nelson Botile voor de deur. Hij kwam regelrecht van de kliniek waar Nelson Mandela ter observatie is opgenomen. Nelson regelde de Mahatma Gandhi World Peace Award voor Mandela die vanmorgen een brief tekende dat hij de prijs zou aanvaarden.⁹⁴ Ik ga Botile aan Sean Cleary voorstellen, want we zouden via dit consultancybureau belangrijk werk in de townships tot stand kunnen brengen.

Willy Venter, een Afrikaner timmerman, heeft een boekenkast langs een hele muur in elkaar gezet met de mahoniehouten planken die uit Amerbos werden gedemonteerd, zodat ik eindelijk de honderden boeken uit de dozen kon halen en orde in de chaos kon scheppen.

94 Zie bijlage 21.

2 juni 1990

Waarom zou Oscar Dhlomo, de belangrijkst vertrouweling van Mangosuthu Buthelezi in KwaZulu-Natal, werkelijk zijn afgetreden?

[p. 57]

Drie jaar geleden filmde ik hem al in zijn kantoor in Ulundi toen ik door Du Toit bij de oplichter Jans Rautenbach was binnengebracht en in de veronderstelling verkeerde werkelijk met een televisieproductie bezig te zijn. Die productie werd nooit afgerekend en Rautenbach verdween voor mij van de aardbodem. Het vertrek van Dhlomo maakt het er voor Gatsha Buthelezi niet gemakkelijker op.

The Star preciseert met naam en toenaam een lange reeks bloedige botsingen in townships tussen anc, pac en Azapo. Er is in Katlehong weer een zwarte politieman vermoord. In Soweto werden opnieuw granaten naar binnen gegooid in huizen waar zwarte politiemannen woonden. In een township bij Durban werd een zwarte agent gewond. In Khotsong, Bothaville en andere plaatsen werden molotovcocktails gebruikt om politiemannen aan te vallen. Het anc wil chaos scheppen en het land onregeerbaar maken. Intussen wordt moord en doodslag de gewoonste zaak van de wereld, a way of life en draai dat later nog maar eens terug als de zwarten de dienst gaan uitmaken. Mandela heeft adviseurs in de Park Lane Clinic, waar hij verblijft, geraadpleegd over hoe het geweld bestreden kan worden. Het blijft bij praten.

Nelson Botile bracht me naar Jan Smuts voor de vlucht naar Amsterdam. Ben bezorgd dat de poes van Peter nu tien dagen alleen in de flat zal moeten wonen, al zal er uitstekend voor hem worden gezorgd.