Memoires 1989-C

[p. 9]

Amsterdam

1 september 1989

Amerbos

Het debat op televisie tussen Ruud Lubbers, Joris Voorhoeve en Wim Kok was gisteravond buitengewoon on-inspirerend. Het is duidelijk dat Lubbers veruit superieur is. Vooral Joris blijft een lulletje rozenwater. Hij probeert dat te compenseren met een berg aan universitaire graden.

Hans Beynon waarschuwde dat W.L. Brugsma, in het artikel snert onder de palmen, op 12 augustus 1989 in de Haagse Post terugblikte, op zijn ervaringen in Indonesië. In 1963 bracht hij een bezoek aan president Sukarno op het Merdekapaleis. Het volgende zou gezegd zijn.

Afgezien van de wijze waarop ‘collega’ Brugsma zijn vraag stelde, hoe komt hij er in godsnaam bij?¹ Hoe durft hij zoiets te schrijven? Ik begon aan een brief en schreef of hij gek geworden was, maar ik maakte het niet af, ik doe niets. Teveel eer. Zo laag is de journalistiek nu gezonken. Sukarno is er niet meer om deze laster tegen te spreken. Dan denkt die arme Henk Hofland dat ik lieg als ik Anton Constandse citeer, maar blijk-

1 Jaren later zou ik via de Wet Openbaarheid Bestuur een aantal stukken van Buitenlandse Zaken boven water krijgen, waar soortgelijke insinuaties van ‘een vermeende seksuele verhouding met Bung Karno’ werden genoemd.

[p. 10]

baar kan jan en alleman zonder schroom liegen over het verleden en zich zogenaamd herinneren hoe het was. Ik heb dit bovendien bij Adriaan van Dis helemaal niet gezegd. Ik zei dat iedereen over Sukarno meesprak zonder zijn achterste ooit te hebben gezien, wat een standaard uitdrukking is. Van Dis vroeg daarop: ‘Jij wel?’

‘Ja,’ zei ik, ‘ik ben tien jaar met de Indonesische president opgetrokken en kan met kennis van zaken over die man meespreken,’ of woorden van die strekking. Wat ik meer dan duidelijk bedoelde, was natuurlijk niet dat ik letterlijk het derrière van Bung Karno ooit had gezien. Een ‘topjournalist’ als Brugsma laat zich dan verleiden tot dit soort onzin, door zo'n uitspraak letterlijk te interpreteren. Ik kan dus ook niets meer met Haagse Post doen. John Jansen van Galen nam zelfs niet de moeite mijn reportage over Jabulani Patose terug te sturen.

Ik haalde bij de persvoorlichting van de Sovjetambassade twee langspeelplaten van Jevgeni Kissin (piano) af met groeten van Volodja Molchanov, die in het land is met een filmploeg om opnamen voor een programma over Nederland te maken. Dit werd vanavond op het NOS Journaal vermeld.

Ik liep bij Frits van Eeden binnen in zijn studio aan de Valkenboslaan. Ik leerde hem kennen toen hij 19 was. Hij is nu 45 jaar en een succesvol schilder en beeldhouwer. Hij heeft weer een nieuwe vriend. Hij heeft zich laten testen op aids maar was in prima conditie. Miraculeus, want Frits heeft de afgelopen drie decennia beslist niet stilgezeten.

Heb nogmaals oud-ambassadeur Sukrisno voorgehouden dat het heel verdienstelijk was geweest dat hij hier als ‘vluchteling’ van het Suharto-regime een graad in de antropologie had gehaald, maar dat hij zijn land meer en beter had gediend als hij een boek had geschreven over zijn ervaringen als journalist en diplomaat voor het Indonesië van Bung Karno. Ik stelde voor dat hij desnoods Hans Beynon van de Volkskrant zou raadplegen voor het redigeren van een dergelijk manuscript. Hij was het weer helemaal met me eens, maar ik verwacht er niets van.

2 september 1989

Sombere regenachtige dag. Lekker om te werken. Ik zond John Jansen van Galen een aangetekende brief over het smerige

[p. 11]

verhaal van Brugsma, en bedankte Hans Beynon van de Volkskrant, die me attent had gemaakt op deze onzin.

Lang gesprek, bij het Concertgebouw, met Volodja Molchanov. Hij vloog me trouwens, waar zijn ploeg bij was, om de hals. Zijn televisieshow in Moskou is een groot succes. De secretaris van Raisa Gorbatsjov had hem verteld dat zij de show prima vond, maar dat Michail vraagtekens zette. Ook Jakovlev en Sjevardnadze vonden de show goed. Deze duurt twee uur en wordt eens per maand uitgezonden. Hij vertelde dat het tijdens de Alerdinck Conferentie in New York tot stand was gekomen. Zijn vrouw Consuelo haat zijn werk. ‘Bovendien, de mensen zijn erg onbeleefd. Ik kan niet meer met Anja wandelen. Het gaat niet eens zozeer om het vragen van een handtekening, maar men denkt dat je ze met hun problemen kunt helpen.’ Hij vertelde dat ook dagelijks een honderdtal mensen met borden protesteerden bij de televisiestudio, met eisen en commentaren.

Soms werd hij getipt door kgb-mensen. ‘Ze vragen geen geld, maar brengen informatie die zij willen dat we hebben.’ Zo werd hem de weg gewezen naar een plaats buiten Moskou (‘waar wij ook wel eens zijn geweest, Willem’), waar 30.000 slachtoffers van het Stalin-regime waren begraven. Vervolgens maakte hij overal in dat gebied filmopnamen en nodigde het hoofd van de kgb in zijn show uit. Toen hij zat te draaien en leugenachtige antwoorden gaf, zei Volodja: ‘Ik zal u wat laten zien.’ Hij toonde de datsja van de beruchte Lavrentia Beria boven op een heuvel en Volodja zei: ‘De mijnheer die daar nu logeert, weet het niet, maar er liggen 30.000 doden in die heuvels.’

‘De volgende dag,’ aldus Volodja, ‘belde de partijsecretaris uit dat gebied en zei: ‘We weten niet wat we moeten doen. Er staan hier een paar duizend mensen voor de deur. Zij willen op die plaats een monument neerzetten.’ Ik was nog slaperig en was laat thuis gekomen, dus ik zei: ‘Dan zetten jullie dat monument er maar neer’.’

Hij vertelde dat er nog meer populaire televisieshows waren, die nog succesvoller waren en er wordt absoluut gezegd wat men wil zeggen. Laatst is er een programma met homoseksuelen gemaakt en werden jongens in het park bij het Bolsjojtheater geïnterviewd. Volodja was het eens dat onderminister Anatoly Adamisjin ‘een kloot’ was. ‘Evgeny Velikhov is niet populair, Hij kletst teveel en moet gewoon zijn werk in de Academie van Wetenschappen doen. Georgii Arbatov mag juist veel kletsen, dat is zijn werk.’ Ik vroeg opnieuw hoe we

[p. 12]

oud-ambassadeur Alexander Romanov naar Nederland zouden kunnen halen. ‘Zendt Siline een telegram via Dirk Keijer, met een kopie naar mij. Want je weet, Siline zou het verzoek in een laatje laten verdwijnen. Dan bel ik op en vraag of Romanov naar Nederland kan gaan omdat ik hem daarna in mijn programma wil hebben.’ Ik weet alleen niet of Keijer wel loyaal is, en de reis van Romanov wil betalen (aan wie hij overigens alleen al zijn belangrijke zaken in Nigeria heeft te danken). Volodja herhaalde dat hij veel van mij had geleerd en daardoor tot de top was geklommen. Hij had Jan Cremer tijdens deze reis ook willen filmen, maar Jan had erop gestaan bij de mariniers te worden gefilmd. Daar dacht Volodja niet over. Hij had ook enkele programma's in Moskou met Ted Koppel van abc gemaakt.

Volodja had de Amerikaanse ambassadeur Jack Matlock met zijn vrouw Rebecca Burrum in zijn programma gehad. Mevrouw Matlock vertelde boeken in het Russisch te vertalen. Jack Matlock spreekt naast Russisch ook Georgisch, iets waar Sjevardnadze (een Georgiër) geschokt over was geweest.

‘Mijn vader,’ zei Volodja, ‘zou niet begrijpen wat er momenteel allemaal in de ussr gebeurt.² Er is een hardrockconcert in het Lenin Stadion geweest. Onvoorstelbaar.’

‘Hoe vond jij dat,’ vroeg ik hem.

‘Vreselijk, maar ze hebben geld dus er wordt 20 tot 30 roebel voor een ticket betaald. Mijn dochter Anja kent Chopin niet. Ook dat vind ik vreselijk. Wanneer we in de auto rijden en Anja kletst teveel, dan laat ik haar op een walkman naar muziek luisteren. Maar het liefst luistert zij naar Michael Jackson. Trouwens, Anja is onhandelbaar. Zij doet altijd precies waar zij zin in heeft en vindt onze Pioniers en alles wat erbij hoort onzin.³ Ik denk dat de basis van deze programmering al op de kleuterschool in Scheveningen is gelegd.’⁴

Ik vroeg hem wat hij verwachtte van de toekomst in de Sovjet Unie.

‘Ik denk dat er over een of anderhalf jaar een staatsgreep komt, want nu is alles en iedereen verdeeld. De cpsu, het Sovjetleger, de kgb, overal knokken conservatieven met progressieven. Een coup zal vooral met steun van provinciale comités tot stand komen en directeuren van bedrijven, dus via de oude

2 Zijn vader was voor zijn dood directeur van het Bolsjojtheater.

3 Redactie: De Pioniers (Pioniervereniging Vladimir Lenin) was een communistische jongerenorganisatie en werd in 1991 opgeheven.

4 Volodja woonde met zijn vrouw en kind een jaar in Den Haag toen hij verbonden was aan de Sovjetambassade.

[p. 13]

garde.’ Overigens dacht hij dat een staatsgreep al na zes maanden weer zou verwateren, omdat de nieuwe generaties Russen, ook in het leger en de kgb, nu anders zijn ingesteld. Misschien zou Gorbatsjov zelfs blijven, evenals de cpsu, maar het artikel in de Sovjetgrondwet waarin staat dat de partij de drijvende kracht in de samenleving is, zal verdwijnen. ‘De partij zal geen pretenties meer hebben, maar intussen blijft de ontwikkeling in ons land een zeer delicate operatie. Er zijn zoveel nieuwe mensen naar voren gekomen, onder arbeiders, onder intellectuelen, dat je kunt spreken van een absoluut nieuwe denkwereld bij de nieuwe generatie. Ik ben nu ook mensen tegengekomen van wie ik nooit heb geweten dat zij onder ons waren. Intussen bestaat de regering van Gorbatsjov nog steeds voor negentig procent uit mensen van de oude garde,’ aldus Volodja.

3 september 1989

Eduard arriveerde om 12:45 uur met een mooie bos bloemen. Misschien dat ik het verkeerd zag, maar hij leek zin te hebben in seks. We lunchten samen en verdwenen daarna vrijwel als vanzelfsprekend naar boven. Ik vond hem later zo triest kijken dat ik snel probeerde zijn gedachten af te leiden. Zelf was ik na de douche aan de vleugel gaan zitten.

Trein

In Plato's Symposium neemt Aristophanes het op zich ‘to initiate his friends into the secret of love's power. Love,’ zegt hij, ‘is simply the name for the desire and the pursuit of the whole. Sexual union with a beloved person does bring with it, however ephemerally, a sense of completion with few other experiences can match. But sex is only one out of a variety of ways of attaining unity.’⁵

Die lichamelijke versmelting met de ander (zoals met Eduard vanmorgen) is nooit meer dan een momentopname, vandaar de kater vrijwel meteen nadat de trossen weer los zijn gegooid. Ik denk dan altijd weer wat de eerste rector van Nijenrode, D.M.E. Habbema eens zei: ‘The friends thou hast, grapple them to thy heart with hooks of steel.’ Voor mij sloeg ik in 1946-1948 ijzeren haken in de geest van Henk Hofland, die overigens net zo zouden loslaten als mijn omstrengeling vanmorgen van Eduard. Niets blijft. Alles is van voorbijgaande aard.

Storr schrijft dat Freud ‘sexual fulfilment’ als de voornaamste

5 Anthony Storr, Solitude: A Return to the Self, The Free Press, New York, 1988.

[p. 14]

bron van bevrediging voor mannen en vrouwen zag. Toch schreef Freud ook eens dat mogelijk het seksuele instinct op zichzelf niet zou kunnen zorgen voor volledige bevrediging. Voor mij staat als een paal boven water dat seksuele prestaties en liefde niet zijn te verenigen.

Scheveningen

Wandelde bij Bibeb van Vrij Nederland binnen. Ze gaf toe dat Rinus Ferdinandusse en Joop van Tijn geen letter over mij in hun weekblad wilden hebben. ‘Waarom?’ vroeg ik.

‘Ik zal het ze nog eens vragen.’

‘Fuck them, vraag hen maar niets,’ zei ik, waarop zij antwoordde: ‘Eigenlijk is het een compliment voor jou.’ Zij gaat op 12 september in Zwitserland de weduwe van een schilder interviewen. Ze gaf me haar interview met Jaap van Meekren mee. Ik ben met Volodja Molchanov bij een Chinees gaan eten. Hij vertelde op Boris Jeltsin te hebben gestemd. ‘Hij kreeg 86 procent van de stemmen, maar eigenlijk was een stem op Jeltsin een massaal protest tegen de idioten die hem hadden afgezet. Jeltsin heeft een beter cultureel niveau dan Leonid Brezjnev, maar voor de ussr van vandaag is het niveau van Jeltsin te laag. Wanneer hij aan de macht zal komen, zitten we met een soort Latijns-Amerikaanse dictator, en na een half jaar zal Jeltsin in een Pinochet zijn veranderd. Driemaal heb ik hem voor mijn show Dó i pósle polúnochý uitgenodigd en altijd had hij het te druk. Twee dagen voor de verkiezingen belde zijn assistent of Jeltsin in de show kon. Ik heb nee gezegd, een andere keer maar. Hij wilde ons toen gebruiken en had ons toen nodig. Maar wanneer ik dat op dit moment in mijn programma zou vertellen, zou niemand meer naar ons programma kijken.’

Ik benadrukte dat zolang het fundament van de staat op de leer van Marx en Lenin gegrondvest bleef, je geen werkelijke perestrojka kon uitvoeren en er van geen ‘vernieuwing’ sprake kon zijn. ‘Gorbatsjov moet wel dikwijls herhalen dat hij veel in de leer van Lenin leest, want anders heeft hij nog meer gedonder binnen de partij,’ antwoordde Volodja.

In Moskou zit de schrik voor aids er goed in. ‘Maar Russen hebben gemiddeld vier condooms per persoon per jaar beschikbaar,’ aldus mijn vriend. Ik ontmoette vervolgens zijn medewerkers en stelde voor dat ze in Zuid-Afrika kwamen filmen. Iedereen reageerde enthousiast.

Inmiddels heb ik het interview van Bibeb met Van Meekren gelezen. Hoe krijgt Bibeb in hemelsnaam vragen als ‘Dank je hieraan je unieke naam?’ door haar keel? Van de nieuwe tele-

[p. 15]

visiegoden vind Van Meekren Paul Witteman en Maartje van Weegen ‘goed’, ook zo'n woord dat iemand die een beetje oplet niet zal gebruiken, want het betekent niets. Van de politici (afgezien van Lubbers) heeft alleen Hans van Mierlo ‘het’. ‘Ik heb een paar maal een open doekje gehad in rur.’ Lou de Jong had hem als het ware gesmeekt de weduwe Rost van Tonningen niet te interviewen. Hij deed het toch en paste alles uit de trukendoos toe. ‘Ik heb haar geen gelegenheid gegeven propaganda te maken. Ze is in alle vallen gestapt.’ Er staat zoveel gemeens en ongepast op deze pagina van Vrij Nederland van 5 augustus 1989, dat ik er misselijk van word. Maar dat wist ik al. De gemenigheid van Van Meekren op televisie tegenover ambassadeur Henk Herrenberg van Suriname direct na de coup van 1982, was de eigenlijke reden dat ik me met Suriname ben gaan bezighouden. Dus ik moet Van Meekren maar eens een bedankje schrijven. Ik schreef intussen aan Bibeb dat ik gewild zou hebben dat ik die pagina niet had gelezen.

Een heldere geest, H. Gabriëls, van de protestante recensiedienst PRISMA, heeft voor de bibliotheken over deel vijf van mijn Memoires een commentaartje geschreven.

4 september 1989

De bbc herdenkt de Belgrado Conferentie van 1961 en noemt Nehru, Tito en Nasser, maar niet Nkrumah en Sukarno. Alsof deze laatste - nota bene de oorspronkelijke initiatiefnemer van de later zo genoemde Beweging van Niet-Gebonden Landen - nooit heeft bestaan. Ik heb de conferentie van 1955 in Bandung bijgewoond. Ik heb Sukarno er gezien, maar helaas toen

[p. 16]

niet gesproken. Zo wordt de geschiedenis steeds verder vervalst en omdat Suharto nu de grote baas is in Djakarta, durft geen enkele Indonesiër het bij de bbc voor Sukarno op te nemen en voor een geschiedkundige correctie te zorgen. Soms vraag ik me af hoe lang het nog zal duren voor het ook mij geen moer meer kan schelen of de historie over Bung Karno wordt vervalst.⁶

Ik ben blij met de brief van commandant Chas Mijnals.⁷ Wie weet is er nu toch nog uitzicht op betaling, wat, althans voorlopig, Amerbos zou redden als - met mijn werkkamer hier - de fijnste plek op aarde. Bovendien laat Theo, die ik een kopie van de brief van Mijnals zond, ook doorschemeren dat hij de 20.000 gulden die hij voorschoot om deel ii en iv van de Memoires bij Hazeu te kunnen uitgeven, graag terug wil hebben. Ik belde Denise de Hart om over de brief van Mijnals te vertellen. ‘Het is Henck Arron die dat geld voor jou tegenhoudt. Het zijn ellendelingen daar.’

Ik antwoordde: ‘Dat betekent dat Arron onder een hoedje speelt met de bvd en Den Haag, want die willen niet dat ik dat geld zou krijgen.’

Barry van der Hoven rappelleert opnieuw dat ik zo snel mogelijk 15.000 rand moet overmaken aan Rooth & Wessels als ik wil dat de zaak van de claim op Jans Rautenbach wordt doorgezet.⁸

Ik geniet van Eduards bloemen.

Diner met Dennis Livson, David Kröner en Volodja Molchanov in Krasnapolsky. De door Dennis meegebracht David vond ik a slipper idiot.⁹ Het scheen overigens een contact van Xaviera Hollander te zijn. Dennis kende hem ook niet. Zelfs Volodja nam me bij het scheiden van de markt apart en zei: ‘Dennis is oké, maar die David is een crook.’ Dennis vertelde dat hij Arbatov in Moskou had horen zeggen te sympathiseren met de eisen van de Baltische landen om vrijheid te krijgen. ‘Ja,’ antwoordde Molchanov, ‘dat doet hij om weer in het machtscentrum terug te komen, maar eigenlijk betekent Arbatov bij alle huidige veranderingen niets meer. Weet je - dat wist jij ook niet Willem - dat ze Arbatov vroeger in Moskou rebe (rabijntje) noemden? Het boek dat hij met jou schreef, was

6 Op dit moment in 1998 verdedig ik Sukarno nog altijd door dik en dun om leugens over hem te bestrijden.

7 Zie bijlage 1.

8 Brief d.d. 31 juli 1989.

9 Redactie: Straattaal: Iemand die altijd bereid is tot seks. Of: iemand die zich in clubs tussen sekspartners weet te dringen en met veel wisselende personen in een nacht seks heeft.

[p. 17]

voor 25 procent interessant voor Russische mensen omdat hij dingen zei die nooit eerder waren gezegd.’ Overigens was Volodja van mening dat de Baltische republieken meer problemen voor het Westen veroorzaakten dan voor de ussr. ‘Het Westen zal in de buidel moeten tasten en daar hebben ze het geld niet voor,’ zei hij. ‘Dat Gorbatsjov zich tegen de nationalistische beweging in de Baltische republieken keert, is om de rest van het land een waarschuwing te geven.’ Volodja gaf aan dat wanneer we plannen wilden maken om tot samenwerking te komen in Moskou, we moesten opschieten, want Gorbatsjov kon ook wel eens van het toneel verdwijnen en niemand kon voorspellen wat er dan zou gebeuren. Ik maakte hen attent op het artikel nikita gorbachev? van Fred Coleman deze week.¹⁰ Het onderwerp van gesprek tijdens het diner was om tot een gezamenlijke talkshow te komen, naar het voorbeeld van Crossfire van cnn. Dennis werd steeds lacherig naarmate hij meer dronk. Dus om 22:00 uur kondigde ik aan dat Volodja naar huis moest - hij overnachtte in een hotel in Hilversum - maar iedereen schonk steeds meer wijn in, ook Molchanov. Ik haat zulke situaties, want een normaal gesprek is er niet meer te voeren.

Volodja onderstreepte dat het in de ussr nodig was om via een televisieshow het gevoel voor humor een verse injectie te geven. ‘Wat niet wegneemt dat Russen onder elkaar, dus binnenshuis, elkaar wel degelijk bekogelen met moppen.’ Ik wees op de problemen rond de verschillende nationaliteiten in de ussr. ‘Niet Moldavië of Tasjkent zijn onze problemen, maar de Oekraïne, de broodschuur van de Sovjet Unie. In Oezbekistan doen ze wel wat we zeggen, maar in Kiev zijn ze vijanden van perestrojka. Marx zei al: ‘Eerst eten, een beetje drinken en dan de moraal’,’ aldus Molchanov.

10 Newsweek, 11 september 1989, zie bijlage 2.

5 september 1989

Ik ben erg onrustig over wat er nu met mijn claim op Suriname zal gebeuren, want zoals het er nu voorstaat, is door het niet nakomen van de verplichting van Bouterse het voortbestaan van Amerbos bedreigd.

Ik ben ook steeds meer geneigd Henk Hofland permanent achter me te laten. Hij is een oneerlijke man die niet meer te veranderen is. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Het heeft geen zin om nog emoties in hem te investeren. Mam had het bij het rechte eind, vanaf de eerste keer dat ik hem in 1947

[p. 18]

meenam naar De Horst, toen ze zei dat Henk op haar geen prettige indruk maakte.

Ik volgde het verkiezingsdebat tussen Lubbers, Van Mierlo, Voorhoeve en Kok. Je komt maar tot een conclusie: de helden van onze democratie zijn mediocrities, vooral Kok. Lubbers zal dit gesprek waarschijnlijk winnen. Het is eigenlijk ongelooflijk wat een televisiedebat bij verkiezingen kan aanrichten.

6 september 1989

Dirk Keijer belde. Hij is op weg naar Singapore en Japan om zes vliegtuigen te kopen (zegt hij). Hij is net als, Theo Cranendonk, de partner met wie hij keet kreeg over onze Surinameplannen, in de uitgeverswereld gestapt. Hij zei nu over Paramaribo: ‘In die hoek zijn geen behoorlijke zaken te doen. Wat Latijns-Amerika betreft is alleen Brazilië interessant.’ Hij zei met Kerstmis naar Zuid-Afrika te zullen gaan ‘en dan heb ik een cadeau voor je.’

De Telegraaf verkondigt dat Lubbers het televisiedebat heeft gewonnen. Rob Meines schreef in nrc Handelsblad dat Joris Voorhoeve er voor jan met de korte achternaam had bijgezeten. Hij zweeg zelfs een periode van 22 minuten. ‘De aanwezige campagnevoerders van de vvd in de studio werden tot vertwijfeling gedreven,’ aldus Meines. Ook Ria Beckers was aanwezig geweest, met aan haar linkerhand drie ringen, onderling door kettinkjes verbonden, zeer gedistingeerd.

Denise de Hart is van mening dat ik een tweede boekje over Desi Bouterse zou moeten schrijven als vervolg op het in 1983 geschreven boekje.

Volgens Hubert Smeets van nrc Handelsblad mogen journalisten niet over journalisten schrijven. Hij is niet goed bij zijn hoofd.

Morgen filmt Volodja Jan Cremer in diens atelier aan de Keizersgracht.

7 september 1989

lubbers verslaat kok, aldus de kop in De Telegraaf. De mensen moeten instinctief aangevoeld hebben dat Lubbers de meerdere van Kok is. Hij is dat ook. De Sovjets ontdekten Lubbers al toen hij in de jaren zeventig als minister van Economische Zaken naar Moskou kwam. Terugblikkend op gisteravond denk ik niet dat een van onze ‘politieke leiders’ tot, wat Abraham Maslow noemde, peak experiences in staat is.¹¹ Het zijn

11 Abraham Maslow, Religions, Values and Peak-Experiences, Penguin Books, New York, 1977.

[p. 19]

tegenwoordig slechts een soort omhoog gevallen administrateurs, managers van de bv Holland, niet meer, niet minder.

Het is een prachtige nazomerdag. Ik zit op het terras van het Américain. Hoe zou het met John van Haagen zijn, ik bedoel, wat speelt er zich in zijn gedachten af? Ik kan over wat hij me verteld heeft, namelijk het verwekken van een kind bij zijn schoondochter, niet anders denken dan ik doe. Hij begon met te zeggen dat ik het niet in mijn dagboek moest schrijven, dus ik moest dit zijn zoon Rinie nooit vertellen. Maar hij heeft me later gezegd dat hij op mij rekende het na zijn dood wel te vertellen. Ik heb hem geschreven dat zijn situatie me bezighoudt.¹² Onbegrijpelijk dat Han Hansen van de Volkskrant een groot artikel wijdt aan Edwin Marshall, die samen met Eddie Josefzoon door Den Haag werd ingehuurd om de schermutselingen in Suriname te bekokstoven, met medewerking van de weggelopen junglesoldaat Ronnie Brunswijk. Na al die jaren is Hansen de brave journalist gebleven, die maar al te graag opschrijft wat de bvd en de andere Haagse schuinsmarcheerders graag willen dat hij publiceert.

Josje Hagers is nu ook een brave dame geworden. Zij plaatste keurig op de voorpagina van De Telegraaf dat Willem Alexander zijn studie in Leiden hervat ‘meer gericht op zijn toekomstige taak als koning van Nederland.’

Dirk Keijer en Clare verschenen ook op het terras, bestelden zalm en wijn en lieten de helft staan. Hij kondigde aan dat ik met Kerstmis 10.000 gulden zou krijgen ‘want je hebt van alles voor me gedaan.’ Het was een cadeautje ‘want je weet, ik leen nooit.’ Hij nam me later nog even alleen en vroeg of ik zijn vrouw Inge wilde bewerken om er een scheiding te helpen doordrukken. Hij was bereid haar twee miljoen te geven. Ik was toch weer verbaasd dat hij dit vroeg, maar wil natuurlijk niet bij die affaire betrokken worden. Hij adviseerde om Desi Bouterse te schrijven: ‘Ik weet dat u wilt betalen, ik weet dat u het niet kan helpen dat ik dat geld niet kreeg, ik vertrouw u, want',’ aldus Keijer, ‘dat is de brief waar hij op wacht.’ Ik vertrouw die man nooit meer (maar wie wel?) dus ik zal zo'n brief dan ook nooit schrijven.

Waar is deze dag gebleven? Weggewaaid.

De Nationale Partij, die Zuid-Afrika al decennia lang regeert, heeft 23 zetels aan linkse en rechtse oppositiepartijen verloren. De np behoudt 93 zetels, de Conservatieven 39, en de Democraten kregen 33 zetels. Dat lijkt de laatste all white election voor

12 Zie bijlage 3.

[p. 20]

Zuid-Afrika te zijn geweest. De nos presenteerde weer eens een misdadige voorstelling van zaken, alsof het geld dat de mensen in townships aan de gemeenteraden betalen, door Pretoria gebruikt zou worden om kogels te kopen om zwarten mee te vermoorden. Ik ben nu twee jaar in die zwarte woonoorden bezig geweest. Het anc spoort mensen aan geen cent te betalen voor gemeentediensten, gas, elektra, huishuur enzovoorts, en de blanke minderheid in Zuid-Afrika, die wel belasting betaalt, draait voor de tekorten van miljarden randen groot in de townships op. Het is ongelooflijk wat het nos Journaal hier laat zien. En wat moeten televisiekijkers in godsnaam van Pretoria denken als zij dit horen? Het zijn Goebbelsachtige leugens.

Om 21:15 uur belde Volodja Molchanov op en zei dat hij al in zijn hotel was om een medewerkster van zijn televisieploeg een beurt te geven. Zij was het evenbeeld van zijn vrouw Consuelo, alleen tien jaar jonger. Volodja is het evenbeeld van zijn vader geworden, op wie hij altijd zoveel kritiek had.

Lubbers gaat in zee met - wat ik hoopte - vvd en d66, want Kok moet je zeker niet hebben.

8 september 1989

Ik heb voor de derde maal naar Chas Mijnals gefaxt, in de hoop dat de militairen op papier zetten dat ik recht heb op 72.500 gulden. Bernard Martens van Vliet (nos) wipte binnen. Ik ken hem uit Suriname. Hij vond de brief van Mijnals ‘een zoethoudertje’.

Er mag een recordaantal Joden (71.000) uit de ussr emigreren, waarvan de meeste naar de VS gaan. Ik heb altijd gezegd dat de staat Israël beter ergens in Arizona had kunnen worden gesticht, want de beroemde Klaagmuur hadden ze bij de stand van de huidige techniek daar ook wel naar toe kunnen overbrengen en dan zou er niets aan de hand zijn geweest. It is all in the mind.¹³

13 Redactie: Sinds de jaren 70 zijn 1,1 miljoen Joden uit de Sovjet Unie naar Israël geëmigreerd. Rond de 100.000 gingen naar de VS en Canada. Het is inderdaad allemaal in the mind, Willems mind.

23:30 uur

Volodja belde zojuist. Zijn televisieploeg was ergens gaan eten. Toen de ploeg terugkwam bij het busje met de apparatuur, bleek alles gestolen, de apparatuur, de banden, films, twee paspoorten, materiaal wat gisteren was gefilmd, alles was weg. Even later belde Jan Cremer, omdat dus ook de opnamen in

[p. 21]

zijn atelier weg waren. Hij wilde zich ermee gaan bemoeien. Hij wilde de politie bellen, alsof die niet met de bvd zou meewerken. Ik adviseerde De Telegraaf in te lichten.

9 september 1989

Theo Kuijpers bericht in De Telegraaf dat op de laatste dag van een negendaags verblijf van Volodja's televisieploeg, kennis werd gemaakt met ‘het autokrakersgilde in de hoofdstad’. Ook een Sony camera van 50.000 dollar werd vermist. De totale schade zou 130.000 gulden zijn. Er is een actie van start gegaan om geld in te zamelen om de schade te vergoeden.

Er arriveerde een fantastische, bemoedigende brief van Hein du Toit, waarvan ik een kopie zond aan broer Hendrik. Theo zeurt op dit moment teveel over geld wat ik nu niet heb, en dat weet hij maar al te goed. Hij kent mijn gigantische tegenvallers.¹⁴

Martin Sommer laat ambassadeur Albert Nothnagel van Zuid-Afrika aan het woord. Je kunt zien dat hij een ‘boertje van bui-

14 Zie bijlage 4.

[p. 22]

ten’ is, die zijn voorganger Frank Quint (een kleurling) en passant in zijn hemd zet. Sommer schrijft het pleidooi van Nothnagel kennelijk met graagte op, omdat het zijn eigen ‘inzichten’ in de situatie in Zuid-Afrika verder versterkt. Ik ga juist het liefst de dialoog aan met wie ik het niet eens ben, zoals met Sukarno in 1956 in Rome. En anders geef ik er de voorkeur aan mensen aan het woord te laten - zonder hun woorden à priori te vervalsen.

John Jansen van Galen had na mijn protest over de walgelijke onzin die Brugsma over mijn relatie met Sukarno had geschreven, onmiddellijk ‘vriend Boebie’ thuis opgebeld. Zijn verweer: ‘Zo herinnerde ik me de woorden van Sukarno.’ Nu weten we dus al uit de werken van Jean Piaget hoe uitermate vervalsend het geheugen werkt.¹⁵ Piaget had in goede gemoede een onwaarheid verteld, omdat hij zich een ‘feit’ herinnerde wat hem alszodanig was overgebracht, maar wat later onwaar bleek te zijn. Het was geen ‘direct memory, but a reconstituted memory by means of a story heard later.’¹⁶ Brugsma, in 1963 door Sukarno ontvangen, heeft het verhaal over die ontvangst geleidelijk aan steeds mooier gemaakt en een zogenaamde vrijage tussen Bung Karno en mij ging een eigen leven leiden en haalde zodoende de Haagse Post 25 jaar later.

De avro wil nu blijkbaar helemaal van Wibo van de Linde af. Juristen buigen zich, volgens een bericht in De Telegraaf, over de vraag hoe dit ‘netjes’ geregeld kan worden. Wibo - en de fameuze Robert Kroon - ontmaskerde ik in 1976 al als bedriegers, toen zij via Time en De Telegraaf meldden dat ik bezig was met de kgb koningin Juliana van de troon te stoten ten faveure van Beatrix. Ik zal nooit begrijpen dat Wibo er zo lang in geslaagd is de kluit bij de avro te belazeren, terwijl ik eigenlijk vanaf de eerste dag in de smiezen had wat voor vlees ik in de kuip had. Gezichten lezen is blijkbaar niet iedereen gegeven.

15 Zie ook Memoires 1987-B, pagina's 215 en 216.

16 Jean-Claude Bringuier, Conversations with Jean Piaget, University of Chicago Press, Chicago, 1980.

10 september 1989

Gistermiddag installeerden we Volodja Molchanov in het American Hotel en gingen vervolgens naar Dennis en Yolanda Livson. Niet lang daarna kwam ook Eduard. Yolanda liet hem het huis zien. Daarna arriveerden Jan en Babette Cremer en als laatste Herman van Veen, die aardige ogen heeft.

Volodja vertelde dat de gestolen Sony camera zijn eerste buitenlandse reis voor de Sovjettelevisie maakte. Volodja vreesde

[p. 23]

dat hij na deze diefstal niet meer voor televisie naar andere landen zal worden gestuurd. Hij wist niet of de apparatuur was verzekerd. Hij verwachtte dat hij de rest van zijn leven van zijn salaris de camera terug zou moeten betalen. Het Sovjetteam werd overal door de plaatselijke pers gevolgd. ‘De nos-journalisten leken beter geïnformeerd over onze plannen dan wijzelf,’ aldus Volodja. Hij dacht niet dat de kgb of de bvd de diefstal hadden gepland, maar de cia. ‘We hebben namelijk die middag in een computerfabriek gefilmd.’

Herman van Veen zei: ‘Ik heb Henry Kissinger horen zeggen dat Nederland op het gebied van computers geavanceerd was.’ ‘Ze hadden toch veel gemakkelijker met een laserstraal jullie films op het vliegveld in ongerede kunnen brengen,’ merkte Jan Cremer op.

Dennis Livson was het met Molchanov eens: ‘Het is de cia geweest.’

Volodja vertelde vervolgens dat zijn zus getrouwd is geweest met de Sovjetgeleerde die de onderzeecapsule had ontworpen waarmee laatst een voor de Noorse kust gezonken Sovjetonderzeeër was opgespoord. Hij kreeg hier onlangs de hoogste Sovjetonderscheiding voor. Tijdens de operatie om de onderzeeër op te sporen, was het hele onderzoek op film gezet. Volodja had via zijn zus die film kunnen lenen om er opnamen van in zijn programma te kunnen laten zien. Hij zat op een avond nog in zijn studio aan die banden te werken. Iemand kwam binnen en vroeg of hij even naar de kamer van zijn hoofdredacteur wilde gaan. Dit deed Volodja. Aangekomen bij de werkkamer van de hoofdredacteur, vond hij daar iemand anders, die vroeg wat hij met zijn komende film wilde aantonen. Toen Volodja terugkeerde in zijn eigen studio, bleken de banden met de opnamen verdwenen. Gelukkig had hij het materiaal al op Betamax omgezet, dus er was een tweede set. Hij kon de beelden ook later op televisie tonen. Hij zei dit te vertellen om te demonstreren hoe slecht de militaire inlichtingendiensten en de kgb werkten. Ze weten niet van elkaar wat ze doen. Dus volgens Volodja was nu de cia met zijn banden aan de haal gegaan.

Ook vertelde hij gisteravond hoe de bvd hem naar Antwerpen was nagereisd met een aanbod van vijfduizend gulden. En wat nieuw voor mij was: hij vertelde nu ook dat in het jaar dat hij in Den Haag woonde hij eens een vredesconferentie ergens bijwoonde waar dezelfde bvd-ambtenaar hem had benaderd met hetzelfde aanbod van vijfduizend gulden om samen te werken.

[p. 24]

Herman van Veen zei tegen Molchanov dat er over zes weken een revolutionaire explosie in de ddr zal komen, waar hij zich zeer voor had ingezet, en dat Volodja zou moeten overkomen om dat voor televisie te filmen. Letterlijk zei Herman: ‘Ik wil de Oost-West muur afbreken.’

‘It sounds delusionary,’ zei ik tegen Herman en dacht: waar bemoei je je in hemelsnaam mee? Toch geef ik toe dat zijn ogen the right vibes uitstralen, dus niet oordelen. Hij had mijn boeken gelezen zei hij, en nu moest ik ook eens een show van hem gaan zien. Jammer genoeg heb ik er geen belangstelling voor.

Ik vond Eduard de hele avond eigenlijk de verstandigste van het hele stel. Hij luisterde aandachtig, zei alleen iets als hij iets zinnigs had te melden of te vragen, dronk anderhalf glas wijn en heeft wat hij heeft gezien en gehoord, uitstekend in zijn bovenkamer verwerkt.

Jan Cremer wilde in de Oesterbar gaan eten, wat helemaal peperduur zou zijn geworden. Aangezien Dennis en Yolanda ons het diner aanboden, stelde ik het Indonesische restaurant in een zijstraat van de Prinsengracht voor. We eindigden aan een lange tafel waarbij Ed tegenover Babette zat en Volodja tegenover Jan Cremer. Yolanda bestelde vier satés voor acht personen en het was gauw duidelijk dat ze absoluut niet wist hoe zoiets met enige bravoure te behandelen. Eduard merkte naderhand niet voor niets op dat Dennis en Yolanda zeer slecht gastheer en gastvrouw waren geweest. Livson dronk veels te veel en maakte zelfs de opmerking dat Cremer lang niet zo bekend was als Van Veen. Babette trachtte de blunder te redden door er een grapje over te maken, maar ik nam Dennis onder handen, want dat was gewoon nodig. Hij gedroeg zich als een boer. Zo zie je, miljoenen betekenen in feite niets. Ik was woedend. Eduard walgde ervan. Babette belde later: ‘Eduard is een schat van een jongen.’ Dat weet ik maar al te goed. Ook Volodja was aan het einde van de rijsttafel bezopen. Jan en Babette liepen met hem mee naar het American om zeker te zijn dat hij ongeschonden in zijn bed zou komen. Eduard en ik wandelden naar zijn appartement aan de Westerkade. Hij bracht me nadien met de auto terug naar Amerbos en bleef nog een half uurtje nakletsen. Hij was geschokt over deze avond en alles eromheen. Ik had het me ook een stuk aangenamer voorgesteld toen ik deze combinatie samenstelde.

Vanmorgen brachten Dennis en ik Volodja naar Schiphol. We spraken af dat Dennis en ik op 26 oktober in Moskou zullen zijn, om de plannen van een nieuwe show uit te werken waar-

[p. 25]

bij Volodja en ik voor de Westerse televisie, mensen zullen interviewen. Zal dit werkelijk gaan gebeuren? Volodja zei op Schiphol: ‘Willem, denk je dat je met Dennis ruzie zal krijgen? Dan krijg ik over een jaar weer een brief van je dat ik met je vijanden in zee ben gegaan.’

‘Dat heb je inderdaad met Den Alerdinck gedaan.’

‘En Ernst van Eeghen dan,’ vroeg hij.

‘Weet je dan niet dat de bvd tweemaal bij Van Eeghen is geweest om mijn goede verhouding met hem te verstoren. Omdat ze Van Eeghen konden chanteren met corrupte zaken, heeft hij de zijde van de bvd tegen mij gekozen.’ Ik vroeg hem ook nog of hij Zaken doen niet had gelezen. Hij zei er verder niets meer op. Wat kon hij nog zeggen? Volodja omhelsde me lang en krachtig. Hij omhelsde ook zijn nieuwe vriend Livson. Volodja omhelst iedereen, zij het mij wat langer. Eduard waarschuwde Molchanov niet al teveel te vertrouwen.

Volodja vertelde ook dat er in zijn hotel in Hilversum iedere dag een man in de ontbijtzaal zat. Hij kende blijkbaar Russisch ‘want toen ik op een dag tegen mijn medewerkers in het Russisch zei: ‘Moet je die klootzak zien, die zit ons iedere dag te bespioneren,’ stond hij op en liep weg.’ Toen ik dit later Jan Cremer vertelde, reageerde hij met: ‘Indianenverhalen. Die man zat misschien gewoon zijn Russisch op te halen.’ ‘Dit smerige hotel,’ aldus Volodja, ‘was blijkbaar geregeld door een zekere Karel van Gelderen, directeur van Perestrojka-reizen te Bilthoven. Deze Karel regelt alles. Ik ben deze dagen met een boog om hem heen gelopen, want hij is een beetje een té goede vriend van de Sovjet Unie.’

‘Na al deze contacten,’ zei Dennis, ‘zal je telefoon de komende dagen zeker worden afgeluisterd Willem.’

‘Ach, dat gebeurt al jaren, maar ik zal er nooit aan wennen en altijd tegen blijven protesteren.’ Ik heb hem ook overtuigd dat we David Kröner snel moeten vervangen door Thijmen Koelewijn van Veronica.

Jan Cremer had Volodja de Playboy meegegeven, en wel het nummer met de naaktfoto's van Babette.

Albert Nothnagel was in Achter het Nieuws en deed het eigenlijk uitstekend. Paul Witteman vroeg natuurlijk of hij niet van mening was - ook na het politie-optreden van vorige week in Kaapstad - dat hij een misdadig regime vertegenwoordigde. Nothnagel liet zich niet provoceren.

[p. 26]

11 september 1989

Boris Jeltsin is in de vs en schijnt een storm van enthousiasme voor zijn persoon te oogsten. Hij schijnt pas een uur voor vertrek naar New York een paspoort te hebben gekregen.

Volodja Molchanov babbelt in de Volkskrant over ‘eerlijke journalistiek’ bedrijven. Alles goed en wel, maar wanneer je oneerlijk bent in je persoonlijke leven, zoals Volodja dit is ten aanzien van Consuelo (trouw dan niet als je op de vrije markt wilt zitten), kan je dan wel eerlijk zijn in je werk? Dit moet ik Lex Poslavsky vragen.

Ook in Trouw een interview met Volodja. Vreemd dat ze nu allemaal op hem afkomen, de collega die ik zeventien jaar geleden al in Moskou leerde kennen en die een vriend werd.¹⁷

nrc Handelsblad publiceerde een foto van 52 jaar geleden van koningin Wilhelmina en Lord Baden Powell, de oprichter van de wereldwijde padvindersbeweging, tijdens het defilé van de Wereldjamboree in Vogelenzang. Ik was daar samen met Hendrik als verkenner van De Bisons in Zeist, later kwam ook Theo nog als welp. Ik herinner me dit uitstekend. Ik maakte toen een speciaal Jamboreedagboek in een groene kaft, dat ik later in mijn dagboek van 1937 opnam.

Volodja had gelijk. Er is in de Oekraïne een massabeweging op gang gekomen, die afscheiding van de Sovjet Unie eist. Er wordt uiteraard niet over gesproken, maar je kunt gevoegelijk aannemen dat hier vanuit Washington met man en macht aan meegeholpen wordt. Hoe eerder de ussr zal zijn ontmanteld, hoe liever het Amerika zal zijn.

Egbert Spierenburg vertrekt na achttien jaar als hoofd van de veiligheidsdienst van het Koninklijk Huis. Hij sprak met Marcel Haenen over hoe zich vier jaar geleden een ernstig incident rond de Oranjes had voorgedaan. Zijn conclusie: ‘Tekort aan personeel.’ Ook het beveiligen van vijf studerende prinsen in Leiden, Delft en Groningen brengt extra problemen met zich

17 Trouw, 9 september 1989, zie bijlage 5.

[p. 27]

mee. ‘President Bush had bij zijn bezoek aan Den Haag een legertje van 200 veiligheidsmensen bij zich.’ Het functioneren in ‘een schijnwereld’ was Spierenburg niet meegevallen. Dit bedoelde hij niet negatief ‘maar het verkeren in Koninklijke kringen, maakte het leven nog al eens tot een toneelspel. Een effect overigens dat niet alleen het personeel, maar ook de leden van het Koninklijk Huis zelf nogal eens zwaar valt’. Dit zeg ik al jaren, want dit weet ik uit de eerste hand.¹⁸

Peter belde uit Johannesburg en zei bij Woolworth de crunchies te hebben zien liggen, waarvan hij weet dat ik die heerlijk vind (hij bracht ze dikwijls voor me mee) en besloot me te bellen. Hij zei te beseffen hoezeer hij me miste. Ook omdat de flat van de stewardess Debbie, naast die van Edwin en Peter, vrijkwam. Ik heb hem gevraagd deze onmiddellijk voor mij vast te houden. Ik heb hem alvast een cheque van 1.500 rand gezonden. Dit betekent dat ik Amerbos inderdaad zou kunnen opgeven en naar Hillbrow verhuizen. Waarom niet? Wie niet waagt die niet wint. Ik heb Hendrik hierover geschreven.

Er vallen 1.700 doden per jaar als gevolg van prostaatkanker bij oudere mannen, aldus Het Parool.¹⁹ Hier wist ik absoluut niets van. Ik moet er met dokter Delprat over praten.

Dennis Livson belde. Na het bezoek van Molchanov aan zijn pand aan de Prinsengracht, had hij gemerkt dat zijn telefoon werd afgeluisterd, wat hem erg irriteerde. ‘You remember in the past, when we worked on the jfk affair with that guy in London, my phone was tapped too.’ Het was voor hem bijzonder zorgelijk, want hij was met subtiele onderhandelingen bezig met zdf in West-Duitsland. ‘When this information now reaches the enemy, you do not understand, Willem, these negotiations mean war.’

Hij zei dat Yolanda niets kon horen, want zij sliep. Normaliter zit zij overal bij, en luistert mee. Zij wil niet dat Dennis naar Zuid-Afrika gaat. Zijn Indonesische vrouw past guna guna toe om haar wil door te drijven.²⁰ ‘Aha,’ zei ik, ‘het was dus toch Yolanda die niet wilde dat we met Xaviera in zee gingen.’ Hij bevestigde dit. Arme Dennis zit compleet bij Yolanda onder de plak. Dat je je zoiets laat aanleunen.

18 NRC Handelsblad, 11 september 1989.

19 Het Parool, 9 september 1989.

20 Guna guna is Indonesisch voor zwarte magie, of de stille kracht.

12 september 1989

Boris Jeltsin heeft in de vs gezegd dat Michail Gorbatsjov zal moeten opschieten met zijn hervormingen. ‘Ik geef hem een

[p. 28]

jaar, waarschijnlijk zelfs niet meer dan een half jaar.’ Maar wat gebeurt er dan?

Orlandini is uitgekozen om een potje geld bijeen te brengen, om erop toe te zien dat de Gouden Koets op de weg kan blijven. Er is niet genoeg geld om voor de paarden te zorgen. Er schijnt te zijn voorgesteld om reclames op de paarden aan te brengen (‘Vlieg klm’ zou een goede stunt zijn) maar daarvan is afgezien.

Er kwam een brief van mijn vriend Diarto uit Surakarta.²¹ Hij had deel vijf van mijn Memoires ontvangen. Ook een brief van Osvaldo Cardenas uit Havana.²² Hij is nog op zoek naar een nieuwe baan, voor het eerst in dertig jaar.

21 Zie bijlage 6.

22 Zie bijlage 7.

13 september 1989

Waarom ik bij het opstaan dacht dat het 13 oktober was, weet ik niet. Ik zond Desi Bouterse meteen een telegram voor diens verjaardag. Toen ik ontdekte wat een blunder ik had begaan, zond ik er een briefje overheen, om het uit te leggen.

Suharto is in Moskou. Dat ze die massamoordenaar van communisten daar ontvangen! Walgelijk. Hij herhaalde dat de Partai Kommunis Indonesia (pki) verboden zal blijven.

Mijn vakblad De Journalist maakt in vijf weggemoffelde regeltjes bekend dat deel vijf van mijn Memoires is verschenen. Dan is je vriend, Wim Klinkenberg, vicevoorzitter van die club, maar hij wordt evenmin serieus genomen.

Beatrix heeft Lubbers tot informateur benoemd. ‘Zoals u weet,’ aldus Lubbers tegen de pers, ‘is het staatshoofd snelheid van handelen niet vreemd.’ Per traditie mocht hij het staatshoofd niets weigeren maar het had hem enige moeite gekost de opdracht te accepteren.

14 september 1989

Sietse van der Hoek begint zijn weekbladenrubriek deze week aldus.

Waarom doet zo'n man zoiets, een korte brief van lezers uitkiezen om een artikel van een paar duizend woorden over wat vier weekbladen

[p. 29]

melden mee te openen. Ik denk dat Sietse dacht dat hij me op die manier opnieuw een hak kon zetten.²³

De Surinaamse televisie heeft Ronnie Brunswijk in het avondjournaal laten zeggen dat zijn Junglecommando bereid is om de taken van het Nationaal Leger uit te voeren, indien dit blijft weigeren opdrachten van de regering te accepteren. Volgens Brunswijk zou het leger de huidige regering willen weg schieten.

Vanmorgen, nog voor ik zijn brief had ontvangen, zei advocaat Vermeulen: ‘Mijnheer Oltmans, u moet bedenken dat u in Paramaribo met zwarten hebt te maken.’

‘Dat klinkt zeer apartheidachtig.’

Nee, nee, dat was hij helemaal niet: ‘Maar ik geef u nul komma nul kans dat u het geld dat u toekomt, zult kunnen krijgen zonder een rechtsprocedure in Paramaribo. En dan is het nog maar de vraag of de rechter daar onafhankelijk genoeg is.’ Deze opmerking, evenals de tekst van de brief die later kwam, ontmoedigde me zeer.²⁴ ‘Aan André Haakmat heeft u niets. Die is glibberig.’ Dit laatste zou wel eens waar kunnen zijn.

Haagse Post heeft mijn brief geplaatst als reactie op het stuk van Brugsma.

23 De Volkskrant, 14 september 1989.

24 Zie bijlage 8.

[p. 30]

Vanavond ben ik samen met Thijmen Koelewijn bij Dennis en Yolanda Livson geweest. Thijmen vertelde in grote lijnen hoe Rob Out hem, na zestien jaar bij Veronica te hebben gewerkt, de deur uit had geschopt. Daarop procedeerde Thijmen tegen Out en won. Wat moet ik dankbaar zijn dat ik altijd een buitenbeentje ben gebleven. Ik heb ook processen moeten voeren, maar dat is minder pijnlijk geweest dan waar Koelewijn doorheen heeft moeten baggeren.

15 september 1989

Mijn claim op Suriname is een hopeloze zaak. Desi Bouterse schuift het af op Shankar, en Shankar zwijgt in alle talen. Intussen biedt de notoire Brunswijk president Shankar aan om de indianen in het land in de pan te hakken. Hij schijnt ook een tweede president van Suriname voor het binnenland te willen gaan installeren.

Ik sprak ruim een uur op het terras van het American met Jan Jacob Dólleman. Nadat zijn vriendin Hanna de Zantis zich had beklaagd dat hij financieel op haar steunde, tekende hij een ander beeld van hun relatie.²⁵ Ik wil er zo min mogelijk bij betrokken raken, of er zelfs maar over weten of schrijven. Ik adviseerde hem voor 1 januari 1990 voor zichzelf op papier te zetten hoe hij verder wilde met zijn leven. Als hij daar niet toe in staat is, en zich niet aan zijn plan houdt, dan zou Hanna de kraan dicht moeten draaien in zijn eigen belang. Mijn mening scheen hem diep te schokken. Intussen doet hij me in heel sterke mate aan zijn moeder Cila Schimmelpenninck denken.

Piet Grijs schreef kwalpuist in Vrij Nederland om Hans Janmaat van de Centrum Democraten in de grond te stampen. Waar maken zij zich druk om? Kamervoorzitter Dick Dolman windt zich ook steeds over Janmaat op, evenals types als Andrée van Es (Groen Links) en Jacques Wallage (PvdA). Al dit overbodige gekanker op de cd en haar leider, is een belediging voor de overgrote meerderheid van kiezers in dit land. In zijn vet gaar laten koken is het enige passende antwoord.

Chrysantenkwekers in het Botlekgebied hebben miljoenen guldens schade vanwege een gifwolk, waardoor zelfs binnen in de kassen bloemen en bladeren zijn verdord en soms zelf verbrand. Daarover zou ik willen dat Dolman, Van Es en Wallage zich nu eens zouden opwinden.

Zag de film On Golden Pond, met een kleine blonde jongen, Doug McKeon, die de rol van Billy speelde. Hij was een beauty.

25 Johanna de Zantis de Frymerson-van der Goes

[p. 31]

16 september 1989

Eduard belde om te vertellen dat hij met zijn moeder naar een balletvoorstelling geweest en dat koningin Beatrix pal achter hen had gezeten. Tickets: negentig gulden.

Een tweede brief van Du Toit meldde dat het hem nog niet was gelukt de 15.000 rand voor de procedure tegen Jans Rautenbach bij elkaar te krijgen.²⁶

Herman Kool laat zich verleiden tot een artikel over de Centrum Democraten op de opiniepagina van nrc Handelsblad. Wim Kok heeft gezegd dat men gezamenlijk zou moeten ijveren voor het wegnemen van de voedingsbodem voor racisme en vreemdelingenhaat. Burgemeester Bram Peper van Rotterdam is van mening dat de 12.000 stemmen op de cd in zijn stad niet door uitsluitend racisten zijn uitgebracht, maar dat het kiezers aan onderscheidingsvermogen ontbreekt. Er wordt niet werkelijk over het rassenvraagstuk, of (variant op het IJzeren Gordijn) ‘het pigmentgordijn’ tussen mensen nagedacht.

Op het congres voor Race Relations in 1954 te Honolulu, Hawaï werd reeds onder woorden gebracht dat ‘de beschermende blanke zichzelf vaak ziet in de rol van de weldoener. Hij gaat prat op zijn grote belangstelling voor de minderheidsgroep en is geenszins bereid toe te geven dat hij ook maar een spoor van antipathie voelt voor enig lid van deze groep. Hij beijvert zich om de leden van de minderheid te verzekeren dat hij hen begrijpt en sympathiek tegenover hun situatie staat, en hij is er vooral op gesteld waardering te krijgen voor zijn houding.’ De kletskousen bij de PvdA kennen de rapporten van 35 jaar geleden van bovenstaand congres natuurlijk ook niet. Ze doen maar raak zonder stil te staan bij waar het werkelijk over gaat. De Internationale Tennisfederatie heeft Zuid-Afrika geschorst. Ze zijn geschift. Ook weer van die zwarte-kontlikkers, die niet weten waar het over gaat.

Eduard was naar een voorstelling van zijn Amerikaanse dansvriend Paul Boos in Den Haag geweest, maar hij kwam naar mij toe voor een diner met een visje. Ik denk nu toch wel dat hij erg veel om me geeft.

26 Zie bijlage 9.

17 september 1989

[p. 32]

Aldus illustreerde Time een artikel over de stand van de ontwapeningsonderhandelingen. Het moeilijkste vraagstuk blijft ‘battlefield nukes - missiles and artillery shells - in Western deterrence policy, based on the threat of mutual assured destruction (mad).’ Er wordt dus gewerkt aan ‘a psychological peace between East and West, so that mad will not become madness.’²⁷ Alsof dit niet al het geval is.

Eduard is onderweg naar Curaçao. Hij was gisteren weer erg lief. Als onze handen elkaar aanraken, trekt het gevoel nog altijd door mijn hele lijf. God mag weten hoe dit werkt. Hij vond mijn fax aan president Shankar te vriendelijk. Hoe dan? Jan Foudraine - en een charmante dame - kwamen me bezoeken om een paar uurtjes over een mogelijk interviewboek te spreken. Het werd een uitwisseling van creatieve gedachten. Ze zeggen dit wel, maar Foudraine is allerminst gek.

Sonja heeft haar programma gevuld met blanke en niet-blanke voetballers. Er wordt over tegenstellingen tussen blanke en zwarte spelers gesproken. Absurd. Hoe komt het dat zwarten beter voetballen? Wie zegt dat? Of zij zich in een overwegend blank elftal moeten aanpassen? Dit vind ik nu puur racistisch geklets. Typisch de vara en salonsocialisten op het oorlogspad. Eigenlijk wil ik helemaal niet meer in haar show. Tot overmaat van ramp vraagt ze ook nog: ‘Denk je dat er in de toekomst een geheel zwart elftal mogelijk is?’

En of de duvel er mee speelt, ze belanden al kletsend ook nog bij Marokkaanse en Turkse spelers. Het is ziek. Er wordt gevraagd of ze worden uitgescholden vanwege een andere pigmentatie. ‘Ja, door het publiek, als we goed spelen,’ wordt er

27 Time, 18 september 1989.

[p. 33]

geantwoord. Sonja: ‘Heb je dan geen neiging iets terug te doen?’ En tegen een: ‘Jij hebt toch eens een rotschop gehad?’ ‘Welnee, we lachen erom,’ wordt gezegd.

‘Ik vind jullie eigenlijk veel te aardig,’ was Sonja's conclusie.

18 september 1989

Een der laatste zonnige dagen dit jaar met 26 graden maar ook weer een wolk van smog, dus geen echte zon zoals vroeger.

Ik vroeg de bomensnoeiers binnen voor een biertje. Ze hadden niet naar Sonja gekeken. ‘Ik vind het een klerewijf,’ zei er een. ‘Ze laat nooit iemand uitpraten en weet het altijd beter.’

Het schijnt dat voornamelijk de Indische tak van de familie het initiatief heeft genomen een familiereünie te organiseren. Ik kan niet zeggen dat ik ernaar uitzie.²⁸

Hans-Dietrich Genscher is geschift. Hij stelt een Marshall-plan voor Oost-Europa voor. Ten eerste hebben we het geld niet dat nodig zou zijn, en ten tweede heeft Oost-Europa geen infrastructuur als de onze en zou dus een stroom van dollars niet kunnen verwerken zoals wij dit in West-Europa na 1945 wel konden doen.

Viktor Afanasjev, die ik eens als hoofdredacteur van Pravda ontmoette en in zijn werkkamer van het Pravda-gebouw interviewde, is nu lid van het Congres van Volksafgevaardigden. Hij heeft nu gepleit voor het opheffen van dit Sovjet-partijblad, omdat het slechts leugens afdrukt. Ik had niet gedacht ooit zoiets van hem afkomstig te zullen lezen, afgezien van het feit dat hij er zelf ook keurig aan heeft meegedaan toen de cpsu nog de dienst uitmaakte.²⁹

Ludwig van Beethoven dirigeerde de Eroïca in 60 minuten. Tegenwoordig raffelt men deze symfonie in 43 minuten af. Franz Liszt, die nog les heeft gehad van Beethoven, speelde de Hammerklavier sonata in 70 minuten. Pianisten vandaag de dag, als Arthur Schnabel, doen het in 50 minuten. Waarom hebben we steeds meer haast... om dood te gaan?

28 Zie bijlage 10.

29 NRC Handelsblad, 18 september 1989.

19 september 1989

Vanmorgen zijn de eerste kijkers voor dit huis op bezoek geweest, begeleid door een makelaar. Ik vraag 365.000 gulden.

Ik heb advocaat R.W. Ritter in Paramaribo een brief geschreven of hij mijn claim op Suriname aldaar voor het Hof wil brengen.

[p. 34]

De Leidse Studentenvereniging voor Internationale Betrekkingen heeft me uitgenodigd voor een forum. Het thema is Cultuurverschillen tussen Nederland en Amerika en het forum wordt voorgezeten door Klaas Jan Hindriks.

Op televisie zag ik een gesprek tussen minister Jan de Koning, die met een Surinaamse is gehuwd, en Andrée van Es (Groen Links) met als onderwerp 70.000 remigranten, waar Lubbers over heeft gesproken. Het is duidelijk, De Koning is vrij van racisme maar Van Es druipt ervan, net als Sonja en Conny Braam van de anti-apartheidsclub. De Koning vindt dat er op huidskleur geen taboe mag rusten. Links denkt te romantisch over dit onderwerp. Het gesprek werkt slechts stemmen voor de cd in de hand.

Het is Prinsjesdag in Den Haag. De cavalerie heeft al vele jaren geleden een stichting in het leven geroepen ter ondersteuning van het ere-escorte dat de Gouden Koets op de rit naar de Ridderzaal begeleidt. nrc Handelsblad meldt dat de cavaleristen, dienstplichtigen, beroepsmilitairen en reserve-officieren zelf de huur betalen van de paarden die worden gebruikt. Dat is toch te bespottelijk voor woorden.

De Haagse Oranjevereniging wil Pieter van Vollenhoven in de adelstand laten verheffen. ‘Het is immers leuk voor de kinderen, die dan later beter herkenbaar zijn,’ wordt gezegd. Alsof het er ene rotmoer toe doet. Ik ben toch immers ook Graaf de Calmar.³⁰

Herbeleef heel veel bij het schrijven van mijn Memoires. Zoals de drukke dagen in 1966 in Djakarta, waar ik Bung Karno bijna dagelijks ontmoette, en alle details van de corrupte Cornelis Verolme-affaire met de beruchte generaal Ibnu Sutowo van Pertaminah.

30 Zie Memoires 1953-1957, waarin prins Paléologue me deze titel geeft.

20 september 1989

Michail Gorbatsjov neemt de kreet ‘nieuw denken’ wel steeds in de mond maar hij herkauwt voortdurend de achterhaalde Sovjetpropaganda dat de Baltische staten zich ‘vrijwillig’ onder het Kremlin-juk zouden hebben geschaard. Jevgeni Primakov is inmiddels voorzitter van de Opperste Sovjet geworden. Margaret Thatcher zal als eerste Westerse premier dit college in Moskou toespreken.

Wim Klinkenberg had deel vijf van de Memoires gelezen. Hij wilde me complimenteren ‘want van wat er toen gebeurde, weet ik zelf het nodige.’ Het was hem opgevallen dat Henk

[p. 35]

Hofland er minder geslaagd in naar voren kwam. Wat wil je? Zo was het nu eenmaal.

Jan Willem van Cruysen, die in huizen handelt, kwam langs en zei dat ik Amerbos voor 285.000 gulden zou kunnen verkopen.

Ad van Loon en Gerard Schuijt van het Instituut voor Informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam schrijven dat de Mediawet zou moeten verbieden dat Prinsjesdag met reclame zou worden gesponsord.³¹ De Raad voor de Kunst heeft de stoet rond Beatrix als een culturele gebeurtenis bestempeld, dus de majesteit kan langs deze weg niet worden gefinancierd. De schrijvers zijn van mening dat de koningin geen sponsors nodig heeft, want zij moet gewoon, net als de knvb bij voetbalwedstrijden, de uitzendrechten voor het koninginnentheater verpatsen. Daarbij zou zij de nos, tv10 en Véronique tegen elkaar moeten laten opbieden.

Intussen noemde Tracy Metz in nrc Handelsblad Prinsjesdag een staatkundige operette in disneyland. Ook zij verwijst naar de gesponsorde paarden die Beatrix en Claus moeten trekken in de Gouden Koets, waarover de grappen volgens haar niet van de lucht zijn. ‘Het Binnenhof heb ik altijd al, om het oneerbiedig te zeggen, Disneyland in het echt gevonden en Prinsjesdag een staatkundige operette in het kwadraat. Maar nu ik haar (Beatrix) voor het eerst in levenden lijve zie, krijg ik mijns ondanks heel even kippenvel,’ adus Tracy Metz.³²

Driemaal de ronde door de polders gemaakt met dit heerlijke weer. Toch, als een bromfietser passeert, erger ik me enorm aan de stank die wordt achtergelaten. Bij de nieuwe golfclub is een waterzuiveringsinstallatie gekomen die de lucht verder verziekt.

Henk de Mari van De Telegraaf bezorgde me een ware schok. Mijn vrienden, de zwarte burgemeesters uit Zuid-Afrika, schijnen inderdaad in het land te zijn geweest en zijn al weer vertrokken. Hoe is dit nu mogelijk? Ik heb hier absoluut niets over gehoord, zelfs niet van mijn partner Nelson Botile die me bij aankomst zou telefoneren. Henk had gisteravond een ontmoeting in Arnhem willen bijwonen waar gesproken werd met fracties uit de gemeenteraad. Een lid van de vvd uit Arnhem joeg De Mari weg. Ze zijn al naar Brussel doorgereisd.

Wim Pretorius wist te vertellen dat Nelson Botile steeds het hoogste woord had gevoerd. De burgemeesters werden begeleid door iemand die hij al vijf jaar kende. Botile zou, naar ver-

31 NRC Handelsblad, 20 september 1989.

32 Idem.

[p. 36]

luidt, steeds anders hebben gesproken, bijvoorbeeld op de ambassade in Den Haag anders dan in Arnhem en weer anders tegen een linkse journalist in Noord-Brabant. Pretorius vroeg zich daarom af of Botile iemand was die zich van twee tongen bediende. Ik weet dat Wim werkelijk weinig of geen fiducie heeft in zwarten, dus dan komt een dergelijke vraag al ras boven drijven. ‘Botile wilde populair zijn bij de pers en heeft gezegd dat heel Zuid-Afrika achter Tutu en Boesak stond. Wanneer De Klerk niet binnen drie maanden het roer om zou gooien, zou er wat gebeuren.’ Met zoveel mensen die tegen dit bezoek waren, ook op de ambassade van Nothnagel, geloof ik niets uit de tweede hand. Ook omdat ik weet dat Botile juist scherp gekant is tegen Tutu, die hij verdenkt van collaboratie met Pretoria. Intussen raakte ik dermate geïrriteerd over wat Pretorius me vertelde dat we weer bijna in een frontale botsing terechtkwamen. Hij is in hart en nieren een Afrikaner, wat prima is, maar ze hebben wel een plaat voor hun kop. Wim verbindt aan zulke berichten meteen de conclusie: zie je wel, je kunt de zwarten niet vertrouwen.

Henk de Mari voelt zich verneukt. Hij wilde met Matilda Mothlaping de stad in gaan om over haar te kunnen schrijven. Hij had Sibolt van Ketel van De Telegraaf in Johannesburg gebeld, die had gezegd: ‘Die mensen zijn niet serieus. Tutu neemt ze niet serieus, Boesak en Buthelezi evenmin.’ Wat een grap. Van Ketel weet niet waar hij over spreekt.

Het nos Journaal opende met de benoeming van F.W. de Klerk als president van Zuid-Afrika. Maar de nieuwslezeres gebruikte een dermate bevooroordeelde tekst, niet te geloven. Nothnagel kwam ook even in beeld, wat hij overigens uitstekend deed. De 53-jarige president legde de eed af en zei: ‘Ik zal zorgen voor rechtvaardigheid voor iedereen en mijzelf wijden aan het welzijn van de republiek en haar inwoners.’ Hij zou een nieuw Zuid-Afrika opbouwen, maar gaf verder geen details.

Wim Hazeu schrijft opnieuw met het Prins Bernhard Fonds te zullen gaan praten.³³

33 Zie bijlage 11.

21 september 1989

Ik was tegen 18:00 uur op Nijenrode, waar tegenwoordig 600 studenten (ook meisjes) studeren, om een lezing te geven voor het Politiek Dispuut. Ik zou niet weten hoe deze avond samen te vatten. Er waren natuurlijk veel herinneringen aan 1946, 1947, 1948 en aan Henk Hofland.

[p. 37]

De lezing vond plaats in een afgeladen, zolderachtige ruimte. Ik kan me geen voorstelling maken hoe de paar uur durende uitwisseling is overgekomen. Een Indisch meisje vroeg: ‘Ik heb gehoord dat u eens samen met Sukarno mensenvlees hebt gegeten. Is dat waar?’ Eerst dacht ik dat ze leuk wilde zijn, maar het bleek een zogenaamd serieuze vraag.

Een ander studente stelde een betere vraag, omdat ik veel over het brein en mijn gesprekken met Delgado in Madrid had gesproken: ‘How can we prevent the pollution of the ‘chips’ of our children?’ Ik heb de studenten trouwens ook het nodige verteld over de townships in Zuid-Afrika.

In de trein terug naar Amsterdam kwamen vier halfzatte Nijenrode-studenten bij me zitten. Johnny, jeans, black boots en een staartje achter zijn hoofd zei in Playboy te hebben gelezen dat ik had gezegd nooit iemand boven de 26 jaar te pakken. Het Playboy-artikel was pas vandaag onder studenten beginnen te circuleren, nadat op de posters werd gesproken over ‘de legendarische Willem Oltmans’. Ook de andere drie waren vervelend, inbegrepen ene Eelco, een Indische jongen die zich ook al als belanda gedroeg. ‘Ik houd van pijpen en doe het van voren en van achteren,’ verkondigde John. Heb de ellende maar uitgezeten.

22 september 1989

Du Toit belde dat indien ik op 29 september geen 15.000 rand had gestort, de zaak tegen Jans Rautenbach verloren zou zijn. Hij vertelde dat hij op advies van Hans van Ketwich Verschuur Hendrik in Kaapstad had gebeld. Ik moet Hendrik snel uitleggen dat dit buiten mij om is gebeurd, en hoop maar dat hij me gelooft.

Kees Knibbe belde dat ambassadeur Nothnagel heeft gezegd mijn boek eerst te willen lezen voor hij akkoord zou gaan met de aankoop door de ambassade van duizend exemplaren. Knibbe zei dat de chaos op de Zuid-Afrikaanse ambassade totaal was sinds de komst van Nothnagel. ‘Die man leest je boek helemaal niet,’ zei hij.

Na over en weer getelefoneer met de amro - want mijn eigen man Coté was met vakantie - kreeg ik het voor elkaar dat de bank bereid is middels een herfinanciering van Amerbos de 15.000 rand naar Pretoria over te

[p. 38]

maken voor de zaak tegen Jans Rautenbach. Via Satour kon ik Du Toit een bericht sturen.

Ik las dat wanneer ik in de jaren zestig Song of the Birds door Pablo Casals draaide mijn vader vaak meezong. Mijn ouders keerden in 1960 voorgoed uit Zuid-Afrika terug en huurden toen een bungalow in Huis ter Heide. Als ik in Nederland was, logeerde ik daar vaak.

Ik zette deze plaat daarom op, en even later wandelde Eduard Amerbos binnen. Ik liet het hem horen. Ik zou veel van wat ik weet, willen overzetten in zijn hoofd.

Wout Woltz treedt af als hoofdredacteur van nrc Handelsblad. Hij wil zich weer aan schrijven wijden. Ik denk niet dat dat de ware reden is. Maar wie weet.

Koning Michael van Roemenië krijgt een pagina in nrc Handelsblad om duidelijk te maken dat hij zich als enig wettig staatshoofd van zijn land blijft beschouwen. Ik vrees dat de koning in een droom is blijven steken.

23 september 1989

De vpro heeft op vier zondagavonden in augustus Hermann von der Dunk ondervraagd over de relatie tussen televisie en geschiedschrijving. Daarbij schijnt hij de televisieprogramma's van Roelof Kiers, en de hier besproken producties van Hofland, Keller en Verhagen te hebben bekritiseerd. Hieruit schijnt een gevecht tussen Jan Blokker en Von der Dunk te zijn uitgebroken op de Forumpagina van de Volkskrant, wat ik dus niet heb gevolgd. Ik heb er geen oordeel over, maar lees vanmorgen een nieuw artikel van Blokker contra Von der Dunk. Ik zou niet met deze mijnheer in discussie zijn getreden als ik Von der Dunk was. Blokker is het niet waard.

Het gedonder in de glazen met de kro over het niet afrekenen van de reis met Willibrord Frequin naar Suriname - waarbij de nvj nog steeds voor mij op de bres staat - houdt onverminderd aan.³⁴

Foudraine is van mening, en hij citeert Osho (Bhagwan Shree Rajneesh), dat ‘analyzing minds, means analyzing junk, it needs to be erased.’ Dit is onzin. Oosterse wijzen schijnen totaal onwetend ten aanzien van de neurofysiologie van het hoofd te zijn. Wat eenmaal is gecodeerd, valt niet meer weg te poetsen.

Ik zit in de trein naar Roermond, als altijd op het balkon, maar helaas niet alleen, al kunnen Horowitz en Casals via de walk-

34 Zie bijlage 12.

[p. 39]

man het lege geklets om me heen wel neutraliseren. Ik bedenk me trouwens dat minds (als van Horowitz of Casals) niet meer worden gecultiveerd. Het type mind als dat van mijn grootmoeder of ouders is eigenlijk ook uitgestorven.

Sint Odiliënberg, landgoed Frymerson

Bij het uitstappen liep ik tegen Willebrord Nieuwenhuis op, die op weg was naar de begrafenis van monseigneur Joseph Damen in Rome. Willebrord heeft nu een hangbuik. Ben Knapen wordt hoofdredacteur.

Hanna de Zantis stond me aan de statie in Roermond op te wachten. We reden meteen door de mooie omgeving naar dit prachtige huis. Dochter Marijke van Lanschot wachtte ons op met twee bijzondere honden.³⁵

Ik maakte een lange wandeling met Hanna en de honden, in de omgeving die grotendeels bij haar bezit hoort.

Later in de middag reden we naar Rekem, in België om de zussen Mimi (Margueritte) en Monique de Bissy te ontmoeten. Eerst stopten we bij het château waar de zussen waren opgegroeid. Daarna gingen we naar de fraaie woning van Mimi, waar Monique en haar zoon Gerard Schimmelpenninck ons opwachtten. Ook diens tienerdochter was aanwezig. Gerard was bleek, had een bril op, miste de uitstraling van zijn vader, jonkheer Gerard Schimmelpenninck, die op Java in 1949 sneuvelde als huzaar van Boreel.³⁶ Monique was energiek, humoristisch en spraakzaam en we hadden meteen weer uitstekend contact. We spraken natuurlijk over het jaar 1946, toen Monique als officier in het Belgische leger Wonk Schimmelpenninck leerde kennen.³⁷ Hij tekende voor ‘de bevrijding’ van Indonesië en werd in Engeland opgeleid. Monique vertelde dat zij hem was nagereisd om hem terug te zien. Hij was 's avonds stiekem uit het kamp gebroken om bij haar te kunnen slapen. ‘Alors, je suis fabriqué en Angleterre,’ merkte haar zoon op, alsof hij dit detail voor het eerst van zijn leven hoorde. Wonk ging naar Indonesië en zij zou hem nooit meer terugzien. Gerard junior werd geboren zonder zijn vader ooit te hebben gekend. De jongeman (ook al weer 40 jaar) zei wel de dagboe-

35 Redactie: Marijke is een van de drie kinderen uit het eerste huwelijk van jonkvrouwe Johanna (Hanna) van der Goes met August Marie José George van Lanschot. Zij scheidden in 1965. Hanna hertrouwde in 1966 met jonkheer Jean Auguste de Zantis de Frymerson, die in 1982 overleed.

36 Zie Memoires 1925-1953.

37 Onder vrienden werd Gerard ‘Wonk’ genoemd. Monique de Bissy was een Frans-Belgische verzetstrijdster die belangrijk werk had gedaan in Belgisch en Nederlands Limburg. Zij is vele malen onderscheiden.

[p. 40]

ken van zijn vader te hebben en veel foto's, maar zijn moeder besteedde meer aandacht aan de twee dochters, Sonia en Joëll, uit haar tweede huwelijk, in 1955, met Paul Vliers, die vervolgens met haar naar Congo vertrok. Vliers sloeg haar en haar dochters echter. Zij is uiteindelijk gescheiden en in Montpellier gaan wonen, waar ze werkt als verpleegster. Zij heeft een hartoperatie gehad en leeft met een pacemaker.

Zij wilde me alleen spreken, dus verhuisden we naar een andere kamer. Ik werd triest van wat zij vertelde.

Nadat Wonk naar Indonesië was vertrokken, heeft zij vier jaar bij de Schimmelpennincks in Bosch en Duin gewoond en daar ook haar zoon gekregen. ‘Ik stond volkomen onder de controle van mijn schoonouders. Ik werd als een soort poetsvrouw aan het werk gezet. Cila Schimmelpenninck en haar moeder waren de hele dag met mijn kind bezig. Het was een hel.’ Uiteindelijk is zij met achterlating van haar zoon naar haar eigen ouders in Rekem gevlucht. Haar spullen liet zij later ophalen. Mevrouw Schimmelpenninck had van alles achtergehouden, zoals een kostbare ‘M’-broche, die Cila wilde terughebben om aan haar dochter te geven. Als gevolg van dit alles ontwikkelde de jonge Gerard een haat tot in het merg van zijn botten jegens zijn grootmoeder. Jan Jacob Dólleman vindt Cila ‘een kreng’, en Hanna bekende dat Cila alle moeite doet het huwelijk van haar dochter kapot te maken omdat haar man vreemd gaat. Ik wil er verder niet over nadenken.

Monique ontvangt een weduwepensioen van haar gesneuvelde man van 2.600 gulden per maand. Maar wat voor haar al die jaren (sinds 1949) een raadsel is gebleven, is waarom Wonk Schimmelpenninck geen onderscheiding heeft gekregen. Zijn moeder had zich een keer laten ontvallen dat haar zoon in Indië ‘onder mysterieuze omstandigheden’ was gevallen. Er was één andere militaire getuige van zijn dood, De Munnik. Ze vroeg of ik hem zou kunnen opsporen. Daar ga ik moeite voor doen. Dat was dus de reden dat ze mij apart nam. Maar waarom is dit niet eerder gebeurd?

Eén detail moet vermeld worden. Op hun huwelijksdag werd Monique overvallen door een gevoel dat Wonk, ondanks de belofte aan haar dit niet te zullen doen, toch naar Indië zou gaan om te vechten. Zij ging alleen met hem wandelen en vroeg hem of hij weg zou gaan. ‘Verdomme,’ antwoordde hij, ‘wie heeft dat verraden?’ Op dat moment voelde zij zich om

[p. 41]

de tuin geleid. En op dat moment wist zij ook, dat hij nooit uit Indië zou terugkomen.³⁸

Naderhand heb ik tot 02:00 uur met Hanna en Jan Jacob Dólleman bij een haardvuur gezeten. Ik denk dat ik tussen hen beiden een nuttige, bemiddelende rol heb vervuld, wat ze trouwens beiden onderstreepten. Ik merk hoeveel ik om Jan Jacob ben gaan geven en maakte me bezorgd over diens opwinding en felheid, wanneer ik hem in zijn gezicht op zijn lamlendige gedrag en profiteerderige houding jegens Hanna wijs. Ik wil er verder niet op in gaan. Dat zijn privézaken.³⁹

38 Wonk ligt begraven in Bandung op het ereveld. Ik heb dat graf bezocht.

39 Ik noteerde hier niets over maar herinner me het nog uitstekend.

24 september 1989

We ontbeten met toast en koffie in de tuin. Marijke liet me de plek verder zien, welke een jachtslot is geweest dat in de achtiende eeuw aan de Oranje-Nassaus toebehoorde. Ik zat op hete kolen om terug naar Amerbos te gaan.

Jan Jacob reed me in zijn Volvo terug naar Amerbos. Hij vroeg tijdens de lange rit of ik hem bij het nrc Handelsblad wilde introduceren. Ik zei hem dit zeker te willen doen, maar wees erop dat het niet eenvoudig zou zijn ‘want wat heb je te bieden? Je verlummelt al vele jaren van je leven en je drijft op de bankrekening van Hanna.’ Ze krijgen tientallen sollicitanten bij die krant met eindexamen School voor de Journalistiek, en die jongens zijn geen 34 jaar. ‘Misschien kan je beginnen bij het Leidsch Dagblad waar Rob Soetenhorst de scepter zwaait.’

Ik ben gesteld geraakt op die jongen, en dan is maar een houding de juiste: strikt eerlijk tegen hem zijn. Hanna kan dit niet omdat zij daarnaast, hoewel vele jaren ouder, een seksuele relatie met hem heeft.

25 september 1989

Amerbos

Gisteravond werkte ik twee uurtjes met Jan Foudraine, wat ik opnam op de band. Zijn vriendin Marijke was meegekomen, waarom begrijp ik niet. We gaan 28 september verder. Hij zit nog steeds vast aan die 10.000 verlichte ‘voortrekkers’ rond de Bhagwan in Poona, die nu dus Osho heet. Ik moet hem steeds van zijn missionaire toon afhouden, maar dat lukt wel. Ook moet ik het tempo erin houden.

[p. 42]

Bruce Nelan slaat in Time de spijker op de kop wanneer hij Gorbatsjov ‘a master of power politics’ noemt ‘who still lacks a well-conceived blueprint for the new economie structure he so desperately needs.’ Het is eigenlijk nog gecompliceerder, het gaat verder dan economie alleen.

Je ziet de man ook voor je ogen ouder worden. Gorbatsjov is het prototype van de leider die zelf in de leer is omdat hij college moet geven over onderwerpen die hij niet onder de knie heeft, bij wijze van spreken. Een Moskouse rockgroep behaalt gigantisch succes met het liedje We are anticipating civil war. Gorbatsjov kwam bruin verbrand terug van een vakantie aan de Zwarte Zee, bracht wijzigingen aan in het 251 leden tellende Centraal Comité van de cpsu, maar de chaos in de ussr neemt gestadig toe. Onafhankelijkheidsbewegingen in de Oekraïne, Moldavië en de Baltische staten groeien gestadig, ethnische groepen vliegen elkaar naar de keel in Azerbeidzjan, Armenië, Georgië en Oezbekistan, waarbij al 232 doden vielen. Het zijn toestanden die ik me gewoon niet kan voorstellen, met de ervaringen die ik in al die gebieden heb opgedaan.

Gorbatsjov blijft met poppetjes schuiven, maar de klus van perestrojka is gewoon te gigantisch voor hem, voornamelijk omdat hij geen werkelijke visie heeft op het ombouwen van de ussr in de richting van geheel andere economische verhoudingen, en dan ook nog met behoud van de doctrines van Marx en Lenin. Dat kan ook niet. Het is het een of het ander. De paus kon de vensters van het Vaticaan wel iets openzetten, maar met behoud van de strikte rooms-katholieke leer. De chaos in het brein van ‘de leider’ wordt weerspiegeld in de groeiende verwarring in de Sovjet Unie, een chaos waar Washington alleen maar bij op de loer ligt om de onrust waar mogelijk verder aan

[p. 43]

te wakkeren. Het uiteenvallen van de Sovjet Unie kan alleen maar meer wereldheerschappij voor de Yankees betekenen. Lekker vooruitzicht.

Er zat een Somaliër in de bus die stiekem flirtte, gelijk met me uitstapte, meeliep naar het huis en vroeg welk avontuurtje ik wilde spelen. Was ik een man of een vrouw? ‘Ik ben een man,’ antwoordde ik.

‘Laten we naar de slaapkamer gaan,’ zei hij. We begonnen te rommelen, maar hij constateerde al gauw: ‘I am sorry, I made a mistake, your are a man.’ Hij dacht dus dat hij me kon neuken. ‘Never ever.’

Uitstekende zakelijke ontmoeting met Dennis Livson, Thijmen Koelewijn, en Yolanda Livson over de talkshow van Molchanov en mij, die Thijmen zal gaan regisseren. Yolanda heb ik overigens tot ‘Raspoetin’ omgedoopt.

Jeltsin heeft nu gezegd dat de Sovjet Unie de vs als voorbeeld moet nemen. Hoe kan dit nou? Die beginneling maakt zijn eerste reis naar het land van de kapitalistische dromen en komt bekeerd terug. Dat is wat Georgii Arbatov al jaren geleden tegen me zei: ‘Ik moet er niet aan denken dat we ooit als de vs zouden worden.’ Is Washington erin geslaagd de simpleton Jeltsin werkelijk te bekeren?

Kees Knibbe belde dat ‘men’ op Buitenlandse Zaken woedend is geweest dat hier zwarte burgemeesters uit Zuid-Afrika hebben rondgelopen. Het blijft onduidelijk of België wel visa verstrekte en of zij via Brussel het land zijn binnengekomen. Hans van den Broek en co. zijn gewoon partij in de zaak Zuid-Afrika en handelen als bondgenoten van het anc.

Ik schreef Theo nauwkeurig wat er financieel in mijn leven plaatsvindt, om hem met ander woorden te zeggen: oefen nog geen pressie uit over de voorgeschoten 20.000 gulden voor mijn twee dagboeken.⁴⁰

Ik kreeg van professor Van der Elst een antwoord op mijn brief van 31 augustus.⁴¹

Justin Wiechers is de student die me tijdens de avond op Nijenrode opviel. Hij heeft me nu een brief geschreven. Ik werd namelijk omringd door studenten op weg naar een auto die me naar het station zou rijden, toen ik een student hoorde zeggen: ‘Als vliegen op een hoop stront.’ Ik keek om en zag Justin, een grote kerel met een band in zijn haar, niet onaantrekkelijk. Hij bood voor die woorden zijn excuses aan.

Herman van Veen schijnt gelijk te krijgen. De afgelopen week

40 Zie bijlage 13.

41 Zie bijlage 14.

[p. 44]

zijn er 14.000 mensen uit de ddr via Hongarije naar Oostenrijk en West-Duitsland gevlucht. Time verwacht dat dit aantal tot 100.000 zal oplopen. Het Kremlin schijnt zich erbuiten te houden. Wat kan men ertegen doen.

Charles Krauthammer herinnert eraan hoe Pax Americana en Pax Sovietica Duitsland sinds 1945 permanent (if in cold antagonism) in twee helften hield, zoals Korea en Vietnam. De droom van een Duitse hereniging is tegelijkertijd een nachtmerrie. De West-Duitsers hebben uit de ruïnes van de Tweede Wereldoorlog de machtigste economie van Europa gebouwd. De Oost-Duitsers hebben kans gezien, ondanks ‘the absurd conditions of Marxist economics,’ aldus Krauthammer, om een relatief productieve economie te organiseren. Wanneer de beide Duitslanden zouden worden samengevoegd, wordt Duitsland de dominante macht in Europa. Hij houdt het eveneens voor mogelijk dat het nieuwe Europa in een protectionistisch fort zal veranderen, waar men vijandig staat tegenover de vs en haar economie.⁴²

42 Time, 25 september 1989.

26 september 1989

Gisterenavond arriveerde het mansucript. Ik ben meteen met de namenindex begonnen en kwam tot pagina 105. Vanochtend ontdekte ik echter een hiaat bij pagina 176, dus nu is het boek opnieuw vertraagd.

Van de Steege zegt dat ik blij moet zijn als ik 250.000 gulden voor Amerbos kan krijgen. Er is een bod uitgebracht van 210.000 gulden. Ik ga daar niet op in.

Foudraine overlaadt me met cassettes en boeken.

De Katholieke Universiteit Nijmegen heeft gezegd dat de Poolse kardinaal Glemp niet welkom is.⁴³ Het studiecentrum voor vredesvraagstukken van die universiteit had Glemp uitgenodigd te komen spreken over de rol van de Poolse rooms-katholieke kerk in de recente politieke ontwikkelingen. Hij zou onlangs antisemitische uitspraken hebben gedaan, en nu mag hij niet komen. Ze bemoeien zich ook overal mee.

43 NRC Handelsblad, 26 september 1989.

[p. 45]

27 september 1989

Omdat er onder mijn dak een wespennest zit, vroeg ik de ggd het te komen verwijderen. Een jongeman arriveerde, met een gasmasker en een bijenkolder. Ik had het nest met een prop kranten afgeschermd. Hij spoot de krant vol, in plaats van die weg te halen. Toen ik er wat van zei, ging hij er woedend vandoor.

Met Casper van den Wall Bake in Leiden gegeten. Hij is het totaal oneens met mijn financiële beleid. Maar we hadden een echt gesprek. Hij stelt alles in het werk zijn huwelijk met Carine weer in goede banen te leiden.

Ik woonde het forum van de Leidse studenten bij. De andere deelnemers waren Robert Faucher, Nico Wilterdink en Maarten van Rossem. Faucher, een jonge diplomaat, was twee jaar in Paramaribo gestationeerd en is nu viceconsul aan de Amerikaanse ambassade. Hij sprak wonderbaarlijk vloeiend in het Nederlands. Ik zal hem in oktober bezoeken. Van Rossem, hoogleraar Amerikanistiek, vond ik zeurderig, langdradig en cynisch. Wilterdink, hoogleraar sociologie, kwam er nauwelijks aan te pas. Ik kreeg de meeste vragen van een afgeladen volle zaal.

28 september 1989

Henk Hofland leest me de les in een nieuwe brief van hem.⁴⁴ Hij schrijft het te druk te hebben om deel vijf te lezen. Nee, mijnheertje! Je wilt niet geconfronteerd worden met het feit dat Tegels lichten in geen enkele verhouding staat tot deel vijf bij het napluizen van wat er rond Nieuw-Guinea gebeurde. Hij zegt immers zelf dat hij tevreden is met Tegels lichten. Moet ook wel. Hij kan er niets meer over zeggen, want hij deed er vergeleken met mij niets aan. Bovendien kan hij er niets over schrijven, want hij maakte nooit aantekeningen.

Ik begrijp niet hoe hij kan spreken over dat Mimi mij iets over hem in vertrouwen zou kunnen zeggen. We zijn sinds Nijenrode met z'n drieën opgegroeid. Ik was bij zijn huwelijk met haar (tekende als getuige), zij logeerden met Henk junior bij me in de vs. Tot de ramp in 1973 in dit huis (met de Sovjetdiplomaten en de door hem binnengesmokkelde fotograaf van De Telegraaf) waren we wel geleidelijk aan uit elkaar gegroeid, maar er had zich dan nog geen botsing van formaat voorgedaan. Henk moet mij langzamerhand als een nagel aan zijn doodkist zien, want ik ken hem van haver tot

44 Zie bijlage 15.

[p. 46]

gort. Hij weet dat hij mij geen knollen voor citroenen meer kan verkopen.

Peter belde uit Hillbrow dat de flat naast de zijne nu op mijn naam stond. Ik heb nu dus een huis in Zuid-Afrika, Circle Court 73, Hillbrow. Dit verandert heel veel in mijn leven.

Ik was met Jan Foudraine aan het werk toen Peter belde, die meteen om de titel van een boek over transcendentale meditatie vroeg. Foudraine kende er geen. Overigens bevalt me de tekst van gesprekken tussen Jan en mij me nog helemaal niet. Er wordt door de sannyasins die met uittypen van de banden helpen, teveel aan gemorreld. Ik wil de controle zelf houden. Het heeft Beatrix behaagd afstand te doen van haar ‘jachtgenot’ in de duingebieden tussen Hoek van Holland en Noordwijk. Dit recht werd in 1863 aan de Oranjes gegeven.

29 september 1989

Er zijn nog steeds universiteitsbladen die advertenties van Shell weigeren omdat het bedrijf in Zuid-Afrika zaken blijft doen. Het gaat nog verder, de waanzin. In Wageningen heeft het college van bestuur van deze landbouwuniversiteit alle vakgroepen aangeschreven, dat contracten voor wetenschappelijk onderzoek niet moeten worden aangenomen, als ze op een of andere wijze de apartheid kunnen versterken.

Ook het college van bestuur van de Katholieke Universiteit Brabant heeft het universiteitsblad Univers laten weten dat het plaatsen van Shell-advertenties niet op prijs werd gesteld. Ook in Maastricht en Utrecht worden geen Shell-reclames geplaatst. Terwijl je zou mogen veronderstellen dat in de leiding van onze universiteiten mensen met enigermate ontwikkelde en goed geïnformeerde hersens zouden opereren, kom je dergelijke stompzinnige berichten in het ochtendblad tegen.⁴⁵ Wat een blamage, want met de bekende Hollandse arrogantie denken betrokkenen juist superslim te zijn.

45 De Volkskrant, 29 september 1989.

Schiphol

Zelfs oordoppen houden het lawaai van de kudde niet buiten, althans niet voldoende.

Fortune publiceert een artikel over Apple Computers en Steve Jobs, de man die me al heel lang fascineert.⁴⁶ De oorlog tussen de elektronische fabrikanten raast op volle toeren. Hoe werken de breinen van die mensen? Wat me intrigeert: wat drijft Jobs?

46 Fortune, 9 oktober 1989.

[p. 47]

Pakistan Airways

Dit toestel ruikt naar ongewassen Pakistani. Ik heb geen luchtje of spray bij me. Ik lees The Muslim, een Pakistaanse krant, wat je opnieuw doet realiseren hoe belachelijk Europeanen in hun eigen affaires rondtollen en verstrikt zijn, alsof Veronique wel en tv10 niet op de kabel moet. In Pakistan schrijven ze over testen met een middellangeafstandsraket door buurland India. Ondertussen lijkt Pakistan zelf weer op een nationale politieke crisis af te stevenen.

Ferdinand Marcos (72) is op Hawaï overleden.

Hans van den Broek heeft in zijn jaarlijkse rede voor de Algemene Vergadering in New York China op scherpe toon bekritiseerd, dit vanwege de gebeurtenissen op het Plein van de Hemelse Vrede. Ook kregen Zuid-Afrika en De Klerk ervan langs. ‘Verder uitstel of halve maatregelen zullen een oplossing, die onvermijdelijk is, moeilijker maken.’ Maar Van den Broek was wel bereid Pretoria enige tijd te geven de hervormingen tot stand te brengen. Waarom de Nederlandse diplomatie zich steeds zo blijft overschatten, is me een raadsel. Al in de jaren vijftig constateerde ik hoe Nederlandse diplomaten als trotse pauwen door de gangen van het vn-gebouw paradeerden, barstend van eigendunk. Ik vond ze toen krielkippen.

Maaike Helder schreef:⁴⁷

47 De Volkskrant, 29 september 1989. Redactie: Maaike Helder was een van de vele pseudoniemen van Hugo Brandt Corstius

[p. 48]

Ik zat me in het vliegtuig af te vragen wat nu precies bewustzijn is. Ik kwam tot de volgende formule: ‘All the material that has been created and added to by human beings through countless ages. It is the sum of what we have thought, felt and experienced. It is all of the edited material, the re-run material, the censored material. It is all of the experiences that we humans have gone through over the ages. This is the sum total of human consciousness.’