Memoires 1989-B

[p. 17]

Johannesburg

1 mei 1989

Hillbrow

Jabulani Patose informeerde me per telefoon uit Boipatong dat de ontmoeting van burgemeester Samuel Kolisang en diens delegatie met De Klerk ‘very positive’ was geweest en twee uur had geduurd. ‘He was very straightforward in everything. We also encouraged him to meet likewise with the radicals to have a better overview.’ Hij vervolgde: ‘We learned a lot of important and good things from him. He understood we were moderates, also fighting for freedom.’

Minister Barend du Plessis van Financiën heeft in Londen gezegd dat het onvermijdelijk is dat er op den duur meer zwarte gezichten in de regering van Zuid-Afrika zullen zitten dan blanke. ‘We will govern ourselves into a new situation,’ aldus de minister die president Botha citeerde.¹ De geluiden uit Pretoria wijzigen stap voor stap.

Alfred Vierling begint morgen bij de unisa in Pretoria, waar hij een afdeling gericht op China gaat opzetten. Hij is voor zes maanden op proef gecontracteerd. Dat is dus toch maar gelukt, om hem weer op gang te krijgen.

1 The Star, 29 april 1989.

2 mei 1989

Nu dringt ook het cda aan op een krachtiger boycot van Zuid-Afrika. Net als Kok willen nu ook Ruud Lubbers en zijn companen dat geen steenkool meer naar Rotterdam komt en de klm haar vluchten naar Johannesburg stopzet.² De Haagse knoeipotten schijnen het kabinet te willen laten vallen. De vvd-ministers Ed Nijpels en Nelie Smit-Kroes willen dat een bijna zeven miljard gulden kostend Nationaal Milieu Beleidsplan doorgaat. Daarnaast is er gelazer over een reiskostenforfait. Hoe is het godsterwereld mogelijk? Alleen de Hollandse superzuinige kruideniersmentaliteit bouwt rondom zo'n zaak een affaire om een kabinetscrisis te krijgen.

Ik heb na enig zoeken weer een interessante zwarte knul gevonden: Moeketsi Shai. Hij werkt in Randburg met compu-

2 The Citizen, 2 mei 1989.

[p. 18]

ters. Hij is als 31-jarige computerdeskundige bovendien directeur van het Black Management Forum. Ik sprak met hem in de vergaderruimte van het bedrijf waar hij werkt. Iedereen strijd volgens Shai op zijn eigen manier tegen apartheid. Sommigen kiezen ervoor om het systeem van binnenuit te proberen te veranderen, anderen opereren buiten het systeem en stellen zich duidelijker tegen apartheid op. ‘Maar wie krijgt de macht als we straks mogen gaan stemmen? Meestal zie je dat die macht naar de mensen gaat die zich het duidelijkst tegen het systeem hebben opgesteld.’

Ik vroeg hem of hij bedoelde dat al het werk wat de zwarten van binnenuit het systeem hebben verzet, vergeten zal gaan worden.

‘Ja, mensen vergeten dat. Je moet niet vergeten dat bevrijding gepaard gaat met emotie. Het is makkelijker je te identificeren met hen die zich tegen het systeem hebben verzet. Er is wel een sterke gedachte ‘ik haat de blanke niet, maar ik haat het systeem’ maar eenmaal bevrijd zijn mensen noch rustig, noch objectief. Ze zullen niet alleen de blanken afwijzen, maar ook de zwarten die met de blanken hebben samengewerkt. Als je het mij vraagt, gaat dat gebeuren. De Buthelezi's, de Boya's, de Mavuso's en al die anderen hebben hun keuze gemaakt om met het systeem samen te werken. Zij zullen dit hebben gedaan in de overtuiging dat zij daarmee ook de zwarten zouden helpen. Maar of het de juiste keuze is geweest? De tijd zal het leren.’

Ik zei Shai dat ik nog een aantal patriottische zwarten zou gaan ontmoeten die hun strijd leverden van binnenuit het systeem. Ik vroeg hem of hij dacht dat die mensen compleet vergeten zouden gaan worden wanneer de zwarten hun bevrijding hadden.

‘Je moet praktisch zijn,’ antwoordde Shai. ‘Dat zeggen ook de mensen die vanuit het systeem werken. Maar om iets te kunnen bereiken, heb je wel de samenwerking van de mensen nodig. Maar om die samenwerking te krijgen, moeten de mensen je wel op de juiste manier zien. Zwarten die vanuit het systeem werken, worden door de meeste mensen toch negatief bekeken.’³

Ik heb ambassadeur Hoekman in Paramaribo een brief geschreven en hem gevraagd me te helpen de vordering op Suriname te innen.⁴ Ook heb ik een nogal misselijke brief van de fameu-

3 Meer van het gesprek met Moeketsi Shai is te lezen in Listening to the silent majority. Redactie: raadpleeg: http://www.dbnl.org/tekst/oltm003list01_01/.

4 Zie bijlage 1.

[p. 19]

ze professor Wagenaar uit Leiden ontvangen.⁵ Ik heb mijn oom Lex Poslavsky een kopie toegezonden en hem om zijn indruk gevraagd.

Bemoedigend nieuws is dat Jans Rautenbach een ontmoeting zal hebben, vergezeld door zijn advocaat, met mijn advocaat Frans Gerber, om na te gaan of een regeling mogelijk is voor mijn claim op die man. Generaal du Toit, die ook dit voor me heeft geregeld, is een wonderdokter.

Journalist Jon Qwelane van The Star heeft mijn boekje en post in Windhoek ontvangen en ziet Tutu, Boesak en Beyers Naudé natuurlijk als helden van de zwarte revolutie. Er is ‘dus’ geen reden om mij te ontmoeten, want dat zou geklets in de ruimte worden.⁶ Misschien heeft hij gelijk en toch schrijf ik hem dat ik, van mijn kant, hem graag zou spreken.

De koers van de rand is tot een nieuw dieptepunt gedaald, het laagste in drie jaar.

Het is toch ongehoord dat de Nederlandse ambassade vanuit Den Haag toestemming zou hebben om een actieve rol te spelen bij het bestrijden van de apartheid in Zuid-Afrika. Er zou bijvoorbeeld hulp worden verleend wanneer Nederlandse paspoortdragers die naar Zuid-Afrika emigreerden, voor militaire dienst zouden worden opgeroepen. Ze worden steeds gekker en volgen in hun gedrag Amerika's voorbeeld, ook wanneer dit in strijd is met de het Handvest van de Verenigde Naties. Sinds het Haagse ‘experiment’ met Klaas de Jonge - in flagrante contradictie met alle grondregels van het internationale recht tussen staten volgens het Handvest van de Verenigde Naties - glijdt Buitenlandse Zaken van kwaad tot erger. Hans van den Broek is dan ook een product van akzo en de daar geldende handelspraktijken, waar de hand lichten met geldende regels in het internationale verkeer tussen zakenlieden usance is.

5 Zie bijlage 2.

6 Zie bijlage 3.

3 mei 1989

Het kabinet Lubbers is gevallen. Lubbers diende zijn ontslag in bij de koningin. De vvd-fractie onder Joris Voorhoeve schijnt een lijmpoging te ondernemen. Ik heb hem een briefje geschreven nu eens niet toe te geven aan links geklets van de PvdA.

Ik kreeg een lieve brief van Sylvia Juel-van Lennep.

Een brief van advocaat Van den Heuvel uit Ermelo maakt de attitude van Desi Bouterse in mijn zaak alleen nog maar duis-

[p. 20]

terder. Wat bezielt de man? Van den Heuvel schrijft dat Bouterse hem op geen enkele manier informatie heeft willen geven over wat hij heeft gedaan of toegezegd.

De Siamese tweeling Mpho en Mphonyana is één jaar geworden. Zij zaten met hun hoofden aan elkaar vast, en werden vorig jaar met succes in het Baragwanath ziekenhuis in Soweto (het grootste ziekenhuis op het Afrikaanse continent) gescheiden. Moeder Sophie Mathibela zegt in The Star dat zij geen geld heeft voor een feestje.

4 mei 1989

Peter legde twee kelptabletten bij de koffiemachine. Hij vindt dat ik die nodig heb. Dan zeggen ‘vrienden’ als André Spoor of Wim Hazeu dat ik er nooit in geslaagd ben blijvende relaties aan te gaan. Ik voel me met Peters vriendschap (sinds 1967) zeer bevoorrecht.

De media staan op hun kop over de aanslag op David Webster, een docent aan de Universiteit van de Witswatersrand⁷, die zich al vele jaren heeft ingezet voor de rechten van de zwarten in Zuid-Afrika. Pretoria - in gevecht tegen de communistische bewapening, en aan het strijden tegen opposanten van het blanke regime - ziet de man uiteraard als een verrader, die met de vijand heult. Webster verscheen al in 1984 en 1985 voor de Mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties om Zuid-Afrika aan te klagen. Hij zette een organisatie op om zwarten die zonder vorm van proces werden opgepakt en opgesloten, te helpen. Voor Pretoria zijn dergelijke anc-sympathisanten wat nsb'ers in de Duitse bezettingstijd voor ons waren. De nsb'ers legden het loodje, dus kregen ongelijk. In Zuid-Afrika zal de overweldigende meerderheid uiteindelijk winnen, dus al voelt Pretoria zich door de omstandigheden gedwongen hinderlijke dwarsliggers als Webster te elimineren, het zijn misdaden die zich zullen wreken.

Edwin liet me een bedankbriefje achter omdat ik hem voor zijn show als de Baroness von Reefenhausen naar de club Connections had gereden. Hij plaatste bloemen die hij had gekregen in mijn kamer.

Vanavond dineerde ik met De Villefort du Toit en een nogal mysterieuze vriend van hem, Maritz Spaarwater in het restaurant Porta Romana in Pretoria. Ik vermoed dat de man een hoge militair was, want hij werkte vroeger nauw samen met Du Toit. De ontmoeting zal wel weer in verband met de no-

7 Ook: Wits University.

[p. 21]

toire ‘kink in de kabel’ te maken hebben. Ik vond hem aardig. We bespraken letterlijk alles. Ook bracht ik bij herhaling naar voren steeds meer geporteerd te zijn voor een adviesfunctie in Zuid-Afrika op het gebied van media en analyse van de zich ontwikkelende verhouding tussen Zuid-Afrika en de rest van de wereld. Du Toit zei na afloop tevreden te zijn over het verloop van deze belangrijke ontmoeting. Hij vermoedde dat het zelfs beslissend zou blijken te zijn voor mijn verdere toekomst hier.⁸

8 Later bleek dat Spaarwater hoofd bij de Zuid-Afrikaanse geheime dienst was.

5 mei 1989

Theo Albrecht van Buitenlandse Zaken belde vanmorgen. Pieter Swanepoel had hem de eerste versie van 60 pagina's van mijn komende boek gegeven. Hij noemde het ‘most interesting, it all is certainly news to me, I am very, very pleased.’ Hij zegt dit allemaal omdat Afrikaners eigenlijk niet echt moeite doen naar zwarten te luisteren, althans niet buiten het vaste circuit van zwarte marionetten die met Pretoria samenwerken. De kunst is bij interviews om een zodanig klimaat te scheppen, dat geïnterviewden niet zeggen wat ze denken dat blanken van hen verwachten of zouden willen horen.

Eindelijk heb ik Solly Rataemane, de zwarte psychiater in het Hillbrow ziekenhuis, teruggezien. Hij kwam weer even kalm en sympathiek over als voorheen. Journaliste Nomavenda Mathiane van Frontline had hem opgebeld om over me te spreken. Zo gaat dit hier. Ik vertelde hem over Moeketsi Shai, die hij ook graag wil ontmoeten. Zwarten weten onderling eigenlijk evenmin wat er speelt. Ook tussen hen leg ik contacten, zoals ik deed tussen Theo Albrecht en Willie Ramoshaba van de Black Achievers Foundation. Ze hebben hier niet alleen een gangmaker tussen zwart en blank nodig, maar dus ook een tussen zwart en zwart.

Solly mag niets publiceren zonder toestemming van de voorzitter van het ziekenhuis. Hij gaat in juni een paar weken naar Engeland en volgend jaar naar de vs. Hij wil nog steeds zelf geen interview geven. Hij adviseerde me met professor N.C. Manganyi aan de Wits University te praten en daarnaast de schrijver Don Mattera te interviewen.

Ik heb nu 116 pagina's van het nieuwe manuscript geschreven.

6 mei 1989

Jan Casteleyns is samen met twee andere diplomaten Londen

[p. 22]

uitgezet. Hij is natuurlijk te actief en intelligent voor Zuid-Afrika bezig geweest.

Mangosuthu Buthelezi heeft leden van de Conservatieve Partij in Krugersdorp, zoals Clive Derby-Lewis en hun racistische gedrag vergeleken met nazi's en Gestapo. Men had Buthelezi een speciale ontheffing willen geven om een fondsenwervingsbijeenkomst aldaar bij te wonen, aangezien het normaliter zwarten niet is toegestaan het gemeentehuis te betreden.⁹ Buthelezi schiet niet gauw uit zijn slof, maar in een geval als dit is hij onverbiddelijk.

Vierling vroeg me vanmorgen om eropuit te gaan. Ik moest hem teleurstellen. Ik moet werken.

Mijn schuld aan de bank is weer 130.000 gulden. En de hypotheekrente is niet betaald. Ik moet hardere maatregelen nemen om Rautenbach en Bouterse onder druk te zetten. Ik ga Bouterse een ultimatum sturen.

Tijdens het schrijven werd ik door Edwin gestoord die me van zijn frustratie vanwege het opnieuw oplaaien van de oude controverse tussen hem en Peter kwam vertellen. Edwins show als The Baroness is afgelopen, dus nu heeft hij weer tijd om zich aan Peters levensstijl te ergeren. Peter wilde weer uit, maar Edwin is het beu en wil meer uit het leven putten. Toen de show nog liep ging Edwin elke avond naar Club 58 om op te treden en was Peter vrij om te doen en laten wat hij wilde. Hij vertelde uitgebreid waar hij mee zat, maar wat kan ik eraan doen? Peter is zijn leven aan het verlummelen, net als Jan Jacob. Ik wil hier niks meer over schrijven. Het is al triest genoeg.

9 The Star, 5 mei 1989.

7 mei 1989

Droomde dat Eduard via de telefoon vreemd reageerde. Eeuwige angst om iemand die me dierbaar is te verliezen. Anxiety is the mixed apprehension about the future, without a specific cause for the fear.

In Washington is Herman Cohen benoemd tot onderminister voor Afrika, dus de tegenhanger van Adamisjin in Moskou.

De Sunday Star geeft naar aanleiding van de moord op David Webster een overzicht van hoeveel anti-Pretoria personen, blank en zwart, via niet opgehelderde moorden om het leven zijn gekomen.¹⁰ Er werden ook verschillend bompakketjes bezorgd, ander andere bij de vrouw van de leider van de communistische partij Joe Slovo in Maputo en Jeanette Curtis Schoon in Angola, om hen op die manier te elimineren.

10 Sunday Star, 7 mei 1989.

[p. 23]

Ik dineerde bij Nijenrode-kompaan, Vic Vernède en diens charmante vrouw Margriet met enkele vrienden.

8 mei 1989

Henry Kissinger schijnt het ook voor mogelijk te houden dat Gorbatsjovs experiment zal mislukken en dat hij het loodje gaat leggen. De vervanging van Gorby hoefde volgens Kissinger niet te betekenen dat de opvolger weer meer vijandig jegens Washington zou zijn.

Buthelezi heeft op een conferentie in Lissabon gepleit voor perestrojka in de regio. ‘The time is ripe for innovative thinking and innovative political action both within countries of Southern Africa and between them.’ Hij heeft gelijk, maar zal het worden uitgevoerd?

Er was post voor Edwin en mij. Peter zei: ‘Niets voor mij’ op zo'n zielige toon, het ging me door merg en been. Maar hij neemt zelf ook nooit meer de moeite om brieven te schrijven, wat hij vroeger wel deed, zelfs niet aan zijn moeder, van wie hij het meeste houdt in de hele wereld. Ik heb een artikel dat ik wil dat hij leest. Ik zal het per post aan hem sturen.

Gisteren las ik een artikel in de zwarte weekkrant City Press over Godfrey Mokgonane Pitje, de oprichter van de Black Lawyers Association.¹¹ De tekst was overgenomen uit African Law Review.¹² Dit zullen ook wel weer onbekende organisaties en publicaties zijn voor de heren in Pretoria. Vic Vernède die in dit land al veertig jaar woont en werkt, leest, nee kent zelfs geen zwarte media of media voor zwarten en door zwarten geschreven. Hoe is het mogelijk? Zo leer je elkaar ook nooit kennen.

Ik spoorde Pitje op en kon om 12:00 uur bij hem terecht in zijn kantoor in Abbey House aan Commisioner Street. Ik ben er vanuit Hillbrow naar toe gereden. In Listening to the silent majority deed ik verslag van dit gesprek.¹³

11 City Press, 7 mei 1989.

12 African Law Review, Bumper issue, 1988.

13 Listening to the silent majority, Dynamic Books, Johannesburg, 1990.

[p. 24]

[p. 25]

9 mei 1989

Ik slaap slecht vanwege de geldzorgen.

Het gesprek met de oude baas advocaat Pitje, voor wie ik grote genegenheid voelde, heb ik reeds van de band uitgeschreven.

Theo Albrecht belde uit Pretoria: ‘Ik weet absoluut niets van black politics. Jouw boek is voor mij een leerschool,’ aldus de jonge Zuid-Afrikaanse diplomaat. Hij was van mening, dat ik nog veel meer interviews moest maken dan ik al doe. Ik citeerde advocaat Pitje, die me had gezegd dat de enige manier om Pretoria aan het denken te zetten, het doorvoeren van de sancties was. Theo Albrecht (ik denk met zijn hand bij de telefoon) fluisterde: ‘Pitje heeft gelijk.’

Intussen schijnt een trip naar Nederland voor vijf zwarte burgemeesters, en zelfs het meereizen van Jabulani Patose, te zijn goedgekeurd.¹⁴ Ik ben naar Pretoria gereden voor een gesprek met Pieter Swanepoel om te zien of ik via hem of via Perskor, de uitgever, wat meer voorschot op het boek kan krijgen om het werk beter te kunnen doen. Ik liep ook bij Christo Landman binnen, die vertelde de grondwet van de ussr te hebben bestudeerd. ‘Je moet eens zien hoe ze daar met hun minderheden omspringen,’ zei hij. ‘Daar kunnen wij veel van leren.’ ‘Dat mag dan allemaal zo op papier staan,’ zei ik, ‘maar wat gebeurt in de praktijk?’ Ik vertelde hem over de kaart in The New York Times die liet zien welke problemen met minderheden in de Sovjet Unie nog tot ontploffing moeten komen.

14 De burgemeesters zijn gegaan, Jabu bleef helaas thuis.

[p. 26]

De kennelijk gefortuneerde postzegelhandelaar Hugo van Reijen (de man die voor mij een mysterie is gebleven) belde om mee te delen dat hij de één miljoen gulden die Suriname schuldig is aan Joh. Enschedé & Zoonen in Haarlem in gedeelten (namens Paramaribo) zal terugbetalen. Hij dacht niet dat mijn kanaal via Ferdinand van Ketwich Verschuur zou werken omdat diens bedrijf haar kansen in Suriname niet wilde verspelen. Toch vroeg ik Hugo om contact met Vermeulen op te nemen. Hij belde terug dat de advocaat kortaf en onbeschoft was geweest. ‘Als u wat te vertellen hebt, schrijft u mij dan maar een briefje,’ zou Vermeulen gezegd hebben. Van Reijen adviseerde goederen die per slm worden vervoerd, in beslag te laten nemen of beslag op de ontwikkelingshulp te laten leggen.

Je ziet steeds meer zwarte modellen in reclames in kranten en tijdschriften.

10 mei 1989

Op De Horst was dit altijd een feestdag, omdat mijn ouders op 10 mei 1921 in ondertrouw waren gegaan.

Du Toit scheen tevreden dat de burgemeesters naar Nederland zullen reizen. ‘Het verbaast me,’ zei hij, ‘dat onze stramme en straffe bureaucratie jouw waarde begint te begrijpen.’ Hij voorspelde dat er in de zaak van mijn claim op Jans Rautenbach wat zou gebeuren, maar het was erg gecompliceerd dus er ging tijd in zitten. Het zal me worst wezen. Ik wil langzamerhand schadeloos gesteld worden en zou eigenlijk 50.000 rand moeten krijgen.

Vanmorgen gaf ik bij de sabc een interview aan Yusuf Abramjee. Hij was helaas een warhoofd. Hij begon met te zeggen slechts vier minuten zendtijd te hebben en toonde tegelijkertijd een waslijst aan vragen. Hij sprong van de hak op de tak. Zielig eigenlijk. Hij filmde uiteindelijk toch een kwartier.

Daarna bezocht ik psycholoog Chabani Manganyi, de man die psychiater Rataemane aangeraden had te interviewen. Hij dacht er niet over. Toen hij de namen van John Mavuso en John Gogotya hoorde was er helemaal geen sprake meer van. Iedereen staat het vrij te weigeren in een boek samen met anderen te staan. ‘With you I would like to talk about science, not politics,’ zei hij. Ja, maar dan stond hij nog steeds met Mavuso en Gogotya in hetzelfde boek. ‘What about talking to a newspaper or magazine, you might appear in the same page with Mao or Castro.’ Nee, dat was een andere zaak. ‘You are even appearing in the same telephone directory with these guys,’ zei ik. ‘Yes, but that happens outside my own choice.

[p. 27]

My institute has quite a good reputation. We try to avoid unfavorable storms and what if your book got into hot water?’ Dit soort stupiditeiten zou je haast in de verleiding brengen om met oneerlijke methoden te werken door gewoon verder geen informatie te geven die een dergelijk gesprek onmogelijk maakt. Ik had prima vragen voorbereid. Ik zal hem Het dagboek als Camera Obscura sturen, al verdient hij het niet. Hij gaf me enkele titels van boeken die hij had geschreven: Being-Black in the World, Alienation and the body in a racist society en andere.¹⁵ Jammer hem te moeten missen.

De columnist Sam Mabe van de Sowetan valt me al enige tijd op door zijn intrigerende commentaren. Ik zal hem morgen ontmoeten. Ook de Chief Minister van KaNgwane, Enos Mabuza ga ik benaderen. Ik las over zijn reis naar Moskou in de Financial Mail.¹⁶ Vanmorgen vroeg hij in een oproep aan de regering in Pretoria om de Population Registration Act, the Group Areas Act, the Separate Amenities Act, the Bantu Education Act en the National States Constitution Act te herroepen en te schrappen. Hij zei dit in een toespraak voor de Legislative Assembly in Matsulu, KaNgwane. Ik telefoneerde met zijn secretaresse Pauline Ngosi.

Time schrijft over hoe zes minderjarige zwarte jongens onlangs een 28-jarige vrouw, een investment banker die aan het joggen was in Central Park, hebben aangevallen en in een gang bang hebben verkracht. Tegelijkertijd vielen elders in het park die avond twee andere jongens een jongen aan die aan het hardlopen was. Time stelt dat gevreesd wordt dat men bezig is ‘a generation of merciless children’ in de Amerikaanse samenleving neer te zetten.¹⁷ Ze hebben in de vs wel een grote bek over Zuid-Afrika, ze menen zelfs Zuid-Afrika de wet te moeten voorschrijven, maar er blijft op het Yankee thuisfront het nodige werk aan de winkel.

Net als in Den Haag. Honderdtwintig Nederlandse kunstenaars hebben opgeroepen tot het verbreken van de banden met Zuid-Afrika. Ze hebben zaagsel in hun kop, maar geen informatie over wat er hier gebeurt. nrc Handdelsblad noemt Adèle Bloemendaal, Jos Brink, Rudi van Dantzig, Adriaan van Dis (een kunstenaar?), Ruud van Hemert, Freek de Jonge (natuurlijk), Jeroen Krabbé, Robert Long (ook altijd een grote bek,

15 Noel Chabani Manganyi, Being-Black in the World, SPRO-CAS/Ravan Press, Randburg, 1973. En: Alienation and the body in a racist society: A study of the society that invented Soweto, NOK Publishers, New York, 1977.

16 Financial Mail, 28 april 1989, zie bijlage 4.

17 Time, 8 mei 1989.

[p. 28]

die weet alles), Carry Tefsen, Henk van Ulsen, Monique van de Ven en Jan Wolkers. De idioten gaan hun oproep op de jaarvergadering van Shell aanbieden.¹⁸

De Nederlandse kerken, die van 15 tot 21 mei een oecumenische assemblee voor vrede en gerechtigheid zullen bijwonen, gaan pleiten dat Europa zich sterk moet maken voor een economische boycot van Zuid-Afrika. Dominee Willem van der Zee zal de Nederlandse delegatie van 32 personen leiden. Waar zit hun verstand?¹⁹

18 NRC Handelsblad, 5 mei 1989.

19 NRC Handelsblad, 6 mei 1989.

11 mei 1989

Vanmorgen bezocht ik Sam Mabe op zijn kantoor bij de The Sowetan²⁰ met wie ik direct een uitstekend contact had. Hij is 38 jaar. Ik schreef over onze ontmoeting in Listening to the silent majority.

Ik had het gesprek met Sam Mabe opgenomen en uitgeschreven waarna ik het ter goedkeuring aan hem bij de The Sowetan stuurde. Ik beklaagde me in het in 1990 in Johannesburg verschenen boek dat Sam Mabe bij navraag vertelde dat hij de enveloppe niet had geopend (ik kreeg deze ook niet terug trouwens), en dat hij het zich niet kon permitteren in mijn boek te staan. Hij dacht dat ik hem voor een krantenartikel was komen ondervragen. ‘Let us be honest with ourselves,’ schreef hij in The Sowetan²¹ ‘I want us journalists in particular to tell the truth about ourselves as blacks

20 The Sowetan had op dat moment een bereik van ongeveer 1,2 miljoen lezers.

21 The Sowetan, 17 mei 1989, zie bijlage 5.

[p. 29]

and to give an honest view of things we do and believe in,’ aldus Mabe. Ik vroeg me in mijn boek af of deze collega wel honest tegenover zichzelf was en tegen mij, die hij een interview had gegeven. Hij werd niet lang daarna vermoord, wat ik als een grote schok heb ervaren, omdat ik Sam absoluut inschatte als één van de veelbelovende jonge journalisten van het nieuwe Zuid-Afrika.

Advocaat Pitje gaf me een uitgebreid profiel van hem dat in African Law Review was verschenen. Ik herinner me toen ik in zijn kantoor zat steeds te hebben gedacht: en deze man, toen hij een jong advocaatje was, meldde zich bij de in die tijd enige twee zwarte advocaten die Zuid-Afrika ‘rijk’ was: Nelson Mandela en Oliver Tambo.

Theo Cranendonk, voormalige partner in de plannen met Suriname en Desi Bouterse, schrijft dat het ‘steeds stiller’ is geworden vanuit Paramaribo. Zowel hij als Manfred Korlath besteedt er geen tijd meer aan. Suriname is afgeschreven. Theo is nu met zijn uitgeversplannen bezig. Ik heb hem al in contact gebracht met Wim Hazeu, directeur bij Bosch en Keuning in Baarn.

Marjanne Sint redeneert dat het lot van enkele zwarten die in Zuid-Afrika bij Shell werken, niet opweegt tegen het lot van de massa en daarom moet in Zuid-Afrika Shell dicht, evenals Philips en de klm aldaar.²² Dit soort Haagse politieke dames, bezield met een socialistische ideologie - die ik trouwens in principe wat de toekomst van ‘de wereld’ in brede zin betreft ook aanhang - ziet geen kans in hun brein mogelijkheden in te bouwen dat de aanwezigheid van ons bedrijfsleven in Zuid-Afrika niet zwart-wit of entweder oder is. Als zij hier een paar jaar zou wonen, zou ze waarschijnlijk net als Wim Kok begrijpen dat er meer is tussen hemel en aarde dan waar zij in hun filosofie van dromen.

Vanavond heb ik Peter, Edwin van Wijk, Bill Faure en zijn Boerenhunk Obie en Robin, een topman van Anglo-American, als intieme vriend van Faure, allemaal op een Italiaanse maaltijd getrakteerd in La Grotta. Robin reed in het nieuwst model Rolls Royce, Bill Faure gebruikte een courtesy Rolls en ik hield het op mijn Avis Golf. We raken alle drie steeds meer op Bill Faure gesteld. Peter en Edwin hadden hem trouwens jaren terug al eens in Londen ontmoet en waren toen in een trio met hem terechtgekomen.

We hebben eerst naar een videoband van Edwin als The Baro-

22 NRC Handelsblad, 11 mei 1989, zie bijlage 6.

[p. 30]

ness gekeken. Helaas ben ik van mening dat hij zich op het toneel allesbehalve als een barones gedraagt, meer als een goedkope troela. Ik heb hem dit met een omweg, zoals ze in Indonesië zeggen putar putar (met een omtrekkende beweging) proberen duidelijk te maken. Ik observeerde Peter en vond eigenlijk dat hij er niet, zoals anders, stralend van gezondheid uitzag. Ik ben bezorgd. Zijn zus Trees is in een depressie geraakt, misschien piekert hij over haar. Hij was trouwens de enige die me echt voor de invitatie bedankte. Robin beloofde de volgende keer gastheer te zullen zijn. De man is multimiljonair. Iemand voor Marjanne Sint - of Wim Kok - om te kennen.

Ik heb nu 182 pagina's van het nieuwe manuscript geschreven.

12 mei 1989

Bill Faure vertelde gisteravond dat tijdens het filmen van Shaka Zulu, koning Goodwill Zwelithini tegen hem heeft gezegd: ‘The Boers are so utterly stupid, if they formed an alliance with the Zulus, they would have a majority in a future parliament. We have made opening after opening, but there was no reaction from Pretoria whatsoever.’

De Klerk begint steeds meer, als Gorbatsjov, te benadrukken dat er in Zuid-Afrika aan ‘nieuw denken’ moet worden gedaan. Minister Chris Heunis van Constitutional Development and Planning, is alvast vertrokken. Hem werd het ‘nieuwe denken’ blijkbaar teveel. Ik geloof dat hij zijn kaarten op John Mavuso zette. De Klerk, die onlangs nog een delegatie van zwarte gemeenteraadsleden met burgemeester Kolisang van Lekoa aan het hoofd op de koffie kreeg, schijnt begrepen te hebben hoe zelfs gematigde zwarten deze Mavuso en diens blanke baas Olaus van Zyl, als onacceptabel beschouwden.

Newsweek schreef dat Washington, de navo en Westerse regeringen nog altijd niet goed weten hoe zij op Michail Gorbatsjov moeten reageren.²³ Eigenlijk komt dit door hetzelfde euvel als hier in Zuid-Afrika: gebrek aan informatie over nieuwe realiteiten. Spencer Reiss van Newsweek citeerde bijvoorbeeld de Sovjetonderminister voor Afrika, Anatoly Adamisjin. Hij werd door een helikopter van het Zuid-Afrikaanse leger in de omgeving van Johannesburg rondgevlogen en merkte later tegen Newsweek op: ‘I have learned more about your country in the past 90 minutes, watching black townships, and white suburbs from the air, as well as a sprawling industrial area, than from all the briefing papers I have read.’ In feite heeft Adamis-

23 Newsweek, 15 mei 1989.

[p. 31]

jin niets geleerd, maar heeft hij alleen wat vluchtige indrukken gekregen.

Sam Mabe van de The Sowetan was compleet onkundig van wat zich in Lekoa tussen de zwarte gemeenteraadsleden en de burgemeester had afgespeeld. Hij kon zich nauwelijks voorstellen dat F.W. de Klerk enkele uren had uitgetrokken om naar de heren te luisteren. Sam viel van de ene in de andere verbazing. Ik adviseerde hem, journalist aan de top van de grootste krant voor zwarten in het land, met Jabulani Patose te spreken. Jabu beloofde naar Sam te zullen gaan, maar deed dit natuurlijk niet. Ik moest (helaas) met ‘krachtige taal’ de zaak forceren, opdat er meer informatie zou vrijkomen tussen zwarten onderling, die tenslotte allemaal worden geregeerd door de Transvaal Provincial Administration (tpa).

Iets dergelijks gebeurde onder de blankies in Pretoria. Ik had met mijn vriend, de Finse televisie-ondernemer Dennis Livson in Amsterdam getelefoneerd. Hij ging een eigen tv-kanaal opzetten, zoals hij me had geschreven, en had interesse getoond in de lunchshow van Xaviera Hollander en mij. Er was echter een kink in de kabel gekomen omdat Joop van den Ende en Rob Out op commerciële televisie waren overgestapt. Ik stelde daarom Albrecht in Pretoria voor: ‘Waarom investeren jullie niet in een Europees kanaal?’ Daarvoor zou nog geen 3 miljoen dollar nodig zijn en dan komt er ook eens andere dan alleen maar pro-anc informatie naar de Lage Landen. Theo aarzelde, Pieter Swanepoel was er niet. Theo zou hem de suggestie overbrengen. Ik legde generaal Du Toit uit wat de mogelijkheid inhield. Livson mocht alle informatie naar zijn fax in Pretoria zenden en dikke pakketten begonnen te arriveren. Ik lunchte met Du Toit en een vriendin van hem, Margaret Lessing (70). Onder het nuttigen van een klipvisje bespraken we mogelijkheden om als media-adviseur in Zuid-Afrika te blijven. Deze dame bleek vele ideeën en nog meer contacten te hebben, vandaar dus dat de generaal ons samenbracht.²⁴

Voor het eerst ontmoedigde hij me nu om de zaak Jans Rautenbach en mijn claim op de filmer door te zetten, terwijl hij juist zelf me had aangespoord er werk van te maken. Hij had immers advocaat Frans Gerber voor me gezocht! ‘Je zou slechts je toekomstige mogelijkheden in Zuid-Afrika schaden,’ zei Du Toit.

24 Redactie: Margaret Lessing was de oprichtster van Soroptimisten Pretoria, directeur van The Women's Bureau, en lid van de Presidentiële Raad. Ook schreef ze of werkte mee aan boeken over Zuid-Afrika. Een van haar laatste werken was South African Women Today. Ze overleed in 2005.

[p. 32]

‘Dat vind ik chantage. Ik heb door die man schade geleden.’ Ik kan me bovendien niet meer permitteren dat geld te laten schieten. De generaal zag voldoende kansen mij in Zuid-Afrika op gang te krijgen, zonder Rautenbach aan te pakken. Hij had bijvoorbeeld vroeger samengewerkt met professor Van der Walt, de rector van de Universiteit in Potchefstroom, die nu hoofd van financieel dienstverlener Sanlam was, een van de belangrijkste multinationals in het land.

Om 16:15 uur arriveerde Jabulani Patose op Circle Court in Hillbrow. Nieuw mysterie. John Gogotya van de Federal Independant Democratie Alliance (fida), die Jabu aan me had voorgesteld, had hem nu vragen gesteld als: Voor wie werkt Oltmans eigenlijk? Gogotya zou ongunstige informatie hebben gekregen. De roddelmachine was dus weer bezig geweest. ‘It only shows,’ aldus Jabu, ‘what leaders we really have.’

Intussen woonde dominee C.F. Beyers Naudé, begeleid door sukkels als Sietse Bosgra en Jacques Wallage, de aandeelhoudersvergadering van Shell in Den Haag bij, en sprak daarbij een rede uit die nrc Handelsblad afdrukte op de opiniepagina.²⁵ De dominee redeneerde dat wanneer Shell maar in Zuid-Afrika zou stoppen, het bedrijf niet alleen de zwarten, maar ook de blanken van dienst zou zijn. Onzin ten top. Ik blijf die man als een verrader van zijn eigen land zien met dit geklets, zoals ik hem trouwens zelf in zijn gezicht ben gaan vertellen.

The Citizen publiceerde een voortreffelijk commentaar over bisschoppen en dominees die sancties bepleiten. Zo liggen de kaarten exact.²⁶

25 NRC Handelsblad, 11 mei 1989.

26 The Citizen, 12 mei 1989, zie bijlage 7.

13 mei 1989

Om 06:00 uur richting Soweto vertrokken en oud-burgemeester Nelson Botile bij een viaduct opgehaald voor de rit naar Potchefstroom voor een ontmoeting met professor Van der Eist en diens collega's. Hij had een sticker op zijn auto: ‘You bash my car, I bash your face.’ We hebben de rit van twee uur heel wat afgekletst. We zijn eerst in het King's Hotel in Potchefstroom gaan ontbijten. We namen een tafel en bij het gaan zitten zei hij: ‘Willem, I was born in 1927. Do you know this is the first time I enter a Potchefstroom hotel to sit down to eat? There are indeed great changes taking place in South-Africa. I never had this opportunity before. But we have it now. They have come to accept us, even in conservative Potchefstroom. And I am brought in here, by you, a white guy.’

[p. 33]

Hij is intussen ook naar het huis van journaliste Nomavenda Mathiane gereden en heeft haar een veeg uit de pan gegeven en gezegd waarom hij haar ontweek. Mathiane ging in de verdediging en zei dat ik erop uit was geweest hen in conflict met elkaar te brengen. Botile ontkende dit, waarop zij had voorgesteld een ontmoeting met z'n drieën te hebben. Ik heb in die juffrouw geen zin meer.

Botile heeft het bestuur, dat Van der Elst voorzit, uiterst effectief toegesproken en uiteengezet hoeveel reizen hij, ook als burgemeester van Soweto, naar de vs had gemaakt om juist zich te verzetten tegen sancties waar niet de blanken, maar vooral de zwarten in Zuid-Afrika het slachtoffer van zijn of zullen worden. Botile was slim. Hij hing zijn gepassioneerde pleidooi aan de nodige Bijbelteksten op, wetende dat hij zich in dit opzicht in het Afrikaner hol van de leeuw bevond. Van der Elst was een humorloze droogkloot, net als de anderen trouwens. In principe had het comité reeds een reis van vijf zwarte burgemeesters naar Nederland goedgekeurd, zoals er ook reizen naar Amerika en ander landen waren geweest.

Op de terugweg vertelde ik Botile dat indertijd Ruth Carter, evangeliste en zuster van Jimmy Carter, reizen verzorgde voor puissant rijke Amerikanen naar het Heilige Land om een tocht te maken in de voetstappen van Jezus. Bij het Meer van Galilea gekomen, schreef Newsweek indertijd, plaatste Ruth een voet in het water, maar besloot toch maar de boot te nemen. ‘Nee,’ aldus Nelson Botile, ‘dat was anders. Jezus zei tegen Petrus dat hij over het water lopend naar hem toe moest komen. Opeens realiseerde Petrus zich dat hij inderdaad over het water liep. Hij schrok ervan en ging meteen kopje onder. Jezus haalde hem eruit. Wanneer hij in Jezus zou hebben geloofd, zou hij niet gezonken zijn.’ Hoe dikwijls dacht ik vroeger in Indonesië niet: weer wat geleerd. Hetzelfde hier. Oud-burgemeester Botile was misschien geen regent van Lebak, maar zeker een regent van Soweto, die mij een ervaring opleverde die nuttig was. Westerse bezoekers van Afro-Aziatische landen kunnen met luisteren leren om een toontje lager te zingen.

Nelson Botile zei ook: ‘What you did this morning, Willem, bringing me to this Board of Potchefstroom professors has been an eye-opener to them.’ Ik geloof dit ook wel. Ze weten gewoon niet hoe met hun zwarte medeburgers om te springen, wat voor ons - mij althans - de gewoonste zaak van de wereld is.

[p. 34]

Mijn lieve vriend Frank Heckman kreeg in Chicago zijn eerste kind, een zoon.²⁷

Er kwam een brief van Eduard uit Houston.²⁸

Het gesprek met Sam Mabe is uitgewerkt.²⁹

27 Zijn vrouw Laurie had al twee kinderen uit haar eerste huwelijk.

28 Zie bijlage 8.

29 De uitwerking zit in mijn dagboek.

14 mei 1989

Rustig gewerkt. Later met Peter en Edwin. Oom en tante Van Heerden van Edwin gingen mee bij twee Hollandse nichten op bezoek, die een uitgebreid diner voor ons hadden bereid.

Vanavond gaf De Klerk een uitstekend interview op televisie. In Soweto woont een schaakgenie. De vijftienjarige Watu Kobese gaat mogelijk meedoen aan internationale competities.³⁰

30 City Press, 14 mei 1989.

15 mei 1989

Ik had een ontmoeting met Chief Minister van KaNgwane, Enos Mabuza, een suave, pleasant guy, ook een product van het apartheidstijdperk. Hij vertelde over zijn bezoek aan de ussr en hoe hij zichzelf had betrapt een stereotiep beeld te hebben van het levensklimaat in een marxistische dictatuur. Het had dan ook een ontgoocheling opgeleverd toen hij werd geconfronteerd met de werkelijkheid. Ik vertelde al in 1956 in Indonesië te hebben geleerd, dat wat er wordt gezegd en geschreven doorgaans niet overeenkomt met hoe het is. Wat ik eveneens constateerde toen ik in 1986 voor het eerst in Zuid-Afrika kwam.

In Listening to the silent majority schreef ik ondermeer:

I asked the Chief Minister: ‘You have said that Moscow is for negotiation, but will not abandon support for liberation movements. Did you note an ambivalence in Soviet policy towards South Africa?’
‘First of all, the ussr would prefer negotiation, rather than a violent end to apartheid,’ he replied. ‘They also told us that they would not prescribe to the liberation movement what tactics they are to use. That seems to be a very diplomatic approach to our current problem. Now, dealing with the question of terrorism: to its credit, the anc now eschews the use of violence. Oliver Tambo as well as some of his top officials, have said that placing limpet mines at sport arenas is against official anc policy. I am prepared to believe the anc understands that South Africa in the future has to be governed by blacks and whites living side by side. It doesn't make any sense to kill a white or black child in a restaurant or on a road or anywhere. I am convinced we are moving away from this type of strategy. The anc is focusing on peaceful means. And,

[p. 35]

if they still wage the armed struggle, it should be directed to the South African Army and the security establishment and not towards civilians. The anc has said it is prepared to negotiate. And, in fact, a statement was made that they were prepared to suspend violence. I think our task is to get the top leadership together and remove suspicion. The South African government suspects everything the anc says or does and the anc suspects everything Pretoria does and says. So we as South Africans have a duty to try to remove that negative atmosphere of suspicion. We should bring both parties together, because once they sit down to talk, the rest will fall into place fast enough.’ ‘Could Mr. F.W. de Klerk and Oliver Tambo actually be brought together at the White House by George Bush,’ I asked. ‘I know it sounds rather fantastic, but didn't President Lucas Mangope of Bophuthatswana propose a similar meeting at Mmabatho?’³¹
Chief Minister Enos Mabuza: ‘That would truly be a revolutionary move. I do think that people who sincerely take an interest in South African affairs, should strive towards a move as suggested. You will remember Menachem Begin and Anwar Sadat were brought together by Jimmy Carter at Camp David. And, relations between Egypt and Israel survived all tribulations, in spite of the Arabs castigating Egypt. A move, as you suggest, by President Bush would be far more important than any moves to be undertaken here.’ However, in discussing the matter some more, we realized that Sadat and Begin were Head of State and Prime Minister. Oliver Tambo ranks more in the class of Yasser Arafat and will not easily be accorded the honors of a Prime Minister.

Hans van Ketwich Verschuur schreef dat hij graag bereid was om bij zijn zoon Ferdinand van Joh. Enschedé in Haarlem een goed woordje te doen voor mij inzake de claim op Suriname, want anders gooit Hugo van Reijen ook daar roet in het eten voor me.

Prins Charles heeft in een gesprek op de Amerikaanse televisie zijn mond voorbij gepraat. Op de vraag of hij zich als een gevangene voelt als toekomstig koning van Engeland, zei hij: ‘Oh, yes, oh, very much. You are in this life a prisoner of your own - the world that you are born into.’ Die uitspraak zal op bevel van de prins in de film die naar Londen gaat worden geschrapt.³² Maar zo is het natuurlijk precies, zoals ik maar al te nauwkeurig heb opgevangen via Buringh Boekhoudt over de gang van zaken op Soestdijk en Drakensteyn.

Ik was verbaasd over een advies van Du Toit. Ik lichtte hem in dat ik de middelste van één van de drie tronies van de vermoedelijke moordenaars van David Webster, die in de kranten staan afgebeeld, herkende als de mysterieuze Donald X., die Nelson Botile en mij in het Sun Hotel had benaderd. Du Toit adviseerde mij om hiervan aangifte te doen bij de politie. Dit lijkt me het allerlaatste waar ik in verwikkeld zou moeten raken, wil ik me in Zuid-Afrika vestigen. Soms geeft hij minder verstandige adviezen.

31 The Star, 9 mei 1989.

32 The Star, 15 mei 1989.

[p. 36]

16 mei 1989

Ben vol energie om de laatste hand aan mijn nieuwe boek te leggen.

Heb Du Toit gevraagd of er in Pretoria geen fonds of potje is waaruit ik behalve de kostendekking van mijn werk hier ook nog een paar centjes kan overhouden om mijn huis en positie in Holland drijvende te houden.³³ Ik schrijf tenslotte weer een boek voor de liefdadigheid en kom financieel steeds dichter bij de afgrond, mede door het hiaat van 72.500 gulden uit Suriname. Overigens gaf hij me onlangs een vertaling van een gesprek met Margaret Thatcher in Beeld, over de sancties tegen Zuid-Afrika.³⁴

Morgen keren Hans en Christine van Ketwich voorgoed naar Nederland terug. Ik belde hem nog over het probleem met Suriname op, waarop hij reageerde met: ‘Wel Willem, we leven in een wereld van crooks.’ Dit kan je wel zeggen.

Theo Albrecht van het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft nu 160 pagina's van mijn nieuwe boek gelezen. ‘Ninety percent is new to me,’ zei hij. Hij dacht dat bij een tweede bewerking er nog heel wat verbeterd, aangevuld en gewijzigd zou worden. Hoe is het echter mogelijk dat ik hier op een schoen en een slof binnen kom waaien en een boekje in elkaar stamp - in luttele weken - waarvan een rasechte Afrikaner de bek open valt van verbazing, zoals Theo dat zegt.

Vanmiddag bezocht ik Soweto miljonair Ephraim Tshabalala in zijn kantoor in Argent House, 21 Loveday Street South. Enerzijds was ik hem op het spoor via de 100 black achievers, anderzijds hoorde ik vele zwarten de afgelopen maanden hun beklag doen over deze tachtigjarige oude baas, leider van de Sofasonke

33 Zie bijlage 9.

34 Zie bijlage 10.

[p. 37]

Partij in Soweto, welke naar andere townships uitbreidde en waardoor voor andere politieke organisaties allerlei hinderlijke problemen ontstonden. Hij ontving me in de bestuurskamer. Hij deed me met zijn rood geverfde haren helaas denken aan een bejaarde oerang-oetang. Ook zoals hij liep, met zijn derrière naar achteren. Pijnlijke vergelijking. Vervolgens gaf hij me een kleine rondleiding in zijn persoonlijk werkkamer omdat hij portretten wilde laten zien van zijn zoon, Vusi, die met prinses Dlalisile, dochter van koning Sobhuza ii van Swaziland is gehuwd, en van zijn kleinkinderen.

Terwijl deze slimme vos in zijn voorname voorzittersstoel van de Raad van Bestuur tegen me sprak over de geschiedenis van een zwarte self-made tycoon uit Soweto, bestudeerde ik de lijst bedrijven op zijn visitekaartje. Hier zat een man die ooit als buschauffeur was begonnen. Die, naast een zakenimperium, de Sofasonke partij heeft opgericht. Hij vertelde dat die naam betekende: We shall live together and we shall die together. Hij betrad de politiek na de studentenonlusten in Soweto in 1976, waarbij tientallen doden vielen. ‘The son of a farm herdsman, without any formal education beyond the third grade,’ schreef ik in Listening to the silent majority. Hij heeft dus kans gezien om onder de apartheid miljonair te worden. Hij schatte dat Sofasonke 2,4 miljoen leden had, binnen en buiten Soweto. Hij overhandigde een exemplaar van het partijreglement.

Ik bracht het gesprek op de problemen die andere partijen in de zwarte townships in Transvaal van zijn Sofasonke ondervonden. Kende hij bijvoorbeeld burgemeester Samuel Kolisang in Lekoa City? ‘He used to be with me, in Sofasonke, you Know,’ riep Tshabalala uit. Waren zij nog altijd vrienden? ‘No, he is no friend anymore. When Kolisang started his political party the Vaal Residents Representative Party (vrrp), he stole his Constitution from me.’ Dit illustreerde volgens Tshabalala het type man dat Kolisang was. ‘Can you trust him? At present, I have with Sofasonke even the majority of councilors in the Lekoa City Council. Kolisang has only nine councillors left.’

Ik wist al veel van de gebeurtenissen in en rond Sebokeng.

[p. 38]

Volgens Kolisang waren nog achttien gemeenteraadsleden aan zijn kant.

Wat ik me na deze gesprekken steeds weer realiseer, is dat we aan de andere kant van de wereld zo gauw klaar staan met boude uitspraken, stop de koleninvoer, koop geen Zuid-Afrikaans fruit, vlieg niet meer naar Johannesburg, maar in werkelijkheid hebben de politici op het Binnenhof geen flauw benul wat experimenten vanuit Pretoria met lokaal bestuur, zoals hier in Transvaal, feitelijk en concreet aan problemen opleveren. Zou je het hele zaakje loslaten en aan Tshabalala en Kolisang (om er twee te noemen) overlaten, dan zou binnen de kortste keren het hele gebied in lichterlaaie staan, want de heren gunnen elkaar het licht in de ogen niet.

Voor hun doen kwamen Peter en Edwin vroeg, om 23:00 uur, terug van club Connections. Ze brachten een vriend mee. Edwins moeder belde uit Kaapstad. Peter bleef er vrij luid doorheen praten tegen Robert, want ze hadden weer de nodige glaasjes op. Ik zei tegen Peter: ‘Sttt..., Edwins moeder is aan de lijn.’ Waarop Peter tegen mij riep: ‘You are the most patronizing bitch I ever met.’ Als hij zoiets zegt (ook al is hij high), gaat het me door merg en been en dan lig ik in bed te denken dat ik Peters leven, zoals zich dit ontrolt, als tragisch ervaar. Hij doet letterlijk niets, slaapt, eet, drinkt, slaapt, eet en drinkt, maar gelukkig leest hij nog altijd alles wat los en vast zit. Peter is een schat, maar als ik over hem nadenk, moet ik huilen. Godzijdank heeft hij Edwin. Die bereikt als acteur wel enige resultaten, maar overhellen doet het ook niet.

17 mei 1989

Het is opmerkelijk dat onderzoek uitwijst dat 82 procent van de zwarte bevolking tegen sancties is en 85 procent tegen het vanwege apartheid terugtrekken van buitenlandse bedrijven uit Zuid-Afrika.

[p. 39]

Bij een ander onderzoek werden parallel lopende cijfers geboekt.

Ik ontving een uitnodiging voor een Black Economic Empowerment conferentie in het Braamfontein Hotel welke om 08:00 uur open zou gaan en om 09:00 uur zou beginnen. Zoals ik ook in Suriname deed, arriveerde ik om 08:50 uur, hopende dat we tegen 10:00 uur zouden beginnen. Ik wilde Cyril Ramaphosa, algemeen secretaris van de nationale mijnwerkersunie horen. Hij bleek te hebben afgezegd. Ben dus weer weggegaan.

Bij Olivetti heb ik een nieuwe typemachine opgehaald. Ik ga het manuscript van mijn nieuwe boek nog één keer opnieuw schrijven.

Toni Morrison, een Amerikaanse, zwarte schrijfster, klaagt in Time: ‘I feel personally sorrowful about black-white relations a lot of the time, because black people have always been used as a buffer in this country between powers to prevent class war, to prevent other kinds of real conflagrations. If there were no black people here in this country, the United States would have been Balkanized. The immigrants would have torn each other's throats out, as they have done everywhere else. But in becoming an American, from Europe, what one has in common with that other immigrant is contempt for me - it is nothing else but color. Wherever they were from, they would stand together. They could all say: ‘I am not that’. So in that sense, becoming an American is based on an attitude: an exclusion of me.’³⁵

35 Time, 22 mei 1989.

[p. 40]

Hoe zou zich dit laten vertalen naar Zuid-Afrika, en de immigranten die hier kwamen uit Nederland, Engeland en andere landen?

Dirk Keijer belde op. Hij zal op 30 mei in Zuid-Afrika arriverren. Hij zegt dat Moskou geïnteresseerd is om ruwe olie aan Zuid-Afrika te leveren, in ruil voor technologie. Ik hou mijn hart vast. Wordt dit eindelijk een doorbraak of is de man erop uit, net als in Suriname, om mijn situatie hier in de soep te laten draaien?

18 mei 1989

Business Day meldt dat George Bush en diens minister voor Buitenlandse Zaken, James Baker, woedend zijn, aldus vertelde aartsbisschop Desmond Tutu, over de gebeurtenissen in Zuid-Afrika. Tutu, samen met dominee Alan Boesak, is cooking up mischief again in Washington. Uiteraard is ook het derde wiel aan de kerkenwagen Beyers Naudé van de partij. Het doel is om nog actiever te helpen voorkomen dat Zuid-Afrika olie zal krijgen of steenkool en diamanten zal kunnen uitvoeren.

Vanmorgen zou ik dokter Nthato Motlana, de prominente arts uit Soweto ontmoeten.³⁶ Hij had gezegd van 11:00 tot 12:00 uur beschikbaar te zijn. Nelson Botile was zo vriendelijk mij met zijn auto voor te gaan om mij ernaartoe te leiden. Er zat een wachtkamer vol patiënten. Ik kreeg een stoel aangewezen en wachtte. Pas na 12:00 uur sprong de arts uit zijn Lancia. ‘Sorry for being early,’ grapte hij tegen mij. Ik bleef wachten, maar om 12:30 uur was voor mij de maat vol. Er zaten nog zeven patiënten en die gingen blijkbaar voor. Prima, maar fuck Motlana.

Om 17:15 uur belde Du Toit op dat Dirk Keijer hem een gedetailleerde lijst had gestuurd van artikelen waarin de ussr was geïnteresseerd, waaronder machines om zilver en goud te verwerken. ‘Je hoeft je geen zorgen meer te maken over je oude dag,’ aldus Du Toit. ‘Nu kunnen we van alles doen. Nu hebben we een schriftelijke aanvraag.’ Ik stond perplex. Hoe vaak heb ik deze jaren wel niet gedacht: nu is de shit voorbij, nu heb ik eindelijk rust.

Toen Peter en Edwin thuis kwamen, was ik zo uitgelaten dat ik hen beide omhelsde. Du Toit is een serieuze man, met veel ervaring. Wanneer hij licht aan het einde van de tunnel ziet, dan ben ik er. Peter zei: ‘Laat me eerst een sigaret opsteken.’ In mijn enthousiasme belde ik ook Eduard.

36 Hij was tevens goede vriend en arts van Nelson Mandela.

[p. 41]

19 mei 1989

F.W. de Klerk zal als eerste belangrijke Zuid-Afrikaanse politicus van de afgelopen dertig jaar naar Washington gaan, maar zal niet door president Bush worden ontvangen. Daarentegen brengen de kranten wel een foto van Tutu op bezoek bij de president in het Witte Huis. Ook in de vs wordt nog steeds niet begrepen hoe de kaarten hier liggen. Zowel de diplomatie als de moderne media faalt om door te geven wat er werkelijk aan de hand is.

Vandaag kennen Peter en ik elkaar 22 jaar. Ik herinnerde hem er gisteravond aan.

Ik heb iets vreemds gedaan. Bij toeval ontmoette ik Peter vanmiddag op Pretoria Street. ‘Ik had je vanmorgen willen feliciteren met onze 22 jaar,’ zei hij.

‘Ja, 22 jaar van shit,’ antwoordde ik zonder blikken of blozen. ‘Nou, ik loop dan maar door,’ zei hij. We gingen ieder ons weegs. Ik liep erover na te denken. Waarom zei ik dat zo maar, en dan tegen mijn dierbaarste vriend? Het gebeurde welhaast vanuit het onderbewustzijn. Was het een reactie op dat ‘most patronizing bitch’ van gisteravond? Wie mij, 64 jaar oud, zou vragen hoe ik op het leven terugkijk dan klopt dat: shit. Superfijne momenten waren altijd van korte duur en werden overschaduwd door zorgwekkende gebeurtenissen. Toch kijk ik niet terug op de afgelopen 22 jaar met Peter als mislukt of niet heel dikwijls erg fijn. Het incident had Peter ook beziggehouden. Hij begon erover toen hij thuiskwam. Ik legde uit onze relatie zeker niet in dat licht te zien, laat staan in negatieve zin, en dat ik volkomen onnadenkend die zin eruit had geflapt. Hij nam dit kennelijk aan en weet dit ook best, maar zei: ‘Wanneer je een televisieshow gaat doen, mag je daar wel op letten.’

20 mei 1989

Nelspruit, Transvaal

Ik ben voor dag en dauw vertrokken richting KaNgwane. Ontbijt er in een Wimpy. Deze kleine stad herinnert me aan de trip met Peter in 1987. Het is het mooiste weer van de wereld. Professor Philip Tobias van de Faculteit der Anatomie en Biologie van de mens van de Universiteit van de Witwatersrand, heeft in een rede ‘the presuppositions that underpin racism’ opgesomd. Volgens Tobias gaat het om de volgende vooronderstellingen:

‘1) that races or ethnic groups are pure and distinct entities and that racial purity is something desirable and healthy.

2) that members of a racial group look alike and think alike.

[p. 42]

3) that how one behaves depends entirely or mainly on one's genes.

4) that some races are better than others and that some fall right outside the magie circle of love and brotherhood, because they are considered to be inferior.’

‘There is no evidence that any of these assumptions are justified,’ benadrukt Tobias. ‘The myth of the pure race has been thoroughly refuted,’ en dan babbelt de professor verder over hoe nodig het is om raciale stereotypen uit de breinen van alle Zuid-Afrikanen te bannen.³⁷ Dit is dan weer een losse flodder die nergens op slaat en voorbij gaat aan fundamentele problemen als het coderen en decoderen van minds.

Vandaag wilde ik nog een keer naar het Krugerpark. Peter gaat nooit meer mee. Na één keer had hij er genoeg van. Even buiten Nelspruit stond Michael Mantshinshi te liften. Ik reed bijna door maar bedacht me, als in een flits, en nam hem mee. Hij studeerde en zat in het tweede jaar van een Teacher's College. Hij wilde onderwijzer worden. Hij was op weg naar huis. Zijn moeder was weggelopen en hij ging daarom naar zijn vader en broer, die ergens aan de grens met Swaziland woonden. Ik sloot een deal met hem. Als hij bereid was de trip van vijf uur door Krugerpark samen te maken, zou ik hem nadien voor zijn deur thuis afzetten.

Later zaten we in het wildpark op een terrasje. Ik besefte hoe mooi en groot hij was met zeer bijzondere, bruine ogen. Hij was de enige zwart gast op het terras, de andere aanwezige zwarten waren bedienden. Toch nam niemand er notitie van dat Michael en ik onder blanken hadden plaatsgenomen. Hij vertelde dat hij zich dikwijls als ongewenst voelde door blanken. Wat hem ook verwonderde, was dat blanken het een belangrijke ervaring schenen te vinden om wildtuinen te bezoeken. ‘You will never see a black keeping a baboon,’ zei hij op een gegeven moment. Het flitste door mijn hoofd dat ik als ik zwart zou zijn, wellicht ook niet aan een baviaan herinnerd wilde worden, maar dat mag je niet denken, laat staan opschrijven, ook al is de flits er wel.

Michael heeft een studiebeurs van het thuisland KaNgwane en ontvangt 25 rand per maand zakgeld. Geen wonder dat hij liftend naar huis gaat. Hij had op school een vriendin, die hij een trouwring van twee rand had gegeven. Hij was een Swazi. We verlieten het wildpark tegen 15:00 uur. Het was nog ver rijden naar zijn township, waar het kleine stenen huis van zijn vader op

37 The Star, 19 mei 1989.

[p. 43]

een heuveltje stond. Zijn vader lag te slapen onder een boom. Een schoen lag naast een voet, wat me even deed denken aan het schilderij van Rembrandt in de Hermitage in Leningrad, De terugkeer van de verloren zoon. Ik sprak met de vader over zijn zoon. We namen enkele foto's. Daarna vertrok ik weer richting Nelspruit. Ik overnachtte, op Peters advies, weer in ‘ons’ hotel Drum Rock.

21 mei 1989

Gisteren had ik dertien en een half uur gereden. Vandaag ligt er ook een flinke trip in het verschiet.

The Star meldt dat vier prominente zwarte gematigde leiders, Chief Gatsha Buthelezi van de Zoeloes (die ik steeds probeer te bereiken), John Mavuso van de tpa in Transvaal, Philip Nhlapo, president van ucasa (Urban Council's Association of South Africa) en Tom Boya duidelijk te kennen hebben gegeven geen belangstelling te hebben om in de Presidentiële Raad te gaan zitten, omdat zij niet van plan zijn slechts raadgevende functies te aanvaarden.³⁸ Buthelezi zei: ‘My observation is that any black leader who participated either in the tricameral system as an appointed Cabinet Minister or in the Presidential Council as an appointed member, would be flying in the face of deeply-held mass-opinion.’

38 The Star, 20 mei 1989.

Jeppes Rif

Deze grensplaats met Swaziland staat nergens op borden aangegeven - als gewoonlijk -, dus reed ik met behulp van een touristische brochure via de Vaalrug over een zandweg door de bergen, wat prachtig was, maar ook wat beangstigend vanwege de verlatenheid. Er was in geen velden of wegen iemand te bekennen. Tot ik een oudere blanke Boer tegenkwam, die met zijn honden wandelde. Hij zei er al achttien jaar te wonen en dat het volkomen veilig was. Wetende hoeveel blanke Boeren al vermoord waren door zwarte bendes uitgerust met ak-47's van Klaas de Jonge en consorten, dacht ik: hoe kan die man één oog dicht doen hier in deze afgelegen bergen en bossen?

Ik kwam uren te vroeg aan. De mensen in het plaatsje zijn benieuwd en opgewonden, want de Chief Minister van KaNgwane is hier nooit eerder geweest. Ze vinden zich achter in ontwikkeling, maar niet stom. Dus misschien zal alles nu beter worden. De minister zal om 10.00 uur arriveren. Het zal me benieuwen.

[p. 44]

Ik heb vrij lang zitten praten met een jongeman, Philip Ngwenya, en twee andere jeugdleiders. Philip had een stem die me herinnerde aan mijn jeugdvriend Martin Portier. Helaas vergat ik mijn camera op het felle zonlicht in te stellen, de foto's, ook van Michael en zijn vader zullen wel mislukt zijn. Ik heb zes uur met ze doorgebracht, maar niets is het vermelden waard.

Alleen het begin van de festiviteiten, die in de late ochtend begonnen, heb ik bijgewoond. Toch ben ik blij dat ik er was. Ik was de enige blanke tussen vele duizenden zwarten. Ministers en parlementariërs arriveerden in een stoet. Op open vuren waren dames in tien levensgrote zwarte potten eten aan het bereiden. Ik voelde me toch min of meer een pottenkijker en ben vroeger aan de lange rit terug naar Hillbrow begonnen. De richting terug vragen was onbegonnen werk in Jeppes Rif. Ik kreeg de meest zotte aanwijzingen.

Bij thuiskomst was Peter hartelijk, kennelijk blij me heelhuids terug te zien.

Mandla Tyala schrijft in The Star dat Enos Mabuza zou behoren tot de Pretoria ‘yes men’ (als Buthelezi, Boya, Mavuso en Nhlapo), wat klinkklare onzin is dat zij jabroers zouden zijn. Mabuza ziet zichzelf eerder als facilitator. ‘Als ik een bijdrage kan leveren om de heren De Klerk, Mandela en Tambo aan één conferentietafel te krijgen dan beschouw ik mijn missie als geslaagd,’ aldus Mabuza tegen Mandla Tyala.³⁹ Mabuza heeft een eigen jeugdorganisatie opgezet, los van andere radicale bewegingen. Vanmorgen viert zijn club Inyandza National Movement hier feest. ‘We are part of the jigsaw puzzle of apartheid,’ aldus Mabuza, ‘bound as we are to land defined for our occupation as a racial and ethnic group.’

39 The Star, 21 mei 1989.

22 mei 1989

Hillbrow

Ik zat al om 06:00 uur achter mijn schrijftafel om mijn nieuwe boek nog één keer te herschrijven en werkte non-stop zes uur. Ik heb pagina 50 bereikt. Ga nu naar het terras van Holiday Inn in Sandton in het dagboek van Stendhal lezen. Dat heb ik even nodig.

‘Veux-tu doubler ton esprit? - Conduis-le avec l'ordre.’ - Stendhal

‘N'étant pas heureux par l'amour, qu'enfin je ne peux pas faire tout seul, je ne me reste que le parti de faire de grands choses

[p. 45]

(grandes pour ma taille, mais qui enfin, à tort ou à raison, me feront la sensation de grandes.)’ - Stendhal

Toen ik in Pretoria op het kantoor van advocaat Frans Gerber verscheen, bleek Jans Rautenbach te hebben afgezegd. ‘Het is duidelijk,’ aldus Gerber, ‘Rautenbach speelde een spelletje om tijd te winnen, ervan uitgaande dat u het land toch wel weer zou verlaten.’ Hoe is het mogelijk dat Rautenbach, die toch weet dat ik door Du Toit bij hem werd binnengebracht, de generaal op die manier in de maling neemt. Dit soort praktijken zijn onderling blijkbaar de gewoonste zaak van de wereld in dit land. Gerber zei me geen rekening te zullen sturen voor zijn diensten. Welke diensten?

Ik was woedend en belde Du Toit. Hij was het met me eens dat ik nu alle registers moest opentrekken om Jans Rautenbach als oplichter te ontmaskeren. Ik heb vervolgens minister Stoffel van de Merwe van Voorlichting een brief geschreven. Ik verlies weer veel tijd en energie aan al deze onzin. Ik ga niet weg voordat de Rautenbach affaire op de rails staat.

Du Toit heeft de lijst van Keijer doorgestuurd aan Buitenlandse handel. Dus heeft niemand mij hierin nog nodig. Hij wist te vertellen dat de machines die Keijer vraagt in Italië worden gemaakt. Dus waarom het aan Zuid-Afrika vragen? Du Toit zei dat het misschien een openingszet is om zijn werkelijke bedoelingen te verhullen. Over een consultancy-contract liet hij zich niet uit.

Van Livson hoor ik ook niets meer.

Vermeulen stuurde me de uitspraak inzake de faillissementsaanvraag voor Suriname.⁴⁰ Begrijp er niets van. Ik schreef meteen Bouters, Mungra en Arron

Om half twaalf, toen ik net in bed lag, belde Theo Cranendonk. Hij wilde zometeen Hazeu gaan telefoneren over de rechten op boeken uit de ussr. Hij zei niet te weten of Bouterse recent voor 80 miljoen aan wapens had gekocht, maar wist wel dat Nederland geen cent meer gaf, en dat de vrouw van Graanoogst was gearresteerd wegens drugssmokkel. Ik begin wel achter te lopen. Ik zal Manfred Korlath opnieuw schrijven.

40 Zie bijlage 11.

23 mei 1989

Herschreef mijn brief aan Stoffel van de Merwe.⁴¹ Dit moet het zijn. De geldproblemen noem ik nu ook. Ben weer enigszins hoopvol dat het tot een oplossing zal komen. Ook na mijn epistel aan Bouterse.

41 Zie bijlage 12.

[p. 46]

Ik sprak Casper Venter ook nog over de zaak Rautenbach.

Ik moest heel Buitenlandse Zaken tot leven wekken omdat Theo Albrecht zijn werk niet goed had gedaan. Het geld dat ik zou krijgen is nog steeds niet binnen.

Edwin miste 20 rand uit zijn broek, en zei we moeten nou gaan beslissen om Gladys te ontslaan. Wat hij uiteindelijk niet deed.

Op advies van Solly Rataemane ontmoette ik schrijver Don Mattera in Braamfontein bij de African Writers’ Association. Men had hem verteld dat ik de eerste Nederlandse schrijver en journalist was die hun kantoor bezocht. Mattera bleek een venijnig mannetje. Toen ik zei dat ik een boek met zwarten wilde maken, hees hij meteen de eerste rode bal, want hij was een kleurling. Hij begon meteen over ‘jullie rijke blanken uit Europa’ en liet zijn achterdocht blijken door openlijk te stellen dat hij mijn motieven niet kende. Hoewel ik met een aantal argumenten van de man sympathiseerde, vond ik hem een nare man, gefrustreerd en verstrikt in complexen.

24 mei 1989

Ik luister nauwkeurig naar een televisiegesprek met Andries Treurnicht van de Conservatieve Partij. Sociaal gezien is Zuid-Afrika een wereld in het klein, met een onbegrensde verscheidenheid. Het gaat er volgens deze politicus dus om een methode te hanteren waarbij iedereen zijn eigen identiteit kan bewaren. Alle betrokkenen zullen hun eigen rechten moeten behouden, zoals ook de Bijbel voor schrijft. Volgens Treurnicht kent Zuid-Afrika reeds zeven onafhankelijke regeringen binnen haar grenzen, dus naast het centrale gouvernement in Pretoria zes zelfstandige nevenadministraties. Er is anderhalf miljard besteed om erop toe te zien dat 50 tot 52 procent van de zwarte bevolking ook daadwerkelijk in die zes landen is gevestigd. Maar wat te doen met de ‘urban blacks’. Treurnicht geeft als voorbeeld dat het ‘thuisland’ Bophuthatswana eigenlijk ook als een aantal losse delen bij elkaar is gevoegd, waarbij alle zeven delen onderling administratief gekoppeld zijn. Men zou ‘metropolitan black areas as Soweto’ een eigen bestuur moeten geven. De Conservatieve Partij is ook voorstander van een thuisland voor kleurlingen. Er zou nabij Kaapstad een stad of land van een miljoen kleurlingen gevestigd kunnen worden. Treurnicht is tegen machtsdeling: veelrassigheid leidt tot conflicten, vandaar dat de Conservatieve Partij separate staten voorstaat. Liever binnen een eigen grondgebied, al is het klein, zelf regeren dan onder een zwarte meerderheidsregering. Hij

[p. 47]

denkt dat Zuid-Afrika steeds meer naar rechts schuift en dat zijn cp goede kansen biedt voor de toekomst. Hij denkt over Zuid-Afrika als een soort eeg met zwarte en blanke staten. Ik moet zeggen dat hij welbespraakt is en precies weet waar hij het over heeft, maar het is een droom, niet reëel.

Hemeltje! Een anc-terrorist heeft in Nelspruit huisgehouden, een dag nadat ik daar uitgebreid heb rondgekard.

Ik heb de fameuze dokter Motlana geschreven dat hij naar de pomp kon lopen.⁴² Waar haalt hij het vandaan om me daar anderhalf uur voor niets te laten wachten.

42 Zie bijlage 13.

25 mei 1989

De tijd vliegt. Ik kan geen minuut verliezen.

Professor Van de Eist uit Potchefstroom zegt dat Nelson Botile de toegezegde curricula vitae van de burgemeesters die naar Holland zullen reizen, nog niet heeft gestuurd. Van der Elst zit erop te wachten en wil verder. Nu daar weer achteraan.

In het zog van een bezoek van Michail Gorbatsjov aan China zijn een miljoen Chinezen, waaronder drieduizend studenten, naar het Tiananmenplein in Peking getogen om tegen het regime te demonstreren. Veel van de studenten zijn een hongerstaking begonnen. Een kolfje naar de hand van de Amerikanen, die er (ook in Time en Newsweek) veel ophef over maken. Gorbatsjov moest voor zijn gesprek met Deng Xiaoping via een achterdeur naar de Grote Hal van het Volk worden gebracht, want het volksoproer blokkeerde de rest van het plein. Een ontwikkeling als deze was een jaar geleden nog ondenkbaar voor China, maar blijkbaar is het virus van perestrojka en glasnost uit het buurland ussr toch overgewaaid.

Philip Nel, de Sovjetspecialist uit Stellenbosch, noemt de Sovjets ‘ideale bemiddelaars’ voor Zuid-Afrika. De man blijft een tovenaarsleerling wat Moskou betreft. Hij kent ze niet. Het is waar dat het Kremlin het anc een zet in de goede richting zou kunnen geven. Maar de uiteindelijke oplossing zal van binnenuit Zuid-Afrika moeten komen.

Onderbreek vanwege het milde weer het schrijven voor een uitstapje naar het terras van Holiday Inn in Sandton met de essays van D.W. Winnicott.⁴³ ‘I find it useful,’ schrijft hij, ‘to divide the world of people into two classes. There are those who were never ‘let down’ as babies and who are to that extent candidates for the enjoyment of life and of living. There are also those who did suffer traumatic experience of the kind that

43 D.W. Winnicott, Home Is Where We Start From, Penguin Books, Londen, 1986.

[p. 48]

results from environmental ‘letdown’, and who must carry with them all their lives the memories (or the material for memories) of the state they were in at moments of disaster. They are candidates for lives of storm and stress and perhaps illness.’

Dit herinnert me aan Peter die vertelde dat hij (in de bioscoop met Edwin) gisteravond had gehuild. Waar de film over ging? Vriendschap. ‘Ik moest me terugtrekken in het toilet om mijn neus te snuiten,’ zei hij. Ik wil die film zien om proberen te begrijpen wat Peter zo beroerde.

Sex is in the air again. Er liep een blonde jongen voorbij. Maar eigenlijk wil ik alleen maar Eduard. Toch ben ik rijp voor een Stuart Jones-ervaring.

Voor het eerst zag ik een stapeltje van Apartheid usa 1988 in de boekwinkel op Pretoria Street in Hillbrow.

We gingen naar Bill Faure en Obie voor een ontspannen en plezierig diner thuis. Robin Moser was er ook. Hij is directeur van Anglo American, en goed voor 400 miljoen rand per jaar, zegt Bill.

Bill en de anderen maakten zich zorgen over de toestand in Zuid-Afrika. Ze denken werkelijk dat rechts aan het winnen is. Bovendien vinden ze de politie erg rechtsgezind, en zijn ze bevreesd voor een machtsgreep door het leger. Ik denk het niet. Ik verwacht dat de np weer aan de macht zal komen.

26 mei 1989

‘In Moskou is Michail Gorbatsjov door het Congres van Volksafgevaardigden met 2.123 stemmen vóór, 87 tegen en 11 onthoudingen tot voorzitter van de Opperste Sovjet en dus tot President van de Sovjet Unie gekozen,’ aldus Laura Starink in nrc Handelsblad. Er waren twee tegenkandidaten, Boris Jeltsin en Alexander Obolenski uit Moermansk. Obolenski werd vervolgens weggestemd en Jeltsin koos de wijste partij en trok zijn kandidatuur in. Vroeger was de voorzitter van de Opperste Sovjet geen staatshoofd. Dat is dus veranderd.

Tot mijn verbazing zei generaal Du Toit vanmorgen niets meer voor me te kunnen doen in de zaak Jans Rautenbach. Voor wie is hij door de knieën gegaan? ‘Je moet wel een deposito storten om te kunnen procederen tegen Rautenbach,’ zei hij, als wilde hij me ontmoedigen of had hij berekend dat ik een dergelijk bedrag toch niet zou kunnen ophoesten. Het zoveelste smerige wespennest.

Edwin heeft voor 120 rand een prachtige houten tafel voor me gekocht, waaraan ik nu zal kunnen werken in mijn eigen ka-

[p. 49]

mer. Ik stel het erg op prijs en zal hem het geld ervoor teruggeven.

Uitgerekend Brigitte Bardot heeft opgeroepen tot een nieuw type oorlog tegen Zuid-Afrika. Het gaat dit keer om de olifanten, waar er nog 400.000 van zijn, maar waarvan er iedere vier minuten een wordt doodgeschoten vanwege het kostbare ivoor.⁴⁴

The Economist publiceerde een reportage dat ook al beseft de meerderheid van blankies in Zuid-Afrika dat ‘black majority rule’ onvermijdelijk is, men desondanks nog steeds weigert die realiteit ook inderdaad onder ogen te zien.⁴⁵ Volgens onderzoek bij blanken weet 70 procent dat er deling van macht met zwarten moet komen en zelfs 40 procent van de conservatieve blanken erkent dit met hun verstand. Maar wanneer je naar Treurnicht luistert, blijkt hij nog altijd rustig verder te dromen.

Ik vertelde aan Du Toit dat ik als lid van de nvj geld kon krijgen om te procederen in het geval van niet nagekomen contractuele verplichtingen. ‘Goed zo,’ antwoordde hij, ‘ze denken dat ze over je heen kunnen lopen wanneer het om geld gaat. Dus ik sta er helemaal achter.’ Dit was geruststellend. Het luchtte me op. Wat moet er gebeuren wanneer ik zijn steun verlies? Ik heb de geldzorgen steeds voor me uitgeschoven, vooral na de ramp met Suriname in 1988, maar nu komt de ellende weer dichterbij. Het komt nog zover dat ik mijn huis op Amerbos 205 zal moeten verkopen.

44 The Sowetan, 26 mei 1989.

45 The Economist, 20 mei 1989.

27 mei 1989

Ik kwam om 07:30 uur in het Sun Hotel aan. Nelson Botile zat zich reeds tegoed te doen aan een ontbijt. De hele delegatie van zwarte burgemeesters die naar Nederland zou gaan, druppelde binnen, inbegrepen mijn favoriete burgemeester Matilda Mothlaping van Kwa-Thema. Zij had haar curriculum mooi laten uittypen. De anderen hadden het gewoon geschreven. Zij vertrekt morgen naar de vs en Canada.

Ik nam een belangrijk gedeelte van het één uur durende ontbijtgesprek met mijn vrienden burgemeesters op. Ik vroeg bijvoorbeeld of zij niet vreesden te zullen worden vermoord.

[p. 50]

Steeds meer werd duidelijk hoe de Zuid-Afrikaanse regering overal de boel aan het verknallen is. Ook bespraken we de problemen die worden ondervonden door de manipulaties van the old fox, Ephraim Tshabalala uit Soweto, die andere townships heeft geïnfiltreerd met zijn mannetjes. De tpa met John Mavu-

[p. 51]

so zou een rondetafelconferentie moeten beleggen om de problemen te analyseren.

Ik praatte met Nelson Botile nog na. Hij overviel me met de vraag: ‘Could Desmond Tutu be an agent for Pretoria? Why did they not nip him in the bud when he began with his prosanctions campaigns abroad? Why is Tutu being exempted from receiving foreign funds?’

‘What could be the advantage,’ vroeg ik, ‘of having this man running all around to stir of trouble for this country?’

‘I do not know,’ antwoordde Botile, ‘but no-one understands it.’

Ik belde even naar broer Hendrik, die zei dat er al de hele ochtend wordt gebeld: ‘I'am very nervous.’ Wat is er in hemelsnaam aan de hand?

Van het Sun Hotel reed ik naar Vista University in Soweto. Het programma zou om 12:00 uur beginnen, maar ik had kunnen weten dat dit in het gunstigste geval 13:00 uur betekent. Ik wandelde wat rond op de campus die modern en aantrekkelijk is. Zag een paar jongens lopen die ik zo zou willen inpakken en mee naar Holland nemen. Zo zal de slavenhandel oorspronkelijk ook wel zijn begonnen.

Toen het zover was, waren vijftig tot vijfenzeventig jonge mensen in een amfitheaterachtige collegezaal bijeen om een bijeenkomst van de Faculteit der Sociologie ter gelegenheid van Africa Day bij te wonen. Er werd gehoopt dat de politie niet zou komen opdagen als bij eerdere gelegenheden. Als gewoonlijk was ik de enige aanwezige blanke.

Er werd eerst een prachtig lied gezongen en gebeden. Had ik er maar aan gedacht dit op te nemen. Ik vermoed dat dit het volkslied was dat misschien straks voor heel Zuid-Afrika zal gelden. Ik wilde het niet vragen om mijn ongeïnformeerdheid niet te onderstrepen. Ze werden trouwens door een Afrikaans orkest begeleid met vier cimbalen, die me aan het effect van een gamelan deden denken.

Er werd een gedicht voorgelezen over eenheid voor Namibië. Het ene na het andere revolutionaire gedicht werd voorgedragen. Het vuur en elan waarmee men aan zijn gevoelens uiting gaf, werkte zeer op me in. Het raakte allemaal direct mijn affectie voor hen. Ik was helemaal op de achterste plaats bovenaan gaan zitten om een prima overzicht te hebben. Maar een studente, tevens organiserend bestuurslid, vroeg me om als eregast vooraan plaats te nemen, waar ik gevolg aan heb gegeven, maar wat ik vervelend vond. Toch begreep ik dat zonder naar dit soort bijeenkomsten te gaan, je nooit ‘in de harten’ van de

[p. 52]

meerderheid leert kijken. Hoe kan je anders als blanke in dit land ook zelfs maar een begin maken met te begrijpen wie je buren zijn? Ik vond vooral de muziek van tijd tot tijd sensationeel en prachtig. Peter had mee moeten gaan, maar hij verslaapt helaas een groot deel van zijn leven. Edwin, als Zuid-Afrikaan, is (evenals Peter) nog nooit in Soweto geweest. Ze verklaren me voor gek dat ik dit wel doe.

Er werd een complete modeshow door de studenten opgevoerd. De ontwerper was afkomstig uit Kwa-Thema, waar ik ben geweest, dus ik kan me er iets bij voorstellen. Er werd een grap verteld. De presidenten Robert Mugabe (Zimbabwe), Kenneth Kaunda (Zambia) en P.W. Botha kwamen bijeen. Zij besloten elkaar met de voornaam aan te spreken. Mugabe zei: ‘Call me Bob.’ Kaunda zei: ‘Call me K.K.’ en P.W. Botha dacht lang na en zei: ‘Call me ‘baas’.’

28 mei 1989

Johannesburg-Kaapstad

Ik ben een beetje moe, want ik heb tot 01:00 uur aan het herschrijven van het manuscript gewerkt, ben tot bladzijde 125 gekomen. Misschien laat ik het Botile lezen. Ik wil zeker een advies van Pieter Swanepoel hebben. Op die manier voorkom je blunders en duidelijke fouten. Ik ben om 05:45 uur opgestaan.

Sociologe Fatima Meer heeft met haar man een bezoek gebracht een Nelson Mandela in diens luxueuze gevangenis, de moderne bungalow bij Victor Vester Prison Farm. Zij werden ontvangen door hoofdbewaker Gregory, die de laatste 22 jaar voor deze gevangene heeft gezorg. ‘Gone are the days,’ aldus de City Press, ‘when the Government dismissed him as a communist and a terrorist and kept him imprisoned under the harshest of conditions.’ Hij was aanvankelijk veroordeeld om op 46-jarige leeftijd te worden opgehangen. ‘Now he is prepared to forgive,’ aldus Fatima Meer, ‘and to move in the interest of his country and his people. It is clear that his years of confinement have so widened his range of tolerance and deepened his sense of compassion that he will seek a resolution inclusive of all, as far as possible. He seeks freedom not for himself, but for his country.’

Ik denk dat als De Klerk de man misschien zou vrijlaten, er inderdaad gemakkelijker vreedzame onderhandelingen zouden kunnen komen. Men leeft in dit land immers in de verlenging. Het onontkoombare zal vroeg of laat geschieden. Bisschop Tutu zegt eveneens in dit weekblad van en voor zwarten, dat

[p. 53]

apartheid zich ‘on the eve of doom’ bevindt. De verkiezingen van 6 september aanstaande zijn volgens hem de laatste ‘ethnic election’ in Zuid-Afrika.

De buitenwereld blijft armzalig geïnformeerd over wat hier gebeurt. Yale heeft dominee Beyers Naudé een eredoctoraat gegeven, dan weet je hoe laat het is. De arme dominee zelf raakt er alleen maar verder door verwijderd van zijn werkelijke prestaties als nationale onruststoker. In Moskou, zo meldde The Sowetan bij monde van Boris Asoyan, ‘specialist’ over Zuid-Afrika, verwacht men weinig of niets van De Klerk. ‘De Klerk failed to offer anything new to solve South Africa's problems,’ aldus Asoyan.⁴⁶

In The Star vroeg David Breier zich af: ‘Is the real F.W. de Klerk a smiling Jekyll of reform or the grim-faced Hyde of apartheid?’ Colin Eglin van de Democratisch Partij stelde een soortgelijke vraag aan De Klerk in het parlementsdebat deze week. ‘The real F.W. de Klerk,’ antwoordde hij, ‘like all members of this side of the House, is a realist who lives in the real South Africa, and is not in the clouds-cuckoo world of a three-headed D.P.’ Hij vervolgde: ‘The realism of our situation demands that we accommodate two realities: on the one hand the reality that we need to stand together, to work together and to take decisions together in relation to matters affecting all our interests. On the other hand there are the diverse interests which need to be decided within an own power base by each community and component of the total population of South-Africa.’ De Klerk maakte duidelijk dat de Nationale Partij niet (meer) uit was op overheersing van de zwarte bevolking. ‘The np does not seek a disguised form of permanent white domination over majorities.’ Dat zijn belangrijke historische woorden. Maar hij benadrukte tegelijkertijd dat de np ‘would not allow whites to lose their rights in the same process.’ De Klerk borduurt dus verder op de beroemde redevoering van P.W. Botha in 1986 waarin hij vaststelde: ‘We have outgrown the outdated concept of apartheid.’⁴⁷ Er gaat veel gebeuren in dit land.

Bij aankomst in Kaapstad zou ik worden afgehaald door geestelijken van The Western Cape Council of Churches. Ze zijn er niet. Dit is dus Afrika.

Enige tijd later verschenen ze op het vliegveld. We zijn naar Hotel De Waal Sun gereden, niet ver van de flat van mijn broer. Ze waren met z'n drieën, nee vieren: algemeen secretaris bis-

46 The Sowetan, 23 mei 1989.

47 The Star, 28 mei 1989.

[p. 54]

schop Thomas Siyolo (met wie ik het beste kan opschieten), de voorzitter van de raad aartsbisschop S. Mhambi, bisschop J. Yelani en dominee T.D. Bengo. Van een interview kwam niet veel, maar wanneer je vijf burgemeesters naar Nederland kunt sturen om een ander geluid te doen horen, waarom dan niet vijf geestelijken uit een township bij Kaapstad. Ik vroeg hen een delegatie samen te stellen, zowel uit Crossroads als uit Khayelitsha. Tweehonderd zwarte kerkleiders uit de Karoo en de Kaap waren in Graafrand bijeen geweest. ‘We wanted to discover the feelings of the assembled churchmen on the use of violence in overthrowing apartheid and on the subject of sanctions. They unanimously shared our view of non-violence. They opposed the sanctions as strongly as we do.’ Voor mij is het een uitgemaakte zaak dat ‘de stem’ van de kerkleiders uit de zwarte woonoorden zwaarder weegt dan die van Desmond Tutu, die in zijn residentie Bishopscourt tussen de blanke rijksten van Kaapstad woont. Tutu's reizen worden meestal vanuit het buitenland gefinancierd door mensen die denken dat ze weten hoe het zit in Zuid-Afrika. Nu ga ik proberen geld in Pretoria los te peuteren voor deze vijf mensen, want als ik zou schrijven (aangenomen dat men bereid zou zijn een artikel te plaatsen dat in strijd is met de bestaande vooroordelen) wat aartsbisschop S. Mhambi uit Crossroads en zijn mannen te zeggen hebben, zou men het niet alleen ongeloofwaardig vinden, men zou het bovendien niet willen horen. Wim Kok, Marjanne Sint, Jacques Wallage en consorten zouden hier eens hun oren te luisteren moeten leggen in plaats van onzin verkopen in Den Haag.

Siyolo zei: ‘The whites came here without a king. Now they have no guidance. God is the king for all Christians.’ Waar de leiders van The Western Cape Council of Churches ook voortdurend op hamerden, was hun bezorgdheid over het perspectief van de zwarte jeugd in een toekomstig vrij, voornamelijk zwart land.⁴⁸ Voor dit doel hebben ze een jongerenafdeling opgezet.

48 Zie bijlage 14.

[p. 55]

Ik bracht twee uur door met broer Hendrik op een terras aan het strand bij Seepunt. Veel gelachen. Hij vertelde twee jongetjes uit de buurt van tien en elf als vriendjes te hebben. Hij schijnt zich enorm met hen te amuseren. Hij test hun geheugens. Hij had eens een foto van een zoontje van drie jaar van vrienden gemaakt. ‘Hij is nu 22 jaar,’ zei Henk, ‘een heerlijke knul en geniaal met computers.’

‘Voor mij wordt zo'n jongen pas interessant wanneer hij 22 jaar is geworden,’ zei ik.

‘Je mag hem hebben. We vullen elkaar uitstekend aan,’ aldus mijn oudste broer.

Wat met broer Theo nooit kan, over vroeger en De Horst praten, is met broer Hendrik een geheel andere zaak. We hebben kennelijk beide een allergie ontwikkeld voor gedonder en ruzies en andere nare emoties. Hij refereerde aan onze jeugd in Bosch en Duin als een inenting voor het leven. ‘Je weet wel, zoals die krabbetjes op je arm,’ voegde hij eraan toe. Wat zou professor Winnicott hierover te zeggen hebben?

Hendrik denkt dat, ook al zouden de zwarten het overnemen, de blanken de financiële wereld en de zakenwereld zouden blijven leiden. Ook zei hij dat Angola nu al aankondigde geen geld te hebben om de Cubanen terug te sturen. Er waren ook veel Cubanen met Angolese vrouwen getrouwd die in ieder geval wilden blijven. Het was een zootje en Zuid-Afrika is het kind van de rekening, want de betrekking zullen verbroken worden en de levering van uranium zal verloren gaan.

Hendrik bracht me weg naar vliegveld Malan voor mijn vlucht terug naar Johannesburg.

[p. 56]

29 mei 1989

Hillbrow

Er is nog zoveel te doen. F.W. de Klerk heeft in Durban besprekingen gevoerd met Gatsha Buthelezi, minister Oscar Dhlomo (die ik al heb gefilmd) en de voorzitter van de KwaZulu Indaba⁴⁹, Frank Mdlalose. Zou De Klerk hebben opgepikt wat koning Goodwill Zwelithini tegen filmer Bill Faure heeft gezegd, dat wanneer de Boeren slim waren, zij een alliantie met de Zoeloes aangingen? Zal Buthelezi zich daartoe lenen?

Du Toit had een andere advocaat gevonden met wie ik de zaak Jans Rautenbach zou kunnen regelen. Hij heette Henk Kruger, een typisch Afrikaner blonde bink met een stevige handdruk. We spraken 20 minuten in zijn kantoor in Pretoria. Ik gaf hem één pagina informatie.⁵⁰ Hij zegde toe binnen tien dagen een dagvaarding tegen Rautenbach te zullen uitbrengen. Kruger vroeg meteen om 2.500 rand op tafel te leggen. Die had ik niet, maar 500 rand als aanzet was ook goed. ‘Ik hoop dat Rautenbach geld heeft,’ zei hij, ‘want soms zet dit soort figuren hun geld op naam van hun vrouw.’

Vervolgens bezocht ik Pieter Swanepoel, die juist zijn 85-jarige vader door een hartaanval had verloren. Over de Rautenbachaffaire zei hij: ‘Die man is een vriend van president Botha, dus hij kan naar de president gaan en zeggen: die Oltmans is lastig. Dan ben je nog verder van huis.’

‘Man,’ zei ik, ‘lastig? Ik sloof me uit een boek te schrijven. En ben je in dit land lastig wanneer je iemand aan zijn toezeggingen houdt, in verband met werk dat je aan een filmmaatschappij hebt geleverd?’ Dat was allemaal waar, maar deze zaak kwam voor Botha toch al op een slecht moment, omdat men bezig is hem af te zetten. Hij vertelde dat mijn andere vriend in Pretoria, Casper Venter, inderdaad dicht tot Frederik de Klerk staat, de vermoedelijke nieuwe president, dus dat was voor mijn zaak een pluspunt. Ook dat filmers als Faure en Möller niet met Rautenbach te maken willen hebben, zou kunnen helpen. Hij zou met Venter contact opnemen om te zien wat er gedaan kon worden.

Ik liep ook even bij mijn vriend Theo Albrecht binnen, die er zeker van was dat The Star of Pretoria News de kans zouden aangrijpen om de corrupte praktijken van Rautenbach aan de kaak te stellen.⁵¹ Ik vertelde Theo over mijn gesprek met de zwarte kerkleiders in De Waal Sun.

49 Indaba is een bijeenkomst, oorspronkelijk van vertegenwoordigers van een volk.

50 Zie bijlage 15.

51 Een paar jaar later zou Rautenbach worden ontmaskerd.

[p. 57]

‘I would love to go with you on these trips. I know nothing about these things in my own country.’ Om de kerkleiders naar Nederland te krijgen, moet ik Christo Landman hebben, maar die is op een buitenlandse reis.

Terug in Hillbrow belde Dirk Keijer vanuit Monte Carlo. Hij komt volgende week. Later belde Du Toit, die toch wel een soort draaibord is. Hij waarschuwde: ‘Wanneer u die zaak tegen Rautenbach doorzet, zal hier alles nog moeilijker voor u worden en maakt u nieuwe vijanden. Rekent u maar niet op hulp van Casper Venter, hij is maar een ambtenaar.’ Hij vroeg zelfs, mijn grote beschermheer, wanneer ik weg zou gaan. Ik ging door de grond. Begint hij nu ook al? Maar hij bleek slechts te bedoelen dat ik had beloofd zijn studenten toe te spreken en wanneer dit kon gebeuren. Ik kan echt geen vat meer krijgen op hem. Hij zal twee ontmoetingen met Keijer plannen. Ook zei hij: ‘Nothnagel heeft je ook niet opgeroepen.’ Dat zou deze week zijn. Toen vroeg ik hem: ‘U zei die avond na Spaarwater, dat nu alles anders zou worden, maar het wordt alleen maar beroerder.’ Geen reactie. Wat haalde Margaret Lessing uit? Onbekend. Dit kan wel eens mijn laatste bezoek aan Zuid-Afrika zijn geweest. Hij eindigde ook nog met: ‘Ik wens je alle goeds toe.’ Dat klonk helemaal als een afscheid.

30 mei 1989

Ik lag al vanaf 05:15 uur wakker. Ben erg onrustig van het telefoongesprek met Du Toit. Nieuwe ellende dus, maar vooral ook wat geld betreft. Ik droomde hierdoor heel naar over mijn broer Theo, die ik nog steeds 20.000 gulden schuldig ben. Ik geloof dat Theo in mijn droom beslag op Amerbos liet leggen. Ik werk gestadig door om het nieuwe boek af te krijgen, ondanks alle onrust in mijn hoofd.

Vandaag belde Du Toit weer en zei dat ik de klacht tegen Rautenbach toch maar moest laten doorgaan ‘al moet er uiteindelijk een schikking komen.’ Nu dat weer.

Ik heb opnieuw een poging ondernomen de hoofdredactrice van Tribute te interviewen voor mijn boek. Maar Maud Motanyane antwoordde er geen prijs op te stellen.

31 mei 1989

Om 06:15 uur op vanwege algemene onrust over de haalbaarheid van mijn

[p. 58]

plannen hier. Bereikte pagina 178 in de finale tekst van mijn boek.

Dennis Livson belde. Hij vertrok voor een maand naar Los Angeles en Hawaï, waar hij een flat heeft gekocht. Holland maakte hem gek. Dagelijks werd hij geconfronteerd met de typisch Hollandse hypocrisie. Hij schijnt in een soort oorlog met Joop van den Ende te zijn verwikkeld. Intussen had minister Brinkman, ook nog demissionair, meegedeeld dat hij geen satelliettelevisie op de kabel zou toestaan. ‘Ik heb Brinkman een open brief geschreven het geheel met hem eens te zijn en of hij mij nu toestemming wilde geven te gaan uitzenden,’ zei Dennis. ‘Heb je er al over gedacht om de paar miljoen dollar die je nodig hebt in Moskou te gaan halen?’ Dat was een nieuw gezichtspunt. Wie weet komt Zuid-Afrika wel over de brug, maar één pijl meer op de boog is nooit weg.

Omdat ik deel vijf van de Memoires bij broer Hendrik had achtergelaten, belde ik hem om te vragen of hij er al in had gelezen. ‘Ik hoef het niet te lezen. Ik vertrouw toch al geen mens in de hele wereld, laat staan Aziaten. Je boek staat er vol mee,’ zei hij. Ik was stomverbaasd. ‘Dat is wat mam altijd zei,’ antwoordde ik. ‘Ik denk ook in die richting, maar ik maak wel bepaalde uitzonderingen.’

‘Ik niet,’ aldus Hendrik, ‘ik ben door schade en schande wijs geworden. Ik vertrouw niemand meer.’

1 juni 1989

City Press besprak het huisvestingsprobleem waar Nelson Botile ook steeds over begint.⁵² Business Day publiceerde een foto van een nieuw project dat door het stadsbestuur van Soweto werd goedgekeurd en waarbij voor 560 miljoen rand 8.000 appartementen zullen worden gebouwd voor 40.000 mensen. Het blijft natuurlijk een druppel op een gloeiende plaat. Want dit project betekent bijvoorbeeld ook dat er tevens in die buurt 24 scholen moeten worden neergezet, terwijl de bevolking maar blijft toenemen.⁵³

52 City Press, 28 mei 1989.

53 Business Day, 24 april 1989.

[p. 59]

Jabulani Patose belde dat burgemeester Kolisang en zijn vrienden zich naar minister Gerrit Viljoen zullen begeven om hem te vragen de gemeenteraad van Lekoa te ontbinden. Ook willen zij het ontslag van John Mavuso van de Transvaal Provincial Administration (tpa) forceren.

Ik telefoneerde met schrijver Don Mattera. ‘No, I do not think that the President of the African Writers’ Association will be prepared to give you an interview. Some people died for less, you know. It also has to be spontaneous, like my interview with you.’

Een zoveelste deprimerende brief van Wim Hazeu uit Baarn. Deel vijf van de Memoires is tot dusverre compleet doodgezwegen.⁵⁴ Ik heb opnieuw per brief een beroep gedaan op Henk Hofland en Joop van Tijn van Vrij Nederland. Ook zal ik Daan Dijksman van Haagse Post om hulp vragen.

Er lag een briefje van Peter. Erg lief.⁵⁵ Hij beseft misschien niet hoe die paar regels een enorme oppepper voor me zijn.

Ik schreef Pieter Swanepoel een brandbrief om hulp om de onzichtbare sabotage te kunnen bestrijden. Geef die morgen voor hem af, als ik in Pretoria ben. Het is alweer middernacht. De tijd raast door.

54 Zie bijlage 16.

55 Zie bijlage 17.

2 juni 1989

Henk Hofland schijnt een oratie in Paradiso te hebben gehouden, de koningin der aarde, over de macht van de media en de pers, naar het schijnt, want Jan Foudraine heeft Henk er een brief over geschreven, en een kopie naar mij gestuurd.⁵⁶ Ik heb Henks verhaal niet gelezen. Ik zou in zijn schoenen staande, spreken over ‘de onmacht’ van de moderne media omdat de mensen achter die media niet zijn toegerust om hun verstand zover mogelijk op nul te zetten (de vooroordelen te neutraliseren) voor zij zich aan berichtgeving wagen over conflicthaarden en situaties in de wereld die niet alleen onbegrepen zijn, maar tot het moment dat zij zich erin verdiepten, werden gevoed door dikwijls alleen maar onzin, die niets met de werkelijkheid te maken heeft.

Ik schreef Richard Thieuliette in Parijs voor zijn verjaardag. Waar zou Eduard nu zijn? Het lijkt wel of we steeds verder uit elkaars leven zijn geraakt.

56 Zie bijlage 18.

[p. 60]

Pretoria

Jabulani Patose was om 05:00 uur in Boipatong opgestaan om mee naar de Nederlandse ambassade te gaan en samen een visum aan te vragen voor Nederland. Hij kreeg een formulier om in te vullen. We lieten paspoortfoto's maken. Later zaten we op het terras van het Holiday Inn, waar hij opnieuw een bevlogen betoog hield over de situatie in het land. Ik nam een tape op over ‘the lazy thinking of blacks’ en nam foto's van hem in zijn rode pullover.

Het leek me overigens een uitstekende gelegenheid hem naar The Sowetan te rijden en eindelijk een gesprek tussen hem en Sam Mabe te forceren. Ze waren elkaar - typisch voor de zwarten hier - zogenaamd steeds misgelopen. Ik liet ze alleen en eindelijk kreeg Mabe, als commentator van de grootste voor zwarten bestemde krant in het land, een relaas uit de eerste hand over wat ook onder zijn neus in noordelijk Transvaal aan de hand was tussen politici en burgemeesters en de autoriteiten in Pretoria, waar hij nul komma nul over wist.

Wim Wertheim heeft in Trouw de vinger gelegd op het hoogverraad van Suharto in 1965.⁵⁷ Volgens Wim lanceert de man in zijn nieuwe autobiografie een schuldbekentenis, namelijk dat hij voorkennis had via kolonel Latief over het plan de generaals (zijn concurrenten) op te pakken, zich niet verroerde en zelf naar de macht greep. Wertheim over Suharto nu:

57 Trouw, 29 mei 1989.

[p. 61]

3 juni 1989

Hillbrow

Aardige brief, als altijd, van Arend Lijphart.⁵⁸

Patose beklaagde zich over de man voor wie hij werkt, John Gogotya van fida. Gogotya was Jabu geld schuldig, dat hij steeds weer uitstelde te betalen. ‘I do much for these people. It is lack of respect, you know. Have you ever seen Gogotya's house? Protected with electronic gates and tv circuits? You should see his interior and furniture. He must definitely be working for the Government.’ Dus het zoveelste wespennest? Ik ben samen met Jabu Patose naar Middelburg in Noord-Transvaal gereden om in het nabij liggende township Mhluzi burgemeester P.D.M. Nhlapo (64) te ontmoeten. Hij is president van ucasa en voorzitter van het National Forum of Black Leaders (nfbl). We spraken in zijn bureau op het gemeentehuis, waar een portret van president Botha op ons neerkeek. Bij de verkiezingen in 1988 won zijn People's Progressive Party 8 van de 11 zetels. In Listening to the silent majority meldde ik:

58 Ik ontmoette hem in 1961, toen hij nog student politicologie was. Zie bijlage 19.

[p. 62]

[p. 63]

Eigenlijk vond ik Nhlapo een beetje zielig. Een zwarte, Afrikaans sprekende boer. Ook hij beschikte over inkomsten via een licentie van een benzinestation. Terwijl we spraken belde iemand op en hij excuseerde zich: ‘I have a German delegation here now.’ Het kostte me overigens een hele dag om de bandopnamen met Nhlapo en Patose uit te schrijven.

Tijdens de autorit - dus niet op de band - zei Jabu ervan overtuigd te zijn dat Pretoria tegenstellingen tussen zwarten opzettelijk aanwakkert. Dit om te kunnen zeggen: je kunt die bende toch geen zelfbestuur aanbieden?

In dit verband publiceerde Weekly Mail een artikel over chaos in de straten van het township Tembisa.⁵⁹

The Citizen heeft de afgelopen jaren vaak gepubliceerd over de trojka van kerkleiders Frank Chikane, C.P. Beyers Naudé en Alan Boesak in verband met hun anti-Pretoria campagnes overzee. Grosso modo deel ik de teneur van die artikelen. Gisteren schreef het blad onder de kop tu foolish dat de drie he-

59 Weekly Mail, 2 juni 1989. In 1994 bezocht ik dit township met premier Lubbers.

[p. 64]

ren een nieuwe dimensie aan hun gestook hadden toegevoegd. Ze vragen nu, onder leiding van Tutu aan buitenlandse banken niet mee te werken aan ‘rescheduling South Africa's foreign debts’.

F.W. de Klerk heeft voor de Rotary in Vereeniging gezegd dat zijn partij alles in het werk zal stellen om een nieuwe grondwet tot stand te brengen ‘that will allow for the participation of all South Africans at all levels of Government. Such a constitution would not allow one race group to dominate another.’⁶⁰

60 The Citizen, 3 juni 1989.

4 juni 1989

‘Het boek dat je nu schrijft, is feitelijk de film die je met Jans Rautenbach had willen maken,’ zei Swanepoel. Zo is het dus. Maar waar is de film gebleven? Van welke zijde werd deze gesaboteerd? Waarom ging Jans Rautenbach indertijd na de lunch met mij in het Amsterdamse Hilton rechtstreeks naar Johan Olde Kalter van De Telegraaf, iemand met niet weg te cijferen contacten met de Haagse rode knop? Hoe heeft die obstructie in elkaar gezeten, want aanvankelijk konden Rautenbach en ik het prima vinden.

Luchthaven Jan Smuts

Dirk Keijer en vriendin Clare arriveerden met saa 029 uit Harare, Zimbabwe. Herinneringen aan de interventie door Werner Verrips in mijn Indonesische contacten spelen levendig door mijn hoofd, bij het verwelkomen op Zuid-Afrikaanse bodem van deze mijnheer, die op een of andere manier de oorzaak is geweest van het vernielen van mijn werk in Suriname en de breuk met Desi Bouterse. Hij zei opnieuw te zijn gekomen, opdat ik aan mijn oudedagvoorzieningen kan werken door contacten voor hem te leggen. Keijer zou er goed op toezien dat ik mijn aandeel zou ontvangen. Maar dat verhaal hoorde ik ooit eens in Moskou, daarna weer in Paramaribo en nu in Pretoria. Misschien maak ik wel weer een nieuwe grote fout in mijn leven, de hemel zal het weten. Ik was volledig voorbereid op de gebruikelijke onbeschoftheden, maar hij gedroeg zich onverwacht buitengewoon plezierig. Clare blijft een aantrekkelijke verschijning. Zij hadden gigantische koffers bij zich, maar we zagen toch kans alles in mijn Golf te wurmen. Ik reed hen naar het Sandton Sun Hotel.

Dirk kondigde vrijwel meteen aan dat hij zich de komende dagen wilde concentreren op leveranties van ruwe olie aan Zuid-

[p. 65]

Afrika via Mauritius. Leveranties die dus eigenlijk onder het embargo tegen Zuid-Afrika vallen. Ik informeerde Du Toit, die dit een belangrijk voorstel vond en zei: ‘Ik ga er meteen mee aan de gang.’

‘En dan kan jij crude aan Namibië leveren, wanneer dat land onafhankelijk is,’ zei Dirk tegen mij. Weer een van zijn gebruikelijke worstjes voor mijn neus. ‘Ik ben gekomen omdat ik het je heb beloofd, maar ik moet snel door, eerst naar Singapore en dan naar Moskou.’ Clare vroeg hoe de zaak met Desi Bouterse eigenlijk precies in elkaar zat. Ik legde het uit. ‘You don't sue your friends,’ zei Keijer nadat ik mijn verhaal gedaan had. Ik zei niets, maar wanneer iemand een jaar lang zijn financiële afspraken niet nakomt, is er toch geen andere weg? Trouwens, Keijer zelf begon al met advocaten tegen zijn vriend en partner Theo Cranendonk terwijl we nog nauwelijks met Suriname bezig waren.

In China is de hel losgebarsten. De regering heeft meer dan duizend studenten die op Tiananmenplein in Peking voor vrijheid demonstreerden, in koelen bloede neergeschoten. George Bush roept de ambassadeur terug. Wat doet de eeg? Wat doet de rest van de wereld? Waarschijnlijk niets, want wat te ondernemen tegen meer dan een miljard Chinezen? Hoe kunnen zieke communistische geesten zoiets tot stand brengen? Het is te hopen dat heel China in opstand zal komen. Maar wie heeft zin om tegen ak-47's in te lopen? Ik gaf Dirk door wat er was gebeurd, die (kennelijk ten behoeve van de afluisterapparatuur) antwoordde: ‘They cannot kill enough Communists as far as I am concerned.’ Dan te bedenken dat juist Keijer via ambassadeur Romanov kans zag om voornamelijk door de ussr tot multimiljonair uit te groeien.

Ayatollah Khomeini is de pijp uit. De televisie toont beelden van volkomen hysterische mannen en vrouwen in Iran, die tot radeloosheid waren gedreven als gevolg van het heengaan van deze geflipte religieuze leider. Hitler en Khomeini, het ligt niet al te ver uit elkaar.

De Sunday Tribune uit Durban, met duidelijk contacten naar Zoeloeleider Gatsha Buthelezi, produceert een voorpagina van John MacLennan. Na de ontbijtontmoeting tussen Frederik Willem de Klerk en Buthelezi is uitgelekt dat Nelson Mandela zonder voorwaarden zal worden vrijgelaten, opdat werkelijke onderhandelingen tussen Pretoria en het anc, maar dus ook de Inkatha en andere zwarte belanghebbenden in Zuid-Afrika (die ik als the silent majority heb omschreven) kunnen beginnen. Men kan gevoeglijk aannemen dat Gatsha Buthelezi zich schor

[p. 66]

heeft gepraat om die route zo snel mogelijk te volgen. Dit is belangrijk nieuws. De Klerk gaat binnenkort naar Londen om Margaret Thatcher te informeren. Ook George Bush zal worden ingelicht.

Ik schreef Peters moeder over alles hier en sloot foto's in van Peter in Kaapstad. Ik kreeg er zelf tranen van in de ogen.

5 juni 1989

Om iets over 10:00 uur haalde ik Dirk en Clare - die helaas meeging - in Sandton op. Ik begon over mijn provisie als er zaken met Du Toit en consorten uit zouden rollen. ‘Willem, we weten nog niet eens wat we gaan doen,’ zei hij. Maar ik ken mijn pappenheimers. Je kunt er niet vroeg genoeg over beginnen. ‘Je hebt nota bene Du Toit een offerte gemaakt,’ zei ik. Hij moest bekennen dat dat waar was. We bereikten de Pretoria Club. Clare ging wandelen en naar de bank.

Dirk stak tegen Du Toit een uitstekend en vertrouwenwekkend verhaal af. Hij vertelde wat hij in Nigeria, Brazilië en Zimbabwe had gedaan en gaf de naam van zijn Zuid-Afrikaanse partner in Harare, een generaal. Hij was erin geslaagd te voorkomen dat Zimbabwe de mig-29 gevechtsvliegtuigen uit Moskou had gekregen. Ook liet hij weten dat de Sovjets gereed waren om met Zuid-Afrika zaken te doen. ‘Ze hebben sinds de Boerenoorlog altijd sympathie voor ons gehad in Rusland,’ aldus Du Toit. Er zou ook een Sovjetambassade komen zodra de apartheid was opgeheven. ‘Dan is het anc schaakmat gezet,’ aldus Dirk. Peter vroeg later waarom dat zo was. Omdat Moskou nu ook voor een vreedzame overgang in Zuid-Afrika is en de invloed van het Kremlin zich via de ambassade in Pretoria uitstrekt naar alle landen om Zuid-Afrika heen, van waaruit het anc steeds opereerde. ‘Moskou wil snel naar Pretoria,’ aldus Keijer, ‘omdat Zuid-Afrika het belangrijkste land in Afrika is. Zoals Moskou Brazilië heeft verkozen als belangrijkste land in Latijns-Amerika.’

Dirk Keijer stelde Du Toit voor dat hij een club van vier man zou samenstellen, welke zich zou toeleggen op het bevorderen van handel met de ussr. Du Toit had inmiddels te horen gekregen via zijn contacten in de regering dat er geen ruwe olie via Mauritius nodig was, maar dat de levering van aanvullende olie deel zou kunnen uitmaken van een grotere handelsovereenkomst. Dirk vroeg of de machines die hij wilde kopen (en in zijn fax had genoemd) goedkoper waren dan in Italië. ‘We kopen ze zelf in Italië,’ antwoordde Du Toit. Dan moest opnieuw worden bekeken wat men zou kunnen doen.

[p. 67]

Beide heren wisselden kaartjes uit. Dirk gaf zijn nummer in Monte Carlo en zei dat Du Toit hem daar kon bellen. Ik zei: ‘Ja, via mij.’

Hierop zei Keijer: ‘Generaal, ik zeg het vlak voor u. Willem heeft zijn bijdrage geleverd. Hij moet zijn deel krijgen.’ Dat klonk zeer vertrouwenwekkend en toch had ik mijn vraagtekens. ‘Willem en ik zijn vrienden,’ aldus de generaal tegen Keijer.

We reden naar het parlementsgebouw en bekeken Pretoria vanaf de heuvel waarop het gelegen is. We lunchten in het Holiday Inn. Ik bracht hen terug naar Sandton. Ze wilden vanmiddag met een taxi door Soweto rijden.

Dirk had geadviseerd tot woensdag Du Toit niet te benaderen. ‘Het is nu aan hen iets te laten horen. Wees niet te happig.’ Ik moest geduldig zijn. Ik legde uit dat het hiaat uit Suriname me financieel had genekt. ‘Toch had je tegen Desi Bouterse moeten zeggen: oké, je hoeft me nu niet te betalen, maar als je de macht weer overneemt, ben je me dat geld verschuldigd. Je hebt vijf jaar aan die relatie met Suriname gewerkt dus je moet hem niet als vriend verliezen.’ Hij voegde nog toe: ‘Geef hem op die manier een gevoel van een ereschuld aan jou.’ Clare beaamde dat. Ik vrees dat Bouterse niet zo in elkaar zit. De zeven jaar in het navo-leger hebben de vroege programmering van een hosselende Surinaamse samenleving niet ongedaan kunnen maken. Desi is slechts teruggevallen in de slechte gewoonten van het land, waar letterlijk niemand betrouwbaar is.

6 juni 1989

Bung Karno's geboortedag, 88 jaar geleden. Ik zal Ibu Hartini Sukarno schrijven.

Een hoogtepunt in het gesprek gisteren, lijkt me, was toen Keijer tegen Du Toit zei: ‘Wat ik wil zeggen, is dat ik via het door u op te richten comité tot handelsbevordering, onder meer de Sovjetambassade in Zuid-Afrika binnen wil brengen. Dat is het eigenlijk.’ Het klonk wel erg hoogdravend en opnieuw werd ik aan de onzinpraat van Werner Verrips herinnerd, die soortgelijke wartaal kon uitkramen op een overtuigende manier. Ik ga alles in het werk stellen dat Keijer er niet in slaagt ook Zuid-Afrika voor me te verpesten.

Chris Marx, mijn uitgever in Johannesburg, heeft mijn nieuwe manuscript gelezen en zei openlijk nog geen besluit te kunnen nemen voor hij alles had gelezen in de laatste versie ‘want ik moet zeker zijn dat er niets in staat dat me mijn kop kan kosten.’ Hij zou een contract naar Nederland sturen. Geen sprake

[p. 68]

van dus. ‘Ik vertrek niet voor het getekend is,’ antwoordde ik.

Harald van Lennep had ik gevraagd om zijn vriend, de grote baas van Piek and Pay (een soort Albert Heijn), met wie hij dikwijls meevliegt in diens jet, te vragen of hij een boek of film mee zou willen financieren, kortom een subsidie voor mijn werk hier. Harald had er een balletje over opgegooid bij de vrouw en dochter van de betrokken zakenman, maar ze hadden niet gehapt.

Er arriveerde een nogal emotionele brief, als reactie om mijn brief van 24 mei, van Nthato Motlana, welke voor zichzelf spreekt.⁶¹

Lex Poslavsky had ik de koningin der aarde van Hofland gestuurd.⁶² Hij noemt Henk eigenlijk gevaarlijk met zijn toegang tot de massamedia.⁶³ Ik heb meteen professor Wagenaar maar eens geantwoord.⁶⁴

City Press komt met een commentaar over hoe apartheid de bron is van een ongekende hoeveelheid geweld. Gemiddeld kwamen er het afgelopen jaar maar liefst dertig mensen per dag om door geweld en worden veertien mensen per uur het slachtoffer van geweld. Minister Adriaan Vlok werd geciteerd die zei dat de Zuid-Afrikaan alle respect voor zijn naaste is verloren. De Zuid-Afrikaanse bevolking zal zichzelf vernietigen als ze zo doorgaan.⁶⁵

In The Weekly Mail stond een advertentie dat in Natal een ervaren journalist werd gezocht. Wie niet waagt die niet wint, dus ik heb erop geschreven. Zeker nadat ik met de betreffende hoogleraar had gesproken, die verzekerde precies iemand als mij te zoeken.

Ik belde Hendrik hierover op. ‘Hoe ben je die vacature te weet gekomen,’ vroeg hij.

‘De hand Gods,’ antwoordde ik.

61 Zie bijlage 20.

62 Haagse Post, 6 mei 1989, zie bijlage 21.

63 Zie bijlage 22.

64 Zie bijlage 23.

65 City Press, 4 juni 1989.

[p. 69]

‘Die zou ik er niet bij halen,’ zei hij met de teneur van: dat brengt ongeluk. ‘De Heer heeft het te druk met 7.000 new arrivals vanuit Peking,’ vervolgde Hendrik. ‘Je zou je vijf bisschoppen na Den Haag eigenlijk naar Peking moeten doorsturen,’ aldus zijn advies. Hij zou het prima vinden als ik me in Durban zou kunnen vestigen.

7 juni 1989

Schreef een artikel over de gedachten van Jabulani Patose, de jonge zwarte activist uit Boipatong en zond het naar Jan Greven, hoofdredacteur van Trouw.

Ik vertelde Peter dat ik in de sauna nogal ongewoon hevig had gerotzooid met een blonde hunk, luisterend naar de naam King. ‘Dan was jij zeker the Queen,’ zei hij. Hij liet overigens een briefje voor me achter dat ik nog altijd niet voldoende gedisciplineerd eet door witte broodjes te verorberen.

Casper Venter meldde de Jans Rautenbach-affaire met Stoffel van der Merwe te hebben besproken. ‘Het heeft zijn aandacht, maar hij kan zich er als minister van Informatie niet in mengen, want het is een privé-aangelegenheid tussen jou en Rautenbach.’

Ik bezocht Du Toit op de Randse Universiteit. Hij verwacht veel van het contact met Dirk Keijer, maar hij blijft bezorgd over Rautenbach. ‘They all are on our side, until they have to speak up, then they all of a sudden shut up. That also happened with Christo Landman. He was so enthusiastic about your work here. All of a sudden silence. Only Wim Pretorius is an exception,’ aldus de generaal.⁶⁶ Hij vond de positie aan de Universiteit in Natal waarop ik gesolliciteerd had niet goed genoeg. Hij zal contacten in Kaapstad aanspreken. Du Toit had gehoord dat er bezwaren waren geweest tegen mijn aanwezigheid bij de conferentie tussen Zuid-Afrika, Cuba en de ussr. Sovjetafgevaardigde Ustinov zou hebben geklaagd. Waar komen deze intriges in godsnaam vandaan? Ik heb Gerrit Olivier er nu over geschreven. Ik hoop met zijn hulp de sabotage te kunnen beëindigen.⁶⁷

Dirk Keijer belde vanuit Stellenbosch. Golfen kostte op Hawaï 100 dollar, hier maar 20 rand. Hij wil een huis kopen voor 700.000 rand en heeft al een vakantie van drie weken rond Kerstmis aan de Kaap gereserveerd.⁶⁸

66 Lang na Du Toit zou ook Wim Pretorius zich in stilzwijgen hullen.

67 Zie bijlage 24.

68 Redactie: destijds was de wisselkoers $ 1,00 = fl 2,21 = R 2,75, bron: www.fxtop.com.

[p. 70]

8 juni 1989

De brief aan Olivier houd ik nog even portefeuille.

Ik ontmoette Khehla Shubane op het Centre for Policy Studies. Hij was - zoals de traditie hier wil - te laat, maar oké. Hij was een wat Nelson Botile noemt ‘we blacks are soft’ type. Zalige uitstraling, heerlijk om naar te kijken en luisteren. Hij had deel uitgemaakt van de gewapende vleugel van het anc, was gearresteerd en zat gedetineerd op Robbeneiland. Gisteravond had hij een reünie met vijf voormalige gevangenen gehad. Ik schreef over hem in Listening to the silent majority.

[p. 71]

Ik nam Ellen Stork mee naar mijn vriend op het bureau van Binnenlandse Zaken hier in Johannesburg, Prinsloo, want zij heeft visumproblemen.⁶⁹ Zij woont nu met een journalist van The Guardian samen en heeft een zoon van hem. Ik kon de zaak in een mum van tijd regelen, plus een re-entry visum. Ze zei dat ze me onsterfelijk dankbaar was.

Ik liep tegen Tim Pike aan, de filmer met wie ik het Jans Rautenbach-project draaide. Hij vertelde bij Kowie Hamman in de Halfway House studio wel degelijk een film van achttien minuten, die ik dus eigenlijk heb gemaakt, te hebben gezien. De naam was Sanctions.

69 Ellen Elmendorp was gescheiden van ambassadeur Coen Stork, maar bleef zich veelal Stork noemen.

[p. 72]

9 juni 1989

Ik belde Du Toit met het bericht dat er wel degelijk een film van ruim een kwartier uit mijn materiaal was samengesteld. ‘We zullen nu zien,’ aldus Du Toit, ‘of mensen als jij, die recht door zee zijn, uit de tijd zijn.’ Hij was het eens dat Rautenbach ‘met allerhande foefjes’ probeerde de zaak te rekken. Bisschop Desmond Tutu is gekozen tot Harvards ‘governing board of overseers’. Een absurd besluit om een nincompoopbisschop aan de belangrijkste universiteit van de vs te verbinden. Het zegt veel over hoe de betrokken heren geïnformeerd zijn. Yale heeft de reputatie van haar universiteit reeds verbonden aan die van dominee C.F. Beyers Naudé. Modeverschijnsels.

Pieter Swanepoel krijgt over vier weken een andere post op Buitenlandse Zaken, een ramp dus, want ik ben uitstekend bij hem inwerkt. Hij had nu het hele manuscript gelezen. Hij noemde het ‘extremely controversial’ en ‘de Buthelezi's en Tshabalala's zullen je het niet in dank afnemen.’ Hij waarschuwde dat ik met het boekje ook bepaalde zwarte contacten van me zou vervreemden. Dat is spijtig.

Swanepoel merkte verder op dat het ministerie een zeker subsidie had toegekend om mijn werk mogelijk te maken. Dit zou in zwarte kringen als onzuiver kunnen worden beschouwd, waardoor men het boek niet zou willen lezen. Hij had gisteravond nog met Gerrit Olivier overlegd of het mogelijk was een compensatie te vinden voor het uitblijven van een uitgeversvoorschot op het manuscript, dat Perskor als gebruikelijk niet bereid was te verstrekken. Ook gaf hij subtiel aan dat het ministerie waarschijnlijk geen duizend exemplaren zou aankopen, als aanvankelijk gepland, want het manuscript was ‘te explosief’.

10 juni 1989

Peter kwam midden in de nacht met twee jongens thuis. Ze namen bepaald geen voorzorgen om een beetje stil te zijn, dus deed ik geen oog dicht, mede van ergernis. Maar er lag wel een verjaardagswens bij het altijd door Peter in gereedheid gebrachte koffiezetapparaat. Ik word verdomme al 64 jaar. Vroeger vond ik dat stokoud.

Minister Alatas heeft Suharto aan de United Nations Annual Population Award geholpen, als beloning voor een twintig jaar geleden begonnen programma voor gezinsplanning voor Indonesië.

Hein de Villefort du Toit zond een felicitatie en deed er een te-

[p. 73]

lefoontje overheen. Bijzonder aardig. Hij wenste me ook mondeling ‘a good future in South Africa!’

Hij had een delegatie van politiemensen uit Nederland ontmoet die de bedreiging hadden gekregen dat de reis naar Zuid-Afrika hun carrière zou schaden. Het fnv (voorheen geleid door Wim Kok) had zelfs bij vertrek een demonstratie georganiseerd.

Michail Gorbatsjov ontkent dat er een coup tegen hem is gepleegd. Hij sprak tot de 2.250 afgevaardigden van het Congres van Volksafgevaardigden en vroeg om aan dergelijke geruchten een einde te maken want er was ‘no danger of a coup or anything like that. In four years I have according to rumors already died seven times and my family was killed three times.’⁷⁰ Peet kwam vanmiddag van boodschappen doen terug met bloemen voor mij.

Gennadi Gerasimov, de Sovjetwoordvoerder, verkondigde dat het Kremlin verbaasd is over de wreedheid van het Chinese optreden op Tiananmenplein. De pot verwijt de ketel. Fucking Soviets shoot their own people whenever they like.⁷¹

70 The New York Times, 10 juni 1989.

71 Die reactie van toen is te scherp.

[p. 74]

11 juni 1989

‘De wereld’ is weer ernstig bezorgd vanwege het verlengen door P.W. Botha van de noodtoestand in Zuid-Afrika. Niet minder dan 57 Amerikaanse senatoren zonden een telegram naar Pretoria. Dat in Zimbabwe al twintig jaar de noodtoestand van kracht is, wordt rustig over het hoofd gezien. De wijze heren in Washington dc hebben nu eenmaal de pik op Pretoria. Opvallend is dat David Braun voor The Star vanuit Washington meldt dat Henry Richardson ‘an international fellow at the Joint Centre for Political Studies’ tegen The Washington Post heeft gezegd het opvallend te vinden hoe George Bush geheel andere maatstaven aanlegt tegenover Zuid-Afrika, dan nu in het geval van de moordpartij in Peking.⁷² Bush kondigde gedeeltelijke strafmaatregelen tegen China aan, terwijl de regering Reagan-Bush eigenlijk fundamenteel tegen scherpe sancties jegens Zuid-Afrika is. Henry schijnt dit inconsistent te vinden, want in Zuid-Afrika werden ook studenten door het apartheidsregime doodgeschoten in Sharpville en in Soweto. In Zuid-Afrika ging het echter om tientallen jongeren, terwijl de laatste keer dat dit gebeurde dertien jaar geleden was. Ik heb Henry hierover geschreven.

Ook The Sunday Star roert dit onderwerp aan en vraagt zich af hoe de wereld gereageerd zou hebben als hier duizend studenten waren neergeschoten.

72 Ik leerde Henry kennen toen hij zijn vader Elliot Richardson, minister van Justitie onder Nixon, naar de USSR begeleidde.

12 juni 1989

Ik kreeg een lieve brief van Eduard.⁷³ Hij was met de klm in Anchorage.

Time heeft China op de omslag, maar gaat ook in op de ontwikkelingen in Moskou. Een obscure professor uit Siberië, Alexei Kazannick, heeft zijn plaats in het Congres van Volksafgevaardigden afgestaan aan Boris Jeltsin, waarop applaus volgde en Gorbatsjov weinig anders kon doen dan in de truc toestemmen. Jeltsin speelt dus weer mee.⁷⁴

73 Zie bijlage 25.

74 Time, 5 juni 1989.

[p. 75]

13 juni 1989

De helft van de 4.000 chimpansees in Tanzania is al door stropers om zeep geholpen. Ze hebben het vooral op jonge dieren gemunt, terwijl oudere chimpansees ook om het leven komen wanneer zij hun jongen proberen te beschermen. Walgelijk. Werkelijke beschaving noemde Baudelaire het gericht doen verminderen van sporen van ‘original sin’, dus het wegwerken van de ware aard van de homo sapiens, het teniet doen van het killer instinct.

Bij de plaats Nigel is weer eens een uit de Sovjet Unie afkomstige kleefmijn onder een voertuig van de politie geplaatst en ontploft, waardoor vier zwarten van 14, 17, 18 en 20 jaar werden gewond. Dit was waar Klaas de Jonge zich mee bezighield, onder dekking van het ministerie van Buitenlandse Zaken namens Hans van den Broek.

De regering Lubbers-Van den Broek verkondigt wel meer onzin, zoals de mededeling dat de mensenrechtensituatie in Indonesië niet zou zijn verslechterd. En dus wordt er weer eens vier miljard dollar in de Indonesische economie van het illegale regime van Suharto gepompt, waarbij de Nederlandse belastingbetaler 217 miljoen verliest. Het Komitee Indonesië met Wim Wertheim aan kop protesteerde voor de zoveelste maal vergeefs. Piet Bukman heeft de iggi-Conferentie in Den Haag voorgezeten en opnieuw verdwijnen miljarden in de verkeerde zakken.

Rafaël Varga, een Nederlander die zich bezig houdt met Roemeense dissidenten, heeft van ambassadeur Coen Stork bescherming op de ambassade gekregen. Stork is hiervoor in Boekarest op het matje geroepen, maar Den Haag dekt hem. Typisch Coen. Hij houdt ervan te manoeuvreren op het scherpst van de snede. Ik zal hem echter nooit ofte nimmer het in de straten van Havana door de chauffeur van de ambassade dumpen van zijn huisdieren (als hij met verlof naar Nederland moest) vergeven.

Ik bracht de tekst van ons gesprek op het kantoor van miljonair Ephraim Tshabalala. Zijn blanke assistent, die ik al eerder had zien rondlopen, opperde dat zijn baas nu in de tachtig was en dat er in de nabije toekomst eigenlijk een gefilmd portret van de man zou moeten worden gemaakt. Iedere ochtend om 08:00 uur heeft hij een inloopspreekuur in Soweto waar mensen met hun problemen of klachten zich bij hem kunnen komen melden.

Ik sprak opnieuw een uur met de grote baas zelf, en vroeg hem naar zijn mening over een nationale Indata, waarbij ook vele

[p. 76]

anc'ers die nu nog in het buitenland zijn, naar Zuid-Afrika zouden terugkeren om over de toekomst van het land mee te spreken. Hij dacht dat een dergelijke conferentie de enige manier om tot een oplossing te komen was. ‘Dat betekent wel dat zeer veel radicale elementen en gehersenspoelde communisten Zuid-Afrika zouden binnenkomen,’ zei ik. In Listening to the silent majority tekende ik zijn gedachten op.

[p. 77]

14 juni 1989

Nieuwe tegenslag. Advocaat Henk Kruger, die beloofd had de vorige week de stukken in de zaak Jans Rautenbach te doen uitgaan, zei dat hij het er te druk voor had gehad. Ik antwoordde: ‘But you promised me to do it, I am in a hurry you know, because I have to leave for Holland.’ Tot mijn stomme verbazing antwoordde hij: ‘I will return the case to you and return the money you gave me, you just insulted me, I won't represent you.’ Ik was met stomheid geslagen. Wat een basterd. Hij is er kennelijk achter gekomen tegen wie ik aan het knokken ben en kiest het hazenpad. Het oude liedje: brand je niet aan Oltmans. Ik had misschien naar het advocatenkantoor van F.W. de Klerk moeten gaan in Vereeniging. Ik belde Du Toit. ‘Ja, maar u hebt misschien teveel opgespeeld. Dat is me bij u al eerder opgevallen. U moet geduld hebben,’ aldus de generaal. Ze hebben makkelijk kletsen. Ze weten niet dat ik als sinds 1956 de hete adem van Den Haag in de nek voel. ‘Maar generaal, ik wacht nu al drie maanden om deze zaak van de grond te krijgen,’ zei ik. Zelfs Peter zei toen hij het hoorde: ‘Willem, die Kruger staat natuurlijk onder druk om je niet te helpen.’ Ik zit opnieuw in een oorlog, zoals ook Christo Landman al liet doorschemeren maar die is zelf een schijtlaars. Ik raak weer even van slag over deze sabotage, net als vorige zomer rond deze tijd, toen het gelazer met filmer Jans Rautenbach begon. Heb Henk Kruger een briefje geschreven.⁷⁵

75 Zie bijlage 26.

15 juni 1989

Bill Faure heeft interesse om een portret te filmen van de miljonair en zakenman uit Soweto Tshabalala. Maar wie gaat de productie financieren? Zoete lieve Gerritje, dat is de eeuwige vraag. Ik belde Tshabalala het goede nieuws, maar hij wijzigde koers en zei er eerst over te willen nadenken.

Bisschop Siyolo heeft een lijstje met vijf kerkleiders uit zwarte townships opgestuurd die bereid zijn naar Holland te reizen.⁷⁶ Alfred Vierling belde trots dat hij zich had kunnen verzekeren van de medewerking van professor Erik Zürcher, de Chinaspecialist van de Universiteit van Leiden, bij het opzetten van een Chinafaculteit aan de unisa in Pretoria. Hij neemt zelf driemaal per week Chinese les en vindt het hier zo heerlijk dat hij nooit meer weg wil. Vierling is helemaal opgeleefd na al die jaren dat hij in de vernieling zat sinds hij bij de Centrum Democraten wegging en in het lieve vaderland nergens meer aan de

76 Zie bijlage 27.

[p. 78]

bak kon komen. Hij denkt niet meer aan Holland. Ik waarschuwde hem echter: ‘Ga niet op den duur in je eigen praatjes geloven, ook al ben je er een keer geweest, je weet eigenlijk niets van China.’ Hij werkt zich te pletter. Ik ben blij hem een duwtje in de rug te hebben kunnen bezorgen.

Carel Enkelaar schrijft moed te houden dat een talkshow met Xaviera Hollander nog steeds tot de mogelijkheden behoort. Hij besprak het project ook met uitgever Wim Hazeu.⁷⁷

77 Zie bijlage 28.

16 juni 1989

Ik schreef een brief aan Henk Hofland om te vertellen waar ik mee bezig ben in Zuid-Afrika. Ook heb ik voor de zoveelste maal gevraagd of hij deel vijf van de Memoires had gelezen. Ik herinnerde hem eraan dat we drie maanden geleden in Krasnapolsky zaten en hij toezegde het boek te lezen en erover te zullen schrijven. ‘Mag je niet van Wout Woltz? Wat is er aan de hand? Begrijp je dat ik er geen moer van snap? Zo zit ik gezellig met je in Kras, een beetje als vanouds (zoals ik dit graag zo willen - we do not live forever) en je doet het niet.’

Peter vond het nodig me te kapittelen meer geduld te betrachten in de omgang met Afrikaners. ‘They adopted almost black attitudes by now,’ zei hij, dit als gevolg van driehonderd jaar samenleven met een Afrikaanse meerderheid. Dit is geen Amerika. ‘Je bereikt meer met honing dan met azijn. Je moet gewoon veel geduldiger met mensen zijn dan je bent,’ aldus Peter. Iedereen heeft gemakkelijk praten, maar ik moet de eindjes aan elkaar zien te knopen.

Ik bracht een bezoek aan Alfred Vierling in zijn suite op de elfde verdieping van de unisa. Hij heeft een riant gelegen bureau. Hij is helemaal in zijn sas. Ik gun het hem volledig.

[p. 79]

Er arriveerde een brief van Wim Hazeu uit Baarn, die onder meer schrijft: ‘Niemand heeft een deugdelijke verklaring voor het niet bespreken van je Memoires.’ Hij sluit een voorstel in om lezers in te laten tekenen op deel zes.⁷⁸

78 Zie bijlage 29.

17 juni 1989

Holiday Inn, Sandton

PvdA-fractieleider Wim Kok heeft in een verkiezingstoespraak de vvd geen serieuze partner voor een coalitie genoemd. Enige tijd koerste de vvd op sociaal-liberalisme, maar nu is deze partij volgens Kok weer ‘gewoon conservatief’.⁷⁹ Zolang types als Joris Voorhoeve en Frans Weisglas in die kring het hoogste woord voeren - met hun pro-Amerikaanse geklets - blijven de ‘liberalen’ onbruikbaar.

The Star stelt in een hoofdartikel dat F.W. de Klerk ‘ill equipped’ zou zijn om het leiderschap te bieden dat Zuid-Afrika op dit moment nodig heeft. De regering zou niet bij machte zijn om haar eigen ondergang te orkestreren: ‘Yet that is the very role required to meet reality.’⁸⁰ Ik vraag me in goede gemoede af of een dergelijke kritiek enkele maanden voor de verkiezingen gerechtvaardigd is. De Klerk is nog maar heel kort bezig. Generaal Du Toit is ook zeer anti De Klerk. Ik ben er nog niet zo zeker van dat hij geen oplossingen gaat vinden. Hij schijnt Mandela snel te willen vrijlaten.

Eindelijk tijd om op dit terras te lezen. James Joyce zag op 10 juni 1904 in de Nassau Street in Dublin Nora Barnacle. Hij stevende op haar af. Het was ‘love at first sight. A single glance can take a whole person.’ Dat weet ik maar al te goed: Peter, 19 mei 1967 bij het American Hotel in Amsterdam. Brenda Maddox heeft een biografie over Nora geschreven. Bij de allereerste ontmoeting ‘she unbuttoned his trousers and according to his after account, ‘she made me a man’.’ Ik reed met Peter toen hij voor het eerst in mijn Sunbeam Tiger stapte, regelrecht naar de sauna where we hit it off instantly. De vellen hingen voor de glazen als boekweit en koek. Het was totaal raak.

George Orwells 1984 zal in de Sovjet Unie worden gepubliceerd. Het boek was niet op de eerste plaats bedoeld als een kritiek op het communisme, maar als een parabel over vormen van tirannie. Er staan natuurlijk passages in als: ‘The Party seeks power entirely for its own sake. One does not establish a

79 NRC Handelsblad, 15 juni 1989.

80 The Star, 15 mei 1989.

[p. 80]

dictatorship in order to safeguard a revolution: one makes the revolution in order to establish a dictatorship. Power is tearing the human mind to pieces and putting them together again in new shapes of our own choosing.’

Toen ik op Circle Court terugkwam, was Alfred Vierling gearriveerd. Steeds wanneer je aardig tegen hem bent, loopt hij prompt de deur plat. Hugo van Reijen, de postzegelverzamelaar, belde ook weer. Die man zal ik nooit vertrouwen. He is too good to be true. God mag weten door hoeveel spionnen ik word omringd.

Oscar Dhlomo waarschuwt dat een Indaba zoals door de regering in Pretoria voorgesteld, niet door de zwarte meerderheid mag worden verworpen, want dan zou de geweldgolf alleen maar verder toenemen.

18 juni 1989

Hillbrow

Graham Payn was dertig jaar lang de levenspartner van Noël Coward. Hij kwam als veertienjarige jongenssopraan met zijn moeder uit Durban, Zuid-Afrika naar Engeland. Noël Coward zag hem tapdansen onder het zingen van Nearer my God to Thee. De jongen werd voor verschillende producties van Coward aangenomen en zou drie decennia lang de vriend van de beroemde Brit blijven. Payn levert nu in Coward and Company tal van voor zijn vriend ongunstige anekdoten en herinneringen. Es ist eine alte Geschichte, doch bleibt sie immer neu, zou mijn vader, Heine citerend, hebben gezegd.⁸¹

De grootste delegatie uit dit land ooit is richting Lusaka vertrokken voor gesprekken met het anc. De regeringen van de vs, Canada, Denemarken en Nederland schijnen de ontmoetingen te helpen financieren. Er is al eerder een delegatie van 55 personen naar Lusaka gereisd. Nu zouden er 120 personen vertrekken. The Citizen bekritiseert deze ontwikkelingen omdat tegelijkertijd Zuid-Afrika voortdurend wordt opgeschrikt door aanslagen met granaten en mijnen van het ondergrondse anc-leger, dat de strijd motiveert met: ‘we zijn in een bevrijdingsoorlog verwikkeld.’ Het blad is van mening dat de regering in Pretoria een stokje moet steken voor de financiering van buitenaf voor reizen gericht op onderhandelingen met een organisatie die intussen dood en verderf zaait. Alles goed en wel, maar hoe moet je anders beginnen naar een wapenstilstand toe werken?⁸²

81 Richard Briers, Coward and Company, Robson Books, Londen, 1987.

82 The Citizen, 16 juni 1989.

[p. 81]

Intussen krijgt nu ook dominee Frank Chikane een eredoctoraat in Holland.

Met genoegen zie ik dat Moeketsi Shai is gekozen tot directeur van het Black Management Forum. De man verdient het in alle opzichten.

Er arriveerde een ontmoedigend schrijven van ambassadeur Hoekman uit Paramaribo.⁸³ Zonder schriftelijk bewijs kan ik dus niets beginnen met mijn claim op Suriname en Bouterse. Wagner heeft talloze pamfletten, essays, muziekkritieken, autobiografische notities en zo'n 12.000 brieven geschreven. Op 1.030 pagina's is een deel van de brieven gepubliceerd en wel in New York bij Norton & Company Selected Letters of Richard Wagner. Zoiets kan alleen nog in de vs. Het is wel alarmerend wanneer Wagner aan Liszt schrijft: ‘Think where I am living - Send me the money, even if it is from the most Jewish of Jews.’ The New York Times somt vervolgens zoveel van de onzin op die Wagner over Joden uitkraamde dat je je afvraagt of hij ze wel op een rij had. Toch schreef hij wonderlijk mooie muziek. Erich Leinsdorf eindigt zijn artikel aldus:

I recall an evening in 1956 when Ernest Jones, Freud's biographer, gave a lecture on the occasion of Freud's 100th birthday. The title was, The Nature of Genius. My host, a Freud disciple and an eminent doctor, looked at the title of the program and then around at the audience, filled with New York psychoanalysts and commented: ‘We won't find out tonight either.’
We cannot find out what genius is as long as we insist the term applies to a person. We ought to apply it only to works of genius and forget the effort to coordinate our judgments of a person and a work of genius. In one letter Wagner says of one of his own operas: ‘I find it more and more difficult to understand how I could have done such a thing.’ Is there a musician anywhere who understands how the score of Tristan and Isolde could have been written?’⁸⁴

83 Zie bijlage 30.

84 The New York Times, 15 mei 1988, Erich Leinsdorf.

19 juni 1989

Peter bezorgde me weer een rampnacht met harde muziek en luide stemmen. Om 04:15 uur hield ik het niet langer uit en stond op om te vragen of het minder kon. ‘Then wear your earplugs,’ snauwde hij.

Vanmorgen herhaalde oud-burgemeester Nelson Botile dat hij steeds meer overtuigd raakte dat aartsbisschop Desmond Tutu in het geheim onder één hoedje met Pretoria speelde. Om die reden ook zou de minister van Openbare orde, Adriaan Vlok, de udf-leider Archie Gumede hebben toegestaan deel te nemen aan komende vredesbesprekingen, op voorspraak van Tutu.

Er ging mij een licht op. We filosofeerden samen verder. Het

[p. 82]

filmen met Jans Rautenbach verliep namelijk prima, tot ik in de Kaap ontdekte hoe deze Tutu met de kerkleiders in de zwarte townships omsprong. Ik wilde hem dus met hen confronteren en door overleg consensus tussen hen tot stand brengen, waarover Rautenbach en consorten meteen in de gordijnen klommen. Dus misschien is Tutu inderdaad het beginpunt geweest van het mislukken van mijn filmplannen, omdat ik weer eens op een kern van schuinsmarcheerderij stootte, ditmaal aan de Kaap. Intussen beschouwt niet alleen Botile deze Tutu als een pest, zelfs de zakenkrant Business Day verklaarde dat Tutu het land grote schade berokkent met zijn sanctiecampagnes. Chris Marx, mijn uitgever bij Perskor liet zich zelfs ontvallen (sprekende over Tutu): ‘I want to break his neck.’ Andrej Sacharov en diens vrouw Jelena Bonner zijn in Nederland geweest, waar de Sovjetnatuurkundige in Groningen een eredoctoraat ophaalde. Hij werd door ambassadeur A.D. Tsjikvaidze van de ussr op Schiphol afgehaald en uiteraard waren persvertegenwoordigers massaal uitgelopen om een glimp van de beroemde (voor mij nog steeds beruchte) Rus op te vangen.⁸⁵ Volgens Sacharov is het nog steeds onduidelijk welke kant het met de ussr zal opgaan, een mening die ik deel.

Jan Greven van Trouw zond mijn artikel over Jabulani ongeopend, ongelezen, en onbegrepen retour.⁸⁶

Chris Marx benadrukte trouwens dat blanken in Zuid-Afrika mijn komende boekje zeker niet zullen lezen. ‘The whites who should read it,’ zei hij, ‘don't because they do not want to know. And those whites that realize what is going on, do not read it either.’ Geen van de blanken die hier al veertig jaar of meer wonen en die ik ernaar vroeg, lezen door zwarten geschreven kranten of commentaren. Ze hebben van Jon Qwelane of Sam Mabe zelfs nooit gehoord, misschien dat ze Aggrey Klaaste kennen, als hoofdredacteur van The Sowetan, maar dat is een gediplomeerde ouwehoer die straks ook wel een eredoctoraat in Nederland zal krijgen.

Newsweek pakt uit over China.⁸⁷ De Chinese autoriteiten - aldus vanmorgen een kop in The Citizen - geven de invoer van Westerse ideeën en waardensystemen de schuld van de studentenopstand. Ze kennen toch hun Marx in Peking? Marx waarschuwde dat ideeën benen hebben. Marx en Lenin behaalden succes omdat de omstandigheden in het oude Rusland op dat moment in de geschiedenis gunstig waren voor die ideeën. Ze

85 NRC Handelsblad, 16 juni 1989.

86 Zie bijlage 31.

87 Newsweek, 19 juni 1989.

[p. 83]

hadden de wind mee. Nu liggen de kaarten anders, ook in China. Nieuwe realiteiten verdringen ‘het oude denken’.

Sam Mabe trekt in The Sowetan van leer tegen het anc dictum ‘liberation first and education later’. Hoe zou het met Zuid-Afrika gaan als het de strijd tegen apartheid zou winnen, en er vervolgens geen behoorlijk opgeleide mensen zijn om de verworden vrijheid te hanteren? Wanneer men naar deze anc slagzin luistert wordt immers ‘the fabric of society’ bij voorbaat vernield. Mabe zou willen dat jongeren juist wordt voorgehouden dat ‘education is the key to empowerment and selfrule for blacks.’ Sam Mabe is een moedig man.

21 juni 1989

Mams verjaardag

Ik ontmoette om 09:00 uur advocaat Barend van der Hoven bij het kantoor Rooth & Wessels in Pretoria. Hij is de jurist die de zaak Jans Rautenbach gaat oplossen. Ik moest natuurlijk weer eerst 600 rand betalen. Morgen zetten we het gesprek voort. Dit is de derde advocaat die Du Toit voor me opsnorde, maar het ziet ernaar uit dat deze man echt tegen Rautenbach in het veld durft te treden.

Er worden nog altijd kinderen op boerderijen in Transvaal ingezet, die twee rand per week verdienen. Thembe Molefe van The Sowetan constateerde dat op 60 kilometer afstand van de rijkste stad in Afrika, Johannesburg, boerenknechten werken voor 60 rand per maand. Anglo-American betaalt haar arbeiders 120 tot 300 rand per maand. Vrouwen die in de huizen van de boeren werken, verdienen 20 rand per maand. Dit zijn middeleeuwse toestanden.

Time schrijft ook over China.⁸⁸ Seweryn Bialer van de Columbia University stelt dat Marx en Lenin gedeeltelijk gelijk hadden. ‘Ideas, once they capture the minds of people, become a material force,’ die dan een alliantie aangaan met de lokale intellectuelen. Zo ontstond dan de kracht van de arbeidersklasse in bondgenootschap met de intellectuele klasse. Maar na 72 jaar marxisme-leninisme zijn de belangen van sociale, economische en politieke belangen van de verschillende groeperingen uit elkaar gegroeid en vandaar dat de poppen aan het dansen zijn,

88 Time, 19 juni 1989.

[p. 84]

eerst in Moskou en nu begint het gelazer in Peking. Zo zal het inderdaad ongeveer zijn.

Wim Klinkenberg stuurde me een pagina uit nrc Handelsblad van 17 juni 1989, waarin Henk Hofland de tweede aflevering schrijft van zijn professionele biografie. bijna iedereen die chef of hoger was, was collaborateur in de halve waarheid, aldus meldt de kop boven zijn artikel. Het is inderdaad opvallend dat Hofland allerhande mensen leerde kennen in Amsterdam, en één voor één noemt, terwijl ik ook in die tijd tot 1950 vanuit New York en daarna ter plekke in Amsterdam deel uitmaakte van Henks vriendenkring. Nu, anno 1989, doet hij alsof ik toen niet bestond. Ik heb hem opnieuw geschreven met de vraag: waarom?

In Iran zijn 647 handelaren opgehangen, waaronder vrouwen, die verdovende middelen op de markt brachten. De executies vonden in zes steden van het land plaats. Dat gebeurt op gezag van een ‘kerk’ op enkele uren vliegen van Amsterdam, waar bepaald een geheel ander drugsbeleid geldt.

Stendhal schrijft dat hij op 8 oktober 1810 naar een uitvoering van Mozarts Figaro was geweest en er de volgende dag maagpijn aan overhield. Kan zoiets? Het lezen van Stendhal is vergelijkbaar met naar parels vissen: 95 procent van zijn dagboek interesseert me geen bal. Zal het later met mijn dagboek ook zo gaan?

Op 17 maart 1811 schrijft hij: ‘Je n'ai pas écrit depuis le 15 janvier par paresse et parce que je n'ai pas le temps de rendre mes tableaux ressemblants.’

22 juni 1989

Pretoria

Heb vanmorgen met de advocaten Van der Hoven en Berghtuin een sommatie tot betaling opgesteld voor een totaal van 112.500 rand aan filmer Jans Rautenbach. Zij waren ervan overtuigd dat de media op de zaak zouden springen.⁸⁹

Ik sprak met Sovjetspecialist Jan du Plessis, die net als ik kritisch staat tegenover de inzichten van professor Philip Nel in Stellenbosch. Jan is overtuigd dat Gorbatsjov tot zijn perestrojka werd gedwongen omdat de Sovjeteconomie in zak en as was.

89 Dit zou in het geheel niet gebeuren.

[p. 85]

De rede voor de vn achtte hij vooral belangrijk omdat Gorbatsjov de ‘de-idealization of Soviet foreign policy’ had aangekondigd. De ussr heeft subversieve activiteiten afgezworen, wat uiterst belangrijk is voor Pretoria. ‘If they act on it, we have a new ball game indeed,’ zei hij. Het zou immers betekenen dat Moskou de gewapende strijd niet langer steunde of zou helpen bevorderen. Intussen komen uit de vs geluiden zoals van het Trans Africa Institute, dat de vs in Zuid-Afrika militair zouden moeten interveniëren. Du Plessis is overtuigd dat wanneer Gorby al zijn plannen uitvoert, hij het Sovjetimperium verliest. ‘Weet je dat de heren in Moskou nu wapens aanbieden tegen een vaste prijs?’ Ook wees hij erop dat de veranderingen in Peking een ‘grass roots movement’ zijn, terwijl de zaak in Moskou ‘from the top down’ wordt veranderd.

Jeltsin heeft in gesprek met Fred Coleman gezegd dat de hervormingen van Gorbatsjov te traag zijn. Hij, Boris, staat voor democratisering, sociale rechtvaardigheid en het opvoeren van de levensstandaard voor alle mensen. Hij hoopt dat Jegor Ligatsjov aan invloed zal inboeten en hij noemt zijn verhouding tot Gorbatsjov ‘since 1987 improved’. Op de vraag of Gorbatsjov achter zijn politieke problemen kan hebben gezeten, geeft Jeltsin een opzienbarend antwoord. ‘Ask the cia to investigate that.’⁹⁰

90 Newsweek, 19 juni 1989. Opmerkelijk. Later zouden vier ClA-adviseurs naast het kantoor van Jeltsins dochter worden gestationeerd.

23 juni 1989

Hillbrow

Het Britse blad Intelligence Digest meldde dat het anc plannen zou hebben ontwikkeld om Nelson Mandela, indien hij zou worden vrijgelaten, om het leven te brengen. Men zou een permanente martelaar van hem willen maken.⁹¹

Om 08:00 uur ontmoette ik Nelson Botile voor het ontbijt in het Sun Hotel. Hij is druk met het organiseren van een nieuwe groep Amerikaanse en Zuid-Afrikaanse zwarten, die zich verzetten tegen de internationale sancties. Hij schijnt financiële problemen te hebben. ‘I am looking for a job,’ aldus de oudburgemeester van Soweto. Er waren bommen geplaatst bij het huis van miljonair Tshabalala en de huidige burgemeester van Soweto, Sam Mkhwanazi.

Later kwam de huurling Don X. bij ons zitten. Hij herhaalde: ‘De enige manier om bisschop Tutu kwijt te raken, is om een vliegtuig te laten verongelukken en terrorisme de schuld te ge-

91 The Citizen, 16 juni 1989.

[p. 86]

ven.’ Tutu zou negen huizen hebben plus een flat in Londen en als laatste aanwinst een huis van 500.000 dollar in Florida. Alan Boesak was een communist. De reizende geestelijken hadden in de vs toch maar 100 miljoen dollar opgehaald.

Don vertelde vanaf de stoel waar hij op zat minstens drie wapenhandelaren te kunnen zien zitten. Het was de cia die alle problemen in Afrika opzettelijk veroorzaakte, opdat mensen elkaar te lijf gaan en de Amerikanen gaan met de buit aan de haal. Michael, mijn vriend uit KaNgwane kwam langs en zag er aantrekkelijk uit in een witte trui. Peter nam hem mee naar de sportschool.

Alfred Vierling heeft met behulp van de journalist Otto Krause - bij wie generaal Du Toit me introduceerde - 300.000 rand losgepeuterd van Anglo-American om zijn China Instituut bij unisa van de grond te krijgen.

24 juni 1989

Mijn vader zou vandaag 95 jaar zijn geworden.

Vandaag was ook Freddy Heath jarig.⁹² Wie zou aan hem denken vandaag? Misschien Alicia Allez, zijn zuster in Parijs.

Wonderlijk. Leden van de anc schieten elkaar in Lusaka bij onderlinge twisten dood. Tony Stirling meldt vandaag zeven doden.

Er zijn spanningen tussen Peter en mij, maar de werkelijke oorzaak hiervan is Edwin, dus ik laat het rusten.⁹³

Nadat zionistische kolonisten zich op de Westelijke Jordaanoever hebben gevestigd, kwamen 21 Israëliërs om het leven en 524 Palestijnen. Hoogleraren van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem, staatsveiligheidsfunctionarissen en anderen hebben de hysterie van sommige Israëlische politici en de commandant van de Israëlische politie bekritiseerd. Er wordt gewaarschuwd dat Israël naar een burgeroorlog toe zou drijven. ‘Jews are hysterical people, that is the problem’, aldus professor Ehud Sprinzak.⁹⁴

Ik bezocht Christo Landman thuis in Pretoria. Hij was zojuist terug uit de vs en Nederland. Hij vindt Don X., de mysterieuze huurling in het Sun Hotel ook maar niks en adviseerde naar de politie te gaan. Maar je weet niet in wat voor ellende je dan weer verwikkeld raakt. Hij schijnt nog niet overtuigd dat F.W. de Klerk staatspresident wordt. Hij lijkt Barend du Plessis ook als serieuze kandidaat te zien.

92 Mijn beste vriend op Yale in 1948.

93 Anders wordt gezegd dat ik er in mijn Memoires niet over wil spreken.

94 The Citizen, 23 juni 1989.

[p. 87]

Generaal du Toit opperde dat we - hij en ik met Dirk Keijer - als adviseurs moesten werken ‘want in Suriname heb je er ook naast gezeten.’ Hij loopt kennelijk met de gedachte rond de Sovjetcontacten op een zakelijke basis op te zetten en een eigen clubje te vormen.

Peter was om 02:00 uur thuis en kwam aan mijn bed nog een praatje maken. Wanneer ik dan naar hem kijk, zie ik hem nog altijd als jongetje van twintig of meer jaar geleden, of zelfs als klein jongetje boven voor het raam, wachtend op de thuiskomst van zijn moeder.

25 juni 1989

De bloemen die Peter mij voor mijn verjaardag gaf, zijn nog steeds mooi. Ongelofelijk.

Dineerde gisteravond bij Ellen Elmendorp - en haar huidige echtgenoot, David Beresford van The Guardian.

Vanmorgen was ik in het Funda Centre in Soweto. Hier werd het jaarlijkse seminar gehouden van de African Writers’ Association. Ik ontmoette een bijzondere jongen, Themba Madikane. Afgezien van het feit dat hij een beauty is, heeft hij acht jaar in de vs gewoond en is dus een ruim ‘bijgeschaafde’ zwarte kerel met een geheel ander referentiekader dan van zijn huidige omgeving. Hij woont in een flat vlak bij ons op Circle Court.

Alfred Vierling had ik ermee naartoe genomen en als gewoonlijk waren wij de enige twee ‘witgezichten’ op deze bijeenkomst. Er werden weer de gebruikelijke gedichten voorgedragen, die me soms ontroerden, ook als je niet begreep waar het over ging. Gedichten kunnen je als muziek raken. Een vrouw vertelde op zachte toon, en ik raakte ervan tot tranen geroerd. Je kunt alleen maar van deze mensen houden. Peter en Edwin missen eigenlijk heel veel van wat om hen heen gebeurt. Peter zit in het zog van Edwin. Hij is een Afrikaner in hart en nieren, en net als de meeste Afrikaners sluit hij zijn ogen voor de wereld waarin hij leeft.

Ik lunchte met Margot Goudriaan en Rein Snoeck Henkemans, haar echtgenoot, in het Carlton Centre. Margot is een schat. Veel herinneringen aan onze klas op het Baarns Lyceum wist zij weer op te roepen.

Peter voelt zich niet goed, verkouden. Ik wilde naar The Age of Anxiety van Leonard Bernstein luisteren, met een pianosolo gespeeld door Zimerman, gevolgd door een Chopinprogramma met Mora Lympany, maar Peter vond het maar saai. Toen hij het een tweede keer zei, heb ik het afgezet. Op Amerbos was

[p. 88]

dit vroeger heel anders. Hij wordt in alle opzichten meegezogen door Edwin van Wijk. Dat is jammer en voor mij onherkenbaar. Ben maar naar bed gegaan.

26 juni 1989

Ik vond gisteren in het Funda Centre een boekje getiteld: Decolonising the Mind.⁹⁵ De schrijver vroeg zich af: ‘What was the colonialist imposition of a foreign language doing to us children? The most important area of colonial domination was the mental universe of the colonised, the control, through culture, of how people perceived themselves and their relationship to the world.’ Ik vrees dat Ngũgĩ uit Kenia de klok heeft horen luiden en de klepel niet weet te hangen, want de vraag hoe neuronen dan wel te decoderen, daar komt hij niet aan toe.

Bij Ellen Elmendorp ontmoette ik Anthony Robinson, correspondent van de Financial Times uit Londen. Hij noemde The Sowetan ‘a shit paper’. Dat mag vergeleken bij zijn krant waar zijn, maar het is de enige krant waarover de zwarte meerderheid dagelijks beschikt. Zij wordt tenminste door zwarten samengesteld en is authentiek. Daar ligt de waarde van de The Sowetan die ik dagelijks lees en die iedere blanke Zuid-Afrikaan iedere dag zou moeten lezen (om over buitenlandse correspondenten maar niet te spreken). Ik las zojuist het commentaar van Sam Mabe over hoe noodzakelijk de eenheid onder alle zwarten is, wil men het land ooit met succes kunnen ombouwen van een blanke kolonie naar een zwarte republiek.⁹⁶

Deze zwarte liedjeszanger en musicus Isaac Matobele - een Zuid-Afrikaanse Wim Hogenkamp - wil ik nog interviewen voor mijn komende boek. Volgens Black Enterprise is hij hier zeer succesvol. Zijn album Thihiso is een hit.

Vertelde Peter dat Wim Klinkenberg zelfs viel over het feit dat Hofland doet of ik nooit in zijn leven heb bestaan. ‘Die man is niet goed,’ zei hij, ‘dat heb ik je altijd al gezegd. Hij heeft een haat-liefdeverhouding met jou.’ Dit is overigens wederzijds.

95 Ngũgĩ wa Thiong'o, Decolinising the Mind: the Politics of Language in African Literature, James Currey, 1986.

96 The Sowetan, 7 juni 1989.

[p. 89]

27 juni 1989

Wat ik wilde is gelukt. Dit volgens het oud-Javaanse recept van musjawarah en mufakat. Willie Ramoshaba, computerdeskundige Moeketsi Shai, Tony Robinson en ik kwamen voor de lunch in het Carlton bijeen. De beide zwarte gasten waren natuurlijk niet op tijd, maar de bijeenkomst werd super. De afspraak was om 13:00 uur dus Robinson en ik waren aanwezig. Ramoshaba kwam om 13:30, Shai om 13:50 uur. Willy raakte in gesprek met Tony en vertelde hem zijn levensverhaal. Ik wist niet dat hij een Sotho was. Hij onderstreepte zelf een middenpositie in de strijd voor onafhankelijkheid voor zwarten in te nemen en was juist teruggekeerd uit Malawi, als het hoofd van een handelsdelegatie van 94 man.

Wat me opviel bij het verhaal dat Moeketsi Shai afstak, was dat volgens hem vrijheidsbeperkingen over de hele linie, tot en met de geest, hun invloed deden gelden. ‘We are so much ahead of Malawi in South-Africa,’ zei ook Willy, ‘but they still laugh at us because basically we are still subjugated.’ Beide zwarten verdedigden de stelling: ‘Our country lives in a historical vacuum, because there is no direction.’ Robinson zei: ‘Well, remember Henry Kissinger's dictum: knowledge is power.’

Ze spraken over hoe moeilijk het was een toekomst voor het land uit te stippelen, omdat ‘we suffer from historical deprivation. The future should be defined on the basis of the past and our black roots.’

‘Which reminds me of a dinner in Moscow,’ haakte Robinson aan, ‘when I walked home with a Jewish psychiatrist, whom I asked what he considered a classic Soviet illness. ‘Schizophrenia’, he shot back. Here it is the same, how many strained faces you see, all around hangs an appalling sense of doom. Nobody has a clear vision for 5, 10 or 20 years. Everybody lives this uncertainty. It represents a terrible drain on the nerves. People have a sense that nobody is in control. Old certainties are gone. There are too many variables.’

Bij thuiskomst lag er een brief van Frits van Eeden.

28 juni 1989

Luchthaven Jan Smuts

Op weg naar Kaapstad.

Gisteravond heb ik voor de groep van generaal Hein de Villefort du Toit, ongeveer twintig personen, gesproken. Het heeft met vragen en discussie mee bijna twee uur geduurd.

De advertenties in de kranten worden steeds meer multiraciaal.

[p. 90]

Ik lees weer een juweeltje van Charles Krauthammer over Disorders of Memory.⁹⁷ ‘We children of the electronic age, suffer differently. Forgetting is all we do.’ Ons geheugen wordt door de overvloed aan informatie naar de knoppen gebombardeerd. Newsweek schreef al eerder over ‘dead-end kids’.⁹⁸ In Mexico Stad bevinden zich 1,8 miljoen straatkinderen, in Rio de Janeiro 2,8 miljoen. Ondanks al het schelden op Cuba, een dergelijk verschijnsel is in Havana nagenoeg onbekend.

Time publiceerde over violent kids in de vs.⁹⁹ Werkloosheid onder jongeren loopt in Amerika veelal tot 40 procent op. Voor een paar miljoen Amerikaanse kinderen begint het geweld al thuis met het in elkaar ranselen door ouders of andere vormen van misbruik. Kinderen opvoeden blijft een delicate affaire. Heb me er nooit aan willen wagen.

97 Time, 3 juli 1989.

98 Newsweek, 1 mei 1989.

99 Time, 12 juni 1989.

29 juni 1989

Kaapstad

Broer Hendrik haalde me van het vliegveld, gekleed in drie truien, vanwege ‘de kou’. We dineerden samen. Hij vond dat onze moeder ‘veel intelligenter’ was dan onze vader ‘die eigenlijk als een wees is opgegroeid.’ Dat was wel waar, in die zin dat vader door de breuk in het huwelijk tussen grootvader Willem Oltmans en grootmoeder Jacoba Klink, hij al op jeugdige leeftijd naar de hbs in Nijmegen werd gestuurd, daarna in Delft studeerde en nooit echt een ouderlijk huis heeft gekend. Grootvader woonde te Semarang rond 1910 samen met de jonge Javaanse Sima Sastro Pawiro en kreeg twee kinderen bij haar, Wim en Corrie Verhelst. Broer Hendrik zei niet te begrijpen dat we niet meer op onze vader leken en eigenlijk zo zeer van hem verschilden. Broer Theo leek volgens hem nog het meeste op hem, wat waar is. ‘Precies alsof je een ganzenei onder een kip legt,’ aldus Hendrik, ‘dan kijkt de kip heel gek uit zijn ogen als het kuiken gaat zwemmen.’

Hij vertelde dat toen hij in Kaapstad zijn eerste winkel van Elna naaimachines opende, onze vader was komen kijken, maar

[p. 91]

nooit was binnengestapt. ‘Nooit had iemand in onze familie een winkel gehad, dus hij kon niet begrijpen dat ik dit deed.’ Het was ook een feit dat vader altijd zeer begaan was met wat ‘men’ mogelijk over ons zou kunnen zeggen, wat eigenlijk weer een logisch gevolg was van het schandaal indertijd te Semarang, toen mijn grootvader zijn Hollandse vrouw inruilde voor een Javaanse, die overigens een toegewijde schat was, tot aan zijn dood. Hendrik had op De Horst geconstateerd dat er een totaal gebrek aan communicatie was tussen onze ouders en ons. Daarom was hij vertrokken en wel zo ver mogelijk weg, naar Kaapstad. Het was natuurlijk veel meer: ook een totaal gebrek aan uiting van affectie. Zo vond ik zelf mijn redding bij de familie Van Dijk in Baarn en daarna bij mejuffrouw Buringh Boekhoudt.

Broer Hendrik was overigens na rijp beraad tot de conclusie gekomen dat Philip Nel te Stellenbosch het toch bij het juiste eind had. Henk: ‘The West (whites) want to destroy us in South-Africa, like they have done in Angola, Mozambique and everywhere else in Africa. They want to force us to fraternize and sit in parliament with blacks. They do not do so themselves, of course. Perhaps the East-European whites, the Russians, will save us. They are perhaps not so bad after all. At least there will be law and order. The Soviet whites are the only whites accepted by black Africa. Sure, we will have a black President, but he will be a Communist. He will tow de Marxist line. Soviets never fraternize with blacks themselves. The ussr might be indeed our salvation.’

Ik kon mijn oren niet geloven. Henk en Theo gingen in 1948 naar Zuid-Afrika (per auto), juist omdat zij overtuigd waren dat de Sovjets uiteindelijk ook West-Europa zouden bezetten. In die tijd werd de navo opgericht. Wat hij nu zei, was een totale volte-face met ‘de vlucht’ van 1948 om reden van het Sovjetgevaar, gekoppeld aan de algemene situatie op De Horst. Ik probeerde Henk te overtuigen dat hij gebrek aan warmte en begrip in ons ouderlijk huis vooral in de context diende te plaatsen van de jeugd van onze beide ouders, die tenslotte beiden uit gescheiden gezinnen kwamen, zelf ouders waren geworden en zich een dure eed hadden gezworen dat tussen hen nooit ofte nimmer een breuk zou komen zoals dit bij hun ouders was geschied. In dit opzicht begrijp ik uitstekend waarom op De Horst de sfeer zo rationeel en koel was en waarom er voor ons als kinderen zoveel aan ontbrak. Je kunt iemand die niet over muzikaliteit beschikt ook geen piano-onderwijs geven, want succes zit er niet in. Onze ouders gaven naar hun

[p. 92]

beste weten alles wat zij te geven hadden, ook in materiële zin. Echter op het gebied van affectie hadden zij zelf een geschiedenis te verwerken gekregen, waardoor zij daar problemen mee hadden. Broer Hendrik - en Theo wellicht in nog sterkere mate - kunnen dit niet vergeven en vergeten. Ik kan het natuurlijk ook niet vergeten, maar ik begrijp het helemaal. Dus herinner ik me liever de positieve kanten van onze jeugd op De Horst.

Het regent pijpestelen.

Admiraal William Crowe was elf dagen in de ussr en zei: ‘I understand now emotionally what I understood intellectually before.’

President P.W. Botha heeft een bezoekende minister uit het West-Duitse kabinet toegeroepen dat hij zijn kritiek op apartheid moet matigen daar hij zelf uit een land komt met een naziverleden.¹⁰⁰

Ik ontmoette mijn vrienden, de kerkleiders uit Crossroads, aartsbisschop Mhambi, bisschop Thomas Siyolo en dominee S.G. Mnyaka. Ik heb prompt iets afschuwelijks ontdekt. Ik vroeg namelijk langs mijn neus hoe het met hun kantoortje in Crossroads was, waar we vorig jaar op een zomeravond bijeen waren gekomen. Het was nota bene met bulldozers van de gemeente met de grond gelijk gemaakt. Hun bezittingen, briefpapier, administratie, alles was weggehaald. Zij verkeerden totaal in het duister wat ermee was gebeurd. Laat staan dat zij begrepen waarom dit was gedaan. Ricky Hasenfus van het gemeentebestuur van Crossroads wilde niets zeggen. Zijn assistent, de Griek, is met de noorderzon vertrokken. De kerkleiders hadden naar minister Chris Heunis geschreven, die had geantwoord de zaak te zullen onderzoeken. Daarop volgde doodse stilte. Ik was razend.

Ik vertelde wat burgemeester Kolisang in Sebokeng was overkomen en wat zwarten daar hadden uit te staan met de Transvaal Provincial Administration. Ze antwoordden dat zich hier soortgelijke wantoestanden voordeden. Er zijn duidelijk krachten in dit land, waar Jans Rautenbach toe schijnt te behoren, ‘that get away with murder’. Ik staarde naar de drie heren uit Crossroads die mij waren komen opzoeken en dacht: ze zijn arm, hebben geen geld, geen macht en zijn aan de heidenen overgeleverd. Bovendien, waarom werd ik door de staf van Rautenbach naar de Western Cape Council of Churches gebracht? Ze hadden op hun vingers kunnen natellen dat ik ver-

100 Cape Times, 29 juni 1989.

[p. 93]

der zou kijken dan mijn neus lang is, en zou uitzoeken waarom niemand ooit eerder van hen had gehoord vanwege de grote bek van mijnheer Tutu.

We spraken in mijn hotelkamer. Bisschop Siyolo zat naast me op bed en zei een gebed voor ze vertrokken, waarin hij God dankte dat ik hun vriend was. Ik liep met ze mee naar hun auto. Ik zegde toe er werk van te zullen maken en hen niet in hun rampspoed te laten zitten.

30 juni 1989

George Bush heeft de smeerlap Mobutu uit Zaire als een serieus staatshoofd ontvangen. Geen wonder, de oud-cia-baas met een cia-loopjongen, die eerst Patrice Lumumba moest helpen elimineren (al was het Moise Tshombe die de moord liet uitvoeren) en vervolgens Zaire zou leegroven in naam van Washington, dat vanzelfsprekend ook een graantje meepikte. Bush gebruikt Mobutu bovendien in Angola.

Ik heb pech. Het is koud en het regent aan de Kaap, terwijl het in Johannesburg stralend weer is.

Luchthaven D.F. Malan

Hoe De Klerk, denkt Mandela vrij te kunnen laten en de apartheidswetgeving in stand te kunnen houden, is me een raadsel. Hij zegt dat het schrappen ervan tot chaos zou leiden, en liet zich buitengewoon hard tegenover de staatspresident P.W. Botha uit en zei gewoon dat deze niet meer actief is in de politiek. Constitutioneel is Botha nog steeds de man die uiteindelijk de dienst uitmaakt maar De Klerk lijkt bezig de macht te grijpen.¹⁰¹

Minister Stoffel van de Merwe maakte de nieuwe plannen van de Nationale Partij bekend, welke erop neerkomen dat wordt voorzien in onderhandelingen en de geleidelijke deelname van zwarten aan de regering van het land. De conservatieven hebben al geroepen dat dit zal leiden tot een zwarte meerderheidsregering. Dus dan kunnen de beperkende wetten ook niet worden gehandhaafd. Dit land bevindt zich al in een overgangsfase dankzij De Klerk en de zijnen.

Broer Hendrik bracht me naar het vliegveld en typeerde Nelson Mandela als ‘just another black basterd, who means nothing. He received through due process of law a life sentence. I know blacks, Wim. I worked with them in my company. When Piet Retief came to negotiate with Chaka Zulu, he came un-

101 Cape Times, 30 juni 1989.

[p. 94]

armed. The Zulus ripped his guts open en brought an assegaai up his ass and crutch. That was supposed to be the first Indaba. Blacks are traitors today, as they were then. If they take over, they assume the country will run by itself, as it did before. Of course, it will not and the end result will be the same as all over Africa. All blacks do is sit on their ass, smoke dagga and let the women do the work.’

1 juli 1989

Hillbrow

Vanmorgen gooiden zwarten van een hoge verdieping twee vuilniszakken op straat, die me weliswaar misten, maar het glas vloog me om de oren. Een politieman ging naar de betreffende verdieping en liet ze de troep zelf opruimen. ‘Fucking kaffirs,’ merkten voorbijlopende blanken op.¹⁰²

Ambassadeur Frank Quint van Zuid-Afrika in Den Haag is hier terug. Hij wordt opgevolgd door Albert Nothnagel.

Chief Mangosuthu Buthelezi heeft voor de zoveelste maal benadrukt dat De Klerk nu snel met de zwarte meerderheid zal moeten gaan onderhandelen.¹⁰³

Time refereert aan Winnie Mandela weer als ‘de moeder van de natie’ die na de geruchtmakende affaire van de vermoorde Stompie Mokhetsi van de aardbodem lijkt verdwenen. Niemand heeft haar meer gezien. Kwaad geweten. Op een muur in Johannesburg staat geschreven: ‘Release Nelson, hang Winnie.’¹⁰⁴

102 Tien jaar later woonden in Hillbrow vrijwel alleen nog zwarten.

103 The Citizen, 1 juli 1989.

104 Time, 3 juli 1989.

2 juli 1989

Er lag een bedankje van Edwin.¹⁰⁵

Schreef een voorwoord voor mijn nieuwe boek.

De City Press noemt Samuel Kolisang ‘a shady mayor’. Mijn goede vriend schijnt nu toch definitief als burgemeester gewipt te zijn. Hij zou 23.000 rand hebben verduisterd. Een trumped up charge? Hij zal wel niet meer terugkomen. De intriges in de townships zijn niet van de lucht.¹⁰⁶ Dit weekblad voor en door zwarten, refereert aan de meest recente gesprekken van 120 Zuid-Afrikanen in Lusaka met president Oliver Tambo en vicepresident Albertina Sisulu van het anc en is van mening dat nu ook De Klerk met hen zou moeten spreken.

105 Zie bijlage 32.

106 City Press, 2 juli 1989, zie bijlage 33.

[p. 95]

The Citizen wijst erop dat Hein Grosskopf (25), de Afrikaner die voor het anc een bomaanslag in Krugersdorp pleegde waarbij drie mensen om het leven kwamen en 26 werden gewond, onder de blanke reizigers naar Lusaka heeft gezeten. Het blad bekritiseert daarom de medereizigers van Grosskopf en herhaalt het regeringsstandpunt dat pas dan serieuze onderhandelingen kunnen beginnen, wanneer de anc terreurdaden stoppen. Grosskopf en co. zijn van mening dat zonder bommen tot ontploffing te brengen, Pretoria nooit aan de onderhandelingstafel zal gaan zitten. Toch maakt het nu waarschijnlijk een belangrijk verschil dat F.W. de Klerk op de onderhandelingslijn zit, en kunnen bommen inderdaad achterwege blijven.¹⁰⁷

Steeds realiseer ik me dat ik bitter weinig van de geschiedenis van Zuid-Afrika weet. The Boer War van Thomas Pakenham is eigenlijk het minimale wat je gelezen moet hebben voor je in het toestel naar Johannesburg stapt.¹⁰⁸

107 The Citizen, 1 juli 1989.

108 Thomas Pakenham, The Boer War, Jonathan Ball Publishers, Johannesburg, 1979.

3 juli 1989

Pretoria

Schitterend weer. Al vroeg per auto naar Pretoria.

Nelson Botile heeft het manuscript gelezen en zei: ‘You should have been paid for this book. You analyzed me beautifully. I said to myself, Willem is a born psychologist or a prophet.’ Hij waarschuwde dat er veel kritiek op het boek zal komen. ‘But you wrote the truth. I was amazed at the people you approached for your manuscript. When I read about advocate Pitje, I said to myself: even him.’ Nelson vindt dat ik zelfs nog meer interviews zou moeten toevoegen.

Ik ontmoette Gerrit Olivier in Burocadia. ‘Yes, I do like your book, but I do not want to get into trouble with the army or the police, because when they find out I got you here and gave you some support to do the work, I will be in trouble.’ Zijn staf had dus het manuscript uitgezeefd en een aantal passages - in Oranje inkt gemerkt - waren uit de tekst verdwenen. Het waren er niet al te veel. Ik beschouw ze ook niet als essentieel. Ik moet er rekening mee houden dat deze regering tenslotte met een vorm van burgeroorlog zit opgescheept. Waar het om gaat, is dat het boek uitkomt en snel. Hij ging akkoord dat Chris Marx van Perskor hem telefoneerde. Buitenlandse Zaken was bereid advertenties voor het boek te financieren in de vs en in Nederland.

[p. 96]

Hij vertelde dat hij mijn voorstel om oud-burgemeester Nelson Botile met andere burgemeesters naar Holland te laten reizen ‘excellent’ vond. Hij had het project doorgegeven aan Marc Burger in Union Building, die regelrecht verantwoording verschuldigd is aan de staatspresident. ‘You see,’ aldus Olivier, ‘Marc Burger deals with the sanctions matters. We have divided our tasks not to double them.’ Theo Albrecht moest de ontmoeting regelen. Ik zie dus morgen zowel ambassadeur Nothnagel als Marc Burger. Ik zal een kopie van mijn boek aan Burger geven, met een briefje bestemd voor P.W. Botha.

Om 11:00 uur ontmoette ik de vicepresident van unisa, professor F. van den Bogaerde, tevens Vice-Principal voor Onderzoek. Het begon wat stroef maar na anderhalf uur waren we op een redelijk communicatief niveau beland. Hij uitte zich kritisch ten opzichte van president Botha omdat deze de bezoekende minister van Arbeid uit Bonn, Norbert Blüm de mantel had uitgeveegd, wat ik juist uitstekend vond. Ik trok er enige tijd voor uit om hem duidelijk te maken waarom deze Duitse versie van Jan Pronk beter zijn mond had kunnen houden.

We belandden onvermijdelijk bij Alfred Vierling voor wie ik een zo geïnspireerd mogelijk betoog hield. Maar hij gaf te kennen met hem in zijn maag te zitten. Alfred kon geen behoorlijk Engels stuk schrijven dus had hij verzocht het nu maar in het Nederlands te doen. Hij vindt Vierling bombastisch, onzakelijk, niet hard genoeg, maar wel een aardige jongen. Hij liep in versleten jeans, wat een probleem was op de universiteit, en ‘is hij homoseksueel?’ Ik antwoordde: ‘Geen idee, het speelt geen rol in onze vriendschap en wat doet het ertoe?’ Van den Bogaerde besefte dat ontslag vreselijke gevolgen zou hebben voor hem. Ik praatte als brugman hem voor unisa te behouden, misschien in een andere positie dan de huidige. Ik ben met Alfreds lot begaan.

Verslaggevers S'Bu Mngadi en Sophie Tema constateerden dat er in de townships onder de ‘comrades’ van de anc een ware mandraxplaag heerst. ‘Mandrax is packed in capsules known as ‘cockroaches’. These capsules consists of mandrax buttons that are crushed, mixed with dagga en smoked in a broken bottle neck.’¹⁰⁹ Ze kosten tussen de 15 en 25 rand. Volgens de krant worden de drugs opzettelijk (door wie wordt niet omschreven) verspreid onder de aanhangers van het anc.¹¹⁰

109 Redactie: Het kalmeringsmiddel Mandrax of Methaqualon werd in Zuid-Afrika gemengd met marijuana (dagga) en tabak, en gerookt.

110 City Press, 2 juli 1989.

[p. 97]

4 juli 1989

Ik heb ruim een uur gesproken met Marc Burger directeur bij Buitenlandse Zaken en diens naaste medewerker Mike Basson.

Zij hebben me meer dan hartelijk ontvangen. De boodschap was: ‘We are with you and what you are doing. We support you.’ Maar, zo werd benadrukt, we werken uiteraard in ‘full confidence’ met u. Ze wilden achter de schermen wel meewerken dat ik een financieel steuntje in de rug zou krijgen om wat ik me had voorgenomen ook uit te kunnen voeren. Uiteindelijk gaat het om mijn primaire taak: informatie te verstrekken over de actuele realiteit in Zuid-Afrika. Den Haag saboteert mijn werk. Ik wil en zal alles doen om dit monddood maken te kunnen omzeilen. Professor Van der Elst zei dat hij 15.000 rand opzij zou kunnen zetten op het budget van de reis van de burgemeesters naar Nederland, om mijn kosten te helpen verlichten.

Ik dacht het bezoekje aan Burger, een hooggeplaatst en druk man, zal vijftien minuten duren, maar toen ik aanstalten maakte om tijdig te vertrekken, vroegen ze vooral te blijven en meer van mijn ervaringen met hen te delen. ‘We are not as entertaining as you are,’ zeiden ze, ‘in fact, we are quite boring.’ Misschien krijgen Du Toit en zijn vriend Spaarwater toch gelijk dat ik de sabotage vanuit Den Haag nu eindelijk heb overleefd.

Vervolgens lunch met ambassadeur Albert Nothnagel in het restaurant van het ministerie van Buitenlandse Zaken, Meintjieskop. Ik zag een man sjokken met een aktetas en dacht: dat zal toch niet de nieuwe ambassadeur in Den Haag zijn. Maar hij was het dus wel.

We hebben twee uur aan tafel gezeten. Ik heb hem over alles volledig ingelicht. Wat van hem te denken weet ik niet. Om te beginnen denk ik dat hij Nederlands niet echt verstaat. Hij luistert veel, maar weet van Holland, denk ik, vrijwel niets, laat staan van wat er politiek speelt. Ze zullen hem in Den Haag zien als een echte Zuid-Afrikaanse Boer in de brede zin des woords. Wie heeft in godsnaam besloten die man te sturen? Hij

[p. 98]

noemt zich ‘verlicht’. Hij liet zich nogal kritisch uit over P.W. Botha, zijn staatspresident, want met hem bevriende artsen hadden hem verzekerd dat iemand die eenmaal een beroerte had gehad, niet meer helemaal in controle van zijn mentale faculteiten was. Gezellige boel, Afrikaners onder elkaar.

5 juli 1989

Nothnagel schijnt regelrecht na onze lunch naar Christo Landman te zijn gegaan om zijn mening over mijn activiteiten te vernemen. Christo zei mijn brief over de delegatie van kerkleiders die naar Nederland zou gaan, nooit te hebben gekregen, wat vreemd is, want naast de brief die ik hem bij Burocadia liet, gaf ik hem een kopie in zijn huis in Menlo Park.

Ik liep binnen bij Otto Krause, om voor Alfred Vierling te pleiten. Hij noemde zich de eerste verlichte journalist bij de Nationale Partij, waarop ik zei: ‘Dan is Nothnagel de eerste verlichte ambassadeur.’ Ook Otto gaf zeer af op P.W. Botha, terwijl hij ongetwijfeld tot diens hielenlikkers heeft behoord. Hij was ook een groot vriend van Gerrit Olivier. Hij probeerde erachter te komen (mij te laten zeggen), dat Olivier mijn boek had gefinancierd. Omdat qui s'excuse, s'accuse altijd opgaat, zei ik natuurlijk niets, maar gaf aan dat ik ‘kostenondersteuning’ had gehad op zeer beperkte schaal. Hij vond Perskor de verkeerde uitgever, ‘te rechts’. Hij drinkt teveel, die man, en ergens mag ik hem niet.

Andrei Gromyko is overleden. Ik schreef diens zoon Anatoly Gromyko een briefje van deelneming. Ook schreef ik onderminister Anatoly Adamisjin over de kletskoek in Newsweek na zijn helikoptertripje boven Johannesburg.¹¹¹

Peter krijgt een rol in een nieuwe vierdelige televisie serie Operation Weissdorn. Het verhaal gaat over een Zuid-Afrikaanse bokser met Duitse en Ierse voorouders en lid van de met de nazi's sympathiserende Ossewabrandwag. De film is gebaseerd op de biografie over Robey Leibbrandt Vir Volk en Führer, geschreven door Hans Strydom.¹¹²

111 Zie bijlage 34.

112 Hans Strydom, Vir Volk en Führer, Robey Leibbrandt & Operasie Weissdorn, Jonathan Ball, Johannesburg, 1983.

6 juli 1989

Jan Foudraine - Henk Hofland verwaardigde hem blijkbaar geen antwoord - oppert de gedachte om samen een boek te schrijven. Wie weet.

Advocaat Vermeulen schrijft (nota bene) dat het wachten nu is

[p. 99]

op Bouterse, die onze afspraken schriftelijk moet bevestigen. We kunnen wachten tot we een ons wegen.

Pretoria

Barend van der Hoven wilde dat ik een affidavit door een notaris liet bevestigen. Dit gebeurde in een gebouw aan de overkant van Rooth & Wessels.¹¹³

Hein de Villefort du Toit was in een uitstekend humeur. Zijn dochter Katherine was ook weer thuisgekomen. Hij vertelde een Harvard-professor te hebben uitgenodigd. Deze man had echter een lid van de Zuid-Afrikaanse ambassade in Washington tegen de haren ingestreken. Het advies uit Washington was: ‘unsuitable for a visit to sa’. Dus zei de generaal: ‘Zolang persoonlijke animositeit belangrijker wordt gevonden is het landsbelang geschaad.’

‘Waarom hebt u niet teruggeknokt,’ vroeg ik.

‘Ik ken onze bureaucratie. Je kunt het vergeten,’ zei hij. Daarom vond hij het nuttig dat ik volhardde in maatregelen tegen Jans Rautenbach. ‘In plaats van toe te geven dat er een fout is gemaakt,’ aldus de generaal, ‘gaan ze proberen zich te verdedigen via belangrijke hoge contacten. Jouw geval is hier een test case. Je hebt gelijk dat je die behandeling niet aanvaardde. Maar wanneer ze het verliezen, zullen ze nieuwe barrières voor je opwerpen om hier te kunnen functioneren.’ De generaal blijft behulpzaam en toegewijd, omdat hij kennelijk van mening is dat ik eerlijk en behoorlijk bezig ben en slechts mijn werk wil doen.

Intussen had Du Toit nog niets gedaan aan de plannen met Dirk Keijer, wat ik jammer vond. Typisch Afrikaanse laksheid. Advocaat Kobus Jordaan legde de vinger op een wonde die ik ook steeds wil benadrukken, zoals met mijn komende boek. Hij heeft lange tijd met zwarten namens de Nationale Partij onderhandeld en is naar de Democratische Partij overgestapt, omdat hij van mening is dat de huidige bewindvoerders in Pretoria vele zwarte groeperingen in het land - dus andere zwarten dan het anc - geneigd zijn over het hoofd te zien. Hij heeft zich hiertegen verzet, verloor zijn security clearance en The Sowetan bericht dat Jordaan van mening is dat ‘moderates’ (waar mijn boek over gaat) ook mee zullen moeten spreken bij toekomstige onderhandelingen.¹¹⁴ De man heeft natuurlijk volkomen gelijk.

Bij het lezen van mijn memo aan Gerrit Olivier om wat meer

113 Zie bijlage 35.

114 The Sowetan, 6 juli 1989.

[p. 100]

hulp vanuit Pretoria te krijgen, merkte Du Toit zelfs op: ‘Aha, je fooi is dus omhoog gegaan.’ Ik vind een fooi niet zo erg, als ik mijn doel maar kan bereiken.

Alfred Vierling wipte binnen. Hij vertelde dat Otto Krause nu eigenlijk ‘totally in love’ met hem was. Nu dat weer. Alfred sprak over ‘lange-afstandbediening’ van de prominente oudere journalist, die permanent teveel drinkt. ‘Dit is de eerste keer dat ik dit in verband met mijn carrière moet doen,’ zei hij. Hij slaapt dus bij Krause, maar als de dienstbode om 07:00 uur arriveert, moet Alfred al om 06:00 uur naar een andere kamer, want de man zit nog in de kast.

Nelly Dullaert, juriste van de nvj zet de zaak tegen de kro en de onbetrouwbare Willibrord Frequin moedig door. Deze keer kies ik mijn woonplaats te Gouda, het adres van het advocatenkantoor, om een afspraak gehonoreerd te krijgen.¹¹⁵ What's next?

De toekomst van de United Municipalities of South Africa (umsa) is weer in gevaar gekomen. Nadat mijn goede vriend Tom Boya deze organisatie op de rails zette, is er constant van alle kanten geprobeerd de club te ondermijnen. Eerst trok de gemeenteraad van Daveyton, waar Tom zelf elf jaar (de jongste zwarte burgemeester in Zuid-Afrika) de gemeente leidde, zich terug. Nu is het gemeentebestuur van Kagiso gevolgd. Boya zei in een reactie deze ‘defections’ niet als een bedreiging voor umsa te zien. ‘it will seperate the boys from the men.’ Heeft hij gelijk?

Daarnaast meldde de Sowetan dat men massaal vertrekt uit het door de regering opgerichte National Forum. De situatie is thans de volgende: 122 gemeenteraden wijzen het National Forum af. Zestig gemeenteraden zijn nog steeds aangesloten bij umsa, terwijl 62 townships aangesloten blijven bij de Urban Councils Association of South Africa, voorgezeten door Philip Nhlapo, mij dus eveneens bekend door de via mij belegde gesprekken met burgemeesters in het Sun Hotel. Nhlapo is intussen ook nog voorzitter van het Na-

115 Zie bijlage 36.

[p. 101]

tional Forum, dus wordt er maar eens uit wijs hoe alles in elkaar zit.

7 juli 1989

Hillbrow

Ik heb nauwkeurig ‘de censuur’ van de heren in Burocadia van mijn manuscript bestudeerd. Er zijn details geschrapt die onder de omstandigheden begrijpelijk zijn, maar er zijn ook volkomen stupide coupures aangebracht. Wat te doen? Ik zal proberen een compromis te bereiken.

Vanmorgen heb ik voor het eerst sinds ik hem ken een onplezierig telefoongesprek met Theo Albrecht op Buitenlandse Zaken (Burocadia) gehad. Gerrit Olivier had hem gevraagd de oorspronkelijke afspraken die ik met Roy Sherwood in Den Haag had gemaakt op te zoeken. Toen werd duizend rand onkostenvergoeding per week overeengekomen, voornamelijk voor de huur van een auto. De praktijk had echter geleerd dat er meer nodig was. Bovendien viel de filmonderneming door onbetrouwbaarheid van Zuid-Afrikaanse zijde, met name door Jans Rautenbach, in het water. Het boek was dus de vervanging voor de film. Daarvan droomde ik zelfs nog niet toen Sherwood en ik de afspraken maakten. Ze hadden mijn onkostenrekening inderdaad verhoogd. Ik had 12.000 rand gekregen en wellicht nog eens 6.000, maar ze wilden nota's zien. Ik verweet hem: ‘Waarom komen jullie hier nu mee?’ Ik, die nooit een rekening bewaar. Theo zei, dat ik al had gezegd: I donot like to work with stumblers. ‘Theo,’ antwoordde ik, ‘dat kan ik nooit hebben gezegd. Ik ken en gebruik dat woord niet eens.’ ‘Yes, but I had a similar experience with another journalist,’ zei hij.

‘Wat heb ik daarmee te maken?’ Ik benadrukte dat ik vier maanden had gewerkt zonder wat voor vergoeding dan ook, laat staan een vast salaris. Die uitspraak interpreteerde hij als ‘een bedreiging’. Het schoot door mijn hoofd: er is dus weer eens gestookt om de uitstekende betrekkingen tussen Burocadia en mij te verwoesten. Zal er aan het gelazer ooit een einde komen? Ik ga niet terug naar Amerbos voor de hele zaak is geregeld.

Ik heb meteen druk op generaal Du Toit uitgeoefend of we wellicht vanavond samen met Maritz Spaarwater van de inlichtingendienst zouden kunnen eten. Dat gaat lukken.

Vervolgens werd ik opgebeld door een secretaresse van John Gogotya van fida, die meedeelde dat mijn vriend Jabulani Patose (die ik bij Gogotya aanvankelijk ontmoette) geld zou heb-

[p. 102]

ben verspild van fida en dat er rechtsmaatregelen tegen Jabu werden gestart. Wat is dit voor een land? De zwarten met wie ik vriendschappen sluit, zoals de kerkleiders in Crossroads, vinden hun kantoor afgebrand terug en zij die met mij spreken, zoals Jabu, komen op één of andere manier in de problemen. Ik antwoordde de secretaresse dat ik eerder twijfels had aan Gogotya c.s. dan aan Patose. ‘I was twice invited by your boss to an executive meeting of fida, and twice I found a closed door. Nor does he reply to my letter, now he sues Jabu, tell him I think Mr. Gogotya is crazy!’ Daarna heb ik opgehangen. Een razende Gogotya belde vrijwel meteen op en zei dat hij ‘mijn zaak’ had doorgegeven aan de veiligheidspolitie. Ik liet hem niet uitspreken en hing op. Even later belde hij weer, maar ik trok de telefoon eruit. Het lijkt wel, na de herrie met Theo Albrecht, of ik weer eens in een maffia-operatie terecht ben gekomen.

Later toen de telefoon er weer in zat, belde een juffrouw: ‘If you are not a coward, you await Mr. Gogotya's call.’ Inderdaad kwam een nu kalme Gogotya aan de lijn. Hij begreep waar ik mee bezig was en wat ik voor Zuid-Afrika probeerde te doen door meer begrip voor de nieuwe realiteiten te kweken. Maar het geval Jabu was een ernstige zaak. Ze konden hem al vijf weken niet vinden. ‘You can find him. We can not.’ Of ik hem mee wilde brengen om de zaken uit te spreken. Het gesprek werd zo aardig mogelijk besloten. Ik zal proberen te helpen voorkomen dat ze iets tegen Jabu ondernemen.

Ik reed meteen naar Sebokeng. Het herinnerde me overigens aan de vraag van Du Toit waar Lekoa City eigenlijk lag. Toen ik dit uitlegde, dacht hij dat het twee uur rijden van Johannesburg was. Ik doe het in 50 minuten. Ik nam trouwens vandaag weer twee soldaten mee. Een was wel aardig, maar ze zijn hier over het algemeen nogal dom. In het township zelf nam ik een zwarte man, die helaas ontzettend stonk, mee

Samen met Jabu reed ik naar de woning van burgemeester Samuel Kolisang in Sharpville. De burgemeester was opnieuw naar huis gestuurd, maar hij wachtte nog op een finaal besluit van de Transvaal Provincial Administration (tpa). Hij vertelde dat Olaus van Zyl en John Mavuso de twee aanstichters van veel van de problemen waren, en niet op de eerste plaats de dissidenten van de Sofasonke Partij van Ephraim Tshabalala. Ook zei hij dat het brede publiek hier achter hem staat.

Zittend achter zijn bureau vertelde hij dat Jabulani hem als een veelbelovende jongeman was opgevallen, voornamelijk omdat

[p. 103]

hij hem tijdens een openbare vergadering had bekritiseerd en dus had durven aanvallen. De burgemeester was geïnteresseerd in hem geraakt, vooral ook naar zijn ideeën, en hij had hem als een vader onder zijn vleugels genomen. Maar anderzijds stonden emoties Jabu wel eens in de weg. ‘You should help him, educate him and support him perhaps financially,’ aldus Kolisang. Dat kan op dit moment dus niet. Ik vertelde hen dat mijn volgende boek een weergave moest worden van wat Jabulani Patose ‘als kind van een township’ dacht over zijn omgeving, over zijn land en zijn toekomst. Dus een soort röntgenopname van zijn brein. Jabu reageerde spontaan dat hij mee zou werken, maar zal het ooit gebeuren?

De jongeman vertelde dat de comrades in de omliggende townships in de gaten hebben dat hij een meer gematigde lijn voorstaat. Niet alleen heerste achterdocht bij het anc, maar ook bij de udf. Ze zouden hem gemakkelijk kunnen vermoorden, maar hij wil op de ingeslagen weg doorgaan, wat dat ook voor gevolgen heeft. Hij toonde een brief van John Gogotya die schreef dat 70 rand werd vermist van het clubgeld, bestemd voor de fida-jongeren. Hij had de 70 rand al toegezonden en wil niets meer met Gogotya te maken hebben. Hij werd bij fida aangetrokken voor 300 rand per maand met de belofte later meer te zullen krijgen. Dat was dus nooit gebeurd. ‘Ik heb de heer Kolisang naar wat winkels en bedrijven hier meegenomen,’ vertelde Jabu. ‘In een paar bezoekjes haalden we al meer dan 300 rand aan giften op.’ Terwijl ik naar Kolisang en Jabu zat te luisteren, speelde ik al met de gedachte Tshabalala en Kolisang met elkaar te verzoenen, opdat de Sofasonke en vrrp samenwerken in plaats van voortdurend elkaar in de haren te vliegen.

Toen ik thuis kwam vertelde ik Peter van mijn botsing met Theo Albrecht en hoe jammer ik dit vond. Ik vermoedde dat er nu ook bij Theo effectief was gestookt. ‘Na alles wat je voor hen hebt gedaan moet je blijkbaar ook nog bedelen om peanuts,’ aldus Peter.

‘That is the story of my life, schat.’

Eduard had gebeld. Peter zei dat ze een heel plezierig gesprek hadden gehad.

Wim Hazeu schrijft André Brink ‘gewoon een groot schrijver’ te vinden. Hij handhaaft zijn advies dat ik hem ga interviewen.¹¹⁶ Voor mij is Brink een modeverschijnsel, zoals zoveel anti-Pretoria ‘kunstenaars’.

116 Zie bijlage 37.

[p. 104]

8 juli 1989

Gisteravond opnieuw met Hein du Toit en de mysterieuze Maritz Spaarwater in Lecker Restaurant bij het sportcentrum van de Universiteit van Pretoria gegeten.¹¹⁷

Terwijl ik voortdurend denk: waarom trekken de zwarte groeperingen niet een lijn bij het onderhandelen met Pretoria, kondigde The Star op de voorpagina vanmorgen aan dat ‘Chief Mangosuthu Buthelezi disclosed last night that a document had been prepared that could lead to a powerful new united force in South African politics. It had been written to be dealt with soon during a meeting between himself and the presidents of the anc, the udf and Cosatu.’ In een rede tot de Inkatha National Council zei de KwaZulu chief ‘that he could see future historians tracing a whole new political era and the final collapse of apartheid to this document.’

Ik miste mijn zakadresboek en reed terug naar Pretoria, waar het restaurant op het punt stond te worden schoongemaakt. Mijn boekje lag op de grond waar ik met Du Toit en Spaarwater had gezeten, godzijdank.

Ik nam een militair mee en reed hem naar Olifantsfontein om te kunnen praten. Hij was een officier maar die mogen niet liften, dus had hij zichzelf onherkenbaar gemaakt. Hij had in Ovambo gevochten. Kleurling-soldaten waren een ramp. In zijn groep zaten blanken, kleurlingen en een zwarte soldaat. Toen ze werden aangevallen, vocht de zwarte militair mee, de kleurlingen zetten het op een lopen. ‘But,’ aldus de militair, ‘blacks do not take prisoners. They kill them and often in a cruel way. Since they also get paid by the corpses they deliver, they kill as many as they can.’ Ik zei niets, maar ging door de grond. Om kleurlingen aan het knokken te krijgen, moet je hen alcohol geven.

In de vs wachten 2.200 burgers om te worden geëxecuteerd onder wie 31 jongeren. Nog altijd 75 procent van de Amerikanen is voor de doodstraf (17 procent tegen) en 27 procent is voor het vermoorden van ‘mentally retarded’ tegen 61 procent tegen. Amerikanen zijn onze bondgenoten, toch realiseren we ons te weinig aanzienlijk anders te denken dan Yanks.

Twee op Harvard opgeleide psychologen, Hunter Madsen en Marshall Kirk hebben als homoseksuelen een boek geschreven over de stand van homoseksualiteit in de vs: After the Ball.¹¹⁸ Zij

117 Ik schreef er helaas niets over op.

118 Hunter Madsen, Marshall Kirk, After the Ball, How America Will Conquer lts Fears and Hatred of Gays in the '90s, Doubleday, New York, 1989.

[p. 105]

veronderstellen dat 25 miljoen Amerikanen homo zouden zijn. Ik kan het haast niet geloven. De homorevolutie is twintig jaar geleden in New York begonnen, toen de politie een controle uitoefende in een homobar, de Stonewall Inn. De aanwezige homo's hadden er genoeg van en timmerden de politie eruit. Madsen en Kirk stellen, dat er in de tussenliggende twintig jaar wel gunstiger omstandigheden voor gays zijn gekomen, maar in wezen hebben de meeste Amerikanen hun antihomo attitudes nog altijd niet gewijzigd. De homobeweging is nog lang niet zo ver als ‘the black civil rights movement’. Toch bepleiten deze psychologen dat gays moeten leren ‘to like themselves as an essential first step.’ Om de vijandigheid van het publiek te overwinnen, adviseren zij homo's ‘to tone down and blend in. If you want to stop the fire of bigotry, don't put it out with gasoline.’ Zij adviseren dat homo's zichzelf beperkingen zouden opleggen, vooral wat betreft overdreven gedrag en ‘keeping drag queens and butch lesbians out of the public eye.’¹¹⁹ Eigenlijk lijkt dit boek neer te komen op een pleidooi dat ‘self acceptance by gays’ de sleutel is om door de samenleving gemakkelijker te worden geaccepteerd. Dit lijkt me zeer juist. Wie verwerkt heeft dat hij homo is en daarmee geen haar beter of minder dan zijn fellow straight brothers, doet vanzelf steeds gewoner en reduceert het verschil tussen homo en hetero voornamelijk tot de slaapkamer.

Hugh Sidey wijst erop dat George Bush samen met zijn hond in de douche stapt. Wat ernstiger is, is dat Bush sinds hij geen vicepresident meer is, maar de president zelf, er volgens vele Washingtonians anders uitziet. Hij schijnt tegen medewerkers te zeggen: ‘I am the president now.’ ‘There is little question,’ aldus Sidey, een van de best geïnformeerde journalisten in de Amerikaanse hoofdstad, ‘that being the President can change a man's manner and mien.’¹²⁰ Bush is nu dus ‘de grote mijnheer’. Schelden op een erfelijke monarchie is terecht, maar de manier waarop ‘vrije democratieën’ hun politieke elite kiezen, is bijna even bezopen.

Edwin had tegen Peter gezegd de indruk te hebben dat mijn etentje met Du Toit en Spaarwater geen succes was geweest, wat opmerkzaam van hem was, want ik schreef er misschien niet voor niets geen letter over op. Peter voegde me toe: ‘Jouw klep kan je grootste vijand zijn, want je flapt er alles uit.’ Dit is wat mejuffrouw Buringh Boekhoudt opmerkte over zowel Beatrix als mij, toen wij als jonge mensen onder

119 Time, 10 juli 1989.

120 Idem.

[p. 106]

haar hoede waren geplaatst. De aard van het beestje laat zich niet gemakkelijk retoucheren.

Thomas Friedman schreef een boek na tien jaar in Israël en Libanon gestationeerd te zijn geweest.¹²¹ In Time trekt hij de conclusie: ‘When it comes to discussing the Middle East, people go temporarily insane, so if you are planning to talk to an audience of more than two, you better master the subject. Second, a Jew who wants to make a career working in or studying about the Middle East, will always be a lonely man: he will never be fully accepted or trusted by either Jews or Arabs.’ Friedman schrijft dat zij die proberen onpartijdig te zijn, tot zwijgen worden gebracht. ‘The place lives and dies on faith and mythology: a mere fact is useless, possibly dangerous, until it has been modified to fit within a dogma. To say that powerful people in the Middle East sometimes behave irrationally, is to flirt with the obvious.’ En meer van dit soort constateringen.¹²²

Wat deze Amerikaanse collega hier constateert, is au fond de kleine geschiedenis van mijn eigen leven als journalist in Djakarta, Paramaribo en Pretoria. Het ging niet alleen om het weergeven van wat ik hoorde en zag, maar ik realiseerde me onvoldoende dat ik tevens in oorlog raakte met de vooroordelen, mythen en leugens, die in de breinen van de lezers (of televisiekijkers) thuis ten onrechte waren blijven rondwaren. Die door mij vermeldde feiten, brachten de kudde thuis in een staat van ‘tijdelijke waanzin’, zoals Friedman dit over Israël omschrijft. Alle desinformatie die liever werd geloofd en die niets meer te maken had met nieuwe realiteiten, verandert de verslaggever die werkelijke informatie biedt vanuit het andere einde van de wereld, voor het publiek thuis dikwijls in ‘een verrader’. Althans, zo werd over mij in de De Telegraaf gesproken in 1957. De Telegraaf is niet voor niets al jaren de meest populaire ochtendkrant. Het blad excelleert in het bespelen van bestaande mythen (of leugens) ten koste van het leveren van werkelijke informatie, omdat het beter verkoopt en het publiek er de voorkeur aan geeft liever eigen vooroordelen bevestigd te zien, dan nieuwe inzichten te verwerven die soms onplezierig zijn. Wie geeft graag toe het bij het verkeerde eind te hebben gehad, bijvoorbeeld ten aanzien van Sukarno, Bouterse of van P.W. Botha? Ibsen noemde dit ‘the vital lie, the family myth that stands in place of a less comfortable truth.’¹²³

121 Thomas Friedman, From Beirut to Jerusalem, Farrar, Straus & Giroux, New York, 1989.

122 Time, 10 juli 1989.

123 Deze zinsnede van Henrik Ibsen las ik in het boek van Daniel Goleman, Vital Lies, Simple Truths, Simon & Schuster, New York, 1985.

[p. 107]

Time schreef dat Thomas Friedman ‘oddly enough’ een optimist was gebleven. Ik ben allerminst optimistisch na de ervaringen in Indonesië, Suriname en Zuid-Afrika met een regering in Den Haag, die 42 van de 45 jaar dat ik journalist was, met man en macht en alle onwettige middelen denkbaar, op een misdadige wijze geprobeerd heeft mijn mond te snoeren. Alleen omdat ik er mijn beroep van maakte de nieuwe werkelijkheid tegen iedere prijs over te brengen, wat ik zag als mijn onontkoombare verantwoordelijkheid als verslaggever overzee. Er is mijns inziens in de afzienbare toekomst geen enkel vooruitzicht voor de milieuproblematiek van het brein anno 1998, dus hoe onze hoofden te zuiveren van de absolute rotzooi waarmee onze breinen van generatie op generatie, gedachteloos, alsof het maar elektronische robots zijn, worden volgepropt. Hierdoor ontstaat permanent een frontale botsing tussen achterhaalde mythen en nieuwe realiteiten.

Time zette boven de boekbespreking van Friedmans ervaringen in het Nabije Oosten: battling myths and dogma. Dat is het dus ook exact. We zien geen kans te stoppen met uit andere eeuwen overgewaaide, totale onzin steeds weer opnieuw in de breinen van nieuwe generaties te coderen. Hoofden raken vergiftigd met niet meer ter zake doende verzinsels en nonsens, voor men aan de taak een zinnig leven te leiden kan gaan beginnen. Erger, men ziet in 1998 - het jaar waarin ik dit Memoires-deel schrijf - zelfs niet in wat de oorzaak is van wat Friedman omschreef als ‘temporarily insane’. Voor mij zijn we met z'n allen permanently insane.

Er is nog een nieuw verschenen boek in Time besproken, namelijk First Loves, First Guides van Reynolds Price.¹²⁴ ‘Unless your childhood was as magical as Mozart's, writing an extended memoir of those primal years is a risk bordering on chutzpah. Why on earth should anyone else care about the assorted teachers, neighbors and maiden aunts who were your early sources of inspiration? Such people are the private memories of the ones who knew and cherished them.’ Dit is een tekst waar ik mij zelf meer dan eens mee heb beziggehouden. Zoals Gerard Croiset stelde: ‘Wie gaat je dagboeken lezen?’

Time is overigens van mening dat Reynolds op deze negatieve stelling een uitzondering is. Ik blijf me dus verbeelden dat het groter verband van mijn dagboek - in het kader growth of mind - in de Reynolds-liga zal vallen. Of zoals mijn huisarts Cees Bellaar Spruyt begin jaren vijftig al voorspelde: ‘Ze zullen eens op je dagboek promoveren.’

124 Time, 10 juli 1989. Reynolds Price, Clear Pictures: First Loves, First Guides, Scribner Book Company, New York, 1989.

[p. 108]

Volgens de afdeling Virologie van de Royal Free School of Medicine in Londen, zouden onderzoekers hebben ontdek dat aids via zoenen zou kunnen worden overgedragen. Vier op de vijf mensen zijn drager van het virus cytomegalovirus (cmv) zonder enige gevolgen. ‘But in patients infected with the hiv virus which causes aids, it may accelerate the development of the fatal disease,’ aldus professor Paul Griffiths, hoofd van het genoemde laboratorium. Ik geloof er eerlijk gezegd geen mallemoer van, want als dit zou kloppen, zou de halve wereld al besmet zijn.¹²⁵

Wat me ten hoogste verwondert, is dat een Cubaanse militaire held, generaal Arnaldo Ochoa Sanchez - die in de oorlog van Angola zijn sporen verdiend heeft - met twee andere hoge officieren door een militair tribunaal in Havana ter dood is veroordeeld. Zij zouden zich aan corruptie en ‘mismanagement of economic funds’ hebben schuldig gemaakt. Wanneer er belangrijke nationale verdiensten tegenover staan, doe je zoiets niet.

125 The Citizen, 8 juli 1989.

9 Juli 1989

Er is de nodige deining ontstaan over een ontmoeting, enkele dagen geleden op Tuynhuys in Kaapstad tussen president Botha en Nelson Mandela.

Al werd vroeg of laat een dergelijke stap verwacht, nu de ontmoeting heeft plaatsgehad, leeft het hele land mee. Het lijkt alsof Botha voor zijn onvermijdelijke vertrek een stunt heeft willen uithalen om De Klerk de wind uit de zeilen te nemen.

Bisschop Siyolo belde uit Crossroads. Hij wilde weten wanneer ik naar Amsterdam zou terugreizen en of ik voor die tijd nog iets zou hebben kunnen doen aan de misdadige affaire dat ‘men’ het kantoor van de zwarte kerkleiders met de grond gelijk had gemaakt. Ik moet hier met Du Toit over spreken.

Dennis Livson zond een folder van zijn Kindernet-activiteiten.¹²⁶ Ik herinner me hem nog als assistent van Guus Jansen van Strengholt. Hij heeft kans gezien een eigen ‘imperium’ op te bouwen. Petje af.

126 Zie bijlage 38.

[p. 109]

Overigens heb ik Sonja Barend ondermaal geschreven dat er nog altijd geen muur rond Soweto staat en, al was het maar voor de integriteit van haar programma, of zij bereid is nu eindelijk op televisie een correctie te geven op het geklets in de ruimte van anc-activiste Conny Braam.¹²⁷

De in Nederland met een eredoctoraat begiftigde dominee Frank Chikane, haastte zich uiteraard om de stap van president Botha richting Nelson Mandela als ‘political mischief’ te omschrijven.¹²⁸

127 Zie bijlage 39.

128 The Sowetan, 10 juli 1989, in 1998 werkt Chikane direct voor zowel Mandela als Mbeki, zijn gedoodverfde opvolger.

10 juli 1989

Daarentegen meldde The Sowetan dat Gatsha Buthelezi juist de inspanning van de staatspresident tegenover Mandela toejuichte, zoals iedereen met normaal functionerende hersens zou begrijpen dat dit een veelbetekenende stap in de juiste richting is. Chris Marx stelde voor om de titel van het komende boek Listening to the silent majority te noemen, met als ondertitel Notes on South African Blacks. Het is goed, misschien zelfs beter. Overigens leek Chris diep geschokt door de ontmoeting tussen Botha en Mandela. Hij meende dat dit alleen maar in het voordeel zou uitwerken van de vijanden van de Nationale Partij. Het anc droomt nu helemaal van een machtsovername in Zuid-Afrika, maar ik betwijfel of de blankies dit ooit zo maar zullen laten gebeuren.

Alfred Vierling belde dat hij toch bij unisa is ontslagen, terwijl zijn voorlopige contract tot oktober liep. Hij beklaagde zich over de ruwe manier waarop dit is gebeurd, maar dat weet je van tevoren: dit is Afrika. Ik belde meteen Otto Krause, die zei bereid te zijn met unisa te gaan praten. Maar daarvoor is het nu dus te laat.

Ik belde met broer Hendrik, die in reactie op de Tuynhuys-affaire zei dat de Boeren, zoals hij verwachtte, door de knieën waren gegaan. ‘They are utterly stupid and they are going to surrender the country.’ Ik betwijfel zelf nog steeds of ze dit zonder slag of stoot zullen doen. Het lijkt onwaarschijnlijk en erger, onzinnig, want daarmee zou vooral het belang van de zwarte meerderheid allerminst zijn gediend.

Een interessant gesprek vanmiddag met Ephraim Tshabalala, de miljonair uit Soweto. Ik vertelde hem over het Javaanse musjawarah en mufakat en over de kinderen die rondrenden in het huis van zijn voormalige vriend Samuel Kolisang. Ik sprak als

[p. 110]

brugman ten faveure van een ontmoeting tussen beide politieke leiders. De oude heer gaf toe dat hij dicht bij ‘the wheel of God’ was, ‘at my age you avoid scenes’. Ik trok een vergelijking met P.W. Botha, die voor hij zijn ambt neerlegde nog een geste maakte naar Mandela. Kon hij, Tshabalala niet meewerken aan een verzoening tussen de vrrp en Sofasonke? Daartoe zou ik burgemeester Kolisang bij hem kunnen brengen. ‘In plaats van elkaar in de haren te vliegen, zou u moeten samenwerken in het belang van de bevolking in haar geheel,’ zei ik. Tshabalala: ‘You know, Mr. Oltmans, Kolisang agreed to go for Sofasonke into the Vaal and then he deserted us and formed his own party. Kolisang should go before the people and say ‘I was wrong’ and ‘I will call all parties together and we will have peace’.’

Maar tegen het einde van ons gesprek was hij dan toch akkoord dat ik woensdag samen met Kolisang naar zijn kantoor zou komen. Ook bespraken we het voornemen een documentaire over hem te maken door Bill Faure en M-Net. Hij vroeg om een paar films te laten zien, dan kon hij zijn advocaat erbij roepen en een contract laten opstellen.

Ik belde burgemeester Kolisang, die dolblij was, want hij had zojuist een telegram ontvangen dat zijn op non-actief stellen door de tpa ‘nil and void’ was verklaard. Hij scheen overigens te aarzelen om Tshabalala alleen te ontmoeten. Hij wilde naar Tshabalala minstens de locoburgemeester en Jabulani Patose mee nemen. Ik sprak dus over het doel twee Afrikaanse olifanten van 82 (Tshabalala) en 72 (Kolisang) bijeen te willen brengen, ten behoeve van de mensen in de Vaal. We zullen elkaar woensdag vooraf om 13:30 uur in het Carlton Hotel treffen. Kolisang wil dat ik erbij ben. Dat kan, al beschouw ik het als een interne aangelegenheid.

The Citizen herhaalt waar Chris Marx vanmorgen reeds op wees dat de Conservatieve Partij moord en brand schreeuwt over de staatspresident die genoeglijk 45 minuten theedronk met Mandela, ‘a convicted criminal’. Het blad beschouwt de ontmoeting als ‘ill-timed’, omdat de Nationale Partij hierdoor stemmen gaat verliezen aan de Conservatieve Partij. Minister Pik Botha heeft het thee-uurtje omschreven als ‘probably one of the most important events of our time’.¹²⁹

Intussen heeft de Amerikaanse commandant in het gebied van het Panamakanaal, generaal Marc Cisneros, gepleit om Manuel Antonio Noriega gewapender hand te verdrijven wanneer het

129 The Citizen, 10 juli 1989.

[p. 111]

(volgens Washington) niet anders kan. Het lijkt wel of Amerikanen geen rekening meer houden met bestaande internationale gedragsregels. Ze passen langzamerhand overal naar eigen goeddunken hun Wild West-manieren toe.

Edwin nodigde Peter en mij uit op een maaltijd in een Portugees restaurant in Hillbrow, dat hij overweegt te kopen. Ik denk dat hij het beter niet kan doen.

11 juli 1989

Winnie Mandela is kennelijk bij haar echtgenoot gebracht voor zij met Frank Chikane en anderen nog meer bêtises kan uithalen. Zij kondigt aan dat Mandela over zijn ontmoeting met P.W. Botha een verklaring zal uitgeven. Ook Frank Chikane zegt dat er een ‘statement’ komt.

Patrick Laurence benadrukt in The Star dat het moment om Mandela met de staatspresident ‘in the midst of a general election’ samen te brengen, op zijn minst curieus gekozen was omdat dit nog meer stemmen van de np naar de cp zal overhevelen. Maar anderzijds zullen veel stemmers die een einde aan de burgeroorlog met het anc willen forceren op De Klerk stemmen, omdat het erop lijkt dat het hem menens is een eind aan strikte apartheid te maken en Mandela vrij te laten.

Intussen gaan alle media hier strijk en zet hun licht opsteken bij Tutu, Chikane, Boesak of Beyers Naudé. Niemand benadert ‘mijn mensen’ Boya, Ramoshaba, Shai, Tshabalala, Botile, noem maar op. Het journalistendom weet grosso modo niet eens dat ‘mijn mensen’ bestaan. Mijn dubbele angst is dat wanneer eenmaal de ‘bevrijding’ komt, de gematigde zwarten zullen worden meegezogen in de internationale opgewonden stemming rond het anc, alsof zij de enige zouden zijn die ‘de stem des volks’ verkondigen. Dit is dus beslist niet waar.

Ook het zakenblad Business Day vermeldt dat dominee Frank Chikane en Winnie Mandela als ongeveer de enige zwarten de ontmoeting van P.W. Botha met Mandela een misleidende truc hebben genoemd.¹³⁰ Opvallend is wel dat ook The Sowetan zich vanmorgen in een redactioneel beklaagt dat P.W. Botha met zijn opening naar Mandela maar ‘een spelletje ten koste van de toekomst van het vaderland’ zou hebben gespeeld. Die krant slaat de plank ook voortdurend mis, want zo is het dus duidelijk niet.

Uitstekend telefoongesprek met Theo Albrecht. Het ziet ernaar uit dat de vriendschappelijke betrekkingen zijn hersteld.

130 Business Day, 11 juli 1989.

[p. 112]

Hij leek spijt te hebben van onze botsing en verontschuldigde zich dat hij slechts de ‘devils advocate’ had willen spelen. Hij zei dat er gegarandeerd keet van zou komen, wanneer ik in mijn boek de ene zwarte interview en over een andere laat zeggen dat hij een idioot is. Het zou zelfs mogelijk zijn dat men Buitenlandse Zaken een proces zou aandoen, omdat het ministerie met een subsidie deze reportages had mogelijk gemaakt. Ik zei meteen: ‘Goed, dan gooien we mijn boek in de prullenmand.’ Maar dat was niet nodig, men maakte zich slechts ernstige zorgen over de mogelijke uitwerking. Ik interpreteer deze attitude als typisch Afrikaner schijterigheid. Ze doen bij alles al bij voorbaat in hun broek en op die manier komt er niets van de grond.

Time vertelt hoe generaal Arnaldo Ochoa Sanchez met gebogen hoofd voor 47 generaals en admiraals (rechters) zat, zonder een keer een glimlach te vertonen. Hij luisterde zonder een spier te vertrekken naar een lange reeks heldendaden, zowel in Angola als bij Cubaanse troepen in Ethiopië. Daarnaast had hij echter gehandeld in ivoor, diamanten, cocaïne en zelfs suiker, dus had hij de revolutie beschaamd. Maar dat kan en mag in de moderne wereld niet betekenen dat je iemand doodschiet, zeker niet omdat er belangrijke nationale verdiensten tegenover staan. Wat bezielt Fidel?¹³¹

Alfred Vierling heeft de unisa een aangetekende brief geschreven, dat hij zijn tijd tot oktober wil uitzitten, met een kopie naar het ministerie van Arbeid. Een open oorlogsverklaring. Nu is hij helemaal niet meer te helpen. Ik vrees dat hij veel van de ellende - want hij verklaart iedereen voor gek op dit moment - aan zichzelf heeft te danken.¹³² Ik heb een aantal van mijn problemen ook aan mezelf te danken, zoals het altijd weer te goed van vertrouwen zijn bij het uitvoeren van werk, zonder van tevoren duidelijk afspraken te maken.

The Citizen komt vandaag in een redactioneel terug op de ontmoeting tussen Botha en Mandela en de wijze waarop dominee Frank Chikane van de South African Council of Churches het belang ervan probeerde te minimaliseren, door te verklaren dat ‘it does not constitute any dramatic event in the history of South Africa.’¹³³ De lummel mist het verstand om te doorgronden wat een ontzagwekkende gebeurtenis dit juist is geweest, zeker voor de vijf miljoen blanken die dagelijks on-

131 Time, 10 juli 1989.

132 Later zou blijken dat hij een brief aan een (homo-)vriendje in de kopieermachine van de rector van UNISA had laten zitten.

133 The Citizen, 11 juli 1989.

[p. 113]

der vuur liggen van vrijheidsstrijders met wie Chikane & co. nauw verbonden zijn.

Ook het redactioneel in The Star zet het immense belang van de ontmoeting in Tuynhuys uiteen.

12 juli 1989

Gisteravond zijn we gaan eten bij Hein du Toit thuis, een maaltijd georganiseerd door dochter Katherine en vriendje Quentin. Er waren twaalf gasten gevraagd, waaronder een openbaar aanklager, een jonge advocaat, een familielid van de Du Toits en Elfra Erasmus, journaliste bij Beeld en haar vriend, een geëmigreerde Hollander. Er werd nogal links geredekaveld, waar ik me maar bij aanpaste, want zelf jong zijnde was ik ook ‘linkser’ dan nu. Peter, die me op het hart had gedrukt veilig te rijden omdat we bijna in ongeluk kwamen toen we terugkwamen van Durban, vroeg of gerookt mocht worden om de deur voor Edwin van Wijk hiermee te openen. Gelukkig rookte hij voor een keer niet aan de dinertafel. De generaal zei een gebed aan het begin en wenste me een goede reis terug naar Amsterdam. Ik zei later tegen hem: ‘It sounded a bit like a wish for a one-way ticket.’

Hij nam me apart en zei dat de tweede ontmoeting met Maritz Spaarwater minder geslaagd was geweest, dat ik er teveel op los had gesproken en vooral teveel de geldproblemen had benadrukt. Dat had ik ook gedaan in mijn laatste communicaties richting Gerrit Olivier. Ik ben hier dan ook langzamerhand behoorlijk nerveus over, ook na de oplichterij van Jans Rautenbach, die de generaal immers als partner voor me had uitgezocht. Ik werk dag en nacht voor absoluut niets.

We vertrokken om 23:00 uur terug naar Hillbrow. Ik gebruikte de standaardmop van de huishoudster van mijn grootmoeder Poslavsky op De Vinkenhof in Bosch en Duin, die dan tegen haar man Hein Bouw zei: ‘We moeten naar bed, want de gasten willen weg.’

Gisteren publiceerde The Sowetan:

[p. 114]

Vandaag opent het blad als volgt:

Dit is dus bepaald niet hoe je public relations moet bedrijven rond een zo belangrijke historische gebeurtenis. De lezers in Soweto - en door het hele land - die dit soort tegenstrijdige informatie krijgen voorgeschoteld, houden er immers het gevoel van over dat er toch weer spelletjes met ‘hun man’ werden gespeeld. Soms denk ik, kon ik maar adviseren in Pretoria hoe deze zaken publicitair aan te pakken. Men breekt op die manier weer af wat men opbouwde.

Ik denk dan ook tegelijkertijd dat ik mezelf overschat, of vraag me af waarmee ik me bemoei. Maar dan overtuig ik mezelf direct met de redenering dat je twee automobilisten die dreigen te botsen, ook tijdig probeert te waarschuwen om van koers te veranderen. Zuid-Afrika wemelt immers van de Tshabalala's en Kolisangs die het gezegde waar maken: wanneer de olifanten vechten, wordt het gras verpletterd. Uiteindelijk gaat het om de mensen in Soweto en Sebokeng. Na beide heren te hebben beluisterd en wat te hebben leren kennen, is het voor mij een logische stap hen te begeleiden naar de conferentietafel om ze de hand te laten schudden en, in het belang van de mensen die hen steunen, hen in het gunstigste geval weer tot samenwerking proberen te brengen. Is dit de taak van een bezoekende journalist? Nee. Net zo min het de taak is op de weg politieagentje te spelen wanneer twee auto's dreigen te botsen. Toch zie je soms, als er een ongeluk is gebeurd, een voorbijganger het verkeer regelen tot de politie arriveert. Ik ben in deze

[p. 115]

townships als die het verkeer regelende eenzame voorbijganger. Het is dus een onnodige domme streek dat Mandela's reactie op zijn ontmoeting met P.W. Botha werd verdonkeremaand. Gisteravond vertelde Du Toit dat P.W. Botha altijd mensen om zich heen aantrok, die hij volledig vertrouwde: ‘Not always the brightest, because he lacked himself a sound foundation.’ Du Toit had geruime tijd rechtstreeks onder Botha gewerkt toen deze nog minister van Defensie was. Door deze eigenschappen was de staatspresident steeds meer geïsoleerd geraakt en was hij slachtoffer geworden van wat senator William Fulbright noemde ‘the arrogance of power’. De generaal beschreef, waar de andere gasten bij waren, De Klerk opnieuw als ‘een gladde advocaat’. Maar hij was beter op de hoogte van de wereldpolitiek dan Botha en had ook betere hersens.

‘Tout ce qui est médiocre,’ zei Stendhal, ‘n'intéresse pas mon coeur.’ Ik ken het gevoel maar coeur had beter vervangen kunnen worden door mind. Stendhal hield veel van muziek. Wat zou hij genoten hebben als er toen al walkmans waren geweest. Ik reed naar Pretoria en had een intens gesprek met Theo Albrecht in Burocadia. ‘I may be a junior diplomat,’ zei hij, ‘but I studied Anthropology. I do place myself into the shoes of blacks. I saw how my parents treated them. I think, you are basically a conservative, Willem, that is the generation gap between us.’ Hij toonde me een memo van drie pagina's, afkomstig van ‘an outside source’ waarin opmerkelijke dingen over mijn komende boek werden gezegd.¹³⁴ Het was ‘didactic in nature but negative about the sadf.’¹³⁵ Ook werd het boek beschouwd als hogelijk kritisch ten aanzien van de politieke leiders van de regerende Nationale Partij. ‘You speak in your book of their mental competence in a denigrating manner.’ Verder wordt de np ook als racistisch omschreven.

Dat haal je de donder, wat zijn ze dan? Het boek zou Zuid-Afrika omschrijven als ‘in full internal turmoil,’ en, aldus de kritiek, ‘the writer speaks of the struggle of liberation.’ Mijn benadering van de necklace-methode waarmee zwarten elkaar om zeep helpen, zou ‘phlegmatic’ zijn. Het boek mist evenwicht. Oltmans schijnt het niet eens te zijn met dat ‘gematigde zwarten’ worden vermoord.

Toen ik die kritiek las was ik dermate verbaasd dat ik tegen Theo zei: ‘Oké, we verbranden mijn boek.’

Het komende weekeinde wil Albrecht het nog eens allemaal rustig doorlezen. Intussen noemde hij de np van De Klerk en

134 De source was kennelijk de militaire inlichtingendienst.

135 SADF, South African Defence Force, het Zuid-Afrikaanse leger.

[p. 116]

het anc de twee belangrijkste machtsfactoren in het land, waar ik het fundamenteel oneens mee ben. De overgrote meerderheid van zwarte Zuid-Afrikanen is gematigd, maar ze worden gemanipuleerd en bedreigd door de comrades van het anc, van buitenaf aangezwengeld door het internationale linkse gedoe dat denkt te weten wat er in zuidelijk Afrika speelt. De gematigden wordt met man en macht uit de schijnwerpers gehouden. Mijn boekje is erop gericht juist hen een kans te geven, want wil je zonder bloedvergieten uit de Afrikaanse impasse komen, dan zal dit van het middenveld afhangen en niet van extreem-links of extreem-rechts. Zo eenvoudig als wat. Theo gaf me overigens een cheque van 6.430 rand waarmee ik meteen de huurauto ging betalen. Ik schreef een kort briefje aan Gerrit Olivier om te bedanken voor de steun.

Snel terug naar Johannesburg voor de ontmoeting met burgemeester Kolisang in het restaurant van het Carlton Hotel. Ik stelde een champignonsoepje voor omdat we maar 20 minuten beschikbaar hadden. ‘Is that all we eat,’ klaagde de burgemeester, ‘I am hungry.’ Hij was vergezeld van de zeer corpulente (volgevreten) locoburgemeester Petrus Tebello Motloung. Wat de heren ook nog moeten leren, is dat zij mij op een lunch hadden moeten uitnodigen, aangezien ik als bemiddelaar optreedt. Als laatste arriveerde Jabulani Patose in een keurig double-breasted kostuum met rode pullover en witte sokken.

Op het kantoor van Tshabalala werden Kolisang en ik in de bestuurskamer binnengelaten en ging ieder aan een kant van ‘de troon’ zitten. Kort daarop maakte de Zoeloe-miljonair zijn entree, negeerde eerst de aanwezigheid van Kolisang en begon tegen mij: ‘We must be honest to ourselves, our people, our family and our Majesty.’ Hij zou het weekeinde in Swaziland zijn koning ontmoeten. Hij beschreef hoe hij als 82-jarige voor de 21-jarige monarch zou moeten knielen. Er was altijd een Engelsman met een vette snor naast de koning, met een agenda. ‘Ik ga hem vragen om te voorkomen dat Swaziland met vakbonden wordt opgescheept, want die worden toch maar communisten. De koning moet zich op de economie van het land concentreren.’ Daarop was het moment aangekomen te erkennen dat burgemeester Kolisang ook naast hem zat. En terwijl de oude man eigenlijk nog tegen mij aanpraatte, waren zijn woorden reeds tegen Kolisang gericht. ‘This man,’ zei hij, ‘came all the way from Holland, across oceans, mountains and rivers, because we must be united again,’ en hij maakte erbij een zwaaibeweging met zijn arm van hoe ver ik was gekomen. ‘I donot want to fight with you,’ zei hij tegen Kolisang, ‘be-

[p. 117]

cause I am already next to God. I might collapse next week, even tomorrow. If you and I fight at our age, people will ask, what is wrong with these men, they are old people.’ Hij vervolgde: ‘What are we fighting Kolisang? Let us come together. Let us teach our children how to cooperate. Let us be one Sofasonke again. You will remain in your seat forever. Look at what happens with umsa (Tom Boya) and ucasa (Philip Nhlapo), they don't have people. Within two years they won't be there anymore. We must begin with the people. We get our mandate from them. Then, when independence arrives, the Town Councils will continue to be there. I am not interested in international politics. I am with the people in the streets. I work with real people. They gave me a mandate to talk to the Government.’

Hierop benadrukte ik dat wat ik had gehoord, mij had aangetoond dat beide heren dezelfde taal spraken.

Kolisang: ‘We are indeed one. You and I never fought before.’ De burgemeester zei van Ephraim Tshabalala veel te hebben geleerd. Hij sprak hem dan ook aan met, zoals ze op Java doen, Bapak, wat vader betekent.

Tshabalala tegen Kolisang: ‘When I last came to you, you did not have your own party. But you asked me for my Constitution. You were with us, in Sofasonke. I even bought you instruments for your mayorette for 800 rand. But then you all of a sudden started your own party, the vrrp. Kolisang antwoorde - wel erg glibberig - dat de bewoners van de Vaal zelf de vrrp waren begonnen en hem, Kolisang, als president hadden gekozen.

‘But,’ aldus Tshabalala, ‘you allowed the people in the Vaal to shout ‘Viva Kolisang!’ like ‘Viva Mandela’.’ Tegen mij zei Tshabalala: ‘This viva is accompanied by the V sign and two fingers.’ En tegen Kolisang: ‘I keep correcting you, but that does not break our friendship.’ (Tshabalala vergat blijkbaar tegen mij te hebben gezegd Kolisang als een verrader en vijand te beschouwen.)

‘What happened in the past, does not affect us now, Father Tshabalala,’ antwoordde Kolisang. ‘We are here to build our country in the right way. They have asked me, why I did not join into national politics. I want to be with the people on the ground. Sofasonke and vrrp must be one and talk with one voice. The np controls the whole country. We could also become a national party. It makes no sense to divide ourselves. We must name one party, one name, one slogan. We all want freedom. Freedom will come to everybody.’

[p. 118]

Samuel Kolisang was er nog niet overheen dat Tshabalala de ‘Viva Kolisang’ passage had ingelast. Hij zei: ‘Father Tshabalala, let the children shout and say what they want. Once they are in our kraal, we can begin teaching them.’ Daarop stelde hij een sleutelvraag: ‘How can we make one party? The churches serve one Christ, but look how many different churches there are? How can we make Sofasonke and vrrp into one party? Who should do that? I am ready to accept your advice.’ Kolisang stelde de voor de hand liggende vraag. De machtsvraag, en de macht ligt in de Afrikaanse traditie bij de vader.

Af en toe wond Kolisang zich onbedaarlijk op. Dan was hij een driftig baasje. De oude man hield een vol uur stand, maar daarna leek hij uitgeput en sloten zijn ogen zich af en toe van de slaap en vermoeidheid. Tshabalala demonstreerde van tijd tot tijd humor. Kolisang was humorloos.

Ik herinner me dat toen we op het binnenkomen van Tshabalala wachtten, Kolisang tegen me zei: ‘You have done your job. God uses at times messengers to bring peace.’

Eigenlijk heb ik Kolisang constant moeten sussen. Tshabalala was duidelijk zijn meerdere, in gedrag en in flexibiliteit van denken. Kolisang was soms zelfs venijnig. Dan zei Tshabalala doodgemoedereerd: ‘You must control your emotions.’ Ik volbracht de wens van Kolisang om tegen Tshabalala te zeggen dat het niet eerlijk zou zijn om geruchten te verspreiden dat Kolisang op zijn knieën naar hem toe was gekomen. ‘I know,’ aldus Tshabalala tegen Kolisang, ‘you avoid never to come to me to beg for anything. I know you want peace.’

Beide heren benadrukten tegen economische sancties te zijn. Politiek hanteerden zij dezelfde principes en zij waren het erover eens dat ze er voor de bevolking zijn. De ontmoeting kwam uiteindelijk neer op de kardinale vraag, hoe opnieuw een eenheidspartij te kunnen worden onder de banier van Sofasonke. Maar Kolisang is kennelijk niet bereid zijn eigen club, de vrrp, op te geven. Hij heeft mij immers gezegd dat Tshabalala zelf maar naar Lekoa moest komen en zelf uitmaken hoeveel aanhang hij daar nog heeft.

Kolisang stelde een gezamenlijk massabijeenkomst van Sofasonke en vrrp voor. ‘Daarbij zouden we een nieuwe naam voor onze gezamenlijke ‘supporters’ partij kunnen bedenken,’ adus Tshabalala, die ook naar een uitweg leek te zoeken.

Kolisang: ‘Dan wordt mij gevraagd wat er fout is aan de naam vrrp.’

Tshabalala zag het hopeloze van de impasse in en zei: ‘It is very

[p. 119]

difficult for me to say, gentlemen, what about having a new party? I cannot do this as President of Sofasonke.’

‘Then what do you advise me to do? Give me advise Father? The party was formed by the Vaal residents. They elected me because they do not want Sofasonke there. I will invite Father Tshabalala to come to the Vaal Triangle to address the residents. We must not destroy each other. We must have one party.’

Tshabalala antwoordde dat hij eerst zijn Sofasonke bestuur moest raadplegen en dan sloot hij zijn ogen, alsof hij oververmoeid was, maar ik vroeg me af of hij dit deed omdat hij zich realiseerde dat er gewoon geen uitweg was te bedenken. Ik zette uiteen dat volgens Javaanse traditie dit soort schijnbaar onoplosbare problemen tot het bittere einde werden uitgesproken, tot uiteindelijk overeenstemming kon worden bereikt. Er werd dus besloten de volgende woensdag opnieuw om 15:00 uur bijeen te komen. Tshabalala gaf een grote doos met films mee, opdat Bill Faure ze zou kunnen bekijken of er geschikt materiaal bij zat voor een documentaire over de oude heer. Ik dacht, de man, die waarschijnlijk mijn naam al is vergeten, noch mijn adres weet, geeft zomaar dit kostbare materiaal mee. Hij moet me wel vertrouwen.

De locoburgemeester en Jabu wachtten bij de auto, wat ik vooral voor Jabu sneu vond. Maar het was absoluut noodzakelijk dat dit gesprek tussen ons drieën plaats had. Kolisang zei tegen mij: ‘You did very good work. Tshabalala is now in a trap. His councillors will never let him go to the Vaal Triangle, because the people do not support him or Sofasonke in that region. He will never come.’ Hij glimlachte voor het eerst, kennelijk zich verkneukelend in het feit dat hij zo slim was geweest Tshabalala uit te nodigen naar Sebokeng te komen, blijkbaar wetende dat dit onmogelijk was. De zaak zit nog muurvast, maar misschien kan ik Tshabalala ervan overtuigen de vrrp met rust te laten, opdat zijn mensen in Lekoa Kolisang niet langer het leven zuur maken.

Alfred Vierling belde dat hij een vriendschappelijk gesprek heeft gehad met de vicerector Van den Bogaerde, die hem toevertrouwde dat in de kopieermachine van de rector van unisa een liefdesbrief was gevonden van een jongen uit Pretoria gericht aan Vierling. Het moet een pittig briefje zijn geweest met enkele seksuele beschrijvingen over eerdere ontmoetingen met Vierling. Daarop had Van den Bogaerde geen andere keuze gehad dan Vierling te ontslaan, die nu hij de ware reden wist, getroost was. Het ontslag was dus geen direct gevolg van kritiek op zijn werk.

[p. 120]

De brief die ik 6 juni 1.1. ontving van Lex Poslavsky, waarin hij uit de doeken doet hoe hij over Henk Hofland oordeelt, stuurde ik naar Wim Hazeu. Ook schreef ik Mimi Hofland erover. Peter las de brief en zei: ‘Laat die man toch schieten. Hij steekt je altijd een mes in de rug. Ik heb dit altijd geweten en je ook altijd gezegd.’ Dit is waar.

Ik belde Christo Landman hoe het stond met de missie van de kerkleiders uit Crossroads naar Holland. Hij gaf aan dat het bureaucratische apparaat langzaam werkte, maar dat hij het plan steunde. Bisschop Siyolo zond me nog enkele aanvullende details. Christo grapte dat als het zo doorging, Tutu nog eens de ‘inhouse chaplain’ van P.W. Botha zou worden. Ik antwoordde bisschop Siyolo en richtte ook een briefje aan Tshabalala.¹³⁶ Ik trakteerde mezelf op een telefoongesprek naar Amsterdam met Eduard. Hij had drie logé's uit New York gehad, maar er was geen sprake van een nieuwe vlam. ‘Ik heb je al zo lang niet gezien dat ik het gevoel heb dat we van voren af aan moeten beginnen,’ zei ik. Hij antwoordde heel ad rem: ‘Zal ik dan maar naar de sauna komen?’ Daar hadden we elkaar voor het eerst ontmoet, toen we tegelijkertijd ons aankleedden en vertrokken. Ik houd toch ontzettend veel en intens van die jongen, zo hou ik van niemand anders - en van Peter natuurlijk, maar dat is apart.

Voor het eerst ben ik een advertentie van mijn reeds verschenen boekje tegen gekomen.

136 Zie bijlage 40.

[p. 121]

Het schijnt dat Den Haag en Paramaribo eindelijk een akkoord hebben bereikt over de hervatting van de sedert 1982 opgeschorte ontwikkelingshulp.¹³⁷ De allerhoogste tijd.

137 NRC Handelsblad, 12 juli 1989.

13 juli 1989

Business Day maakte op de voorpagina bekend dat de gevangenisautoriteiten nu toch de verklaring van Nelson Mandela volgend op diens gesprek met de staatspresident hebben vrijgegeven. Wat een amateurs. Mandela onderstreept dat onderhandelingen met het anc ‘the only route to peace’ zijn. Natuurlijk zegt hij dat. Maar er zal nooit een akkoord kunnen worden bereikt zonder alle betrokkenen, ook de gematigden zoals de Zoeloes, bij onderhandelingen te betrekken.

Business Day noemt Mandela: man of power. ‘Seldom, surely, has any prisoner held so much in the palm of his manacled hand.’¹³⁸ Ook The Star heeft een commentaar over de ontmoeting tussen Mandela en Botha.¹³⁹

Onvoorstelbaar dat de Sovjetvloot langzamerhand rijp schijnt te zijn voor de schroothoop. Vooral de onderzeeërs, die op atoomkracht varen, leveren problemen op. Er zijn 367 atoomduikboten in de wereld, verdeeld over de Sovjet Unie 195, de Verenigde Staten 133, Groot-Brittannië 19, Frankrijk 9 en minstens één van China, schrijft Daniël Benjamin in Time.¹⁴⁰ Het blad presenteert een overzichtje.

138 Business Day, 13 juli 1989, zie bijlage 41.

139 The Star, 11 juli 1989, zie bijlage 42.

140 Time, 10 juli 1989.

[p. 122]

Nelson Botile belde vanavond dat de zwarte burgemeesters inderdaad naar Nederland gaan. De delegatie zal uit vijf personen bestaan. Ik belde met professor Van den Elst in Potchefstroom, die het bericht bevestigde. Hij kon mij als tegemoetkoming voor de promotie slechts 5.000 rand geven plus een dagvergoeding terwijl de delegatie in Holland was. Hij zei te begrijpen dat dit belachelijk weinig was, maar hij was machteloos er iets aan te veranderen. Gerrit Olivier had een en ander aldus besloten.

14 juli 1989

Good Morning Africa interviewt Helen Suzman op zeer onderdanige wijze. Alle precaire onderwerpen laat men zorgvuldig links liggen. Het lijkt nergens op.

Ik belde met Samuel Kolisang, die in zijn benzinestation in Sebokeng was. ‘You did a splendid job. You have made it possible to have a second meeting with Mr. Tshabalala. If he is a Christian and has love in his heart, he will answer my call to come to the Vaal. You have been the taxi to bring me to him and you cleared my conscience. I am with you all the time,’ aldus de burgemeester.

De ene na de andere Mandela-omslag verschijnt. Ook zo handig. Niemand beschikt over een recente foto van de gevangene. Ze hadden natuurlijk opnamen van de thee op Tuynhuys met P.W. Botha aan de persbureaus moeten geven. Misschien moet ik toch maar als pr-man gaan optreden.

Financial Mail vraagt zich af wat er moet gebeuren als Mandela vrij zou komen.¹⁴¹ Het blad is van mening dat het thee-uurtje in Tuynhuys ‘the climate of change’ een belangrijke stimulans heeft gegeven. ‘It could also start putting value back into the rand.’ Ook wordt erop gewezen dat aangezien Mandela op een gegeven moment zelf in Tuynhuys zal resideren, de heren in Pretoria door hem nu te ontmoeten erachter proberen te komen wat zijn houding zal zijn als hij vrij is. Dit land glijdt haast ongemerkt naar een van de belangrijkste momenten in haar geschiedenis toe.

De shifty journalist Max du Preez schrijft in het Vrije Weekblad een open brief aan Nelson Mandela.¹⁴²

Overigens heeft Business Day gisteren de verklaring van Mandela gepubliceerd.

141 Financial Mail, 14 juli 1989.

142 Vrije Weekblad, 14 juli 1989, zie bijlage 43.

[p. 123]

Ik ontmoette Nelson Botile tegen 10:00 uur in het Carlton Hotel. Als Mandela de staatspresident jaren geleden had ontmoet, zouden er heel wat minder doden zijn gevallen, meende hij. ‘Do you realize that Winnie betrayed Nelson Mandela in the past during a quarrel with her boyfriend Brian Somana, who now lives in Transkei? Mandela and his group were hiding in Rivonia, a township near Johannesburg. She told the police where he was. Somana told it all in the Orlando Magistrate Court.’

Botile is ervan overtuigd dat het anc misschien 40 procent van de zwarte meerderheid achter zich heeft. ‘But the world press, followed by the South African press is presently building the anc into the only voice of black South Africa. What about the other sixty percent? The papers seem to calculate that once the anc will be in control of South Africa they will get their share for their support now.’ Ik benadrukte dat in het heetst van het bevrijdingsgevecht het voor het anc een koud kunstje zal zijn om de werkelijke meerderheid naar de schaduw te manoeuvreren. ‘The np is now also behaving,’ aldus Botile, ‘as if the anc are the only blacks fighting for liberation.’

Botile legde uit dat P.W. Botha, onzeker zijnde over de gedachten van de beroemde gevangene, de zaak geheim hield om eerst een rustige evaluatie te kunnen maken hoe verder te gaan. Botile wist te vertellen dat minister Kobie Coetsee van Justitie ook aanwezig was geweest. Men had Mandela gezegd dat hij zich voor een bezoek gereed moest maken en pas in de auto naar Tuynhuys werd hem duidelijk gemaakt bij wie hij op be-

[p. 124]

zoek zou gaan. ‘You see, Willem, Coetsee is of the Cape np people, they are quite different from the np members in Transvaal. Also the prison wardens had no idea where Mandela was going.’ Toch zei ik de indruk te hebben dat Mandela de gewapende strijd nog niet had opgegeven. ‘That is right,’ aldus Botile, ‘you have to scrutinize his statement and look for the things he did not say.’

‘The anc in Lusaka does not want Mandela to be free,’ aldus Botile. ‘He should not come out of prison, that is at least the talk in the townships, because the supporters of the anc feel the victory is theirs, and not Mandela's, who was all those years doing nothing, except sitting in jail. When Mandela is now freed from jail, he would differ immediately with Oliver Tambo & Co. over the use of violence. You remember what our mysterious friend in the Sun Hotel said to us? He forecast, that when Bishop Tutu would return with money from overseas, the violence in the townships would resume, to destabilize the upcoming election. That John X. said: ‘the bloody trouble will start again’.’

Ik vroeg aan Nelson of hij het nog steeds voor mogelijk hield dat Tutu ‘in cahoot with Pretoria’ was. ‘If you really want to know where people stand, you simply use Tutu to find out. Did you read what he said after Mandela met P.W. Botha? It was obvious he was not hundred percent in favor, only because he was not consulted. The meeting took him by surprise. He realizes, he is nobody anymore after Mandela will be released. That is why Frank Chikane can be constantly found next to Winnie. Nobody will recognize Tutu anymore after Mandela is out.’

The Sowetan opent vandaag met een van de grote problemen van de provinciale overheden overal in Zuid-Afrika. Mensen weigeren huur en vaste lasten als elektriciteit te betalen. Deze ernstige zaak is in mijn aantekeningen onderbelicht. Het is desalniettemin een van de belangrijkste aspecten in de constante strubbelingen tussen de townships en Pretoria. Overigens stelde Botile voor dat we samen een adviesbureau zouden moeten opzetten om tussen Pretoria en de zwarte woonoorden te bemiddelen. Olaus van Zyl en consorten luisteren namelijk niet echt naar de zwarte onderdanen onder hun hoede. Ze dicteren slechts, zoals ze dit al een paar honderd jaar gewoon zijn te doen.

We wandelden van het Carlton naar het kantoor van de tpa in Johannesburg, want Nelson wilde dat ik pastoor David Thebehali daar zou ontmoeten. Hij was helaas afwezig.

[p. 125]

Later belde ik broer Hendrik in Kaapstad. Hij was stomverbaasd dat het me was gelukt Tshabalala en Kolisang aan de praat te krijgen. ‘Ik wilde het je afraden, maar liet dit achterwege omdat ik dacht, hij doet het toch.’ Daarna vertelde ik hem een adviesbureau met Nelson Botile te willen opzetten. Dit verraste hem, maar zag het als een uitstekende gedachte. ‘Zoiets heeft Zuid-Afrika niet. Je bent de eerste die dit met een zwarte collega opzet,’ zei Henk. Tshabalala heeft de heer Lomax (blank) in dienst maar als adviseur. Botile en ik zouden gelijkwaardige partners zijn.

Het hoofdartikel in The Citizen van heden is me uit het hart gegrepen.¹⁴³ Ik heb het gefotokopieerd en aan een aantal mensen in Nederland toegezonden.

Omdat ik erg nijdig heb gereageerd tegen Vierling vanwege zijn blunder een brief van een jonge aanbidder in de kopieermachine van de rector te laten slingeren, belde hij dat hij de botsing met mij pijnlijker vond dan het feit dat hij zijn baan kwijt is. Hij zond een aardige expresse brief.¹⁴⁴ Het komt wel goed, maar omdat ik hem via mijn beste contacten naar hier haalde, is een schandaal als dit uiterst onwelkom, zeker nu ik zelf al heel veel tegenwind moet bestrijden.

143 The Citizen, 14 juli 1989, zie bijlage 44.

144 Zie bijlage 45.

15 juli 1989

Du Toit was in een uitstekend humeur voor de verandering. Hij vertelde overigens dat hij in 1984 iets op televisie had gezegd wat generaal Magnus Malan, de huidige minister van Defensie niet welgevallig was geweest. Sedertdien werd Du Toit van hogerhand tegengewerkt. Hij werd bijvoorbeeld later weer eens op televisie gevraagd, maar de generaal adviseerde eerst na te gaan of hij wellicht de rode kaart had. En ja hoor, de betreffende journalist kwam nog voor de tip bedanken ook.

‘De wijze waarop ik functioneer,’ aldus Du Toit, ‘is uitwisseling van meningen als sleutel tot vooruitgang en succes. Dat is ook de traditie geweest in de vroegere Boerenrepublieken. Maar de aard van de Afrikaner is veranderd. P.W. Botha is steeds de man van de consensuspolitiek geweest, wat er toe heeft geleid dat niemand meer zegt wat hij werkelijk denkt. Het kabinet is te bang om te praten. Tijdens het regime van Botha werd de minderheid verplicht zich zo gruisloos mogelijk te conformeren aan standpunten van de meerderheid.’ Dit is een vorm van inteelt waarbij ik ook dikwijls denk dat de oorspronkelijke Afrikaner Boer mede veranderd is door de jarenlange wissel-

[p. 126]

werking met een zwarte meerderheid, en daardoor met totaal andere waarden is gaan opereren.

Du Toit vertelde dat sedert 1910 de uitvoerende macht in Pretoria zetelt en de wetgevende macht in Kaapstad. ‘Eigenlijk is er slechts beperkte parlementaire controle op het regeringsapparaat,’ vertelde hij, ‘want het Zuid-Afrikaanse parlement vergadert in Kaapstad en slechts vier en een halve maand per jaar, niet elf maanden zoals in de meeste democratische landen. Dit onderwerp is een heilige koe, terwijl iedereen weet dat de situatie verouderd en verwerpelijk is.’ Hij belandde bij dit onderwerp in antwoord op de opmerking mijnerzijds, dat ik wilde dat iemand onderzocht hoe het mogelijk is geweest dat krachten binnen het gouvernement het kantoortje van de Western Cape Council of Churches in Crossroads met de grond gelijk hadden gemaakt. ‘Het toont aan,’ aldus Du Toit, ‘hoeveel macht Tutu nog steeds heeft en dat de Griekse town councillor die zei voor represailles te vrezen, gewoon gelijk had.’

‘Maar hoe is het godsterwereld mogelijk generaal, dat dergelijke toestanden in uw land anno 1989 gewoon voortbestaan,’ vroeg ik. ‘Waarom reikt de macht van Tutu tot in Crossroads en waarom kan hij zo'n misdadige actie ontketenen?’ Hij antwoordde dat dit het gevolg was van het aantal assholes - die mijn broer Hendrik omschrijft met ‘witte kaffers’ - dat nog altijd erg groot is. ‘Bovendien heeft er geen controle plaats op onze uitvoerende macht,’ aldus Du Toit. P.W. Botha kotste van Transvaal en vermeed gewoon dit gebied te bezoeken. Eliza Botha laat zich nooit in Pretoria zien. Voor de parade ter ere van zijn afscheid, heeft hij alle legerstrijdkrachten naar Kaapstad laten overbrengen in plaats van zelf naar Pretoria te vliegen. Toen de parade was afgelopen, wilde hij naar een rugbywedstrijd gaan kijken.

De generaal zei voor de verandering ook iets complimenteus. ‘We bewonderen je aanhoudendheid en vastberadenheid, dat je je ingeslagen koers blijft volgen ondanks alle moeilijkheden die je op je weg vindt. Het is, wat jij doet, eigenlijk een inspiratie voor ons.’ Hij vertelde er nog niet in te zijn geslaagd de mensen te benaderen die hij op het oog had voor de plannen met Dirk Keijer. Er was geen bezwaar tegen dat ik een samenwerking zou aangaan met Nelson Botile. Maar om te voorkomen dat zou worden gezegd dat ik de voorkeur zou geven aan een onderneming met een zwarte partner, was het goed dat ik met hem deel zou gaan uitmaken van een handelsonderneming gericht op de ussr.

Ik dineerde gezellig met Vic en Margriet Vernède. Ik begrijp

[p. 127]

nu dat haar vader, De Kock van Leeuwen, ook enige tijd bij oom Dirk Klink en tante Euske van Ketwich Verschuur op Waterhof in Kaapstad had gewoond, waar ook mijn ouders lange tijd verbleven. We aten in La Bocca, niet ver van hun huis in Randburg. De Vernèdes hadden nog nooit van de Sofasonke Partij van Ephraim Tshabalala gehoord, laat staan van de vrrp van Samuel Kolisang. En zij wonen in Zuid-Afrika sinds de jaren vijftig! Het interesseert blanken geen moer wat erin de zwarte wereld speelt. Onbegrijpelijk. Je deelt een stuk van Afrika en je doet of de anderen, de meerderheid, niet bestaan. Ik kreeg een aardige brief van Sergei Plekhanov uit Moskou. Hij zou me graag in Moskou ontvangen, maar zegt geen onkosten te kunnen vergoeden.

16 juli 1989

De Sunday Star heeft ditmaal gelijk. Alleen de vrijheid van deze mijnheer opent de weg naar onderhandelingen over het samengaan van zwart en blank bij het toekomstige bestuur van dit land. De kranten brengen, bij gebrek aan een actuele foto van Nelson Mandela na 28 jaar gevangenschap, een in Nederland vervaardigde tekening die naar beschrijvingen van mensen die de gevangene wel mochten bezoeken, zou zijn gemaakt.

[p. 128]

Ook weer zo'n volkomen onnodige publiciteitsblunder van de regering. Waar is de moed van de Voortrekkers gebleven die vanuit de Kaap het onherbergzame land in trokken om Oranje Vrijstaat en Transvaal te stichten? De moderne Afrikaner is een schijtlaars zonder weerga.

Het verwondert me niet dat Graham Linscott in The Star meldde dat vanuit KwaZulu bij monde van Oscar Dhlomo een dringend beroep blijkt te zijn gedaan op P.W. Botha om een gesprek met Nelson Mandela - ook publicitair - te beginnen. Het zou me zelfs niet verwonderen dat Buthelezi ‘the old crocodile’, zoals Botha soms wordt genoemd, over de streep heeft getrokken, al lijkt het of zijn naaste medewerker met de eer gaat strijken.

Volgens Sunday Tribune zou het anc legaal in Zuid-Afrika kunnen opereren na de vrijlating van Nelson Mandela. Alleen de militaire vleugel, Umkhonto We Sizwe zal niet worden toegestaan naar huis te komen.¹⁴⁵ Volgens John McLennan en Quraish Patel zou minister van Justitie Kobie Coetsee de mastermind van het thee-uurtje op Tuynhuys tussen Botha en Mandela zijn geweest.

City Press meldt dat Mandela zijn 71ste verjaardag samen met een vijftigtal familieleden en vrienden zal vieren. In een commentaar schrijft het weekblad voor zwarten dat Mandela, ‘the Messiah’, sinds 1952 keer op keer aan de verschillende premiers in Pretoria een verzoek deed een conferentie te houden om gezamenlijk tot een oplossing te komen voor de problemen van het land. Pas nadat dit categorisch werden afgewezen, is men overgegaan tot de gewapende strijd en werd Mandela in 1964 tot levenslang veroordeeld. Hij zei toen: ‘I will return.’¹⁴⁶ Waarom hebben Westerse veroveraars in Azië en Afrika nooit tijdig de bakens kunnen verzetten, reculer pour mieux sauter, om door zich terug te trekken als overheersers van vreemde volkeren hun ‘aanwezigheid’ en ‘investeringen’ te behouden? Eigenlijk zijn alleen de Britten erin geslaagd met hangen en wurgen een Gemenebest op de been te houden.

Opnieuw overlegden Nelson Botile en ik gedurende een uur in het Carlton Hotel hoe we onze consultancy zouden opzetten. Ik was tegen gebruik van onze namen. Hij stelde toen voor de ‘Sizanani Corporation’, te stichten wat help each other betekent. Ik gaf hem namelijk een uiteenzetting over wat gotong rojong (mutual help) op Java betekende, zoals ik dit van Bung Karno leerde.

145 Sunday Tribune, 16 juli 1989.

146 City Press, 16 juli 1989.

[p. 129]

Professor Harry Peeters, de enige Nederlandse psychohistoricus, reageert op deel vijf van de Memoires.¹⁴⁷

Herbert von Karajan is overleden. Deze dirigent hoorde tot de allergrootsten.

147 Zie bijlage 46.

17 juli 1989

Pretoria

Theo Albrecht had het manuscript nog een keer doorgenomen. ‘Je hebt geen bestseller geschreven,’ zei hij, ‘want veel van je materiaal is alweer achterhaald.’ Dat is waar. Maar ik herinner me maar al te goed zijn eerste reacties slechts weken geleden, dat meer dan negentig procent van de informatie nieuw voor hem was. Zo werken ‘geheugens’, maar wie is zich hiervan bewust?

Broer Hendrik in Kaapstad stond ook vandaag volledig achter mijn plan een adviesbureau met Nelson Botile op te zetten. Hij raadde aan deze keer broer Theo niet bij mijn zaken te betrekken. ‘Houdt dit nu eens voor jezelf.’ Hij vervolgde dat waar ik in de toekomst mee bezig zou zijn, was ‘like swimming between the sharks and you have got to be super agile. Not Krugerpark is the jungle, but Eloff Street in Joburg.’

Lees een onthutsend bericht over Andrew (5) een jongen in Richmond, Virginia, die zonder hersens werd geboren. Artsen voorspelden dat hij slechts enkele weken zou leven. Men constateerde bij zijn geboorte dat ‘a cyst had formed at the stem of the brain and kept the rest of it from forming, leaving his skull filled with fluid - a condition known as hydranencephaly. He survived because the brain stem contains the nerve centre that controls breathing and circulation. But parts of the brain that allow humans to think and co-ordinate muscular movements - the cerebrum and cerebellum - never formed.’¹⁴⁸

148 The Citizen, 14 juli 1989.

18 juli 1989

Hillbrow

Vind een stukje in de krant over geweld tegen een medewerker van de Council of Churches.

[p. 130]

Joe Latakgomo van de hoofdredactie van The Star publiceert een uitvoerige beschouwing dat het nog slechts een kwestie van tijd is voor er onderhandelingen zullen beginnen over de toekomst van Zuid-Afrika. Er wordt door de vakbond cosatu, met Jay Naidoo, de udf, het anc en Inkatha met Chief Gatsha Buthelezi druk gewerkt aan een gezamenlijke aanpak en de vraag hoe de koe bij de horens te nemen, en wat voor een koe. ‘The anc welcomed negotiation,’ schrijft Latakgomo, ‘because they do not want to inherit a wasteland,’ dus een land verwoest door een oorlog.¹⁴⁹

Jay Naidoo.

Jon Qwelane mengt zich natuurlijk ook voorturend in de discussie, en omdat ik weet wat voor vlees ik in de kuip heb, sla ik hem meestal over. Van tijd tot tijd ga ik na of hij inmiddels begrijpt dat voortdurend roet in het eten proberen te gooien alleen hemzelf belachelijk maakt.¹⁵⁰

Het Afrikaner dagblad Beeld - ik vind het te hinderlijk om Afrikaans te lezen en volg alleen de Engelse pers hier - roept opnieuw om de vrijlating van Mandela. Generaal Du Toit

149 TheStar, 18 juli 1989.

150 Zie bijlage 47.

[p. 131]

scheen zich er ook aan te ergeren, want hij zei dat de krant eigenlijk bezig was met haar lezers hiermee in de richting van de Democratische Partij te sturen, wat verlies voor de np zou kunnen betekenen.

Ik ontmoette in Randburg professor Van der Elst en een medewerker. De burgemeestersdelegatie vertrekt op 12 september maar Nederland. Roy Sherwood op de ambassade in Den Haag had al laten weten niets met dit bezoek van doen te willen hebben. Ik heb die man nooit vertrouwd. Omdat deze reis buiten medeweten van de ambassade (door mij) op de rails werd gezet, voelt Sherwood zich op zijn pik getrapt. Zelf doet hij geen moer om de belangen van zijn land te bevorderen. Ik benadrukte dat het voor de afgevaardigden uit de townships een belevenis zou zijn wanneer zij Prinsjesdag in Den Haag zouden kunnen meemaken. Dit vindt op 19 september plaats. Hoop dat het lukt.

Ik lunchte met Nelson Botile en pastor David Thebehali, die ook in de tpa zit, in het Carlton Hotel. Ik vertelde wat er met de bisschoppen in Crossroads was gebeurd - dankzij Tutu. De dominee was diep geschokt. In 1982 was hij als burgemeester van Soweto in Den Haag geweest, maar minister Hans van den Broek had geweigerd om een gesprek met hem te hebben. Als je zoiets hoort, is het om wanhopig van te worden. Wat voor bovenkamer heeft deze Van den Broek eigenlijk? Die types weten altijd alles al.

Na afloop van de lunch bezochten Botile en ik de accountant en financieel expert Limnet Sharp, reeds 38 jaar in het vak. Ik mocht deze baas. We spraken 40 minuten hoe we ons bedrijf zouden kunnen opzetten. Vervolgens waren we bij een advocaat van het kantoor Cliffe, Dekker & Todd, nu eens niet om een claim te innen, maar om onze onderneming gelegaliseerd en geregistreerd te krijgen. Over twee weken is het gepiept. Ik heb al met onze huismeester besproken of er een appartement vrijkomt in 75 Circle Court, waar ik zou kunnen gaan wonen.

19 juli 1989

Opnieuw een uitstekend, gematigd commentaar van Sam Mabe in The Sowetan,¹⁵¹

Ik volg op televisie zoveel mogelijk de tenniswedstrijden. Time publiceerde een prachtige foto van mijn huidige favoriet Boris Becker.

151 Zie bijlage 48.

[p. 132]

Samuel Kolisang belde om zich te beklagen dat de mannen van Tshabalala opnieuw in Lekoa City bezig waren geweest. Om sympathie bij de bevolking te winnen, hadden gemeenteraadsleden van de Sofasonke aangekondigd dat zij genoegen zouden nemen met 30 rand per maand aan servicekosten voor gemeenten, in plaats van de 51 rand die de tpa vraagt. Het is dus ‘a unilateral and illegal move by Tshabalala's men,’ aldus Kolisang. De burgemeester had al een aantal malen geprobeerd Sam Mabe bij The Sowetan te bereiken, die via de door mij binnengebrachte Jabulani Patose exact op de hoogte is van wat er speelt in de Vaal townships. Maar ook Mabe hield zich onbereikbaar. Ik belde zelf naar Mabe, die zei op de hoogte te zijn van Kolisangs problemen, maar hij had de hele zaak doorgegeven aan een verslaggever van zijn blad om het af te handelen. Ik overviel hem en zei: ‘Do you feel like going together, you and me, this afternoon to Sebokeng?’ Dat was onmogelijk. Hij was bezig.

Ik vertelde Mabe dat ik erin was geslaagd om Tshabalala en Kolisang weer aan een tafel te krijgen. Hij stelde er verder geen enkele vraag over, nam het voor kennisgeving aan en liet zich dus eigenlijk als amateur kennen.¹⁵²

Ik belde vervolgens met burgemeester Matilda Mothlaping in Kwa-Thema. Sofasonke was nu ook bezig in haar territorium. De Sofasonke partij moedigde ‘squatters’ aan om hutten te bouwen aan de grens van haar gemeente. ‘Tshabalala is a kind old man,’ zei ze, ‘but he is paying these councillors and candidates for Sofasonke to make mischief, while he is owing so much money to the tpa himself. He is quite ignorant of local authority laws. As mayor he messed up Soweto. The people are generally ignorant, so when Tshabalala comes and tells them they have to pay less than the tpa asks, they gladly follow him.

152 Mabe kende de gevaren, ik niet. Hij zou worden vermoord.

[p. 133]

But you cannot run a township on the basis of that form of fraud. That is what I am telling John Mavuso and Olaus van Zyl. But they say to us, leave Father Tshabalala alone, but he is not paying his own dues. In Soweto, they owe 200 million rand in not collected dues for services by the Town Council. Van Zyl and Mavuso told Tshabalala that he must stop undermining the town councils. Willem, tell your friend that this can not go on.’

Wim Kok schijnt de verkiezingen te gaan winnen. Dat zou een reden temeer zijn om permanent in Hillbrow te gaan wonen.

20 juli 1989

Briefje van Peter bij de koffiemachine.

Alexander Solzjenitsyn sprak met Time, wat een verhelderend verhaal is geworden.¹⁵³ Mijn indruk is dat hij nog nooit (ondanks vele jaren in de vs te hebben gewoond) over mind heeft nagedacht. Hij refereert oppervlakkig aan de hersenspoeling uit zijn jeugd, noemt Lenin een fanaticus, spreekt over modeverschijnselen in de journalistiek en zegt zelfs zich te schamen voor journalisten. Daar zit iets in. Ik zond het artikel aan Lex Poslavsky en bij nader inzien aan Hermann von der Dunk. Het modeverschijnsel geldt zeker ook voor politici, denk aan Wim Kok, die eigenlijk nooit ergens is geweest en internationaal gesproken van niets weet.

Slecht nieuws uit Pretoria. Jans Rautenbach zoekt geen schikking zoals we hadden verwacht en gehoopt. Hij weet dat ik geen geld heb dus vecht hij mijn vordering aan, wat betekent dat ik een aanbetaling moet doen om te kunnen procederen. Ik

153 Time, 24 juli 1989.

[p. 134]

word op die manier met al die sabotage - eigenlijk vanuit Den Haag - nog eens tot de bedelstaf gebracht. Maar dat zal juist de bedoeling zijn, omdat ze me niet naar hun pijpen kunnen laten dansen, laat staan me ervan weerhouden mijn eigen analyses te maken over internationale betrekkingen en ontwikkelingen.

Casper Venter belde me om te informeren hoe de zaak tegen Jans Rautenbach ervoor stond.¹⁵⁴ ‘He wants to have a fight, so he can have it,’ zei ik.

‘I completely agree with you,’ was Caspers reactie.

Ik kocht: Minds, Brains and Science van John Searle voor de verjaardag van Hein du Toit en exemplaren voor Peter en mezelf.¹⁵⁵ Peter had geen zin om met Bill Faure te gaan dineren. Na enige aarzeling zijnerzijds ben ik met Edwin van Wijk gegaan. Ik nam Bill, zijn vriend Obie en Edwin mee uit naar Mike's Kitchen. Bill zei dat hij samen naar Ephraim Tshabalala wilde gaan om de documentaire te bespreken, maar op een of andere manier voelde ik dat hij het niet meende. Hij lijkt geen zin in die film te hebben. Ziet er waarschijnlijk geen poen in. Bill en Obie waren met de Hollywood acteur Lorenzo Lamas naar Botswana geweest en vertelden dat daar de mooiste wildparken ter wereld waren.

154 Casper zou de rechterhand van F.W. de Klerk worden.

155 John Searle, Minds, Brains and Science, Harvard University Press, Cambridge, 1986.

21 juli 1989

Bill Faure, als Afrikaner, is fel tegen P.W. Botha gekant. Hij heeft hem tweemaal ontmoet en noemt hem een arrogante ezel. Toch hield Faure woord. We reden samen naar het kantoor van zakenman Ephraim Tshabalala. De oude heer ontving ons vervolgens in zijn bestuurskamer en vertelde zijn levensverhaal in een uur en twintig minuten. Hij zette zijn beste beentje voor. Ik was onder de indruk van de oude baas. Bill Faure genoot er kennelijk van. Hij vertelde hoe hij met niets was begonnen en toch miljonair was geworden. Terwijl hij zat te praten, legde hij soms zijn hand op die van Bill en soms op die van mij. Eens had hij gelogeerd bij de koning van Swaziland en voorgesteld diens dak te verbeteren. Hij concludeerde dat als een zwarte man behoorlijk werkte, hij ook onder apartheid veel kon bereiken. ‘Apartheid is already gone,’ zei hij. ‘Where is it? Show me!’ Bill bracht naar voren dat Tshabalala deze mening was toegedaan omdat hij als miljonair niets meer van apartheid merkte of had te vrezen. Ik voegde eraan toe meer zwarten te hebben ontmoet, die soms in bijzonder goede doen waren, zeker vergeleken bij de massa, en daarom veel ge-

[p. 135]

matigder geluiden lieten horen. Niemand doet moeite om ooit niet permanent kankerende zwarten in Zuid-Afrika aan het woord te laten.

22 juli 1989

Vanmorgen wachtte een bedankje van Edwin. Hij schijnt overigens Peter er nu van overtuigd te hebben dat ze samen het restaurant van een Portugees in Hillbrow gaan overnemen.

Generaal Du Toit is begonnen met uit te zoeken wat er met het kantoor van de kerkleiders in Crossroads kan zijn gebeurd. In eerste instantie werd gemeld dat de anc-comrades de schuldigen waren. ‘What about Tutu,’ zei ik.

‘Comrades do not have bulldozers,’ antwoordde de generaal. Van der Elst vertelde dat men op de Nederlandse ambassade in Pretoria hem het hemd van het lijf had gevraagd of het wel nodig was dat de burgemeesters Holland zouden bezoeken. Wat gingen ze er in hemelsnaam doen? Ik belde met Sibolt van Ketel van De Telegraaf, die het al even bespottelijk vond en een schandaal in het verschiet zag als de burgemeesters geen visum zouden krijgen.

Ik zie nu dat The Citizen een scherpe aanval op George Bush lanceerde omdat hij nog steeds niet schijnt te hebben besloten of hij F.W. de Klerk wel of niet zal ontvangen tijdens diens bezoek aan Washington komende week. De krant is razend, vooral omdat de deuren voor Tutu, Boesak, Beyers Naudé en Sisulu wijd opengaan, wanneer ze maar willen. Wat dit andermaal aantoont, is dat men ook in deze moderne tijd nog even weinig van elkaar weet als toen Vasco da Gama in 1497 via de Kaap naar India reisde.¹⁵⁶

156 The Citizen, 21 juli 1989.

[p. 136]

In Kourou, Frans-Guyana, waar ik twee jaar geleden vrijwel dagelijks langsreed in mijn shuttle tussen Cayenne en St. Laurent, is een vredesakkoord getekend tussen het zogenaamde Junglecommando van Ronnie Brunswijk en de Surinaamse regering. Eindelijk is het dan zover. Het Surinaamse leger schijnt sceptisch te zijn over de bereikte overeenkomst.

23 juli 1989

Intussen heeft De Klerk een beroep op het anc gedaan het leiderschap van Nelson Mandela te volgen. Hij vertelde op een np-congres in Somerset West aan de Kaap dat hij nauw betrokken is geweest bij het inmiddels beroemd geworden thee-uurtje tussen de staatspresident en Mandela. Juist die ontmoeting had het anc voor het dilemma geplaatst om te besluiten het gewapende verzet op te geven. De Klerk veroordeelde scherp de Zuid-Afrikanen die naar Lusaka reisden om met het anc te parlevinken, zolang er geen duidelijk geluid was gehoord dat de gewapende strijd zou worden stopgezet om een dialoog tussen partijen een behoorlijke kans te geven.

The Economist schrijft dat 250.000 arbeiders in de ussr in staking zijn gegaan. De helft van de steenkolenproductie werd stilgelegd. Het blad schrijft dat de elite van de Sovjet arbeidersklasse, traditioneel loyaal aan de cpsu, kritisch tegenover Gorbatsjovs hervormingen staat. De president identificeerde de conservatieve communistische krachten als hinderpalen bij het doorvoeren van perestrojka. Hij moedigde daarbij ‘an influx of fresh forces’ aan om de behoudende elementen in de samenleving te bestrijden. Dit advies werd ter harte genomen en de chaos lijkt compleet met alle levensgevaarlijke gevolgen daaraan verbonden.¹⁵⁷ Ik heb steeds gezegd dat Gorbatsjov zich niet heeft gerealiseerd wat hij losmaakte in de Sovjetsamenleving. Met de geest uit de fles is het hek van de dam.

Hier is iets dergelijks aan de gang. Er lijkt een koude oorlog te zijn ontbrand tussen de staatspresident en diens gedoodverfde opvolger. Het tragische van die onderlinge naijver bij de np, is dat ze uiteindelijk hetzelfde doel nastreven: reële hervormingen.

Er is ingebroken in mijn huurauto die op Twist Street stond. De autoradio werd gestolen, wat jammer is, want ik ben Tod und Verklärung van Richard Strauss kwijt, waar zwarten uit Soweto weinig aan hebben. Ze lieten twee Rachmaninoff pianoconcerten liggen.

157 The Economist, 22 juli 1989.

[p. 137]

Ik erger me groen en geel aan een commentaar in The Star, waarin ‘the movement’ van zwarte zijde wordt omschreven als bestaande uit het anc, udf en cosatu, en dat deze beweging ‘terecht’ aan de goede bedoelingen van de regering in Pretoria zou twijfelen. Ik zie wat te gebeuren staat zich voor mijn ogen voltrekken. De rabble-rousers zingen het hoogste lied, daarbij krachtig geholpen door idioten van buitenaf, die niet weten wat er in werkelijkheid speelt. Gematigden maken verreweg de meerderheid van Zuid-Afrikaanse zwarten uit, maar het zijn de holle vaten die het hardst klinken en met ‘de overwinning’ aan de haal zullen gaan, daarbij de meerderheid ver achter zich latende. Zij zullen de dupe worden van de aanstaande omwenteling in dit land. ‘It is self-evident,’ aldus schrijft nota bene The Star, ‘that the anc, at least, cannot at this stage abandon the only bargaining weapon: armed rebellion.’

Ontmoeting met mijn vrienden uit Soweto, Sebokeng en Boipatong. Voormalig burgemeester Nelson Botile arriveerde als eerste. Ik toonde hem het memo dat ik aan F.W. de Klerk wilde zenden. Het was akkoord, al vulde hij nog enige namen aan.¹⁵⁸ Tegelijkertijd waarschuwde Nelson me voor Jabulani Patose: ‘He is after money.’

‘Aren't we all,’ antwoordde ik. Jabu arriveerde als tweede, met rooddoorlopen ogen. Ik begreep later dat zijn beschermheer Kolisang bonje met hem had gemaakt. Daarop kwam Samuel Kolisang (die Botile warm omhelsde) met een aardig, openhartig gemeenteraadslid uit Lekoa.

Jabu tekende het door mij opgestelde stuk over ons plan samen een boek in de townships te maken. Kolisang tekende als getuige.¹⁵⁹ Vervolgens stak Jabu een verhaal af over fida en John Gogotya, dat zo direct en overtuigend was, dat ook Botile plezierig reageerde en hem nu begon aan te spreken met ‘my son’. fida was een dekmantel van Pretoria en Gogotya dus een marionet van het regime, wat me overigens niet verwonderde. Ik kreeg immers vrijwel meteen keet met die schuinsmarcheerder. ‘Gogotya made the mistake introducing me to Willem,’ zei Patose. ‘Next, he became jealous and wanted to destroy our relationship, because Willem was in the process arranging a trip to Holland.’ Jabu vertelde hoe hij aanvankelijk zich had uitgesloofd om onder jongeren in de Vaal sympathie voor fida te kweken. Maar Jabu ontdekte Gogotya's ware gezicht en begreep steeds beter, dat hij een ordinaire crook was. De ouders van Patose leven van een pensioentje, dus Jabu deed er inder-

158 Zie bijlage 49.

159 Zie bijlage 50.

[p. 138]

daad alles aan, omdat hij thuis kostwinner is, om vaste grond onder zijn voeten te krijgen en een inkomen bij elkaar te scharrelen. Ik keek naar Nelson Botile, die het hoofd boog. Kolisang deed een beroep op Botile en mij. ‘We have to help this young man.’ Bij het afscheid zei hij tegen mij: ‘We have to thank this angel from heaven to do all this for us.’

Ik antwoordde: ‘It was Jabu who brought me to you.’

‘You mean that,’ vroeg een aarzelende Kolisang, die kennelijk meer in de hand van de Heer zag dan die van Jabu, althans dat was de pose van dat moment.

Ik reed naar Pretoria en sprak een uurtje met Hein du Toit thuis. Er werd nog steeds gewerkt aan de affaire van het verwoesten van het kantoor van de Council of Churches in Crossroads. Du Toit voerde ook besprekingen met derden om onze gezamenlijke onderneming op te zetten. Over de avond dat ik met Peter en Edwin was komen dineren, zei hij dat dochter Katherine een antipathie voor Edwin van Wijk had opgevat, maar daarentegen Peter buitengewoon aardig had gevonden. Altijd hetzelfde liedje. Filmer Bill Faure en zijn vriend Obie zeggen hetzelfde. Jammer.

Later stapte ik bij Christo en Marie Landman binnen. We dronken thee in de tuin bij het zwembad. Christo had van voortreffelijke contacten gehoord dat Jans Rautenbach voor het niet doorgaan van onze filmovereenkomst - en de verdwijning van het door mij gefilmde materiaal - een ‘out of court settlement’ met mij zou treffen. Het is te hopen.

24 juli 1989

Pretoria

Tutu heeft iets nieuws bedacht. The Sowetan opent met de kop de klerk sowing division. Volgens de prelaat uit Bishopscourt in Kaapstad zou F.W. de Klerk erop uit zijn een wig te drijven tussen Nelson Mandela en het anc. Dit zou allemaal slechts bewijzen dat De Klerk niet serieus was om te gaan onderhandelen met de zwarte meerderheid.¹⁶⁰

Ik vond in een boekwinkel een exemplaar van New York met een reportage over jfk jr.¹⁶¹ Ik moest terugdenken aan de dag van president Kennedy's begrafenis in Washington (1963), waarbij John jr. als dreumes aanwezig was en pas kon lopen. Nu is hij 29 jaar, vrijgezel, en advocaat bij een gerechtshof in New York. Hij heeft ook enige tijd bij Anglo-American in Johannesburg gewerkt. In 1988 verscheen hij voor het eerst op

160 The Sowetan, 24 juli 1989.

161 New York, 20 maart 1989.

[p. 139]

de partijconventie van de Democraten. Zal ook hij op den duur in de politiek gaan?

Ik bezocht Barry van der Hoven bij Rooth & Wessels. Hij kondigde aan dat de rechter binnen twaalf maanden een datum voor de zaak Rautenbach zou bepalen.

Vervolgens ontmoette ik voor een half uur Casper Venter in het kantoor dat eens aan Paul Krüger toebehoorde, en waar Casper nu werkzaam is als persvoorlichter van F.W. de Klerk. Hij had de betrekking voor zes maanden op proef aangenomen, maar wist al dat hij zou blijven. Ik hield een pleidooi dat hij nauwkeurig aantekeningen zou moeten maken van deze cruciale periode in de geschiedenis van zijn land om achteraf een boek te kunnen schrijven. Richard Sergay van abc-televisie in New York had hem hetzelfde advies gegeven. ‘Dit alleen al is jouw bezoek waard,’ zei hij.

Daarna deed ik hem in vogelvlucht verslag van waar ik mee bezig was, van de burgemeesters naar Holland, het adviesbureau met Nelson Botile, de samenwerkingsplannen met Du Toit, mijn definitieve verhuizing naar Zuid-Afrika, enzovoorts. Ik gaf hem het memo voor De Klerk en legde uit wat er met Tshabalala en Kolisang aan de hand was. Hij wist hier kennelijk allemaal niets van maar zou het vanmiddag met De Klerk bespreken. Hij liep mee naar de uitgang en boven aan de trap zei hij dat hij zou helpen als er problemen met mijn visum waren en vervolgens: ‘Ik ga proberen voor jou een ontmoeting te regelen met president De Klerk.’

Ik antwoordde: ‘I hope Casper that you note that I did not ask for it. We are friends. I did not come to ask for such an interview, although I would like to be the first Dutch journalist to get it.’¹⁶²

Du Toit liet later vandaag weten dat de vernietiging van het kantoor van de kerkleiders in Crossroads ‘had been an administrative error’. Een ambtelijke vergissing? Ja, het was een zeer gecompliceerde zaak. Dat hield hij ten aanzien van Jans Rautenbach ook steeds staande. Hoeveel ‘gecompliceerde zaken’ kent dit land? ‘Wanneer u de bisschoppen belt, zullen ze blij zijn, want er wordt iets aangedaan.’

Vervolgens reed ik naar Sebokeng, wat een rit door het Zuid-Afrikaanse landschap is die ik steeds als een belevenis ervaar. Het is bovendien het mooiste weer van de wereld. Eigenlijk is dit land uiterst dun bevolkt. Ik las dat cosatu 924.000 leden telt. Zij hebben de grootste mond als onderhandelingspartner

162 Casper zou op 20 januari 1990 woord houden.

[p. 140]

met Pretoria, maar waar blijven de andere miljoenen zwarte arbeiders die niet bij dit met de communisten en anc verbonden gezelschap zijn aangesloten? Dat is de silent majority die ik met mijn boek bedoel.

Ik had een ontmoeting met burgemeester Kolisang en hetzelfde sympathieke gemeenteraadslid van gisteren, Daniel Matsaneng. Ik liet hen de brief aan F.W. de Klerk lezen. Ik gaf deze niet, maar liet een kopie achter van mijn brief aan Ephraim Tshabalala.¹⁶³ Omdat Kolisang zich had beklaagd dat mevrouw Kolisang nijdig was geweest toen ik haar onheus telefonisch bejegende - vijfmaal belde ik voor niets en ik dacht bovendien met een huishoudhulp te spreken, die mijn boodschappen niet behoorlijk doorgaf en was mijn geduld verloren - had ik voor haar twee boeketten bloemen meegenomen. Een derde lid van de gemeenteraad liep binnen en we hebben tot 17:30 uur zitten praten. Jabulani Patose schitterde door afwezigheid. Hij had Peter in Hillbrow gebeld dat hij zich verslapen had. Ik belde Jabu thuis en zei dat ik zijn smoesjes vermoeiend vond. ‘If you do not believe me,’ zei hij, ‘I hang up the phone now and break relations with you.’ Een dergelijke toon is onacceptabel, maar ik zal woensdag met hem spreken.

Buiten het huis van Kolisang speelden kinderen van verschillende leeftijden. Wat me altijd weer opvalt is hoeveel mooie gezichten en kinderogen je ziet. Soms is er een uitdrukking van minachting en ingehouden woede op zwarte gezichten, maar dat is een op de twintig.

Bij thuiskomst - het was al laat - lag er een bezorgde brief van Peter. Hij had mij veel eerder thuis verwacht.

Ik las een reportage in City Press die me te denken gaf.¹⁶⁴ Aartsbisschop Mzilikazi Masiya verzamelde vorig jaar in townships een miljoen handtekeningen tegen sancties.¹⁶⁵ ‘The former policeman (deze aartsbisschop?) who turned bad, has twice been convicted of crimes and took part in a spectacular jailbreak. He admitted in an interview this week, which a white businessman had brought him into the lacklustre anti-sanctions campaign to make it seem like a black initiative.’ De man schijnt te zijn getraind, naar eigen zeggen, door de autoriteiten

163 Zie bijlage 51.

164 City Press, 23 juli 1989.

165 Redactie: Aartsbisschop Mzilikazi Masiya, is voorzitter van de Council for Apostolic and Zion Churches in Southern Africa. Willem Oltmans besefte tot dan niet dat dit geen gewone katholieke, protestantse of anglicaanse bisschoppen waren, maar vertegenwoordigers van diverse alternatieve christelijke stromingen of sektes. Sommigen waren rechtstreeks verbonden aan, of leiders van tribale groeperingen in de townships.

[p. 141]

in Pretoria voor ‘counter-insurgency at Hamman kraal’ het centrum voor politie-opleiding van zwarten. Hemeltje, kan iedereen in dit land zichzelf tot bisschop of aartsbisschop benoemen, zoals mijn vrienden in Crossroads, waar ik tenslotte door de medewerkers van Jans Rautenbach naartoe werd gebracht om landgenoten tegen sancties te filmen? Geen haar op mijn hoofd heeft eraan getwijfeld - ook omdat de ontmoetingen in Crossroads door Rautenbach (een bekende filmer) werden gearrangeerd - dat ik met nepbisschoppen zou hebben te maken, zoals blijkbaar overal in Zuid-Afrika rondlopen. Bovendien laten zij zich kennelijk ruim voor het karretje van Pretoria spannen. Maar waarom zou de overheid dan juist hun kantoor hebben vernield? Dienden sporen te worden uitgewist?

25 juli 1989

Hillbrow

Ik droomde dat ik onaangenaam op de Nederlandse ambassade in Pretoria werd ontvangen en ben weggelopen.

Telefoneerde met bisschop Siyolo in Crossroads. Hij wist nog van niets, laat staan dat men zou hebben opgebeld dat men de kerkleiders voor het verlies van hun kantoor zou compenseren. Men heeft dus zelfs generaal Du Toit maar wat op de mouw gespeld. Du Toit zei me trouwens: ‘Ik denk er steeds meer over om ontslag te nemen aan de Randse Universiteit en al mijn tijd te gaan besteden aan het bevechten van deze bureaucratische gedrochten in onze samenleving, zoals wat jouw bisschoppen is overkomen. Eigenlijk beleef ik veel plezier van de dialoog met jou, want er is niemand in Zuid-Afrika waar ik zo open mee kan spreken.’ Hij had bijvoorbeeld gehoord dat P.W. Botha in Oranje Vrijstaat bij een jacht een paar bokken had geschoten, en omdat dit verboden was de dieren in een voertuig zonder nummerplaten had laten vervoeren. ‘Waar moet de lijn worden getrokken,’ vroeg hij.

Ik heb een zwak voor Stoffel, de hond van de generaal.

Deze lange reis begint nu echt tot een einde te komen. Zoals Peter al schreef: ‘Nog vier nachtjes, wat me vlinders in mijn buik bezorgt.’ Mij niet minder. Ik wil hier blijven.

Ontmoeting in Burocadia met Gerrit Olivier. Ik had hem al een briefje doen toekomen met mijn plannen en een verzoek aan hem om mij nog eens te helpen.¹⁶⁶ Hij wilde nog niet over nieuwe projecten spreken en eerst afwachten hoe mijn tweede boek ontvangen zou worden. Er waren dus weer geen vaste af-

166 Zie bijlage 52.

[p. 142]

spraken te maken voor mijn komende vertrek. ‘Hein du Toit and I started all this together,’ merkte hij op. Wandelde nog even bij Theo Albrecht binnen, die nu toch weer afwijzende ogen opzette. Er wandelde een secretaresse binnen. Hij had geen tijd.

De volgende visite was ambassadeur P.A. van Buuren op onze ambassade, dit ter kennismaking. Hij ontving me in een buitengewoon burgerlijke werkkamer. Trouwens, dat nieuwe ambassadegebouw lijkt wel een bunker, afschuwelijk. Ronald van der Gaag, de diplomaat die contacten met vakbonden onderhoudt, woonde het gesprek bij.¹⁶⁷ Deze man was weer even onbenullig als ik me hem herinnerde van een eerdere ontmoeting. ‘Wat betekent tongue in cheek,’ vroeg hij.

Ik begon het gesprek met erop te wijzen dat ik wist dat zijn voorganger Hugo Carsten buitengewoon onaangename kwaadsprekerij over mij had gelanceerd, en hem daarom nooit had bezocht, en hoopte dat die vertoning zich niet zou herhalen. Ik zei verder het hoogst gênant te vinden dat Den Haag anti-Zuid-Afrikaanse organisaties financierde en vermeed de zaak Klaas de Jonge op scherp te zetten, waarbij Den Haag tout court terrorisme in Zuid-Afrika had helpen bevorderen. Hij hield zich geweldig op de vlakte. Wanneer ik bijvoorbeeld vroeg of hij het eens was dat men in Nederland een totaal verkeerd beeld over Zuid-Afrikaanse realiteiten had, antwoordde hij: ‘Men kan vijftien verschillende beeldvormingen van dit land maken.’ Ben maar vertrokken. De man was kennelijk niet van plan een normaal gesprek met me te voeren.

Solzjenitsyn, de dissident die jarenlang werd gebruikt voor anti-Sovjetpropaganda in het Westen, heeft nu tegen Paul Gray gezegd: ‘I never met Lenin, but I can confirm this. He was uncommingly evil.’ Gray vraagt om een nadere uiteenzetting. ‘Evil means the absence of any mercy, the absence of any humanity in his approach to the people, the masses, to anyone who did not follow him precisely. If anyone deviated the least little bit of him, like the Mensheviks, for example, he turned on them, he reviled them, and he used every term of imprecation against them. He hated them. Even without using the word ‘evil’ in a broad, metaphysical sense, you can still apply this word to Lenin in its everyday meaning.’¹⁶⁸

In 1978 sprak Solzjenitsyn een rede uit aan de Harvard-universiteit, waarmee hij in de vs veel kwaad bloed zette en min of meer door de massamedia als vijand werd verklaard. In die rede

167 De zoon van mijn inmiddels overleden vriend ambassadeur Jacob van der Gaag.

168 Time, 24 juli 1989.

[p. 143]

A World Split Apart legde hij een vinger op een typische Yankee wonde. ‘The mistake of the West,’ aldus de Russische schrijver die zijn land was ontvlucht, ‘is that everyone there measures other civilizations by the degree to which they approximate Western civilization. If they do not approximate it, they are hopeless, dumb, reactionary and don't have to be taken into account. This (Western) viewpoint is dangerous.’

Hier heeft Solzjenitsyn volkomen gelijk. Er wordt steeds meer gesproken over globalisering, over Marshall McLuhans ‘global village’ maar de bovenkamers van al die honderden miljoenen op deze planeet functioneren allemaal weer anders, aan de hand van eigen nationale mythen en sektarische, overgeleverde sprookjes, om maar niet te herhalen dat de klompendansen in Volendam een ander psychisch fundament hebben dan de dansen die ik in 1957 met president Sukarno in Djogdjakarta of Bali zag opvoeren. De Yankees beginnen de wereld als een soort quasi Amerikaanse eenheidsworst te beschouwen, wat dus - ook volgens Solzjenitsyn - geen haalbare kaart is. Hij beschouwt het zelfs als ‘dangerous’, wat het ook is. Hij wijst op het geleidelijk verlies van een morele basis van de Westerse beschaving gedurende de afgelopen 300 jaar. ‘There has been a sweeping away of duties and an expansion of rights. But we have two lungs. You can't breathe with just one lung and not with the other. We must avail ourselves of rights and duties in equal measure.’

‘When Western society was established, it was based on the idea that each individual limited his own behavior. Everyone understood what he could do and he could not do. The law itself did not restrain people. Since then, the only thing we have been developing is rights, rights, rights, at the expense of duty.’ De schrijver pleit eigenlijk voor solidariteit, voor socialisme.¹⁶⁹ Peter was vanmorgen vroeg in de weer om de flat in orde te brengen voor een interview van Edwin met Elfra Erasmus van Beeld. Een fotograaf had veel foto's genomen.

In Time een reportage over de olifanten in Kenia. Op een foto is een enorme stapel brandende olifantenslagtanden te zien. Peter was het eens dat die foto één der treurigste getuigenissen was van de stand van de mensheid anno 1989. De autoriteiten daar hebben een brandstapel met 2.400 slagtanden van olifanten in de fik gestoken. President Daniel arap Moi heeft de toren van ivoor zelf in brand gezet als startsein voor de strijd tegen het stropen. De president roept de wereld op te stoppen

169 Ik stuurde het artikel in 1998 ter herinnering aan Wim Kok.

[p. 144]

met het kopen van ivoren producten. De afgelopen tien jaar is het aantal Afrikaanse olifanten van 1,3 miljoen tot 625.000 teruggelopen. In Kenia waren tien jaar geleden nog 65.000 olifanten in de natuur. Nu nog maar 17.000. Op een dag zullen ze allemaal zijn vermoord.¹⁷⁰ Op een enkeling in een dierentuin na misschien.

170 Time, 31 juli 1989.

26 juli 1989

Droomde dat ik een diertje liet vallen. Het was een klein vogeltje. Broer Theo gooide het weg. Waarom dacht ik een moment dat het om Keke ging?¹⁷¹

Ik probeerde Jabulani Patose te bereiken. Begin te betwijfelen of ik ooit met hem een nuttig resultaat zal kunnen behalen. Wat broer Hendrik noemt: blacks are non-starters. Jabu heeft nog steeds niet gebeld. Kolisang telefoneerde om te zeggen dat Tshabalala niet aan de lijn kwam. Ik ging naar diens kantoor en bracht de doos met films bij hem terug. Bill Faure ziet niets in een film over the old man. Tshabalala wenste me een goede reis en zei: ‘Bring the money from Holland to further develop our township. Write me.’ Dit waren zijn laatste woorden.

Peter liet een briefje achter bij de koffiemachine, waaruit ik opmaak dat zijn stille hoop is dat ik nog niet vertrek. Ik voel dit heel zuiver maar ik zal proberen permanent terug te komen.

Business Day maakt melding van een minder diepgaand verschil in salaris tussen zwarten en blanken dan voorheen. Er gebeurt geleidelijk zoveel meer in dit land dat op vooruitgang wijst, dan waar de overzeese media van op de hoogte zijn, en dus ook waar zij aandacht aan besteden.

171 De maltezer van mijn moeder.

27 juli 1989

Peter liet weer een paniekerig briefje achter, ditmaal om te waarschuwen extra voorzichtig te zijn omdat Johannesburg, maar vooral Hillbrow steeds gevaarlijker wordt. Hij bakte een steak omdat hij weet hoe ik daarvan geniet.