Logo DBNL
Memoires 1988-B (2017)

Memoires 1988-B

(2017)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Amsterdam

30 juli 1988

Amerbos

Ik had een heerlijke nacht met Eduard. Maar vanmorgen raakten we in bed in een ernstig gesprek. Hij zei, dat hij van niemand meer echt kon houden. Zijn intonatie suggereerde dat dit het gevolg was van onze verhouding. ‘Jij maakt mij keihard,’ zei hij letterlijk. Hij wist ook dat als we samen sliepen, ik echte liefde met hem bedreef, wat waar is. Hij is de enige waarmee dit ooit is gebeurd. En eigenlijk al zoveel jaren aaneen. Het hield me bezig vandaag.

Ik schreef zo weinig in Parijs dat ik niet noteerde dat we samen een bezoek brachten aan Richard Thieuliette, mijn dierbare vriend, die onherkenbaar mager was geworden en er verschrikkelijk uitzag.48

Ik mis Ed enorm na die heerlijke dagen samen. Ons oogcontact is totaal, compleet, totaal vertrouwen, en zijn handen, als hij me aanraakt, brengen me nog steeds in vuur en vlam. Ik liet hem een reclamefoto in de krant zien en we wezen ieder het lekkerste ventje aan.

Jan Kikkert arriveerde, wat wel aardig was, maar er is zoveel te doen dat ik verstrooid was. Bovendien was een overstapje in de nacht van Ed naar deze olieplatformbink, met zijn bodybuilderslichaam, totaal onmogelijk.

Er is weer een bespreking verschenen van mijn Memoires. Nu voor de bibliotheken. ‘Helaas mixt de auteur het zakelijke (m.n. nationale en internationale politieke items, zoals bijv: de kwestie-Indonesie) en het persoonlijke (van zijn vermeende beroepsboycot door de overheid tot zelfs zijn privé-relaties toe) te veel door elkaar. Hierdoor ontstaat al gauw een rommelig beeld, waarin de samenhang door de lezer slechts met inspanning gevonden kan worden. Het blijft apart, goed gedocumenteerd, voorzien van vele voetnoten, een register en wat foto's, maar toch: geen voer voor de grote massa!’ schrijft meneer Ahaus.

Zou hij het echt hebben gelezen?

Ik belde met Henk Hofland. Hij had noch het Playboy- interview, noch Het dagboek als Camera Obscura gelezen. Hij werkt aan een roman. Op mijn vraag hoe het met Mimi was, zei hij: ‘Wel goed geloof ik.’ Hij had drie uur met André Spoor gesproken. ‘Die zit met een navelstreng aan Elsevier vast en heeft zich totaal in de nesten gewerkt.’

Wim Wertheim vertelde dat Hetty na een duizeling was overleden, maar voor haar dood nog net zelf in staat was geweest hem de twee ringen terug te geven die zij haar hele leven had gedragen.

Denise de Hart vertelde dat bisschop Zichem een beetje overspannen uit Paramaribo naar Nederland is gekomen en nu op de Keizersgracht logeert. Zij wil me alleen, en zeker zonder Haakmat spreken. Ik ben eerst gaan bijlezen wat er in Suriname is gebeurd. Er zijn blijkbaar ook weer gevechten met de Brunswijk guerrilla's geweest.

Denise is naar Brunswijk gereisd en werd door hem aangesteld als politiek adviseur. De overeenkomst werd per brief vastgelegd, maar toen zij terugreisde van Cayenne naar Amsterdam, raakte tot haar ongenoegen haar koffer (met de brief erin) kwijt. Dat lesje heb ik wel geleerd nadat na een bezoek aan de Club van Rome in West-Berlijn een koffer maandenlang mysterieus verdwenen leek te zijn, tot deze weer op een goede dag opdook op een bagageband van PanAm op Schiphol. Sindsdien doe ik mijn dagboeknotities en belangrijke stukken nooit meer in de koffer die in de ruimbagage gaat.

De bemiddeling van de Surinaamse kerken en bisschop Zichem is dus mislukt, en André Haakmat schreef in een groot artikel in Weekkrant Suriname (23 juli 1988), dat het uitblijven van vrede in Suriname de schuld was van één man, Desi Bouterse. Hij wees erop dat premier Lubbers steeds heeft gezegd dat het Junglecommando serieus moest worden genomen, maar de vraag is tot op welke hoogte Den Haag zich met terrorisme in Suriname bezighoudt, zoals dit eerder het geval is geweest via Klaas de Jonge in Zuid-Afrika.

In een ander artikel meldde dezelfde krant dat Brunswijk - een Surinaamse simpleton met een minimum aan elementaire scholing - de vn had gevraagd om in Oost-Suriname vredestroepen te plaatsen. Zijn Haagse adviseurs blijven dus op het oorlogspad tegen Desi Bouterse.

Er lag een brief van mijn trouwe vriend Diarto uit Solo, die vroeg of een vriend van hem, Didi Siswapranata, mij op Amerbos kon bezoeken. Ik was in Zuid-Afrika toen Didi mij op 23 juni zocht. Hij liet een brief voor mij achter. Jammer. Ik had

die jongen graag willen ontmoeten om bij te praten over Indonesië.

Er wachtte ook een brief van Bert Dreese, over de zaak Den Alerdinck, die ik heb gewonnen, maar er kan nog hoger beroep ingesteld worden. Dit moet binnen drie maanden. Nog langer wachten dus.

De fameuze Raad voor de Journalistiek gaf me gelijk in mijn klacht tegen het Algemeen Dagblad en Ron Abram, maar schijnt het een fluitje van een cent gevonden te hebben dat in een vpro-radiouitzending gewoon werd gezegd dat ik een kopje kleiner moest worden gemaakt in verband met mijn activiteiten in Suriname.

Wim Hazeu constateert dat ik als journalist gewoon wordt doodgezwegen.49 Wat andermaal illustreert hoe effectief de zwartmakerij vanuit Den Haag haar vernietigende werk heeft gedaan op mijn werk en persoon.

31 juli 1988

Er is zoveel te lezen en in te halen. Postzakken met The New York Times wachtten om geknipt te worden.

Rimbaud (1854-1891) werd bekend als dichterschrijver. Ik heb wel eens over hem gelezen maar dat boek is bij Peter. In 1880 was Rimbaud als handelaar in Oost-Afrika waar hij met karavanen van kamelen (tweehonderd tegelijk) op pad ging. Hij volgde er de slavenroute. Hij wordt ervan verdacht zelf in slaven te hebben gehandeld.50 Hij schreef in brieven over ‘deserts populated with stupid negroes, without roads, without mail, without travellers - what can I write about it all?’ Hij was toen 25 jaar. Hij zou al op 37 jarige leeftijd overlijden, waarna Verlaine zijn werk onder de titel Illuminations publiceerde. Allen die hem kenden, vertelden dat Rimbaud altijd schreef en altijd schrijvende was, maar niemand weet waar dit alles is gebleven.51

Een ander fascinerend verhaal elephant memories van Cynthia Moss, die dertien jaar lang in Amboseli National Park in Kenia ongeveer 25 olifantenfamilies nauwkeurig observeerde. Zij fotografeerde vrijwel alle 650 in het park wonende olifanten. Mannetjesolifanten pakten het hele jaar door iedere vrouwtjesolifant die vruchtbaar was. Zij geeft een schitterende maar trieste beschrijving, bijvoorbeeld van het verhaal van

Torn Ear, een matriarch in één van de olifantenfamilies, die door stropers om het leven werd gebracht.52

Iran heeft van de ene op de andere dag de zinloze oorlog met Irak beëindigd door een staakt-het-vuren met Saddam Hoessein te accepteren.53 Acht jaar heeft de waanzin geduurd. Je moet niet denken aan de doden en verminkten die deze onzinnig oorlog heeft veroorzaakt. Time illustreert de reportage met de meest afschrikwekkende foto's.

1 augustus 1988

Nu wordt het puinruimen geblazen. Ik heb alles wat ik in Zuid-Afrika heb geschreven bijna in de dagboekklappers opgeborgen. Ook alle kranten die hier zijn aangekomen, zijn geknipt.

Wim Pretorius vertelde dat Pieter Varekamp stiekem Zuid-Afrika was binnengekomen. Hij had de familie van de Zes van Sharpville gefilmd en geïnterviewd. Volgens Pretorius was het een walgelijke film geworden. Dat kan ook niet anders als je met een verkeerd uitgangspunt daaraan begint.

Cecile van Lennep belde. Ze waarschuwde dat ik me niet teveel met Bouterse moet bemoeien. ‘De Surinaamse regering is erg zwak en bang voor die man.Wanneer jij nu naar hem toe zou gaan, zou jou dat zelfs misschien kwaad kunnen doen.’ Ik vertelde haar dat Rautenbach en co. me slecht hadden behandeld. ‘Daar was ik al bang voor,’ was haar reactie. Dat nu alles op papier stond, zou het niet beter maken volgens haar.

Ik belde naar Dirk Keijer en had hem meteen aan de lijn! We spreken vanavond om half zeven af. Ik lichtte Theo Cranendonk meteen in. Dirk zei: ‘We moeten nu wel wat doen!’ Hij zei ook naar Johannesburg te hebben getelefoneerd, maar geen verbinding te hebben gekregen.

Wim Hazeu is in driftige correspondentie met het Prins Bernhard Fonds. Volgens hem maken we wel kans op subsidie. Tenzij de geheime dienst er weer een stokje voor steekt.

Bert Dreese zei dat Slager met pensioen gaat. ‘Ze hebben tot 5 oktober om in hoger beroep te gaan. Wij gaan dan ook in hoger beroep en voegen er meteen een eis bij,’ zei Bert.

‘Maar dat zijn toch mafiapraktijken?’

‘Ik heb nooit gezegd dat we met keurige mensen te maken hadden,’ was zijn antwoord.

Dirk Keijer had me gezegd op zijn kosten een taxi te nemen, maar ik wacht liever 30 minuten op de bus naar Lage Vuur-

sche, waar ik met hem heb afgesproken. Ik ontmoette Dirk dus pas om kwart over acht. Hij had ene X. bij zich (hij zei dat ze een halfzuster was). Hij sprak zichzelf tegen. Eerst zei hij uit Suriname niets meer te verwachten omdat het al te lang duurt. Later zei hij dat we er toch nog een keer heen moesten gaan. Hij zou proberen Korlath over te halen nog een trip voor mij te betalen, want zelf wilde Keijer er niets aan uitgeven. Evenals aan de taxi die hij bestelde nadat we een tijdje hadden gekletst. Hij zei dat hij zou betalen, maar toen die er was, vroeg hij of ik voor mezelf kon betalen. Zijn aanbod om een hapje mee te eten, heb ik beleefd geweigerd. Ik betaalde fl 18,50 voor de taxirit naar het station. Wat een shit. In oktober vorig jaar zou ik een miljoen verdienen, en nu sta ik - op station Hilversum Sportpark - te wachten op een fucking trein, die om negen uur aankwam. Dirk had me gevraagd er om 18.00 uur te zijn. Om het even: ik houd de eer aan mezelf.

Keijer dacht (of hoopte) dat Dukakis de nieuwe president van Amerika zou worden. ‘Dat is slecht voor Zuid-Afrika, maar goed voor mij,’ zei hij. Hij dacht dat met Dukakis de Kennedy-kliek terug zou komen. Ik was het niet met hem eens. Volgens mij zijn en blijven de Amerikan racisten en zal Bush de verkiezingen winnen. Dirk was bang dat er dan opnieuw een harde lijn komt in de Amerikaanse politiek tegenover de Sovjet Unie. ‘Gorbatsjov is niet meer terug te draaien, het volk staat achter hem,’ meende Keijer. Dat betwijfel ik, want ze hebben nog steeds niets te vreten. Ook had Gorbatsjov zijn vriendjes op belangrijke posten gezet en staat het leger achter hem volgens Dirk. Het viel me op dat hij Arbatov nu afschilderde als een schijnheilige basterd.

Toen ik vanaf Centraal Station in Amsterdam naar de bus liep, bedacht ik me dat het onbegrensd voortplanten door de mens er wel toe moet leiden dat we steeds gekker worden. Als ik zie hoe de gekken op het plein zich gedragen en hoe de andere gekken daar naar liggen te kijken, is het me duidelijk dat we geestelijk hollend achteruit gaan.

Bosgra kreeg weer eens een hele pagina om zijn propaganda te kunnen spuien. An Salomonson onderstreept in haar column dat het Surinaamse leger zonder geld zit.54 Op die manier krijg ik mijn 64.000 gulden nooit. Hoe moet ik het dan rondbreien? Het geld is al uitgegeven, in goed vertrouwen dat ik het zou krijgen.

Peter belde nog laat, er was een cheque binnengekomen voor

9.000 rand. Ik vertelde hem dat er in Amerbos een ultimatum van de bank lag, en dat ik ook daarom nog eens naar Suriname wilde gaan om een deel van het geld dat mij toekomt op te halen. Ik heb er geen zin in, maar mijn financiële problemen zijn groot genoeg. Peter zei dat ik 70% hypotheek op het huis kon krijgen en dat de hypotheekrente lager was dan de bankrente.

2 augustus 1988

Ik schreef An Salomonson een brief naar aanleiding van haar column.55

Ik heb twee postzakken vol met The New York Times doorgespit en geknipt.

Ik kan de gedachte wat Eduard aan het doen is niet loslaten. Vorige week was ik met hem in Zwitserland. Ik mis hem zo. Ed is steeds in gesprek. Ik weet dat Wilfred vandaag bij hem op bezoek zou komen. Ik bleef me afvragen of hij zou blijven slapen. Dit denkbeeld vervulde met afkeer. Om deze gedachten van me af te zetten ben ik nog laat een tweede keer de polders ingegaan. Bij schemering. Mijn favoriete tijdstip.

Ik sprak Bally Berrenstein telefonisch die me zei dat Michel Aboikoni weer naar Suriname was.

3 augustus 1988

nrc Handelsblad had gisterenavond niets over de opgelaaide strijd in Suriname. Die krant mist leiding, ze klooien maar wat aan.

Hans Lonis kwam een kop koffie halen. Hij liep met zijn ziel onder de arm en voelt zich een doodlopende straat, zonder ooit meer uitzicht op werk.

Bibeb belde. Ze had mijn laatste boek, Het dagboek als Camera Obscura, gelezen. ‘Ik zal het met Joop bespreken.’ Alsof dat wat zou uithalen. Ik zal het Henk Hofland toch maar brengen. Zal hij het echt lezen?

Het is niet te geloven. Verlind en Frequin blijven volhouden dat ik niet voor de kro naar New York was gegaan. Waarom hebben zij dan in hemelsnaam mijn ticket en hotel betaald? Kees Colson was op het matje geroepen en nu moet ik maar afwachten wat hij verder doet. Wat een smerige zaak.

Ik heb het interview met Martin Coenen in Humo gelezen. Het wemelt van de onwaarheden, is genant en zit vol onnauwkeurigheden. Lonis vond het nota bene beter dan Playboy. Het

is absoluut de laatste keer dat ik een interview gegeven heb zonder de afspraak dat ik het mag nalezen voor publicatie.

4 augustus 1988

Eindelijk heeft Moskou de jonge West-Duitse vlieger Mathias Rust vrijgelaten. Hoe is het mogelijk dat de zogenaamde nieuwe heldere geesten in het Kremlin, met hun propaganda over ‘nieuw denken’, er nog zo lang over hebben gedaan. Rust zelf zegt dat hij door de Sovjetervaring van de ene op de andere dag een volwassen man is geworden.56 De Duitse televisie staat bol van dit gebeuren.

Time geeft een adembenemend overzicht van wat zich in Washington heeft afgespeeld tijdens de twee dagen lange getuigenis voor het Amerikaanse Congres door minister van Buitenlandse Zaken George Shultz over de bijna misdadige stand van zaken in de hoogste regionen van de regering in Washington.57 Minister Shultz sprak zelfs van ‘guerrilla warfare’ binnen het Witte Huis en de top der ministeries. Shultz: ‘Given the systematic way in which the National Security Council staff deliberately deceived me, my sense of ‘did I do enough?’ has to a certain extent given way to a little edge of anger.’ De minister noemde ‘the intrigue and fighting’ tussen de de adviseurs van president Ronald Reagan ‘who lied and deceived him.’ De minister onderstreepte dat door deze troep, Reagan gewoon geen accurate informatie kreeg. Shultz sprak zelfs over de ‘battle royal’ die werd gevoerd tussen de cia-directeur William Casey en de voormalige adviseur voor National Security van Reagan, admiraal John Poindexter. Een belangrijk deel van de door Shultz geopenbaarde corruptie draaide om het in het grootste geheim leveren van wapens aan Iran om Amerikaanse gijzelaars vrij te krijgen. Het zou me niet verbazen als deze Shultz, die zelf het nodige op zijn kerfstok heeft - bijvoorbeeld rond de Amerikaanse bombardementen op Libië, toen hij zelf tegen de klippen of loog en bedroog - toch een van de laatsten der Mohikanen zal blijken te zijn wat betreft het aan de orde stellen dat het Witte Huis ook onder Ronald Reagan een grote bende is.

Hoogst merkwaardig dat men bij ons in Madurodam er nog altijd vanuit schijnt te gaan dat iets dergelijks rond het Catshuis niet plaats heeft of niet mogelijk zou zijn. Help het je geloven!

Ik bracht een bezoekje van een uur aan Wim Hazeu in Baarn, die vertelde dat Ammerlaan nu de scepter zwaaide bij Torenboeken, onderdeel van Koninklijke Bosch & Keuning. ‘En hij wil jou dus niet uitgeven. Ik leef constant op voet van oorlog met hem,’ aldus Wim. ‘Wij hebben een scout in New York, die boeken voor ons zoekt die we mogelijk kunnen uitgeven. Die heeft hij helemaal naar zich toe getrokken, dus ik heb mijn wederhelft naar New York gestuurd om deze scout duidelijk te maken dat ik hier de baas ben.’ Hij gaf overigens wel aan dat de constante strijd met Ammerlaan hem verder niet deerde, maar ondertussen wijdde hij er wel over uit. Lijkt me bijzonder prettig samenwerken daar op de Prinses Marielaan 8, waar Ammerlaan één hoog zit. Wim zal bij het verschijnen van deel vijf van de Memoires een aparte brochure uitgeven waarin tevens naar Het dagboek als Camera Obscura wordt verwezen. De confrontatie met Ammerlaan gaat zelfs zover dat deze laatste in zijn reclamemateriaal mijn naam niet wil hebben.

Wim vond het interview in Playboy ‘goed, behalve enkele passages.’ Ik wilde weten welke. Het artikel werd er bijgehaald. Het betrof opmerkingen over zwarten in Afrika. Ik had inderdaad ergens gezegd dat het wel plezierig was dat zwarten op sommige momenten in andere klassen per trein reisden. ‘Dat heeft te maken, Wim, met het feit dat je soms vergaat van de stank als je in hun buurt ben, wat overigens nog altijd niet exclusief voor zwarten geldt.’

‘Precies, maar als je zoiets zegt, blijft dit bij de lezers hangen tegen jou. En ik ken ze hier,’ aldus Hazeu. Hij is nog steeds in correspondentie met het Prins Bernhard Fonds en blijft hoopvol dat er van die kant subsidie zou kunnen komen.58 Wim bewaarde een column van Lex Dura (alias Germ Kemper) die in Vrij Nederland weer een onzinrubriek vulde met onder meer mijn klacht tegen het Algemeen Dagblad bij de Raad voor de Journalistiek. Deze waarde collega had slechts een klok horen luiden.59

Henk Hofland trok weer eens van leer tegen de Club van Rome en Enrico (hij bedoelt Aurelio) Peccei, de oprichter van dit gezelschap. Volgens H.J.A. zou de mythe van Grenzen aan de groei geen rol meer spelen. Dit zou onder meer zijn af te leiden uit de enorme reislust van mensen ‘airbussen, verlengde jumbo's, cityhoppers en tgv's’. Het doemdenken vijftien jaar geleden van de Club van Rome is achterhaald, volgens Hofland en daar mag het in zijn ogen, en die van de critici van

Grenzen aan de groei, naar uitzien. Maar dat is dus per sé niet het einde van het verhaal.60

John van Haagen heeft driemaal in het ziekenhuis gelegen en moet een pacemaker krijgen. Erg verontrustend. Hij zei dat de meeste in de haven werkende mensen over Wim Kok en Jan Pronk hetzelfde dachten als ik het uitdrukte: ‘onbruikbaar’. Ook Tage Domela Nieuwenhuis belde. Hij had naar Bermuda gezeild.

5 augustus 1988

Ik zie dat Wim Hazeu - want ik neem aan dat Aize de Visser zoiets niet doet - hele passages over Lex Poslavsky, en ook over Indonesië en Sukarno gewoon heeft geschrapt, wat me eigenlijk razend maakt.61

F. Gonzalez-Crussi definieert in een beschouwing over de Markies de Sade wat schrijven is. ‘Writing is, like all communication, dialogue. It is saying something to someone, so that a writing is successful to the degree that it extends a bridge between two human hearts.’62 In Justine symboliseerde De Sade ‘that all our noble impulses are a hoax, and cruelty the only abiding reality of the human condition.’ Simone de Beauvoir schreef later eens: ‘The merit of the Sade is not only to have cried loudly what all confess shamefully to themselves: it is to have taken sides. Instead of indifference, he chose cruelty. And this is why he finds so many echoes today, when the individual is aware of being the victim not so much of the malice of men of their good conscience.’ We weten toch eigenlijk vrijwel niets.

Ik belde met Hans Geerlofs, een aantal jaren de vriend van Richard in Parijs. Hij wist niet wat er met onze vriend aan de hand was, maar zei links en rechts te horen over bekenden die aan aids stierven. ‘Wie seropositief is, gaat er onherroepelijk aan,’ zei hij, maar hij laat zich ook niet op aids testen. Soms, als ik veel hoest, vraag ik me af of het een aanwijzing zou kunnen zijn. Dan slaat de schrik me om het hart.

In Oost-Suriname zijn twaalf Surinaamse militairen gewond geraakt door een landmijn van de Brunswijk-groep. Legerarts Hasrat maakte bekend dat twee van hen er ernstig aan toe zijn. Ik belde Denise de Hart en merkte op de indruk te hebben dat het Junglecommando toch steeds meer in het nauw komt.

‘Dat vindt u toch fijn,’ antwoordde zij.

‘Welnee, een Surinamer is een Surinamer, een leven is een leven.’ Hoe komt ze erbij? Ik beschouw ze als vanuit Nederland voorgesorteerde en bedrogen guerrilla's, die worden misbruikt. Denise is het met me eens dat wanneer Bouterse en Brunswijk maar samen gebracht zouden kunnen worden de oorlog afgelopen zou zijn. Dat is wat ik, vanaf het begin dat ik er mee bezig ben geweest, heb bepleit.

Sedert jaren volg ik Anthony Lewis van The New York Times, omdat ik het dikwijls met zijn commentaren eens ben, en me in zekere zin met hem verwant voel. Om die reden heb ik hem ook in zijn kantoor in Boston bezocht en bij de lunch op mit samengebracht met professor Jay W. Forrester, de oorspronkelijke systeemanalyticus die de grondslag legde voor de methode van het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome. Maar wat Lewis nu over Zuid-Afrika schrijft, is geklets in de ruimte. In zijn artikel a terrorist state vergelijkt hij Zuid-Afrika met nazi-Duitsland door te schrijven dat Franklin D. Roosevelt eveneens de agressor in quarantaine plaatste.63 Ik heb Lewis nu dan ook geschreven dat ik in de afgelopen twee jaar een aantal bezoeken aan Zuid-Afrika bracht, tal van zwarte townships heb bezocht en vele mensen gesproken en dat ik zowel dit commentaar als night must fall totaal misplaatst acht en me verbaas over zijn ‘incredibly wrong-targeted articles.64 It upsets me to see you do it and it is a terrible disappointment to me.’65

Mas Diarto, mijn vriend in Solo, schrijft weer een lange brief en sluit een foto van de kinderen van Sukmawati Sukarnoputri in. Paundra is dertien jaar en Menur elf jaar. Sukma was gehuwd met de huidige prins Mangkoenegoro van Surakarta. Het zijn dus Bung Karno's kleinkinderen. Een brief van Diarto is als een vleugje Javaanse warmte.66

6 augustus 1988

Nieuwe ontdekking van hoe in mijn dagboek door de zogenaamde ‘persklaarmakers’ (Aize of Wim) is geknoeid. Wanneer bisschop Van Dijk van St. Paul's Presbytarian Church op 14 april 1961 in Oklahoma City tegen me zegt dat zijn kerk hem aan een hospitaal voor geesteszieken herinnert, is dit gewoon weggehaald. Ik weet dat Aize op zondag als koster in zijn

kerk dienst doet, maar wat superlullig dat ook hij dus eigenlijk niet te vertrouwen is. Trouwens, ik heb zelf weggestreept dat ik Patrice Lumumba nooit zou vergeten, wat bovendien waar is. Straks schrijft Henk Hofland immers dat ik behalve door Bung Karno ook nog door Lumumba was ‘betoverd’. Het is doodzonde dat ik niet voor honderd procent kan doen wat ik zou willen met de Memoires:

1) omdat ik niet genoeg pagina's ter beschikking krijg van de uitgevers;

2) omdat het me aan tijd ontbreekt vollediger te zijn;

3) omdat ik constant moet schipperen tussen assholes die mijn Memoires moeten uitgeven en zich ‘verantwoordelijk’ voelen. Ondertussen verpesten ze wel mijn Memoires.

‘Like Narccissus,’ schrijft The New York Times, ‘Truman Capote was enraptured by his own reflection. He was a genius at self-promotion, and those indelible photographs became inseparable from the prose itself. Yet paradoxically, Capote's freakishness was a kind of camouflage that allowed him to disappear, become a fly on the wall. His love affairs, mostly with older men of a conservative stamp, are amply documented.’67 Zijn ‘flirtations’ worden als pathologisch beschreven omdat hij aanpapte met ‘hetrosexual nonentities - bartenders, airconditioner salesmen’ en anderen. Het lijkt me buitengewoon onaangenaam dat wanneer je eenmaal naar Oud Eik & Duinen bent afgevoerd, ze nog onjuistere kletskoek gaan schrijven dan ze nu al doen.

Het eerste deel van het dagboek van Witold Gombrowicz is verschenen. Czeslaw Milosz schrijft in The New York Times dat een dagboek ‘a confession of an obsessional fear of aging and of a rebellion against a creeping power of form, whether it is a form created in an interplay between individuals or by society.’68 Ik denk niet dat mijn dagboek, dat ik al tijdens de eerste jaren op het Baarns Lyceum begon, uit een bezetenheid met de dood is voortgekomen. Wat ik verder dikwijls naar mijn hoofd krijg geslingerd, is dat er teveel over seks in mijn Memoires is meegenomen. ‘A certain classical taste is visible in Gombrowicz's treatment of sex in his writings,’ schrijft Milosz. ‘No fashionable garish scenes, while eroticism is always present. This incited critics to psychoanalyze his characters and to speak of voyeurism, homosexuality, and masturbation and so on. In fact, he openly speaks of his fascination with young sailors in a quarter of Buenos Aires near the port. ‘What heterosexual’, Gom-

browicz asked, ‘never feels tempted by beauty incarnated in his own gender?’ Primarily, the beauty of a young male was for Gombrowicz an invitation to reflect on a permanent component of our lives: a dialectical bond between maturity and immaturity.’

Vladimir Asjkenazi speelt op televisie de Etudes Symphoniques van Schumann. De druppels transpiratie vliegen in het rond en op de toetsen van de vleugel. Vervolgens dans van het Kirovballet. Muziek kan me diep aangrijpen, vooral in de huidige staat van verdriet over Eduard (voor de zoveelste maal).

7 augustus 1988

Kon na 04:30 uur niet meer slapen en lag wakker over geldzorgen, ook nu Brandpunt weer eens niet betaalt wat werd afgesproken. Nellie Dullaert van de nvj blijft zich gelukkig onveranderlijk inzetten om het openstaande bedrag binnen te halen. Ik had ook enkele nachtmerries. Eduard overheerst nog steeds mijn hele wezen, vooral na ons laatste reisje samen in Genève en Parijs. Ik ben de polders ingegaan, wat absoluut heerlijk was.

8 augustus 1988

Ik schreef een brief aan Antoine in Saint Laurent, Frans-Guyana, eigenlijk bedoeld voor Ronnie Brunswijk.69

Ik heb ook voor Nelly Dullaert de claim op Brandpunt nog eens uitgespeld.70

Deel vijf van de Memoires is gereed.

Manfred Korlath (bijgenaamd mijnheer ‘No’) van Daimler Puch in Wenen belde.71 Hij hoorde al drie maanden lang taal noch teken uit Suriname. Half april was hij nog eens naar Paramaribo gegaan. Sedertdien was Atta Mungra - de door Bouterse aangewezen contactpersoon - niet meer te bereiken geweest en in lucht opgegaan. Ik kan ervan meepraten. Surinaamse tingkah's zijn ook niet mis.72 Korlath benadrukte dat wanneer een eerste lening van zes miljoen maar eenmaal over de brug was, volgende bedragen gemakkelijker zouden vrijkomen. Hij had openlijk met Iwan Graanoogst overlegd of een omweg via Brazilië acceptabeler zou zijn. Ook achtte hij het terugkijkend een onvergeeflijke fout dat we - met de diverse dames - naar Paramaribo waren gereisd, wat onterecht de indruk had gewekt dat de heren Suriname een zaak van vele miljoenen aan-

boden. Korlath was verder van mening dat Dirk Keijer zich belachelijk had gedragen met zijn door advocaten opgestelde brieven aan ‘partners’ als Theo Cranendonk. Letterlijk zei hij: ‘Willem, I cannot understand, frankly, that this man (Keijer) ever concluded serious business.’ Ik probeerde Keijer in bescherming te nemen door te verwijzen naar zijn huidige problemen met zijn ex-vrouw Inge en dat bovendien een nieuwe vrouw in zijn leven hem anders dan normaal had gemaakt.

Ik moet nog melding maken van een antwoord van Adriaan van Dis op mijn voorstel onze diplomatieke betrekkingen te hervatten.73

Oud-ambassadeur Sukrisno vertelde dat oud-ambassadeur Abu Hanifa in Australië een boek had uitgegeven, waarin hij Bung Karno de grond in had geschreven vanwege diens vrouwenaffaires ‘to please Suharto’, zei hij er nog bij. Sukrisno vertelde eens in Manhattan een bezoek gebracht te hebben aan een zieke Indonesische schilder, Kerton en op de terugweg in Central Park Abu Hanifa, toen ambassadeur bij de vn, met een blondine had zien flaneren. ‘Ik heb me achter een struik verscholen,’ aldus de Javaan Sukrisno, ‘want ik wilde voorkomen dat hij zich zou moeten schamen.’74

Fidel Castro is toch soms een beetje geschift. Het blad Granma schreef dat het voortaan verboden is voor vrouwen om in het openbaar vervoer bij een vriendje op schoot te zitten. Ook mogen mannen niet meer met ontbloot bovenlijf rondlopen. Zulk gedrag wordt omschreven als ‘morele deformaties’. Granma noemde het zelfs ‘asociaal en onfatsoenlijk gedrag’.75

9 augustus 1988

Gisteravond kwam Tage Domela Nieuwenhuis naar Amerbos. Hij vond Het dagboek als Camera Obscura niet goed. ‘Je draagt je ideeën te vaak ontactisch uit,’ zei hij, ‘en dan ben je te fel, te direct, misschien zelfs te waarheidsgetrouw, waar mensen van dichtklappen.’ Evenals Eduard vond hij dat er teveel informatie in stond, waardoor men niet verder zou lezen. ‘Het is teveel een opsomming van wetenschappelijk onderzoek en meningen van wetenschappers en te weinig gerelateerd aan eigen meningen en ervaringen,’ aldus Tage. ‘Wat interessant zou zijn om te lezen bijvoorbeeld, is wat je ervaart bij het teruglezen van je eigen herinneringen.’ Later kwam ook Casper van den Wall Bake naar Amerbos, die bleef logeren.

De Raad voor de Journalistiek antwoordt ongegeneerd dat men niet weet of Ron Abram van het Algemeen Dagblad aan het verzoek van de Raad heeft voldaan door te publiceren dat het Algemeen Dagblad door de Raad werd terechtgewezen. Ik wil dat ze dit uitzoeken.

De enige man die ik op dit moment in Moskou zou willen interviewen, is Andrei Gromyko, maar omdat hij in de Stalintijd geprogrammeerd is, zal hij niets willen zeggen. In The New York Times las ik in een veelzeggende reportage van Bill Keller.76 De eerste symptomen en signalen van het ‘nieuwe denken’ van Gorbatsjov worden zichtbaar en richten in de Sovjetsamenleving een ravage aan. Dit kon niet uitblijven. Zoals Georgii Arbatov me al jaren geleden zei dat hij er niet aan moest denken dat zijn land ooit de weg van de vs op zou gaan. Aleksandr Gurov, specialist inzake georganiseerde criminaliteit van het ministerie van Binnenlandse Zaken in Moskou, bevestigde in Literaturnaya Gazeta de ongerustheid bij vele mensen ‘about the jungle of the market place coming true in Mr. Gorbachev's Soviet Union.’ De ussr is ‘the Wild West phase’ binnengetreden. De corruptie schijnt nieuwe ongekende hoogten te hebben bereikt. ‘Everything the Soviets are doing nowadays involves wrestling with the question ‘what is the price?’ Now, private businesses and state agencies have more freedom to set their own prices, but they still have little competition to keep avarice in check’, aldus The New York Times. Langzaam begint het schrijven van deel zes van de Memoires op gang te komen.

‘Pretoria heeft de vijandelijkheden in Angola beëindigd,’ zo heeft minister Pik Botha op een persconferentie bekendgemaakt. Op 1 september hebben alle Zuid-Afrikaanse legereenheden het buurland verlaten. Secretaris-generaal Javier Pérez de Cuéllar van de vn is gevraagd om Pretoria te bezoeken.77

10 augustus 1988

Gisteravond was er een boeiende film over de Zwitserse psychiater Carl Jung op de Duitse televisie. ‘De psyche is het grootste aller kosmische wonderen,’ zei hij. Het was eigenlijk de eerste keer dat ik Jung in levende lijve enige tijd zag en hoorde spreken. Als een man een vrouw ziet en verliefd wordt, heeft dit te maken met ‘de archetype of the animus taking charge (coup d'état). Dikwijls wordt één der partijen dan als klei in de

handen van de ander. De meeste liefdesaffaires zijn sowieso op projecties gebaseerd.’ Zo ontstaat dan ‘the delusion’. Zoals ik een ideaal in Eduard projecteer?

Een patiënte wilde met Jung trouwen, dus hij maakte duidelijk reeds gehuwd te zijn. Uiteindelijk stemde hij toe haar te behandelen en ook de huwelijksplechtigheid werd voorbereid tot en met het drukken van de kaarten toe. Maar de dag voor het huwelijk arriveerde een telegram dat de dame in kwestie van een huwelijk afzag. Jung had ingecalculeerd dat zij tijdig uit haar psychose zou ontwaken en zich haar projectie zou realiseren. De psychiater was in 1910 getrouwd, maar had een maîtresse. Hij wond er geen doekjes om en probeerde de situatie ook niet te verdoezelen. Het was ook geen affaire vertelde hij, de dame in kwestie was ‘mijn tweede vrouw’. Emma Jung, zijn vrouw zou die situatie volkomen hebben geaccepteerd omdat de bijzit in een geluk bij haar man voorzag dat zij hem zelf niet kon geven.

Wat had Jung een heerlijk huis aan een Zwitsers meer. ‘Man is not complete if he is not aware or conscious of the myths and sagas of fate.’ Hij wilde niets over God zeggen en sprak alleen over ‘een godsbeeld’. ‘De wereld hangt aan een dunne draad, namelijk de psyche van de mens,’ zei Jung. Hij moet voor zijn dood een voorstelling hebben gekregen van een totale wereldcatastrofe, welke grote delen van de aarde zou verwoesten; zijn dochter heeft er aantekeningen over gemaakt. Overigens een schitterende documentaire over een bijzonder mens.

Ruslan Abdulgani heeft geschreven nog niets van Karina Sukarno te hebben gehoord. Intussen zal ik hem en minister Alatas deel vier van de Memoires zenden en Het dagboek als Camera Obscura.

Er arriveerde een buitengewoon aardige brief van ‘partner’ Theo Cranendonk in de Suriname-affaire.78

Time wijdt zes pagina's aan de vraag wie Jezus was.79 Hij schijnt door meer dan een miljard mensen te worden aanbeden als een God. Dus terwijl we enerzijds ons brein ontwikkelden waardoor we zo ‘knap’ zijn dat we met één druk op de knop de planeet kunnen opblazen staan we met het andere been in Gods aangezicht met een achterhaald brein dat dateert uit de prehistorie. Dat moet verkeerd aflopen.

11 augustus 1988

John Meier van de Catholic University of America vertelde

Time: ‘We are better off with Jezus than with most people of ancient history.’ Ik denk eerder dat die miljard ‘gelovigen’ juist door hun houvast te verweven met religieuze sprookjes, hen verder van huis heeft gebracht dan ooit. Jung schreef dat alle metafysica nuttig is uit het oogpunt van psychische hygiëne, maar het schuift de onbeantwoorde vragen over leven, dood en hiernamaals slechts voor zich uit en lost niets werkelijk op. Het jaar 2000 nadert en twaalf ‘gelovigen’ rond Jezus werden er een miljard, terwijl iedereen op dezelfde manier in het duister is blijven tasten omtrent het mysterie van het leven, als toen. We zijn er geen barst mee opgeschoten, behalve misschien dat honderden miljoenen een valse mentale rust in hun brein creëerden door de er-was-eens-fabeltjes voor waar te houden. Ik bezocht Coté op het hoofdkantoor van de amro aan de Herengracht, die zich vanwege het vonnis in Zwolle dat me recht geeft op een halve ton van Frans Lurvink, zeer schappelijk opstelde ten aanzien van mijn schuld aan de bank. Hij adviseerde nog geen tweede hypotheek op Amerbos te nemen.

Lex Poslavsky schreef een briefje niet geamuseerd te zijn door mijn opmerking in Playboy - wat misschien ook onvoorzichtig was - dat hij me eens naar mijn mening vroeg inzake twee van zijn homoseksuele patiënten. Vooral mijn kanttekening dat je homo's pas kon begrijpen wanneer je ooit met een andere man in bed had gelegen. ‘Ik ga behoedzaam met jouw reputatie om, en ik verwacht dat jij in het vervolg hetzelfde zal doen tegenover mij.’ Ik antwoordde me beslist niet bewust te zijn geweest hiermee zijn naam als psychiater te grabbel te hebben gegooid. Eduard heeft al een derde gesprek met de klm gehad, want hij wil bij Transavia weg. ‘Deze keer krijg je de baan,’ zei ik.

‘Dat zegt mijn moeder ook,’ was zijn antwoord.

In een gesprek met Ronald Gase adviseerde ik hem Edzo Toxopeus te interviewen, wat een hiaat in zijn serie is gebleven. Hij was het eens.

Jan Jacob Dólleman arriveerde tegen 15:00 uur op een motorfiets en bleef tot 21:00 uur praten, buitengewoon intens. Hij heeft een vriendin van 67 jaar, die hij ziet als zijn vrouw. De dame in kwestie heeft echter een gigantische obsessie met het feit dat hij pas 33 jaar is. Dat is te begrijpen, maar ik beperk me hier tot een minimum aan informatie uit egards jegens hen beiden.80

Gisteren, bij de installatie als president van Ecuador van Rodrigo Borja was zowel Fidel Castro als de keurig minister George

Shultz van de vs aanwezig. Shultz vermeed zorgvuldig tegen Castro aan te lopen. ‘Hij verdient het niet. Hij heeft niets voor zijn bevolking gedaan,’ zei de Amerikaanse minister tegen journalisten, wat een aperte leugen was. Shultz kan op anderen in Washington kankeren dat ze liegen en bedriegen, maar als het in zijn kraam te pas komt, is hij geen haar beter. Deze leugenziekte besmet heel Amerika.

12 augustus 1988

Aize de Visser van Bosch & Keuning in Baarn kwam naar Amerbos en nam ondanks zijn hartproblemen twee sherry's. Hij is pas zestig, maar ziet eruit als zeventig. Hij was met de Siberië-express vanuit Moskou naar het Verre Oosten gereisd en had van de trip genoten. Hij nam deel vijf van de Memoires mee en verzekerde me alleen geschrapt te hebben als het herhalingen betrof. Ook zou Hazeu er niets uitgehaald hebben, wat niet waar is. Ontzettend jammer dat Aize - voornamelijk om medische redenen - niet de uitgever van mijn dagboeken kan blijven.

Denise de Hart, de Surinaamse soldatenmoeder zoals zij zichzelf noemt, is door Desi Bouterse opgebeld en na nog meer over en weer telefoneren zal zij a.s. woensdag met ambassadeur Henk Herrenberg in Curaçao praten. Zij heeft een schriftelijk mandaat van Brunswijk. Ze had aan Bouterse gevraagd, omdat ze mij niet kon vinden, of ik in Suriname was. Desi had geantwoord: ‘Nee, hij is nog in Zuid-Afrika.’ Mijn brieven en telegrammen zijn dus vanuit Johannesburg prima overgekomen. Maar hij zal me liever niet onder ogen komen vanwege de niet nagekomen verplichtingen tegenover mij. Denise zei onzeker over haar reis te zijn en vroeg of ik niet mee kon gaan en aan Bouterse telefoneren dat ik ook zou komen. Ik belde met Lall Mohammed van het kabinet van Bouterse en vroeg hem de bevelhebber mee te delen dat ik mee kom als ik kan helpen.

Dirk Keijer belde en begon met ‘C'est moi’. Hij had Playboy gelezen. Het zou beter zijn geweest noch over geld, noch over zaken te spreken, en hoeveel had Playboy er voor betaald? Het is niet in mijn hoofd opgekomen om geld te vragen. Ook zei Keijer dat Evgeny Velikhov in Moskou woedend op me was. ‘Hij is gereed een paar mannetjes naar Amsterdam te sturen om je overhoop te schieten.’ Wat betekende die uitspraak nu weer?81

Wim Pretorius van Satour zei het volgende: ‘Ik heb hier dikwijls journalisten in mijn kantoor die over mijn land als jij denken. Maar jij bent de enige die het ook naar buiten brengt en dat heb ik ook aan mijn hoofdkantoor in Pretoria gemeld.’

‘Dat komt Wim,’ antwoordde ik, ‘omdat ik een vrije journalist ben die zich door niemand de wet laat voorschrijven. Je betaalt echter een hoge prijs voor een eigen mening in dit democratische land met een ‘vrije pers’.’

13 augustus 1988

Denise de Hart zal Henk Herrenberg in de Protea Inn op Curaçao ontmoeten. Over mijn aanwezigheid wordt verder niet gesproken. De niet betaalde schuld van Desi Bouterse aan mij staat er blijkbaar tussen. Onbegrijpelijk dat deze Surinaamse ‘vrienden’ een geldbedrag tussenbeide laten komen en je niet meer onder ogen durven te komen.

Denise zei dat zij Brunswijk zou vragen om rustig te blijven en de gesprekken af te wachten. Toch denk ik dat de ontmoeting op Curaçao geen gunstig resultaat zal opleveren. Ook verdenk ik Herrenberg ervan dat hij tegen verzoening met Brunswijk is, want hij geeft de vernietiging van het Junglecommando de voorkeur. Ik ga haar straks opzoeken.

Ik liep opnieuw tegen Ad Lexmond aan, historicus en columnist voor De Courant/Nieuws van de Dag (van het Telegraafconcern). ‘Mag ik u zeggen,’ vertelde hij wederom, ‘hoe een bewondering ik heb voor uw onafhankelijke positie in de journalistiek? Ik hoorde u eens op een tros radioprogramma,’ en meer van die complimenten, maar ik dacht: ja man, jij bent dermate aan je krant en redactie verkocht dat wat je nu tegen mij zegt nooit in een van je commentaren zou kunnen staan. Wat is Denise de Hart toch een uitzonderlijk vitaal mens. We spraken in een restaurantje in Krommenie, bij een loempia en een glas Spa. Zij beschreef Ronnie Brunswijk zoals ik dacht dat hij was. ‘Wat wil die man eigenlijk graag hebben,’ vroeg ik haar.

‘Snoepgoed,’ was het onmiddellijke antwoord. ‘Zeker geen ammunitie,’ vulde zij meteen aan. Hij rookt niet. Hij drinkt niet. ‘De jongens om hem heen zijn gevaarlijk. Hij is niet meedogenloos. Wanneer zij acties voorstellen, remt hij altijd af. Dan roepen ze hem toe: ‘Jij hebt gemakkelijk praten, jouw familie is op Langatabbetje of in Holland, maar mijn oom werd in zijn rug geschoten’ of ‘ik verloor zes familieleden’.’

Denise hield het voor mogelijk dat Brunswijk nog eens door eigen medestanders zou worden vermoord. ‘Zoals Boni,’ zei

ze, ‘de legendarische leider van de Marrons die vanuit het Surinaamse bos de planters en plantages overvielen en een oorlog tegen hun overheersers voerden.’ Dat speelde zich af in de achttiende eeuw. Terwijl ze op Stoelmanseiland was, werd een ceremonie van twee dagen georganiseerd om de geest van deze Boni op te roepen. ‘Wanneer ze nu dus via vredesonderhandelingen hun acties zouden stoppen, kunnen ze pas over honderd jaar Boni's geest weer oproepen. Ze zijn trouwens overtuigd dat Ron door Boni's geest wordt beschermd. De vluchtelingen in Frans-Guyana zullen nog niet naar Suriname terugkeren zolang het leger daar de lakens uitdeelt. De geesten van de door het leger vermoorde mensen waren daar namelijk nog rond en hun dood is nog niet gewroken.’

Zij heeft de machtiging van Brunswijk, waarin hij haar als politiek adviseur benoemd had, naar Desi gezonden. ‘Met hanenpoten geschreven,’ zei ze. Denise vroeg wat ik ervan verwachtte.

‘Ik denk dat Bouterse uw diensten zal willen gebruiken om een ontmoeting Herrenberg-Brunswijk te regelen.’

‘Dat doet Ron nooit,’ zei ze. ‘Ron wil alleen met Bouterse direct spreken.’ Wanneer dit zijn standpunt is, komt er op Curaçao dus niets tot stand.

Denise, zo klein als zij is, heeft moed en is erg flink. Zij betaalt haar eigen ticket en wil voorlopig aan niemand verplichtingen hebben. André Haakmat is het niet met haar activiteit eens. Haakmat legt de schuld van Brunswijk bij Chin A Sen en Josefzoon. Hij was pas 24 jaar oud en zeer van Chin A Sen onder de indruk, omdat hij te horen kreeg dat de vs een miljoen dollar voor zijn actie wilden uitgeven. Er wordt natuurlijk niet verder gekeken, namelijk wie zitten achter Chin A Sen en Josefzoon, die als brave loopjongens door de werkelijke anti-Bouterse-krachten naar voren werden geschoven? Volgens mij zijn dat de vs, en Den Haag, waar men niet voor de grote broer in Washington onder wil doen. Ik gaf Denise een brief voor Bouterse mee.82

14 augustus 1988

Eduard wandelde om 12:30 uur Amerbos binnen. Hij zag er lekker, zeer lekker uit. We zaten tot 15:30 uur in de tuin. Hij vertelde hoe zijn wens - bij de klm te gaan werken in vervulling kon gaan. Een aantal weken geleden kwam een dame van in de veertig een Transavia-toestel binnen met één been in

gips gewikkeld. Eduard ontfermde zich meteen over haar en wees haar een stoel op de eerste rij aan. Zij reisde met een vriendin, dus die werd ook op de eerste rij gezet. Later scheen zij hem zo'n uitstekende steward te hebben gevonden dat zij vroeg of hij al eens bij de klm had gesolliciteerd. Hij vertelde dat inderdaad een jaar geleden te hebben gedaan, maar dat hij was afgewezen. Dat begreep zij niet. Pas daarna vertelde zij in het management van nlm te werken, en vroeger zelf voor de klm te hebben gevlogen. Bij het verlaten van het toestel drukte zij haar kaartje in zijn hand en zei: ‘Bel me maar eens.’

Later bleek dat zij de klm over Eduard had ingelicht en had hij nogmaals de normale weg bewandeld om nu aangenomen te worden. Hij had de dame bij nlm een grote bos bloemen gebracht. Dat is dus een zeer prestigieuze manier om bij de klm binnen te komen, gewoon op verdiensten.

Na een heerlijke middag scheen zijn stemming na 16:00 uur opeens een wending te nemen. Hij scheen ver weg in gedachten en ik vroeg wat er was, maar kreeg geen antwoord. Anders neemt hij eerst een douche, maar deze keer ging hij vrijwel meteen weg.

15 augustus 1988

Nelly Dullaert van de nvj zegt dat ik haar met mijn laatste brief uitstekende argumenten had gegeven om de kro aan te pakken. Zij liet zich zelfs ontvallen: ‘Ze doen daar wel vaker onbehoorlijke dingen.’

De Zuid-Afrikaanse Neerlandicus van de Potchefstroomse Universiteit, Jacques van der Elst zal in Gent aan een congres voor Neerlandici deelnemen. Onder druk van de Nederlands Taalunie zal hem geen vergoeding voor reis- en verblijfskosten worden uitbetaald, wat voor de andere congresgangers wel gebeurt. Je blijft je de ogen uit je hoofd schamen voor de mentaliteit van je landgenoten. Deze gêne is, sinds 1956 alleen maar verder toegenomen.83

Werkend aan deel zes van de Memoires verbaas ik me over het aantal nummers dat ik, ondanks het strenge anti-homobeleid van Fidel Castro, in het Cuba van toen wist te maken. Ik was de details straal vergeten.

Ik kreeg een brief van zes kantjes van Jan Jacob Dólleman. Het zegt me heel veel, en de tekst emotioneert me eigenlijk. Ik zie zijn grootouders voor me, met wie ik in de oorlogsjaren be-

vriend was. Hoe ik met zijn moeder Cila in de oorlogsjaren lange tochten op de tandem maakte. Ik probeer hem te stimuleren minder hard over zijn moeder te denken en spreken en vermoed dat hij zijn vader, die in Leiden na een hartaanval op straat in zijn armen overleed, zeer mist. Ik sla het boekje van Thomas a Kempis open, dat zijn grootmoeder me schonk.84



illustratie

16 augustus 1988

Denise de Hart is op weg naar Curaçao. Ik bewonder haar voor haar toewijding en moed.

Theo belde uit Neuheim dat hij met Nellie enige dagen op vakantie was geweest. Ze hadden gezwommen en zijn gezondheid is uitstekend. Godzijdank.

Opnieuw heeft ‘de groep van vijftig’ onder aanvoering van generaal Ali Sadikin democratisering van Indonesië geëist en de regering van Suharto opgeroepen ‘een nationale dialoog’ te beginnen.

Op de fiets in de polders bedacht ik me aan Eduard op 21 augustus - zijn 28ste verjaardag - te moeten zeggen dat het mooiste cadeautje dat ik hem kan geven, is om aan te kondigen dat ik niet meer van hem houd, dus dat hij eindelijk van me af is. Hoe dikwijls heb ik die gedachte al niet gekoesterd, maar als ik hem zie raak ik weer van top tot teen op dreef.

17 augustus 1988

De advocaat van Nelson Mandela, Ismail Ayob, vertelde de pers dat hij de anc-leider bezocht heeft, maar dat hij in twee weken tijd plotseling heel mager en veel ouder was geworden. nrc Handelsblad meldde twee dagen geleden al dat Mandela was geopereerd.

Zoals dit altijd weer gaat wanneer oude regimes verdwijnen en

nieuwe aantreden, zo meldt The New York Times, dat in bibliotheken in de ussr de planken worden gezuiverd van geschiedenisboeken van voor het regime van Gorbatsjov. Uit de Krim was bericht ontvangen dat orders waren uitgegaan om boeken van Brezhnev, Tsjernenko, Michail Soeslov, Viktor Grisjin en andere oude partijbonzen uit de kasten te verwijderen. Werken van Joeri Andropov zijn de dans voorlopig nog ontsprongen.85

Ik had in café de Engelbewaarder een kenningsmakingsgesprek van een uur met Jos Slats. Achter een raam hing een poster met de leus: ‘Schop shell de wereld af, en om te beginnen Zuid-Afrika uit’. Heer, vergeve het hen, zij weten niet waar ze over spreken. Slats is blond en niet onaardig. Toch ging mijn rode lichtje aan. Hij had een taperecorder en blocnote meegenomen, maar schreef alleen op dat prins Bernhard in Zuid-Afrika was geweest. Verder niets. Op hoop van zegen. Slats had Het dagboek als Camera Obscura doorgebladerd en uit Zaken doen over Lurvink gelezen voor het komende interview met hem. Hij gaf overigens geen antwoord op mijn vraag waarom dit boek niet in Vrij Nederland werd besproken. Hij bleef eveneens een antwoord schuldig op mijn vraag waarom Ronald Gase mijn dagboeken niet in Vrij Nederland mocht bespreken. Ook kende hij het artikel van Herman von der Dunk over mijn dagboeken in gekomen. Boontje komt Handelsblad niet.

Ik belde Bibeb die geagiteerd reageerde op de informatie dat Bernhard in Zuid-Afrika was geweest. ‘Wat gaat Jos er mee doen,’ vroeg zij. Zij kende Slats verder niet. Hans Teengs Gerritsen had een hartaanval gehad en haar vanuit Limburg, waar hij uitziekte, geschreven.

In Time stond een plaatje van een Taiwanese soldaat, die ik best in mijn vingers zou willen hebben.

De verrader generaal Zia-ul-Haq - de Pakistaanse Suharto - is samen met andere hoge autoriteiten en de Amerikaanse ambassadeur in Islamabad bij een vliegtuigongeluk om het leven gekomen. Boontje komt om zijn loontje. Eindelijk gerechtigheid.

De smeerlap liet premier Zulfikar Ali Bhutto - ongetwijfeld met zwijgende instemming van Washington - op 4 april 1979 na een schijnproces ophangen. Daarvoor was de Javaan Suharto te ‘beschaafd’. Hij liet Bung Karno liever doodtreiteren. Bovendien wilde hij niet riskeren dat het volk massaal de straat op zou gaan om het voor Sukarno op te nemen.

Ik zal nooit vergeten hoe Bhutto schreef dat hij in april 1977 in het parlement waarschuwde dat men bezig was Pakistan te destabiliseren. Washington wilde bijvoorbeeld per sé niet dat Pakistan in het geheim aan het vervaardigen van een atoomwapen zou werken. Bhutto zei letterlijk: ‘The bloodhounds are after my blood.’ Henry Kissinger verscheen in augustus 1977 in eigen persoon in Lahore om premier Bhutto te waarschuwen dat de vs - als hij niet zou inbinden - ‘a horrible example’ van hem zouden maken.86 Nu, dat is dus naar de letter gebeurd. Als er één mannetje is dat als oorlogsmisdadiger naar het Internationale Hof in Den Haag zou moeten worden gebracht, is het deze Henry Kissinger. Het heeft intussen uitzonderlijk lang geduurd voor de smeerlap Zia de prijs betaalde voor diens misdadigheid. Hij heeft elf jaar geregeerd, dus Pakistan heeft daarom elf dagen van rouw uitgeroepen.

Eigenlijk zou ik mijn dagboek moeten herzien. Er staan behalve de knipsels die ik in mijn klappers van de notities zelf bewaar, nog vele tientallen dozen met gelezen en onderstreepte knipsels in de garage. Hoe kan ik als dit materiaal ooit allemaal verwerken? Het is onmogelijk.

18 augustus 1988

Gisteren arriveerde Leendert Florusse met drie vrienden uit Eindhoven. Zij vertrokken pas om 01:00 uur. Het werd een uiterst plezierige bijeenkomst, waarin ik ook veel over Zuid-Afrika vertelde.

Tot mijn verbazing arriveerde er een brief van advocaat R.H. van den Heuvel uit Ermelo.87 Mijn brieven aan Bouterse hebben eindelijk vruchten afgeworpen. Ik hoop nu maar dat die uitstaande bedragen zullen worden betaald. Ik raakte erdoor in een opgewekte stemming en kon daardoor Peter voor zijn 43ste verjaardag een vrolijker brief schrijven.

Er arriveerde een brief van Georgii Arbatov, die me in vier regels liet weten niets van Zuid-Afrika te weten en daarin niets voor me kon betekenen. Ik heb hem meteen beantwoord.88 De jongens vertelden gisteravond ook uitgebreid over hun reis naar de ussr. Ze hebben geregeld dat er 26 oktober een Sovjetdelegatie naar Eindhoven zal komen en hopen dat er een vorm van permanente economische samenwerking tot stand komt.

Oud-ambassadeur Piet Schaepman belde weer eens en liet zich ontvallen: ‘Omdat je niet met Luns meedanste, werd je gesa-

boteerd, zoals ik.’ Schaepman is werkelijk in de grootste problemen door zijn conflict met Buitenlandse Zaken. Ik durfde niet te vragen hoeveel jaren hij nu al tegen zijn voormalige ministerie procedeert. Heb het met hem te doen. Hij verkeert voor een oud-ambassadeur in armoede.

19 augustus 1988

Lex Poslavsky vertelde dat zijn kinderen met het Playboy-interview waren thuisgekomen. Zij hadden gezegd dat ik te ver was gegaan door op te merken dat hun vader pas homo's zou kunnen beoordelen nadat hij met ze in de koffer zou hebben gezeten. Inderdaad, ik realiseer me nu pas dat dat wel een erg rauwe uitlating aan zijn adres was. Hij benadrukte het vooral jammer te vinden dat ik door die opmerking te plaatsen er zelf zo rot vanaf kwam. Wat me amuseerde was dat hij als super killers van onze eeuw, marxisme en aids noemde.

Ron Abram antwoordt uiterst kort dat hij het verzoek van de Raad voor de Journalistiek om de uitspraak tegen het Algemeen Dagblad ook in die krant te publiceren naast zich neerlegt. Het zegt veel van de man.

Het blad Die Vaderland heeft het gesprek met Madelaine Page gepubliceerd, met in een kader mijn mening over Tutu.89

De vader van mijn vriend Jan van Wieringen belt en zegt: ‘U bent vrijwel de enige van wie af en toe nog eens een kaartje in de bus glijdt en die ons aan Jan doet herinneren.’ Zijn moeder heeft nog veel verdriet.

20 augustus 1988

De Wereldraad van Kerken heeft opgeroepen om Shell te boycotten, dit namens 300 aangesloten kerken en 400 miljoen leden. Ze zijn gek.

Henk Hofland opende het Cultureel Supplement in het nrc met een reportage over zijn bezoek aan het optrekje van de graaf De Noailles. Een pagina lang geklets. De hemel mag weten wat er het belang van is. Het zal aan mij liggen. Ik lees liever een gesprek van Arendo Joustra en Erik van Venetië in de Volkskrant met oud-premier Piet de Jong. Het is wel veel lokaal gezwam en handelt ook veel over Lubbers, die nu zes jaar premier is. De Jong trekt overigens een vies gezicht na de vraag of hij memoires gaat schrijven. Hij vindt dat wanneer je dat doet, ze ook eerlijk moeten zijn. Het voornaamste bezwaar is volgens hem om in herinneringen een mening te geven over

mensen die overleden zijn en zich niet meer kunnen verdedigen. Ook voor weduwen, weduwnaars, kinderen en kleinkinderen kunnen memoires hard aankomen.

Het regent pijpestelen, dus ik werk de hele dag. Ik schreef gisteren aan Ronald Gase om te denken aan een interview met Piet de Jong. Vandaag is er dus toevallig een gesprek met hem gepubliceerd, maar wat opvalt, is dat interviewers hun geschiedenis niet kennen en ter voorbereiding er ook geen moeite voor doen zich nader te oriënteren.

Ik ontmoette in Thermos Frank (ongeveer 25) met een prachtig glad lijf, blond, witte tanden, heel mooi. Hij was uit zichzelf naast me komen zitten. Hij kwam uit een geslacht van aristocraten uit Pruisen, werd in Koningsbergen, geboren, studeerde filosofie en woonde nu in Münster. Hij heeft een zuster. Zijn ouders hadden hem met het leven vertrouwd gemaakt. Hij vroeg wanneer ik homoseksualiteit had ontdekt. ‘Toen ik 25 jaar was,’ zei ik.

‘Ik was zeventien,’ antwoordde Frank, die zei momenteel journalist te zijn om te kunnen reizen en tegelijkertijd geld te verdienen. We raakten werkelijk in gesprek. Ik vond hem erg aantrekkelijk.

Het enige wat men volgens Frank moest lezen was Kants Kritiek van de zuivere rede. ‘Kant does not say how to live,’ aldus Frank, ‘but what is possible in life.’ Toen ik over Zuid-Afrika vertelde, reageerde hij opnieuw met Kant. Die zou hebben gezegd dat zwarten in Afrika moeite met denken hebben, omdat het er te heet is. Ik dacht: en Indonesiërs en Indiërs dan? Nadat ik had gezegd dat Nietzsche en Freud voor mij ‘een aantal deuren hadden geopend,’ antwoordde hij hen ‘ordinaire denkers’ te vinden, want het ging uiteindelijk om ‘methode en logica.’ Nietzsche noemde Kant ‘de Chinees uit Koningsbergen.’ Later liep Frank weer langs me heen, kennelijk voelde hij aan dat ik tot hem aangetrokken was, en zei me: ‘Do not dream, stay with reality.’ Later ging ik op hem af en zei: ‘Illusions are necessary for mental sanity.’

‘Ach,’ kwam het antwoord heel vlot, ‘niets is mooier dan de illusie van de werkelijkheid.’

Er staat toch voortdurend onbedaarlijke onzin in Weekkrant Suriname, zoals een bericht dat Irma Loembang Tobing een dame is die over lijken zou gaan. Ik ken haar redelijk goed uit Paramaribo. Zij zal nu op de ambassade in Den Haag komen werken. Dergelijke beweringen zijn pure onzin.90

21 augustus 1988

Mijn lieve jongen is jarig. Hij wordt 28, dus eigenlijk net op tijd bij de klm gekomen.

Ronald Gase belde dat hem in het gesprek met Piet de Jong het meest had gestoord, dat men ‘op advies van historici’ veel documenten en historische stukken had vernietigd. ‘Hoe kan men ooit de feiten reconstrueren,’ vroeg hij terecht. Dit is me trouwens ook opgevallen in de fameuze biografie van Wim Klinkenberg over prins Bernhard dat Wim met geen woord rept over de rol van prins Bernhard in Washington bij het oplossen van het Nieuw-Guinea-conflict. Terwijl Wim hier alles over weet. Maar ook die sporen lijken grondig uitgewist.

De Surinamer Augusto kwam langs. Hij vertelde een curieus verhaal. In 1960 zou Frans-Guyana een stuk van Suriname hebben bezet. Het zou ten zuiden van Coronie liggen en ongeveer zo groot zijn als de provincie Utrecht. Minister Luns zou met de bezetting hebben ingestemd. Hij bracht een kaartje mee waarop het bezette gebied te zien zou zijn. De boodschap: wanneer Desi Bouterse met 1.000 commando's, tien helikopters en drie vrachtvliegtuigen dit gebied zou herinnemen, zou heel Suriname tot en met Chin A Sen achter hem staan. Ook Brazilië en Venezuela zouden een dergelijke stap steunen. Eigenlijk geloofde ik er niets van, maar wie weet.

Augusto zei dat Bouterse's ndp onder het volk de bijnaam Neuken, Drinken en Pleziermaken had verkregen. ‘Als Desi nu maar eens aan zijn zelfrespect zou werken, zou men alles voor hem over hebben. Nu krijgt hij bij het volk geen poot aan de grond. De zogenaamde nieuwe leiders doen niets voor het land. Ze bouwen ‘nestjes’ voor zich zelf. Wanneer Bouterse zo doorgaat en geen beter voorbeeld geeft, wordt hij straks door serieuze jongens gewipt. Ik geef je de opdracht (sic!) om met Desi te gaan spreken. Je moet hem waarschuwen, dat ze hem een loer gaan draaien. Vrouwen zijn beesten, ze gaan vroeg of laat om hem vechten, Ingrid zal dat niet aan kunnen. Er zullen situaties komen dat hij steeds gekker gaat doen. Hij heeft nu al huizen en auto's voor die vrouwen gekocht. Iedere man wordt geil, maar Desi gaat meteen vaste betrekkingen aan. Was Bouterse maar een echte Indiaan. Hij is een verkwanselde Indiaan. Hij zit tussen Indiaan en negerbloed in. Je moet hem waarschuwen: als hij zo doorgaat, zal Ingrid de geschiedenis ingaan, hij niet. Zij heeft een vrouwenorganisatie opgericht, maar de dames weten wat haar man doet en zij nemen haar dus niet serieus.’

Augusto noemde Henk Herrenberg absoluut eerlijk ‘maar hij is bang om verantwoordelijkheid te dragen. Bouterse moet

zich strategisch herorganiseren. Laat Shankar maar rustig regeren. Desi zou een nieuwe club moeten vormen en minder moeten drinken. Hij moet een shagje rollen, dan denk je meer na. En hij moet die vrouwenaffaires stopzetten. De tijd dringt voor hem. Mijnals is misschien zijn beste man, maar hij komt zijn woord nooit na. Het huwelijksfeest van Iwan Graanoogst was groots opgezet. Er zijn later ‘tonnen voedsel’ weggegooid. Ook vertelde Augusto dat Desi zijn medewerker Henk Venoks had gered bij het zwemincident in Brazilië waarbij zijn andere trouwe lijfwacht verdronk.

‘Henk Herrenberg heeft geen bijvrouwen en heeft dus ook geen kopzorgen. Daarom vergeet hij ook niets. Herrenberg wilde steeds dingen doen waar ze niet rijp voor waren, zoals maatregelen nemen tegen de corruptie. Zij die over Herrenberg spreken, kennen hem niet,’ aldus Augusto, waar ik het gedeeltelijk mee eens ben.

‘Herrenberg heeft het bezoek van Dewi Sukarno getorpedeerd,’ opperde ik.

‘Dat was ook niet nodig,’ aldus Augusto. ‘Indonesiërs zijn hoe dan ook laf. Het was iets anders geweest wanneer de vrouw van Daniel Ortega uit Nicaragua gekomen zou zijn om de herverkiezing van Desi te helpen bevorderen.’ Daar gaf ik Augusto achteraf wel gelijk in.

Hij zei: ‘Willem, je moet naar Jerry Rawlings gaan in Ghana. Dan ga ik met je mee. Desi krijgt van mij geen hand zolang hij zo smerig leeft. Rawlings is echt voor de mensen bezig. Die buitenvrouw van Desi gaat hem straks als haar man zien. Hij loopt nog het risico door een van die vrouwen een kogel door zijn kop gejaagd te krijgen. Teveel mensen weten trouwens precies wat Bouterse doet. De nieuwe regering gaat misschien een eigen smerige inlichtingendienst vormen met hulp van Washington en dan loopt hij pas echt gevaar. Desi wacht met alles te lang. Velen wachten nog op hem, maar op een dag wordt hij uitgeschakeld. Hij zou heel dankbaar moeten zijn wanneer je hem voorhoudt wat ik je nu vertel. Je moest bijvoorbeeld eens weten hoeveel Surinaams goud er naar Frans-Guyana verdwijnt. Ze houden die zaak met Brunswijk gaande en Frankrijk is de lachende derde. Desi moet het betwiste gebied gewoon terugnemen. Dat zou schrikaanjagend werken.’ Nadat Augusto was vertrokken, belde Denise de Hart. Zij had een heel plezierige ontmoeting met Herrenberg op Curaçao gehad, maar het enige wat hij had te zeggen, was dat haar aanbod te bemiddelen op prijs werd gesteld en dat was het einde van het verhaal. Ik verwachtte eigenlijk niet anders. Goed dat

ik niet mee was. ‘Of er is sedert de telefoontjes met Desi Bouterse iets fundamenteel veranderd,’ aldus Denise, ‘of ik ben gek.’ Trouwens Herrenberg was op Curaçao op vakantie met zijn kinderen en zou ook nog naar Miami reizen.

Bij het schrijven van deel zes van de Memoires vond ik een keiharde verjaarsbrief van mejuffrouw Buringh Boekhoudt. Ze trok behoorlijk tegen mij van leer vanwege een artikel dat ik voor United Asia in Bombay had geschreven en dat ik haar nietsvermoedend toegestuurd had.91 Het trof me, en de gedachte kwam op dat wanneer ik deze brief zou vernietigen er geen haan naar zou kraaien. Niemand zou dit ooit te weten komen, maar het zou ook buitengewoon oneerlijk zijn dit te doen. Ik doe het natuurlijk ook niet.

Vervolgens belandde ik bij een dagboekpassage waarin ik naar Alkmaar ging om bij Martin Portier te slapen, maar hij was weggebleven en ik moest totaal van de kaart zijn geweest. De emoties die ik bij het teruglezen ervaar, zijn niet mis. Hoe dit allemaal samen te vatten? Zoals bijvoorbeeld de botsing met mijn ouders, vooral met mijn vader, vlak voor ik in 1962 naar New York terugging. Vervolgens dacht ik: waarom lees ik dit nu allemaal terug, want eigenlijk beleef ik nu een herhaling van wat zich met Martin afspeelde, en nog veel intenser, met Eduard. Ik las eens bij Freud dat mensen de neiging hebben eeuwig dezelfde fouten te herhalen. Ben ik in 1988 even ver (in de soep) als in 1962? Eigenlijk zou ik zo langzamerhand Eduard mijn excuses moeten maken dat ik nog steeds met hem wil slapen. Eigenlijk zou ik hem morgen liever niet willen zien, tot ik de rust heb bereikt dat het me koud laat of ik hem nog zie. Het is triest, maar zit het leven niet zo in elkaar? Maar ik zet me er overheen, zoals ik al een leven lang me over verdriet heb weten heen te zetten: ik ga lezen, schrijven, piano spelen en werk hard verder aan de Memoires.

22 augustus 1988

Eduard en ik schuiven steeds verder uit elkaar. Toen we het zondag over seks hadden, zei hij: ‘Ik kom echt niets tekort.’ Van zo'n opmerking knap ik straal af. Maar zodra hij merkt dat ik in mijn schulp kruip, komt hij met twee armen op me afgestevend. Ongezonde toestand. Ik ga een ellendige tijd tegemoet met het loslaten van de meest allesomvattende gevoelens die ik in 63 jaar wist te produceren.92

Ronald Gase heeft ontdekt dat het niet Joseph Luns was geweest die op 28 juni 1961 hoofdredacteur Lunshof van Elsevier had ingelicht, maar dat het prins Bernhard is geweest, die in verband hiermee na Luns ook een bezoek aan premier De Quay zou hebben gebracht. De details waren in de dossiers weg gecensureerd volgens Ronald. Op die manier kom je er nooit achter wat er is gebeurd.

Ik ging achter de vleugel zitten en speelde met enig elan, nu ik me bevrijd voel van het kat-en-muis-spel met Eduard.

In Moskou is een noodprogramma bekend gemaakt waarbij de regering Gorbatsjov aankondigt dat de consument meer goederen zal kunnen kopen, bovendien van betere kwaliteit.93 Maar om werkelijk inzicht te krijgen in wat zich in de ussr afspeelt, steun ik op mijn abonnement op The New York Times. Bill Keller legt glashelder uit wat het effect is van steeds meer glasnost. Wanneer de mensen op hun televisiescherm met eigen ogen kunnen zien hoe de top van de cpsu met elkaar omgaat, of elkaar voor rotte vis uitscheldt en herrie maakt, wordt het Kremlin ontdaan van geheimzinnigheid en valt de opperste leiding van haar voetstuk. Je zou het kunnen vergelijken met een uitzending van Koot en Bie waarin ze vertonen dat Beatrix en Claus in de eetzaal van Huis ten Bosch wijnglazen naar elkaar gooien. Dan zou het imago van Oranje een zodanige beschadiging oplopen dat je de tent zou kunnen sluiten. Iets dergelijks is nu in Moskou aan de gang. Omdat Boris Jeltsin met zijn getetter er tussendoor de lachers op zijn hand weet te krijgen, verschijnen er nu zelfs ‘Tell them, Yeltsin’ buttons op de loden jassen van het rode Herrenvolk.94

23 augustus 1988

nrc Handelsblad meldt dat Suriname, Frankrijk en de vn-Commissaris voor de Vluchtelingen overeenstemming hebben bereikt over de terugkeer van ‘ongeveer 10.000’ vluchtelingen uit Frans-Guyana naar hun geboorteland. Zou het nu dan eindelijk toch zijn gelukt?95

Postzegelhandelaar en muntenverkoper Hugo van Reijen kwam weer eens naar Amerbos, vergezeld van zijn Sri Lankaanse assistent, om te vertellen uit Indonesië 950 kilogram munten met Wilhelmina erop te hebben weggesleept. Ik vertrouw die man nooit meer. Hij vroeg deze keer of ik hem bij

Hartini Sukarno in Djakarta wilde introduceren en bij de familie van de Poslavsky's in Tasjkent. Raar mannetje.

Denise de Hart is al enkele malen door Brunswijk opgebeld. Hij wil dat zij zo snel mogelijk naar Stoelmanseiland komt op een ticket dat hij zal betalen. Waar doet hij het van?

Theo Cranendonk belde uit Zwitserland dat Manfred Korlath vraagt of ik snel een bezoek aan Desi Bouterse kan brengen, want Iwan Graanoogst had hem meegedeeld dat er nog steeds werd touwgetrokken over de via ons toegezegde lening.

Het bestuur van de synode van de Nederlands Hervormde Kerk heeft bekend gemaakt erop te zullen aandringen dat ons land het luchtvaartverdrag met Zuid-Afrika opzegt. Er is een brief gestuurd aan minister Hans van den Broek en Nelie Smit-Kroes, minister van Verkeer. One man one vote werkt zelfs hier niet, laat staan in Zuid-Afrika. Wanneer hooggeleerde moderamina al meningen lopen te verkondigen zonder over enigszins objectieve en accurate informatie te beschikken, hoe kan je dan de bakker op de hoek - of de groenteboer - naar een stemhokje sturen om mee te spreken over zaken waar ze nul komma nul van begrijpen of weten. Het opzeggen van dit verdrag gebeurt natuurlijk ook niet.

24 augustus 1988

Ik werd laat wakker en heb veel liggen nadenken. David Cooper schreef dat Nietzsche gek werd ‘searching for just a few people to whom he could talk or who thought a bit like him.’96 Dat is dus niet mijn probleem. Er zijn tal van mensen met wie ik kan babbelen, maar er is eigenlijk niemand die ik echt vertrouw of totaal respecteer. Tegen Peter kan ik al jarenlang niet meer zeggen wat ik echt denk - althans voor zover het hem betreft. Met Eduard kon dit aanvankelijk wel en ontwikkelde zich tot een volledige relatie, misschien met hem iets minder totaal intellectueel contact dan met Peter, maar daarnaast ook - althans van mijn kant en de enige keer in mijn leven - totale seksuele overgave. Maar tijdens ons laatste reisje van Genève naar Parijs en Amerbos hoorde ik hem praten, behalve over Wilfred, over Emile, Robin en een zekere Peter. Plotseling realiseerde ik me hoe ongelijk onze relatie was, waarin ik totale overgave en openheid jegens hem betracht, maar waar vrijwel niets van zijn leven jegens mij tegenover staat. Iedere relatie tussen twee vrienden heeft een kant van vertrouwen, van communicatie met glasnost, terwijl de andere

kant in fysieke behoeften kan voorzien. Seks met Eduard is meer een kwestie van mooi weer, soms begeleid met een mooi hotel. Maar dat kon me nooit veel schelen, want als we de koffer in doken voelde ik me in de zevende hemel.

Maar als de glasnost-poot onder de relatie bezwijkt, kan je wat mij betreft de rest ook vergeten. Wat er bij de laatste explosie eigenlijk gebeurde, is dat een vitale snaar sprong van de eeuwige illusie in 1981 eindelijk een lover gevonden te hebben. Misschien hebben deze sprookjes van de prins en prinses leefden eeuwig gelukkig samen in een ver verleden wel degelijk bestaan, maar in 1988 zijn ze voor altijd van de aardbodem verdwenen. Nu lees ik uit 1962 hoe mijn lieve vriend Harisanto, de Indonesische student in New York die bij me woonde, gewoon een briefje achterliet (zoals Frieda Westerman dit eerder had gedaan) dat hij voor altijd vertrokken was. Zo verwonderlijk is het dus niet om in dit late uur te constateren eigenlijk alleen te zijn. Bij het teruglezen herbeleef ik die intens verdrietige ervaring met Santo, meer dan een kwart eeuw geleden, tot in het merg van mijn botten. Het is belangrijk waar ik mee bezig ben, want hoe zou ik deze analyse hebben kunnen maken zonder dit dagboek? Ik zet Liszt op en werk rustig door.

Ondanks alle berichten over vrede heeft het Junglecommando van Brunswijk bij het indianendorp Tepoe een vliegveldje bezet.

De bbc vertoont een meer dan afschuwelijke documentaire over de vernietiging van Joden. Het is nauwelijks te bevatten dat dergelijke beestachtige toestanden werkelijk hebben plaatsgehad.

Bij Rotterdam is opnieuw uit protest tegen apartheid in Zuid-Afrika een Shell-station in brand gestoken. Dat is ook een language of madness. nrc Handelsblad opent vanavond met de veroordeling van een RaRa-verdachte tot vijf jaar. De verdachte René R. zou hebben meegedaan aan brandstichtingen van Makro-vestigingen in Duiven en Duivendrecht, en een Shellstation te Nieuwegein.97 Ik betwijfel sterk of die RaRa-affaire zuivere koffie is, en of geheime diensten er niet mee te maken hebben.

Peter zond een krantenartikel van Madelaine Page (zie volgende pagina).



illustratie

25 augustus 1988

Saddam Hoessein dacht in september 1980 dat hij een bliksemaanval tegen Iran zou kunnen uitvoeren, zoals Israël had toegepast in de oorlog in 1967. Irak heeft 16 miljoen inwoners, Iran 46 miljoen, dus hij begon aan een flinke kluif. Nu de oorlog acht jaar later tot stilstand is gekomen, zijn er een miljoen doden te betreuren, plus 1,7 miljoen gewonden en 1,5 miljoen vluchtelingen. Er werd 400 miljard dollar aan deze waanzin uitgegeven, zo meldt Fox Butterfield in The New York Times.98 Broer Hendrik stuurde weer knipsels en toen ik hem een bedankbrief zond, kreeg ik tranen in mijn ogen van mijn eigen geschrijf.

In 1939 - zeg maar een halve eeuw geleden - sloten de ussr en nazi-Duitsland een non-agressiepact, dat werd getekend door Vyacheslav Molotov en Joachim von Ribbentrop. Hiermee werd de basis gelegd voor de Sovjetbezetting van de Baltische staten. Nu Gorbatsjov de deksel van de ketel heeft gehaald, wordt er in Estland, Letland en Litouwen krachtig gedemonstreerd voor onafhankelijkheid en vrijheid. Dit zal de problemen voor de grote hervormer van het Sovjetrijk alleen maar vergroten. De klok is niet meer terug te draaien, dat Gorby dat nu niet inziet, is onbegrijpelijk.99

brt-televisie filmde een portret van een zwarte man in de vs

die ter dood werd veroordeeld en al acht jaar op zijn executie wacht. De man in kwestie heeft steeds volgehouden onschuldig te zijn. Er werd in de executiekamer proefgedraaid met een zwart - natuurlijk geen wit - konijntje. Het arme diertje voerde even een wanhopige doodstrijd, van welke aanblik ik fysiek naar werd. Niet om aan te zien. De sabc in Johannesburg zou deze film moeten laten zien. Amerikanen schreeuwen expres luid tegen apartheid in Zuid-Afrika, zodat je zou vergeten dat ze zelf een land doordrenkt van apartheid hebben, vandaar Apartheid usa 1988.

De Belgen lieten een Nederlandse politiefunctionaris aan het woord die beweerde dat ook hier de doodstraf moet worden heringevoerd. De tros stelde een onderzoek in en 57 procent van de mensen was het eens. In bepaalde gevallen denk ik inderdaad dat het afschrikwekkend kan zijn.

26 augustus 1988

Ik lag weer veel wakker en vroeg me af of ik eigenlijk in Eduard alleen maar de ideale vriend heb geprojecteerd? Zou hem willen schrijven, maar mijn hoofd staat er niet naar. Toch blijft hij uniek in mijn leven en hij kan niet worden afgedaan met het idee dat het allemaal maar een loze projectie is geweest.

Wim Hazeu belde. Mijn goede vriend Aize de Visser, die twee weken geleden nog hier was, vol van de voorbereidingen voor zijn 60ste verjaardag, is op weg naar de operatietafel overleden. Ik zal hem niet vergeten, want hij - en niet Wim Hazeu - had de moed tegen de anti-Oltmans-stroom in te roeien en met de uitgave van mijn dagboeken te beginnen. We leerden elkaar begin jaren zeventig kennen bij onze pogingen Dewi Sukarno tot het schrijven van een boek te bewegen, waar zij helaas niet toe in staat bleek.

Herbert Mitgang van The New York Times ondernam een poging ‘de geheime oorlog’ van Washington tegen schrijvers en zogenaamde links-radicalen aan de hand van geheim gebleven dossiers in een boek aan de kaak te stellen.100 Dit gebeurde aan de hand van de Freedom of Information Act. Veel van de ‘informatie’ werd door de fbi op last van J. Edgar Hoover en het Witte Huis verzameld om presidenten en regeringen te beschermen tegen voor hen onplezierige, of zelfs gevaarlijk publiciteit over zaken die beter geheim zouden kunnen blijven. In Den Haag probeert men al jaren de grote Amerikaanse broer

na te apen, dat is duidelijk. Alleen in Madurodam wordt er weinig of geen onderzoek naar gedaan.

In een commentaar schreef Anthony Lewis dat tirannie dikwijls begint met aanvallen op schrijvers en de pers. Hij geeft als voorbeeld Lee Kuan Yew, die in 1986, toen Singapore economische problemen kreeg, een perswet liet aannemen die de regering het recht gaf publicaties die zich met binnenlandse aangelegenheden bezighielden aan banden te leggen. Al gauw gebeurde dit bijvoorbeeld met de The Wall Street Journal Asia, dat haar verspreiding van 5.000 exemplaren tot 400 zag teruggebracht. ‘I am Asia,’ aldus Lee (zoals Bung Karno eens zei: ‘I am Indonesia’), ‘I am not America. I cannot allow American correspondents to decide my national agenda for me.’ kruipende tirannie noemde Lewis zijn commentaar.101

 

East is East, and West is West, en dit geldt ook, om niet te zeggen juist voor Amerikanen - dat het onmogelijk is, en blijft, om normen en waarden die in New York of San Francisco algemeen aanvaard en normaal zijn, zonder ernstige problemen en verzet naar Singapore, Djakarta of Tokio te exporteren, laat staan door handelsembargo's op te leggen.102

Washington is zich de tweede helft van deze twintigste eeuw niet alleen gaan zien als de politieagent of opperste veldmaarschalk van de wereld, men denkt ook het alleenrecht over goed en kwaad in huis te hebben, waar de rest van de mensheid zich binnen de kortste keren aan moet conformeren. De Verenigde Staten zijn de gevaarlijkste imperialistische macht die ooit heeft bestaan, en zal in de 21e eeuw - als het dollarimperium ineenstort - met de domme kop tegen de muur lopen. Daarbij komt dat de waanzin van de zelfoverschatting de Amerikanen verhindert kennis te nemen van andere culturen omdat alleen de American way of life in hun ogen acceptabel is, en voor de hele mensheid moet gelden.



illustratie
Vertrekkende Sovjetmilitairen.


De Sovjet Unie heeft haar laatste les in imperialistische expansie duur betaald. In Afghanistan meende Moskou recht te hebben op interventie in het buurland en heeft

daarom steeds een vergelijking met Vietnam van de hand gewezen, omdat de vs aan het andere einde van de wereld daar echt niets te zoeken hadden, althans in de optiek van het Kremlin. Er zijn nog 50.000 Sovjetmilitairen in Afghanistan, maar die zullen begin 1989 teruggetrokken zijn. De eerste eenheden zijn al vertrokken, zoals Time meldt.103

Het grootste staalconcern van Afrika te Ajaokuta, in Nigeria - waar Dirk Keijer naar eigen zeggen op introductie van Alexander Romanov een belangrijke rol in speelde - ligt vrijwel stil omdat vanuit Lagos geen betalingen meer komen. Nigeria zette het project op in de jaren zeventig, toen het land jaarlijkse 20 miljard dollar aan olie-inkomsten had. Er werkten 3.500 arbeiders uit de ussr aan het bouwen van het staalconcern.104 Nu zitten ze op een dood spoor. En waar is Keijer?

De bbc liet beelden zien van een bezoek dat president Botha aan Crossroads heeft gebracht. Goed voorbeeld doet goed volgen. Ricky Schellhase van het gemeentebestuur was aan zijn zijde, zoals hij ook mij een half jaar geleden rondleidde. Ik heb toch de indruk dat ik in Pretoria de notie deed postvatten dat het de gok waard was om Botha naar dit township te sturen, nu bleek dat bisschop Tutu daar beter kon wegblijven. Het bbc-commentaar was weer hopeloos omdat er over zwarte werkloosheid werd gesproken zonder dit mede aan de sancties te verbinden. De bbc vertelt ook niet dat mensen nu bezig zijn hun eigen huizen te bouwen, die ze met steun van Pretoria voor 8.000 rand in bezit kunnen krijgen. Ik heb die projecten met de crew van Jans Rautenbach wel gefilmd. Waarom kan de bbc dit niet volbrengen? Werd ik niet van alle kanten gesaboteerd, dan zou ik mijn beelden van Crossroads ook hier allang op televisie hebben kunnen tonen.

In Almelo is Tjeerd Bendien overleden. Hij werd 82 jaar. Hij was een amice van mijn vader, die samen met een andere advocaat, mr. Kalff, Bendiens Confectiefabrieken door de oorlog loodste.105

27 augustus 1988

Ik kreeg een aardige brief van Romanov. Hij wil meer informatie ontvangen over wat er rond het staalconcern in Nigeria speelt. Kennelijk is Dirk Keijer ook weer eens in Moskou opgedoken. Ik heb de brief meteen beantwoord.

Ik ben in 1962. Het is soms pijnlijk om ervaringen van een

kwart eeuw geleden terug te lezen, overigens alsof ze gisteren zijn voorgevallen.

Ethel Portnoy, de Amerikaanse schrijfster die al jaren in Den Haag woont, schreef in Intermagazine waarom zij Amerika afwijst. Zij noemt het leven in New York ‘een interessant psychologisch experiment’. Je kunt wel zeggen dat dat het ook is. Je leeft er onder ‘een bombardement van prikkels’, waar ik het eveneens mee eens ben. En een ervaring die ik ook met haar deel, is dat wanneer je daar arriveert je binnen enkele minuten barst van de energie omdat het leven er grenzeloze mogelijkheden biedt. Zij geeft toe dat het klimaat van Holland iets ontmoedigends heeft, terwijl dat in Amerika iets opwindends is. In de vs is het pompen of verzuipen. Zelfs Amerikaanse studenten werken als maniakken. Wanneer ik zo al haar uitspraken optel, lees ik het eerder als propaganda voor, dan tegen Amerika.106 Ik ben meer overtuigd van de omgekeerde ervaring dan Ethel Portnoy. Door sedert 1948 met de vs in contact te zijn gekomen, voel ik me eerder bevrijd van de Hollandse Jan Salie mentaliteit van zelfgenoegzaamheid en ben ik binnengetreden in het typische Amerikaanse levenstempo van werken, werken en nog eens werken. Die explosie van energie die je in Amerika ondergaat, heb ik tot een onafscheidelijk deel van mijn eigen leven gemaakt. Mede hierdoor heb ik permanent met de keuterboertjes van Buitenlandse Zaken in Den Haag in onmin verkeerd.

28 augustus 1988

Josef Brahim heeft gezegd dat Suriname haar gulden zal moeten devalueren om de economie weer op gang te krijgen. Hij is hoofddirecteur van de Surinaamse Bank. Het begrotingstekort dit jaar is 500 miljoen, wat drastisch verlaagd moet worden. Broer Theo heeft hierover al enkele jaren geleden in Paramaribo op het hoogste niveau gesproken en hetzelfde betoogd. Daar luisterde men toen ook niet naar.107

Ik zie nu pas hoe Playboy met mijn interview - de grootste bek van nederland - in andere bladen adverteerde.108

le roi triste is de kop boven een artikel van Wynold Verwey in nrc Handelsblad over koning Boudewijn van België. Hij wordt beschreven als ‘ongeveer de laatste Europese monarch die nog niet volledig het zwijgen is opgelegd.’ Hij kreeg als minderjarige kroonprins al in 1950 de koninklijke bevoegdhe-

den van zijn vader, Leopold III. Aanvankelijk schijnt hij vooral bezig te zijn geweest met opruimen van de rotzooi die zijn grootvader en vader, ooms, neven en hun echtgenotes en vriendinnen voor hem achter lieten. ‘Het belangrijkste kenmerk van Boudewijn,’ aldus Verwey, ‘is dat hij een is geworden met zijn functie. Dat betekent dat niemand over zijn persoon spreekt. Geen politicus in België is bereid, zelfs onder de meest verregaande garanties van anonimiteit, mededelingen te doen over de persoon van de koning.’ Een ander absurd voorbeeld: niemand spreekt over hoe oud de majesteit is maar het hof geeft wel diens geboortejaar uit. Hij is dus ‘naar schatting 58 jaar.’ Het blijft een curieus verschijnsel, een koning anno 1988.109

29 augustus 1988

Ik kreeg een brief van Peter. Hij gaat meedoen aan een televisieserie over acteurs. Ook bericht van Hans van Ketwich uit Kaapstad. Hij heeft de Jan van Riebeeckpenning in Pretoria in ontvangst genomen voor verdiensten bij het bevorderen van de betrekkingen tussen Zuid-Afrika en Nederland.

Peter wordt vandaag 43 jaar. Zal ik hem opbellen?

Jan Cremer belde maar sprak uitsluitend over zichzelf. Hij ratelde af door wie hij nu weer was geïnterviewd. Als ik Slats achter zijn broek zit om over Zuid-Afrika te vertellen, probeer ik primair informatie te verschaffen die hier niet wordt verstrekt, bijvoorbeeld over de zwarte kerken en hun lotgevallen in Crossroads. Dan richt ik me dus op het verhogen van kennis van hoe het daar aan toegaat. Jan is een soort zelfneuker die rondtolt in een vrijwel leeg brein. Om die reden was Peter dan ook eigenlijk niet geïnteresseerd hem te ontmoeten. Eduard is ook niet weg van Jan, maar behandelt hem soepeler dan Peter. Ze zijn trouwens beide wel zeer op Babette gesteld. Ik ook.

Ronald en Caroline Gase kwamen langs. Ik gaf weer vijftien boeken mee die ik niet meer nodig heb. Heb ruimte in mijn boekenkasten nodig. Toch vind ik dat Ronalds gezicht niet meer uitdrukt wat het vroeger wel deed. Hij speelt spelletjes, ook al is het niet te bewijzen. Ik vind het niet meer leuk.

Bert Dreese belde dat Frans Lurvink genoeg heeft van de procedure en de zaak met een betaling wil afwikkelen. In plaats van dat hij gewoon zei de boel te regelen en de zaak af te sluiten, heeft hij tegen de advocaat van Lurvink gezegd: ‘Ik weet

niet of mijn cliënt dat nu nog wel wil, want hij schijnt gebrand te zijn in hoger beroep te gaan. Ik zal de heer Oltmans moeten overtuigen. Misschien weet ik aan het einde van de week meer.’ Ik stond perplex, want Bert weet uitstekend dat ik er zo snel mogelijk vanaf wil. ‘In wat voor beroep zit jij eigenlijk,’ vroeg ik hem.

‘Je weet het toch Willem, ze noemen ons juridische hoeren.’ Dat is dan het keurige kantoor Loeff & Van der Ploeg. Ik vind het om te huilen zo treurig. Drees voegde er nog aan toe dat de 225.000 gulden die wij van Lurvinks vermogen hebben laten blokkeren, misschien inmiddels nodig waren om andere gaten bij de manipulaties van de man te dichten.

30 augustus 1988

Ik reis naar Vorden voor een bezoek aan mijn lieve vriendin Cecile van Lennep. Zij is nu 88 jaar en de hemel mag weten of dit nu een laatste weerzien zal zijn. In Deventer stapte ik in mijn verstrooidheid in de verkeerde trein en moest haar opbellen dat ik later zou arriveren. ‘Je bent vervelend,’ zei ze. Maar ook: ‘Je zat zeker te werken?’ Dat was waar.

Zij loopt nu toch wel moeilijk. Zij zei zelfs te verwachten niet lang meer te zullen leven. Haar kleinkind Tanja maakte sandwiches. Ze wilde alles weten over Zuid-Afrika. ‘Generaal Smuts zei eens tegen mij: ‘You have to think in terms of a thousand years, my dear', maar dat beseften we in die jaren nog niet.’ Zij herinnerde zich: ‘De Afrikaners haatten Hollanders omdat zij aan de zijde van Engeland vochten en nu haten de Hollanders Afrikaners vanwege apartheid.’ Ik vertelde haar over Crossroads en de zwarte kerkleiders aldaar. ‘Natuurlijk zijn Tutu en Boesak met criminele activiteiten bezig,’ zei ze. Ik vroeg hoe het met haar oudste dochter Jetske was, nu gehuwd met baron Paul van der Borch tot Verwolde. ‘Bij haar wordt alleen maar over jagen gesproken en Jetske doet niets anders dan roken.’ Ook de in Denemarken en Noorwegen gehuwde dochters Sylvia en Cecile hebben het over dieren schieten. De zoon van Cecile mocht onlangs met toestemming van de autoriteiten zijn eerste rendier afschieten. Nieuw denken zou deze mensen niet misstaan. Hoe haal je het in je hoofd om met dergelijk ‘vertier’ bezig te zijn. Van cello of piano spelen hebben ze nooit gehoord. Dat is dan de ‘chique’ van Nederland. Overigens denkt Cecile identiek als ik over Han André de la Porte en diens vrouw Irthe van Pallandt, die we beide buitengewoon graag mogen. Zij had trouwens, net als ik, niets meer van hen gehoord. Bij mijn vertrek zei ze: ‘Ik ben

nu een mens van de dag, zie ik je gauw weer?’ Ik verliet haar verdrietig, omdat het zo waar was.

the sadness of artists heet een artikel van Eunice Lipton in The New York Times over het nieuwe boek Degas by Himself.110 Een deel van het boek behandelt Degas' betrekkingen met mannen. Hij zou een ‘remarkably homoerotic self-portrait’ hebben geschilderd. Ook het groepsportret Jeantaud, Linet and Lainé, waarop drie mannen ontspannen in ‘intimate proximity’ zou een bewijs zijn van de nichterij van Degas. Ik zet er een vet vragenteken bij.

Deze krant plaatst ook een overzicht van de aantallen zwervers in de wereld. Zuid-Afrika absorbeert naast een kwart miljoen mensen uit Mozambique nog eens een kwart miljoen uit Zimbabwe, een aantal wat niet vermeld wordt.111

Anatoly Adamisjin, de Sovjet onderminister van Buitenlandse Zaken voor Afrika heeft zijn Amerikaanse tegenspeler Chester Crocker voorgesteld bijeen te komen om via een politieke oplossing de kwestie Angola op te lossen. President Reagan heeft het ‘de nieuwe Sovjetlente’ genoemd.112

Die ‘lente’ produceerde deze dagen wel een hele pagina in Pravda van Valentin Falin en Lev Bezymensky, die in een historisch overzicht aanduidden dat de Amerikanen de Koude Oorlog tegen de ussr zijn begonnen. ‘The cold war was not our choice,’ schreven zij. ‘It could not be the choice of the ussr after the very cruel war and huge casualties borne by the people in order to remain themselves and live at their discretion.’ Het is voor mij steeds duidelijker geworden dat Washington sinds 1917 eigenlijk consequent alles in het werk heeft gesteld om met openlijke en onderhandse illegale middelen erop toe te zien dat het marxisme-leninisme niet zou slagen. Ik zie het aldus: de vs zijn nu bezig met de finale knock-out van het Russische communisme dat sinds 1917 in het Kremlin heerst.113 Dat geven Falin en Bezymensky onder meer aan in hun artikel.

31 augustus 1988

Ik droomde opnieuw - zoals ik al jaren doe naar aanleiding van een nog steeds niet in vervulling gegane wens - dat ik toch eindelijk in Djakarta was en op een fiets zat op weg naar mijn lieve vriendin, Penny Hedinah.114 Ik vroeg ergens naar de weg en

iemand waarschuwde dat de gouden (zal rode moeten zijn) baretten van Suharto juist daar laatst nog een aantal mensen hebben vermoord. Vervolgens was ik in mijn droom in een taxi in Djakarta en soldaten plaatsten onverwachts een versperring over de straat en onze auto werd aangehouden. Ik werd gevraagd om een aids-test te doen. Ik werd erg bang en dacht: op die manier laat Suharto me vermoorden. Waar komen zulke wandelpartijen door de drie en een half pond roze-grijze brei in je hoofd - ook nog in je slaap - in godsnaam vandaan?

Ik schreef een briefje aan Henk Hofland.115

Het Wilhelmina Fonds zal vergaderen of voor kankeronderzoek opgehaald geld gebruikt zal mogen worden om wetenschappers van het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis contact te laten onderhouden met collega's in Zuid-Afrika. De ondernemersraad van het Nederlands Kanker Instituut wil er een stokje voor steken. Ze zijn hartstikke gek. Bovendien gaan ze er hierbij vanuit door de meest nobel denkbare gevoelens te worden geïnspireerd.116

1 september 1988

Trein

Ik lees de toespraak die Gatsha Buthelezi op het European Forum Alpbach, in Oostenrijk, heeft gehouden. Het is jammer dat hij het nog altijd over het IJzeren Gordijn heeft, wat een lamlendige vondst van Winston Churchill was en waar de Westerse wereld jarenlang mee heeft gewerkt om haar kant van de wereld tegen de Sovjetproletariërs op te zwepen. Apartheid beschrijft hij als een systeem waarbij Pretoria ‘rides roughshod over the feelings of the majority of the people.’ Het is de rede van een staatsman, de enige Zuid-Afrikaanse zwarte leider op vrije voeten die onder woorden brengt wat er in zijn land werkelijk leeft en gebeurt. Het lezen van wat hij denkt en voelt heeft bij mij een onveranderlijke sympathie voor Buthelezi veroorzaakt.117

Bezocht Marie van Oostenbrugge, nu 73 jaar, in Den Dolder en leende een fiets.118 Ben de omgeving uit mijn jeugd in Bosch en Duin nog eens rondgefietst. Mijn ouderlijk huis De Horst zag er troostelozer uit dan ooit. Ene mevrouw Van der Kolk (86) woont er nu, met drie katten, en komt zelf nooit meer buiten. Het huis van architect De Basel schijnt totaal ver-

slonsd te zijn. Ook villa De Vinkenhof waar mijn grootmoeder Poslavsky woonde aan de Biltseweg is uit particuliere handen en is een kerkelijk centrum geworden. Er wordt overal gebouwd, erg jammer, want er blijft steeds minder bos over. Ik liep even bij Bertus en Herta Cornelissen, onze voormalige tuinman en diens Duitse vrouw, binnen die nog altijd in de tuinmanswoning die bij het huis hoort wonen.

Minister Eelco Brinkman heeft de tentoonstelling van Jan Cremer in Enschede geopend.

Aart van der Want was in New York, en beklaagde zich over het gedrag van het klm-personeel in de business class en vertelde dat passagiers aardewerk tegels cadeau kregen, gemerkt met de naam van zijn familiebedrijf in Gouda, terwijl de tegels daar niet van afkomstig zijn.

Carlos Fuentes bracht een aantal essays van zijn hand uit onder de titel Myself with Others.119 Het boek begint aldus:



illustratie

Michael Harrington, voormalig voorzitter van de Socialist Party in de vs, publiceerde zijn autobiografie, The Long-Distance Runner.120 Hij beschrijft ook zijn strijd tegen slokdarmkanker en heeft reeds zeven cycli van chemotherapie doorstaan. Ik heb hem ontmoet en geïnterviewd.

2 september 1988

Ik werd al vroeg wakker, piekerend over het komende interview met Jos Slats. Ik wil proberen hem een maximum aan informatie over Zuid-Afrika te geven. Ik schreef een aantal zaken op die niet mogen ontbreken. Slats zond me een briefje onder meer het bezoek van prins Bernhard aan Zuid-Afrika eerder dit jaar ter sprake te willen brengen.

Heb mijn oude vriend Walt Rostow geschreven naar aanlei-

ding van een rede die hij in Detroit hield. ‘I, for one, am most sceptical about Gorby and what he is doing, and I think, we should be more alert than ever.’ Ik benadrukte altijd tegen kruisraketten te zijn geweest, maar dat op dit moment - nu in de de chaos nadert - de raketten moeten blijven. ‘What if Gorby disappears one of these days from the Moscow scene, like his illustrious predecessor with a gun in his back, being picked up from the Crimea.’ Verder vroeg ik Rostow of hij wist waar de documentatie was gebleven over de rol van prins Bernhard op het Witte Huis inzake Nieuw-Guinea.

Willem Offenberg meldt dat bij een stemming voor de Mensenrechtenraad van de vn in Genève over de schending van de mensenrechten op Oost-Timor door het Suharto-regime, Indonesië door het oog van de naald is gekropen. De motie kwam één stem tekort om te worden aangenomen. Theo van Boven trok onverwachts op het laatste moment zijn stem om Djakarta te veroordelen terug. Ik dacht dat die man meer in zijn mars had, maar dat heb je ervan als je loopjongen van Lubbers en Van den Broek bent.121

Ronald Gase belde om te zeggen dat hij ‘smulde’ van mijn Memoires. Aanvankelijk had hij aanstoot genomen aan mijn seksuele ontboezemingen (ook al zei hij dit niet met zoveel woorden) maar ‘geleidelijk aan’ was het meer acceptabel geworden. Hij heeft ook niet, zoals ik, van 1948 tot 1988 kennis gemaakt met de Yankee-wereld, waar dit allemaal de gewoonste zaken van de wereld zijn.

De Surinaamse ambassade, inbegrepen Bally Berrenstein, laat taal noch teken horen. Denise de Hart had me al gewaarschuwd dat Henk Herrenberg tegen haar had gezegd dat ik niet meer hun vertrouweling was. Dus mijn voorgevoelens zijn juist. Op die manier raakt natuurlijk iedereen bij Bouterse en Herrenberg uit de gratie. Naarendorp weg na leugens over hem, Bhagwandas weg, Gorré weg, noem maar op. Daarbij komt het belachelijke gedrag van Christopher tijdens mijn laatste bezoek in februari. ‘Dat ze over zo'n snertbedrag dat ze jou schuldig zijn een vijf jaar lang opgebouwde vriendschap laten schieten, daar begrijp ik niets van,’ aldus Denise. Als zij als Surinaamse het niet begrijpt, hoe moet ik het dan verklaren? Ik belde de Surinamer Augusto hierover op. Ook hij begreep er niets van. ‘Je had toen Bouta zei je in maart te willen betalen nooit moeten zeggen dat 30 april ook goed was. Je hebt een boek met hem gemaakt. Je had hem beter moeten kennen.’ Ik

werd nijdig, maar zo ben ik nu eenmaal, te makkelijk met geld. Augusto dacht dat er weer een intrige tegen mij aan de gang was.

Lex Poslavsky bedankte voor het sturen van een foto uit het verre verleden, afgedrukt van een van de vele films die zijn vader Ilia maakte in onze jeugd tijdens vakanties in Sprimont in de Ardennen. De films werden in de oorlogsjaren niet goed bewaard en waren in bezit gekomen van tante Jetty in Wassenaar.122 Zij gaf ze door aan mij. Er is vocht bijgekomen tijdens het verbergen op zolders of ze zijn door ouderdom deels vergaan. Lex lijkt het een goede gedachte uit de resten video's te maken.123

Duco van Weerlee heeft in een flutstukje twee boeken van mij besproken. Men begint gewoon al à priori tegen Oltmans te lezen, als men de boeken al leest.124

‘Weet je nog,’ had Aart gezegd, ‘wie deze Van Weerlee is?’

‘Geen idee,’ zei ik.

‘Hij is de verslaggever van nrc Handelsblad die indertijd naar het door ons georganiseerde Forum Humanum in Rotterdam kwam, aanhoorde wat Delgado had te vertellen, hem geen enkele vraag stelde en ons vervolgens op de voorpagina van nrc Handelsblad de grond in boorde.’

Ik heb Wout Woltz geschreven mijn abonnement op deze krant op te zeggen. Dit zat al heel lang in de pen. Dan maar De Telegraaf. Daar pretendeert men tenminste niet een serieuze krant te maken. Ik herschreef de opzegbrief trouwens om het accent op Hofland eruit te halen. Overbodig en het wordt verkeerd uitgelegd.

Weekkrant Suriname overtreft weer haar eigen krankzinnige berichten met de kop: breng mij het hoofd van brunswijk. Dit zou een uitspraak van Desi Bouterse zijn geweest en zou sinds mei 1986 de opdracht voor het Surinaamse leger zijn geweest.125

4 september 1988

Gisteravond heb ik bij Wim en Telle Pretorius van Satour gegeten. Wim begreep ook absoluut niet waar de problemen met Jans Rautenbach vandaan kwamen. ‘Hij zei immers tegen jou en mij in het Hilton Hotel dat alles gereed was voor jouw film en zond er een telex naar mij overheen om nog eens te zeggen

dat ze klaar waren je te ontvangen.’ Ik zou er op dit moment liever niet nog meer twijfels over Zuid-Afrika bij willen hebben. Ik botste met Wim omdat hij vroeg waar mijn boekje over apartheid in de vs uitkwam, terwijl ik al had duidelijk gemaakt dat dat bij Perskor was. Ik wil er niet meer aan denken, want Wim heeft werkelijk ontzaggelijk veel voor me gedaan. Afrikaner minds werken nu eenmaal anders. Telle was zo lief me naar Amerbos terug te rijden.

Ik ben tussen het schrijven aan mijn Memoires door driemaal de polders in gegaan. Heerlijk. Ook van tijd tot tijd aan de vleugel gezeten.

Joseph Conrad had ook een soort Wim Hazeu aan de haak, een Schot van Joodse afkomst, volgens The New York Times, James Pinker genaamd.126 Conrad was steeds ‘in need of money’ en zelfs ‘in need of fountain pens’, die hij dan Pinker vroeg te leveren. Dat punt heb ik met Hazeu nog niet bereikt.

5 september 1988

Vanmorgen op de voorpagina de clown Tutu in vol ornaat, die weer om sancties tegen zjin eigen land roept, want hij gehoorzaamt God. How crazy can you get? Wat zei koning Hendrik II over Thomas Becket? ‘Will no-one free me of this turbulent priest?’ De man is op zijn minst, zoals ook The Citizen in een hoofdartikel stelde ‘a political priest’. Op de Lambeth Conferentie hebben 525 bisschoppen - onder wie natuurlijk Tutu - een resolutie aangenomen getiteld War, Violence and Justice. De kerkleiders vinden dat ‘after accepting all other ways’, de keuze van de gewapende strijd de enige manier is om een rechtvaardige samenleving (zonder apartheid) tot stand te brengen. Het komt erop neer dat de Anglicaanse bisschoppen aangeven voor anc-terrorisme in Zuid-Afrika alle begrip te hebben, terwijl de methoden van de ira in Noord-Ierland als moord worden gekwalificeerd. Vreemd verhaal.



illustratie

Jos Slats heeft het Noord-Zuid Hollandsch Koffiehuis gekozen als locatie om het laatste gesprek voor Vrij Nederland te hebben. Ik laat hem direct het voorpagina-artikel over Desmond Tutu zien en zal eens proberen duidelijk te maken hoe ‘de wereld’ elkaar napraat over die man.127 We spraken uiteindelijk een uur en 45 minuten. Wat Slats grenzeloos had verbaasd, was dat het manuscript van mijn Apartheid usa 1988 hem had bereikt via de ambassade in Den Haag met een kaartje eraan: ‘with the compliments of the South African embassy.’ Ik begreep dat hij dit verdacht vond. Ik vertelde hem een beroep te hebben gedaan op mijn vriend Christo Landman in Pretoria om snel een extra exemplaar voor Slats naar Amsterdam te krijgen en dat dit dus via de diplomatieke post was gelukt. Er is verder echt niets verdachts aan. Ja, maar wat was dan toch de echte reden, aldus de verslaggever die probeerde te vissen naar mogelijke verdachte connecties van mij in Pretoria, waardoor mijn boek hem via officiële kanalen bereikte. Slats probeert waarschijnlijk toch mijn arbeid in Zuid-Afrika in een verdacht licht te zetten. Heel knap, maar wel onwaar en eigenlijk corrupt, omdat het op die manier helemaal geen interview is, maar een vooraf gepland verhaal, dat gekleurd en door Slats in ‘de juiste vorm gegoten’ exact past in de teneur van zijn blad. Dit soort shitjournalistiek gaat dan voor het leveren van relevante informatie door.

De voorzitter van de Surinaamse Assemblee, Jagernath Lachmon, heeft te kennen gegeven dat er opnieuw een controverse met Den Haag is ontstaan. Men heeft in Paramaribo geen zin dat uitgerekend Nederland weer alle goederen zou gaan leveren die nodig zijn om de productieve sector in het land weer op gang te brengen. Minister Piet Bukman zou weer ontwikkelingsgelden willen gaan uitbetalen, maar te leveren onderdelen zouden in Nederland gekocht moeten worden. Hoe komt het toch dat Den Haag van de ene sukkel naar de andere rolt bij de uitvoering van haar beleid jegens de voormalige kolonie? Van met enig succes dekoloniseren hebben ze nog altijd geen kaas gegeten in Madurodam.

Frits van Eeden stond vanavond met een vriend voor de deur. Hij was in Amsterdam, want zijn 94-jarige grootmoeder was overleden.

Piet Stoffelen (PvdA) schijnt het initiatief te hebben genomen via een wetsvoorstel de pensioenen van de dames Rost van Tonningen en de Marchant et d'Ansembourg, weduwen van

nsb'ers, af te nemen. Hoe kom je erop, 43 jaar na het beëindigen van de oorlog? De man heeft blijkbaar niets beters te doen en wordt gesteund door Weisglas en Ploeg (vvd) en Lankhorst (ppr). Ik begrijp zoiets niet.

6 september 1988

Er zijn weer Shell-pompen vernield. Daar is vooral het zwarte verzet in Zuid-Afrika mee geholpen.

Ik heb de avro de video van de sabc gegeven, die een beeld geeft van wat zwarte ondernemers in Zuid-Afrika ondanks de apartheid hebben bereikt. Niets op gehoord. Ik belde en kreeg Coen Korver aan de lijn.128 Hij vond de film niet geschikt voor uitzending, wat ik hem vroeg bij het retourneren schriftelijk te willen bevestigen.

Ik was blij met de brief van Ruslan Abdulgani, die in tegenstelling tot de druiloren hier mijn Memoires wel enige lof toezwaait.129 Bovendien als oud-minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië iemand die jarenlang dicht tot Bung Karno heeft gestaan. Hij kan dus deskundig over mijn notities oordelen. Ook was hij zo vriendelijk een aantal vragen van me te beantwoorden.

Commotie in Den Haag. Wim van Eekelen is afgetreden als minister van Defensie, terwijl ook staatssecretaris van Buitenlandse Zaken René van der Linden is opgestapt vanwege de beruchte paspoortenaffaire. Natuurlijk vreemd dat Hans van den Broek, de baas van Van der Linden, gewoon blijft zitten. Het lijkt een behoorlijke bende in Den Haag langzamerhand.130 Ik zag een en ander op televisie. Wim Kok bleek uit zijn zomerslaap wakker geschud. De tweede spreker was Hans van Mierlo, die mijlen op Kok voor lag en met een veel exactere en meer onderbouwde aanval op Lubbers en Van den Broek kwam. Lubbers, met een samengetrokken pruimenmondje, draaide er als gewoonlijk om heen. Vervolgens voerde Bert de Vries het woord. Het zegt toch veel dat zo'n oer-Hollandse burgerman de grootste regeringsfractie in het debat vertegenwoordigt. Camera's laten opnamen zien van figuren uit het parlement en als je alles bij elkaar optelt, kan je uiteindelijk alleen maar minachting voor deze heren opbrengen. Het is ook altijd een bepaald type mensen dat zich voor die job beschikbaar stelt. Het theater is er dan ook naar. Om het nog lulliger te maken, leest de afgevaardigde Meindert Leerling premier Lub-

bers de les omdat hij de euvele moed heeft gehad om de crisis op de dag des Heeren met Van Eekelen te bespreken.

7 september 1988

Het gesprek met Jos Slats is verschenen. Kostbare details die in het brein van Slats (die van Zuid-Afrika geen mieter weet en nooit ergens is geweest) als pro-apartheid konden worden uitgelegd, zijn weggevallen. Eveneens mijn kritiek op de poster van de kerkleiders dat de regering in Pretoria uit bandieten zou bestaan. Niets over Mandela, of over Philips en Shell en wat zou Slats in hemelsnaam met ‘Pik Oltmans’ bedoelen? En Sietse van der Hoek poetste natuurlijk in zijn weekbladenoverzicht het gesprek met Slats zorgvuldig weg.131

Er arriveerde warempel een brief van Joseph Luns uit Brussel.132 Ik had gevraagd om met hem te kunnen spreken, want er moet toch eens een einde komen aan het gedonder met Buitenlandse Zaken, of wie het in Den Haag ook mag zijn, waar ik nu ook weer in Zuid-Afrika de nodige last van ondervind. Maar hij wil niet, want hij weet dat hij boter op zijn hoofd heeft. Ik laat het er niet bij zitten en schrijf hem keihard opnieuw. Misschien kan het gelazer vanuit Den Haag via hem worden gestopt.

Heb ambassadeur Frank Quint van Zuid-Afrika twee dagen geleden een briefje geschreven dat het niet slim van de ambassade was het manuscript uit Pretoria met een complimentenkaartje naar Vrij Nederland te zenden, want dit bood Slats de gelegenheid mij weer verder verdacht te maken.133 Wim Pretorius belde dat hij via zijn contacten had vernomen dat de ochtendvergadering op de ambassade na ontvangst van die brief nog nooit zo lang had geduurd als die ochtend. Er zat inderdaad verder niets anders achter, maar zij die eropuit zijn kwaad te zoeken, zullen het op die manier vinden. Slats vertelde dat hij met de sabc in Johannesburg had getelefoneerd om na te trekken of Bernhard in het geheim in Zuid-Afrika was geweest. Men had gezegd dat het gesprek met de prins in Botswana was opgenomen. Daarom had hij Bernhard weggelaten. Zo gaat dat. Bernhard is ook nooit in Washington geweest - na mijn interventie in 1961 bij Walt Rostow - om jfk te waarschuwen wat Luns voor een idioot was.

Jerome Heldring schijnt 26 augustus in nrc Handelsblad weer

eens een aanval op Wim Klinkenberg te hebben uitgevoerd, omdat deze nog altijd vicevoorzitter is van de ‘journalistenvakbond’ nvj. Eens een overheidsdienaar, altijd een slijmjurk ten faveure van Den Haag. Heldring zit zo diep in het netwerk van schuinsmarcheerders dat hij zijn vrijheid verloren heeft te rapporteren hoe het is. Ik herinner me alleen Marcus van Blankenstein van Het Parool als een collega die ook barstte van de zogenaamd nuttige contacten, maar zijn betrekkelijke onafhankelijkheid probeerde te handhaven. Heldring is daar gewoon de man niet naar. Heldrings bezwaar tegen Wim is gebaseerd op diens afkeer voor het communisme, een ideologie die deze journalist tot op de dag van vandaag is blijven aanhangen. Ik ben het ook niet op alle punten met Klinkenberg eens, maar van mij, en dat is het beginsel van democratisch denken, mag Wim met Moskou sympathiseren. Van Heldring mag dat niet. Daarom zijn er journalisten (Jan van Beek, hoofdredacteur van de gpd) die zichzelf automatisch diskwalificeren door geen lid van de nvj te willen zijn zolang Wim er zit. Ik maak gewoon regelrechte keet met Klinkenberg over bijvoorbeeld de figuur Gorbatsjov, maar daarom zeg ik mijn nvj-lidmaatschap niet op. Ik kijk naar het avro-grachtenconcert waar een sonate van Brahms voor viool en piano wordt gespeeld.

8 september 1988

nrc Handelsblad schrijft een brief met een ongelooflijk doorzichtige smoes, ondertekend door M.I. van Schaijk-van Eeuwen, waarom het blad mijn ingezonden brief niet zal plaatsen.134

9 september 1988

Deel zes van de Memoires nadert het einde. Het liefste zou ik non-stop doorschrijven tot alle delen af zijn.

Een dame die voor de Zuid-Afrikaanse media werkt, Ada Stuijt, kwam naar Amerbos met als belangrijkste boodschap dat ik er rekening mee diende te houden dat RaRa vanwege mijn ‘sympathie voor Pretoria’ mijn huis zou komen afbranden. Ik heb om te beginnen een brandblusapparaat besteld. Ik zal kijken hoe ik de brievenbus beter kan laten beveiligen.

Ik kreeg een brief van Walt W. Rostow. Hij twijfelt er niet aan dat Gorbatsjov hervormingen wil om de ussr sterker te maken. Volgens hem is het meer van belang te kijken naar de historische machten die hier een rol spelen. Eigenlijk een slap verhaal.

De Tijd brengt een omslagreportage over Nijenrode.135 Er schijnen zich steeds meer studenten voor deze opleiding aan te melden, waaronder nu dus ook dames. Die waren er in 1946 (gelukkig) nog niet. Het valt op dat Albert Plesman wel ter sprake komt, maar prins Bernhard niet, die op zijn manier ook warm is gelopen voor het toenmalige noib (Nederlands Opleidings Instituut voor het Buitenland). ‘Journalisten als Henk Hofland en Willem Oltmans en oud-vakbondsman en politicus Wim Kok, bezorgden Nijenrode als oud-studenten een naam.’ Wel ja. Dat ook nog.

Ik stuurde het commentaar van Duco van Weerlee naar Lex Poslavsky, die antwoordde:

Een mens is nooit te oud om te leren! We kennen allebei al heel lang het verschijnsel domheid, we kennen ook het verschijnsel vuilspuiterij, als regel door domheid gekenmerkt. Maar het fenomeen pseudodebiele vuilschrijverij is voor mij nieuw. Duco van Weerlee heb ik niet alleen met ergernis maar ook met verbazing gelezen. In het algemeen ga ik me echter verbazen over het gebrek aan inhoudelijke relevantie van het merendeel van de recensies van je Memoires. Zou er zo weinig tegen de zakelijke inhoud in te brengen zijn?

Hartelijke groet. Lex.

Ik vond het boekje Propos d'un jour van Paul Léautaud waarvan pagina 109 was omgevouwen. Ik vermoed dat het van mijn grootmoeder is geweest die getrouwd was met Ilia graaf Poslavsky, van origine een Poolse familie. Léautaud schreef namenlijk op die pagina: ‘Race abominable des Polonais. Le portrait moral de ce pays se trouve déjà dans Montesquieu (Lettres Persanes). Ces hystériques du nationalisme mettront je feu à l'Europe.’ Mijn grootmoeder scheidde later van Poslavsky en vond wellicht troost in de regels van Léautaud.

10 september 1988

Omdat Ron Abram van het Algemeen Dagblad dus glashard het verzoek van de Raad voor de Journalistiek naast zich neerlegde om de uitspraak van de Raad te publiceren, heb ik een brief naar De Journalist gezonden. Heb er ‘PASKWIL’ boven gezet en vraag me af wat uitspraken van de Raad betekenen wanneer

hoofdredacteuren het college gewoon uitlachen en niet serieus nemen.136

Het weekblad Vrij Nederland adverteert deze week met onder meer de namen Wolkers, Polanski, Sting en Springsteen en Willem ‘Pik’ Oltmans. Het niveau van geestige invallen zakt steeds lager.

Hein du Toit belde uit Brighton, Engeland en vertelde dat Jans Rautenbach geen geld meer kreeg van zijn sponsors, dus de filmprojecten die we ons hadden voorgenomen staan stil. Ik was erg teleurgesteld. We spraken af elkaar in Londen te ontmoeten.

Ik stuurde een ingezonden brief naar nrc Handelsblad, die aanvankelijk door Harry van Wijnen persklaar werd gemaakt om te worden gepubliceerd, maar later van hogerhand werd afgewezen als ‘te onaardig’ jegens Sietze Bosgra van het Komitee Zuidelijk Afrika, de mannelijke versie van Conny Braam.



illustratie

Weekkrant Suriname blijft strijk en zet de vuurtjes in Paramaribo opstoken. Er zouden zich vijfduizend Surinamers zonder geldige verblijfsvergunning in Nederland bevinden. Wat zou er gebeuren met deze mensen, wanneer Den Haag hen terug zou sturen? Daarvoor diende de afschrikwekkende kop boven het artikel, om de suggestie te wekken dat ze onveilig zouden zijn voor de met geweren schietende, loslopende soldaten van Desi Bouterse.137

Hans Teengs Gerritsen, voormalig voorzitter van het Centraal Orgaan Voormalig Verzet en Vervolginsslachtoffers zegt in De Telegraaf: ‘Schop de twee van Breda de grens over.’ Inderdaad onbegrijpelijk dat deze Fischer en Aus der Fünten nog altijd vast zitten. Wat moeten we ermee?

11 september 1988

Zijne Heiligheid paus Johannes Paulus II heeft op bezoek in

Harare weer de nodige onzin gedebiteerd. Hij noemde bijvoorbeeld economische sancties tegen Zuid-Afrika een laatste middel om apartheid te bestrijden en daarom ‘moreel verantwoord’. Hij wees op ‘the immense suffering’ onder apartheid. Onbedaarlijke onzin, want nergens in Afrika co-existeren zwarten met de eerste - blanke - wereld zo goed als in Zuid-Afrika, met alle daaraan verbonden voordelen voor zwarten. De paus bazelt zoals hij dat ook over abortus, voorbehoedsmiddelen, homoseksualiteit en andere onderwerpen betreffende dood en leven doet.138

Joost Zwagerman schrijft over de oerpessimist Arthur Schopenhauer (1788-1860), ‘die alles wat de mens ‘goed’, ‘mooi’, of ‘weldadig’ acht, ontmaskert ter meerdere eer en glorie van de ellende die overal en altijd ter wereld de boventoon voert.’ Hij plaatst Schopenhauer tegenover Leibniz. Deze laatste had een blind vertrouwen in de schepper en was ervan overtuigd dat God, als redelijke, en rationele instantie, de beste van alle werelden heeft geschapen. Schopenhauer daarentegen zag de wereld als ‘een slagveld’. Dus de optimist versus de pessimist.139

Epistemologie, of kennistheorie, heeft filosofen sinds mensenheugenis met de vraag beziggehouden: ‘How does the mind move from an understanding of itself and its own operations, to an understanding of things? How does the mind know that it really knows things, not simply its own knowing? If you ask a scholar what was the epistemology of Leibniz, he will answer in terms of what Leibniz held on the relations between the mind and reality.’140 Het woord is gevallen: werkelijkheid. Waar houdt het evenwicht in het brein van Johannes Paulus II tussen geloof en werkelijkheid op? Of bij Schopenhauer? Daar ligt dus ook de kloof tussen optimist en pessimist, tussen gelovigen en niet-gelovigen, tussen leugen en waarheid.

Ik was al om 08:00 uur in de polders. Heerlijk. Maar de typisch Hollandse burgerman slaapt op zondag, met de gordijnen dicht tot 12:00 uur, zoals de Lokhoffs naast mij. Voor mij heeft ‘de zondag’ nooit bestaan.

Eduard wandelde vanavond onverwachts Amerbos binnen. Hij was van mening dat ik Jos Slats nooit een interview had moeten geven. ‘Playboy liet jou overeind,’ zei hij, ‘maar Vrij Nederland haalde jou op een smerige manier onderuit.’ Ik hecht

aan zijn mening en belde later Aart van der Want. ‘Ach,’ zei hij, ‘Jos Slats moest immers rechtvaardigen dat hij jou in Vrij Nederland aan het woord liet? En door hem een interview te geven, koos je tegelijkertijd het moeilijkste medium in Nederland ten aanzien van apartheid en Zuid-Afrika. Intussen staat er toch maar in dat je een boek schreef en in Zuid-Afrika publiceerde en dat de burgemeester van Soweto het voorwoord schreef.’

Ed en ik gingen op een gegeven moment toch naar boven. Ik begon hem te masseren en er volgde weer die niet te beschrijven totale seks met hem, die altijd weer anders en altijd weer nieuw is, gewoon goddelijk. Ik ken dan geen enkele rem. Dat uur van intimiteit is verder niet te beschrijven. Dit is in mijn leven nog maar één keer voorgekomen: met Eduard. Deze relatie blijft een raadsel.

12 september 1988

Ik heb een brief aan Jan Greven, hoofdredacteur van Trouw geschreven, met het verzoek een artikel van mijn hand te publiceren.141Vanmorgen plaatste Trouw namelijk een artikel dominee Allan Boesak, die ze nog altijd serieus nemen. Ik ben al lang tot de conclusie gekomen dat Boesak noch de zwarte meerderheid in Zuid-Afrika vertegenwoordigt, noch het gezag zou moeten ontvangen wat men hem hier te lande toekent. Hij heeft op een bijeenkomst in Amersfoort het Haagse anti-apartheidsbeleid ‘schandalig’ genoemd. Hij vergeleek in zijn domheid zelfs de regering Thatcher met de regering Lubbers en noemde Den Haag ‘een bondgenoot van de apartheid’. Daarom lieten Lubbers en Van den Broek de terrorist Klaas de Jonge - met stilzwijgende toestemming van heel Den Haag - op Pretoria los? De idioot weet niet waar hij over spreekt, maar krijgt met zijn geklets wel een kop van vijf kolommen groot op de voorpagina van Trouw. En dit blad vond de Boesak-explosie serieus genoeg om er in een hoofdartikel uitgebreid op in te gaan. De krant raadt aan om niet verongelijkt meteen de woorden van Boesak af te wijzen, maar er juist aanleiding in te zien zijn twijfels over het Nederlandse beleid nog eens goed onder de loep te nemen.

Helen Büttinghausen is overleden. Zij heeft zich blijkbaar te pletter gedronken.142

Ik stuurde Beatrix een kopie van de brief van 9 juni 1962 van

Gertrude Buringh Boekhoudt aan mij, waarin zij zich afvroeg of ik ‘een bezadigde oude heer’ zou worden. En of zij dit zou mogen beleven.

Hans van den Broek blijft een opgewonden baasje. Hij heeft buitengewoon geïrriteerd gereageerd op de constante kritiek vanuit het parlement op de paspoortenaffaire en heeft nu zelfs gedreigd te zullen aftreden, als men er niet mee ophoudt. Wim Kok sprak van ‘een parmantig optreden’. Het parlement zou zelf wel uitmaken hoe ministers worden gecontroleerd.143 Ik heb nooit begrepen wat men in deze Van den Broek ziet.

13 september 1988

De 300 pagina's van deel zes (1961-1963) van de Memoires zijn bijna gereed.

Oud-ambassadeur Piet Schaepman belde. Ik vroeg of hij vermoedde dat Van den Broek zou ophoepelen. ‘Nee, die valt niet,’ zei hij. ‘Van den Broek hoort te veel bij de Haagse carrousel. Die hoge piet mag niet vallen.’ Hij vervolgde: ‘Hollanders zijn toch maar een raar volk. Moet je kijken wat ze met René van der Linden (ex-staatssecretaris) hebben gedaan. Je zou eens het boek van de voormalige Spaanse ambassadeur, de hertog De Bueno moeten lezen.’

Jan Greven belde. Trouw had in Zuid-Afrika een eigen correspondent, dus dit maakte het onmogelijk dat ik over dat onderwerp in zijn krant zou kunnen schrijven. Wat een snertsmoes. Maar dat hoort ook wel bij die man.

George van Renesse speelde in het Vredenburg in Utrecht, maar helaas café chantant muziek. Hij speelde in 1948 op De Horst voor mijn vrienden.

Tot mijn stomme verbazing werd ik vanavond opgebeld door Ronnie Brunswijk uit Frans-Guyana. Hij had mijn laatste brief via Antoine gekregen en vroeg of ik kon komen. Hij had via de Wereldomroep vernomen dat Denise de Hart - nu zijn politieke adviseuse - met Henk Herrenberg op Curaçao een ontmoeting had gehad, wat hij absoluut niet had gewild. Ik zei hem dat ik niet meteen kon komen vanwege een afspraak in Londen, maar wel tegen het einde van de maand en dat ik Antoine in Saint Laurent zou laten horen wanneer ik zal komen. Brunswijk zou me zelf in Saint Laurent komen halen. ‘Dan kunnen we misschien alsnog voor elkaar krijgen, wat vorige zomer is mislukt,’ antwoordde ik. Ik zou er inderdaad uitermate trots op zijn indien ik alsnog een oplossing zou kunnen

helpen bewerkstelligen waardoor er rust komt in Suriname. Brunswijk: ‘Ik heb je al een keer laten halen, maar toen ben je bang geworden.’

‘Nee,’ zei ik, ‘je vriend Kensenhuys sloeg me op mijn gezicht in Saint Laurent en vloog me aan.’

Nee, hij was de commandant en alles zou nu veilig zijn. Na dit telefoontje was mijn toestel weer enige tijd buiten gevecht. Het gelazer van afluisteren blijft doorgaan.

Ik betwijfel overigens, na de uitlatingen van Herrenberg over mij tegen Denise de Hart, dat ik opnieuw met Bouterse zal kunnen samenwerken in deze zaak terwille van Suriname. Ik heb ook advocaat Van den Heuvel nog maar eens geschreven wat er nu gebeurt met de betaling van de schuld van Suriname aan mij.

14 september 1988

Ik bezocht van 11:00 tot 12:30 uur ambassadeur Frank Quint van Zuid-Afrika. Zijn tweede man, Roy Sherwood was er ook bij. Meestal spreekt de ambassadeur onafgebroken, maar daar heb ik deze keer een stokje voor gestoken. Ik zette de hele situatie uiteen en vertelde over mijn belevenissen. Sherwood vroeg hoe men in Moskou ertegenover stond dat ik in Zuid-Afrika zat. ‘Fuck the Soviets,’ antwoordde ik (Quint grinnikte), ‘I follow my own line.’ Maar ik legde wel uit vanaf mijn eerste reis en ontmoeting met Jan du Plessis, zowel in Pretoria als in Moskou op gepast niveau een snelle toenadering tussen de ussr en Zuid-Afrika te hebben bepleit. Toen ik over Anatoly Adamisjin, de Sovjet onderminister van Buitenlandse Zaken voor Afrika, begon, bleek geen van beiden ooit van hem gehoord te hebben. Ik legde uit dat hij de tegenspeler van Crocker, de Amerikaan met die functie was. Toen ging een licht op. Quint vroeg me zelfs naar de naam van de premier van Suriname. Sherwood wist te melden dat dominee Beyers Naudé een bezoek had gebracht bij ‘de miljardair’ Ernst van Eeghen. ‘That man is a crook,’ waarschuwde ik.

‘Maybe, but will he give money to the South African churches?’ was hun vraag.

‘Don't worry, he never gives any money to anybody.’

Wat zurig werd geïnformeerd naar het welzijn van Christo Landman, waarop ik antwoordde: ‘De laatste keer dat ik met hem telefoneerde, was hij bezig met het schrijven van een speech voor president Botha.’

Vervolgens ontmoette ik Piet Schaepman in café De Olifant. Hij is nu 68 jaar en nog steeds vol humor, al procedeert hij al vele jaren tegen de Staat, na een onbehoorlijk afgewikkeld ont-

slag op gezag van Max van der Stoel. Over mijn eigen gedonder, nu weer in Zuid-Afrika, zei hij: ‘Je moet Luns eigenlijk dankbaar zijn dat hij je altijd heeft laten koeioneren, want het heeft je sterk gemaakt.’ Het was plezierig hem terug te zien. Piet Schaepman hamerde in ons gesprek - eigenlijk tot mijn verbazing, al had hij het eerder gedaan - op het belang van de financiën voor mijn gevecht tegen Buitenlandse Zaken. Hij zei dat het ministerie alles op alles zou zetten om te zorgen dat er geen precedent kwam, zodat men nooit zou moeten toegeven te hebben verloren en aan mij te hebben uitbetaald. Ze hadden mij belast met de kosten van het stopgezette proces over de reis met prins Claus naar India, juist om niet in de boeken terecht te komen als de schuldige partij. Dus als ik een cheque naar Buitenlandse Zaken zond, moest ik er ‘sans prejudice’ op schrijven. Bovendien vond hij de rol van Voetelink in die zaak dubieus. Waar overigens bijkomt dat Hans Verploeg van de nvj mijn gevecht niet verder wilde steunen.

Gisteren heb ik Desi Bouterse er nog maar eens per telegram aan herinnerd dat Suriname de kwestie van het toegezegde geld gewoon door moet drukken.



illustratie

Bij thuiskomst uit Den Haag belde ik Henk Herrenberg rechtstreeks thuis in Paramaribo. Zijn eerste woorden waren: ‘Hoe durf je?’ Ik deed of ik het niet hoorde en vertelde door Brunswijk te zijn opgebeld en dat er misschien toch iets te doen viel. Maar hij antwoordde: ‘Die onhebbelijke brief die je de bevelhebber schreef, heb ik gelezen.’ Ik antwoordde dat ik die tekst allang was vergeten en dat ik na de ‘zeer ongewone behandeling’ door Bouterse en Suriname ook wel eens uit mijn slof mocht schieten. ‘Zoals jullie me behandeld hebben, verdiende ik niet en dit was gewoon onacceptabel. Als je maar weet dat ik op dezelfde koers zit en achter jullie sta, toen en nu, en altijd, ook al zie ik jullie nooit meer. Ik ben gereed om te helpen en hoef ook daar niets voor te hebben.’ Hij antwoordde dat ik het verschuldigde bedrag over een paar dagen zou ontvangen.144

Ik heb Desi Bouterse een brief geschreven.145 Meer kan ik niet doen. Als hij onhandelbaar blijft, zoeken ze het zelf maar uit. Bert Dreese belde dat Frans Lurvink mij a.s. maandag zou uitbetalen, waarvoor ik drie jaar heb moeten procederen. Wim Hazeu, de geldwolf, is namelijk nog niet met de productie van deel vijf van de Memoires begonnen, omdat hij nog geen 10.000 gulden van mij als bijdrage in de kosten heeft ontvangen. Hij kondigde trouwens al aan dat volgende delen niet meer bij Bosch & Keuning zouden kunnen verschijnen. Hazeu belde ook nog dat hij het manuscript van deel vijf nergens kon vinden. Het zou nog bij de inmiddels overleden Aize de Visser zijn.

15 september 1988

Wim Hazeu belde dat mijn manuscript terecht was. Aize de Visser had het al in productie gebracht, dus zijn laatst daad voor zijn onverwachte dood.

In Suriname is een ‘gran krutu’ op Drietabbetje gehouden waaraan de granmans Forster en Gazon en alle hoofdkapiteins, kapiteins en basjas van Oost-Suriname, alsmede het Junglecommando van Brunswijk deelnamen. Er werd besloten de vredesonderhandelingen met Paramaribo buiten Suriname te houden en boodschappen te sturen naar de granmans Aboikoni (Saramaka) en Lafanti (Matawai).

John Wilson, de baas van Shell in Zuid-Afrika gaf een uitstekend interview aan Juurd Eijsvogel van nrc Handelsblad. Wilson zei dat men zeker apartheid afwees als ‘een onmenselijk en verwerpelijk systeem’ maar dat Shell op haar post bleef om geen bijdrage te leveren het land - en daarmee het lot van de zwarte meerderheid van Zuid-Afrika - helemaal in de soep te laten draaien. Dat is feitelijk ook mijn redenering, dat een journalist juist wel op zijn post in Zuid-Afrika dient te blijven en zich niet moet laten verleiden om met de wolven in het bos mee te huilen en te gaan lamenteren hoe vreselijk het allemaal is of wat voor ‘bandieten’ de heren in Pretoria zouden zijn, want dat zijn ze dus niet. Daarom vond ik indertijd het commentaar van Richard Cohen, nota bene senior producer of foreign news for the cbs Evening News, zo buitengewoon onintelligent. Hij schreef in The New York Times namelijk dat het beter was om de boel op te pakken en als nieuwsorganisatie Zuid-Afrika te verlaten. Cohen verschool zich achter de drogreden dat Pretoria via ‘state of emergency regulations’ het werken als journalist vrijwel onmogelijk zou maken. Gelul.146

Er zijn inderdaad verschillende benaderingen van het onderwerp voor de buitenlandcorrespondent, of dit in de ussr, Cuba, Zuid-Afrika of Afghanistan is. Bestaande vuurtjes aanwakkeren, bloederige taferelen filmen, begeleid door huilende vrouwen en kinderen buigend over doodskisten van hun geliefden - de vaste plaatjes uit de Gazastrook en Israël - of, zoals ik mijn taak als journalist steeds heb opgevat, door een bijdrage te leveren om waar mogelijk het bouwen van bruggen tussen mensen te helpen bevorderen. Vooral omdat mensen die elkaar in de haren vliegen meestal geen of te weinig informatie over elkaar bezitten om objectief te kunnen oordelen. Bijvoorbeeld Lejo Schenk van ikon had onlangs mijn gesprek met Jos Slats gelezen. Wat ik over Tutu had gezegd, had hem diep geschokt. Wat wil je? Na de vrijbrief van het Nobelcomité kan deze bisschop in de ogen van de wereld immers nooit meer tot de man die hij werkelijk is worden teruggebracht. Tutu is nu immers een mini Johannes Paulus ii. ‘Voor ik met jou in zee ga, moet ik me eerst in mijn graf omdraaien,’ zei Schenk toen ik hem opbelde. Ik bood hem de televisiefilm Black Achievers aan. Hij was wel bereid films van de Indonesische, Cubaanse, of Sovjettelevisie op te nemen maar van de sabc in Johannesburg natuurlijk niet. Intussen wordt uit Amersfoort gemeld dat de Raad van Kerken in Nederland het ‘van harte eens is’ met de kritiek van dominee Allan Boesak op het Zuid-Afrika-beleid van de regering.

Erik de Vries, de bekende televisiemaker, wil mij niet meer ontvangen vanwege mijn gesprek met Jos Slats over Zuid-Afrika.147

16 september 1988

Ik kreeg een weloverwogen brief van Jan Greven, hoofdredacteur van Trouw, waarin hij uiteen zette waarom hij mijn artikel in deze vorm niet in zijn blad wil publiceren.148 Ik heb daarom besloten het aan te passen.

17 september 1988

Wim Hazeu vindt iedere keer andere smoesjes om de uitgave van mijn Memoires te vertragen of te bekorten. Ik zal hem de 10.000 gulden geven om deel vijf nu uit te kunnen laten gaan. Ik ben intussen aan deel zeven begonnen.

Cyril Ramsikor is de nieuwe Surinaamse ambassadeur in Den Haag.

‘Man desires a world where good and evil can be clearly distinguished,’ schrijft Milan Kundera, ‘for he has an innate and irrepressible desire to judge before he understands.’ Het oude liedje: gebrek aan goede informatie vooraf.149

Ik belde Theo in Zwitserland. Ik vertelde hem zojuist in mijn dagboek te hebben gelezen dat mam er dagen over had gedaan de schok van zijn onverwachte huwelijk in Rhodesië te boven te komen. Hij antwoordde (gemeend): ‘Ach, daß tut mir Leit.’ Ik zal hem een kopie sturen van de brieven van onze ouders, ieder afzonderlijk, aan mij in New York verstuurd als reactie op zijn huwelijk. Het is soms nuttig brieven terug te lezen. Theo gooit alles immers meteen weg. Mij ontroerden die brieven die over hem gingen.

Mijn oude vriend Frank Heckman kwam langs. Ik hoorde tot mijn stomme verbazing dat zijn voormalige vriendin, Laury uit Chicago, in Nederland was geweest, waarna hij van juni tot augustus naar de vs was gegaan. Zij is nu zwanger. Ze zijn beiden 38 jaar. Zij heeft twee dochters uit een eerder huwelijk en is gescheiden. Frank blijft een schat. Ik pikte een foto uit de stapel die hij had meegenomen. Hij blijft onafscheidelijk verbonden aan mijn ‘netwerk’ met Peter, Eduard, Frits, Richard en zelfs Loet Kilian.

19 september 1988

Ik droomde dat drie kerels in een auto voor Amerbos stopten. Ik wist dat ze waren gekomen om me te vermoorden. Ik haalde Keke (die er al vele jaren niet meer is) gauw binnen. Later, toen ik in een park overstak, waren ze er weer, maar er waren teveel mensen om te kunnen schieten.

Lejo Schenk en de Raad van Kerken zijn allemaal geschokt over het opblazen van Khotso House, het hoofdkwartier van de Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken.150 Waarom zouden alleen de vs en Nederland lijden onder a government within a government en Zuid-Afrika niet? Ook in Pretoria zit men natuurlijk opgescheept met een ‘rode knop’. Wij genieten hier immers ook van activiteiten van RaRa, die voor 150 miljoen schade aan Makrovestigingen in de fik steken en niemand kan hen vinden? Maar wat Schenk en de kerken over het hoofd zien, is dat in de maanden voordat Khotso House werd opgeblazen, waarbij 23 mensen werden gewond, er een lange serie anc-explosies was geweest, met autobommen en landmijnen waarbij bijvoorbeeld in Benoni's Wimpy Bar één dode en 56

gewonden vielen. Hier gaat men er als vanzelfsprekend vanuit dat de anc-terreur ‘rechtvaardig’ is en de tegenacties van Pretoria niet. Mijn brein werkt gelukkig anders. Om te beginnen ben ik al twee jaar in Zuid-Afrika bezig om meer informatie te krijgen.



illustratie

Ik heb iets met zwemmers. Peter was fulltime zwemmer toen ik hem in 1967 ontmoette. De Amerikaan Greg Louganis is voor mij absoluut de ideale mannelijke mens, om op te vreten en totaal in te kruipen. Hij is 28 jaar. Bij de Olympische Spelen in Seoul, Korea legt hij het thans af tegen schoonspringers uit de ussr, Oost-Duitsland en China. Hij lag drie punten achter op de veertienjarige Chinese jongen Xiong Ni, aldus Time.

Eindelijk iets erg moois op televisie. Een tweeling, jongens, dansten op muziek van Gabriel Fauré naar een ballet van Roland Petit. Heel sensueel.

20 september 1988

Schiphol

Heerlijk voor Eduard dat hij over een paar maanden kan overstappen van Transavia op de klm. Als iemand het verdient, is hij het.

Amsterdam - Londen

Guup Krayenhoff, voorzitter van het Rode Kruis en voormalig hoogste baas van akzo zit in dit vliegtuig.151 We negeren elkaar. Ik weet nog hoe hij mij eens aansprak in het begin van mijn affaire met Frieda, hoe ik het in mijn hoofd haalde met haar te willen trouwen. De moeder van Inez Röell had immers toen al wijd en zijd ingegrepen, omdat zij bakzeil haalde bij het arrangeren van een liaison tussen haar dochter en mij.

In Londen nam ik een trein naar Worcester om mijn nicht Hetty Sterry-Mennega te bezoeken.152 Het was buitengewoon gezellig. Zij vroeg heel lief om nog een treintje later te vertrekken. Zij is na haar beroerte enorm vooruit gegaan. Haar man Neville Sterry schildert en lijkt me meer en meer een Ein-

zelgänger.153 De vleugel was redelijk gestemd. Ik speelde even. Hoe is het mogelijk dat zij als meisje les heeft gehad van de pianist Cor de Groot en nu de piano nooit meer aanraakt? Ik nam Het dagboek als Camera Obscura voor haar mee.

YMCA, kamer 181

Ik las een meer dan afschuwelijk verhaal over hoe er in China met prachtige dieren als panda's wordt omgesprongen. Er zijn misschien nog maar 1000 van deze beesten over. In 1976 werden er 146 door stropers vermoord. Dierentuinen zouden er 80 in leven weten te houden. Wat zijn we toch een afschuwelijke onderkruipsels. Waarom, waarom?154

Ik zag een afschuwelijke film op de bbc over de verspreiding van aids in Britse gevangenissen. In Spanje zou een op de twee gevangenen reeds die ziekte hebben opgelopen. Er volgde een schitterende documentaire over The Mind Machine. Ik moet spoedig weer een bezoek aan de Delgado's in Madrid brengen. Desnoods ga ik per bus als ik kuran wang ben.155 Zou het brein het resultaat kunnen zijn van miljoenen jaren mutaties?

De Surinamer Anthony Nesty won een gouden medaille in Seoul met zwemmen. Prima voor het Surinaamse gevoel van eigenwaarde.

21 september 1988

Londen

Ik sprak twee uur met Hein de Villefort du Toit tijdens een gezamenlijk ontbijt in het Hilton.156

Hij waarschuwde dat Roy Sherwood op de ambassade in Den Haag nu ook een zwart kruis achter mijn naam had gezet. ‘Jij bent een probleem. Je gaat je eigen weg. In Den Haag sta je als controversieel bekend dus om die reden ben je ook slecht voor Zuid-Afrika. Onze bureaucratie wil geen problemen en bepaalt zich het liefst tot het uitvoeren van strikt afgebakende taken. Ze hebben dus ook geen hart voor de zaak.’

‘Dat doet me sterk aan de bureaucratie in de Sovjet Unie denken,’ antwoordde ik.

‘Het is in Zuid-Afrika nog erger. In Moskou is tenminste discussie.157 Die is er bij ons verder niet. Onze bureaucratie zit potdicht en is als een dictatuur. Ons parlement zou het hele jaar

in Pretoria moeten blijven. Er zou werkelijk democratische controle moeten komen. Nu strijden ze allemaal tegen elkaar in. Het gaat ook niet goed op die manier met president Botha. Hij is totaal afgeschermd. Bovendien is hij geen creatieve denker. Hij leunt helemaal op adviseurs. Maar die durven niet echt vrijuit met hem te spreken. Zelfs Gerrit Viljoen is timide wanneer hij tegenover president Botha staat. Na een gesprek dat ik met hem had, zei hij uitdrukkelijk ‘ons contact blijft open’. Hij benadrukte: ‘Schrijf mij, zet er persoonlijk op’. Dat heb ik ook gedaan, maar hij zou mijn brieven nooit krijgen.’

Het oude liedje dus, dat zich overal ter wereld rond leiders afspeelt. Het wordt alleen te weinig beseft dat dit gebeurt.

Du Toit vertelde dat Christo Landman eigenlijk ook in ongenade was gevallen, en intern op Buitenlandse Zaken was overgeplaatst. De reden dat Christo werd overgeplaatst was volgens de generaal omdat hij gigantische tegenwind veroorzaakte. ‘Ook hij is iemand die dingen doet en handelt. Nu staat er ook achter zijn naam een zwart kruis.’ Ik vertelde hem nu pas dat ik op suggestie van Christo aan Pik Botha had geschreven of het geen opbouwende gedachte zou zijn Nelson Mandela op een vliegtuig te zetten. Hij moest er erg om lachen, maar vond het een initiatief dat ik beter achterwege had kunnen laten.

‘Hij heeft nu ook een zwart kruis achter zijn naam, net als ik nadat ik voor u ben opgekomen. Het was toch onzin dat men u bestreed? U weet nog wel, toen ik u liet weten dat eerst de kink uit de kabel moest. Ze willen echter niet toegeven dat zij ongelijk hadden. De loco-burgemeester van Parijs is ook een vriend van Zuid-Afrika. Om hem heb ik hetzelfde gedonder gehad als om u. Op dit moment bevindt zich een vooraanstaande Duitse kolonel in ons land. Hij zit in een klein hotel in Hillbrow. Ik heb geprobeerd een betere accommodatie voor hem te vinden, maar werd prompt tegengewerkt door onze eigen bureaucratie.’

Zijn klaagzang hield aan. ‘Wie besloot om Frank Quint als ambassadeur naar Den Haag te zenden?158 En in plaats dat hij dan een Afrikaner naast zich krijgt met kennis van zaken, zenden ze Sherwood naar Nederland. Toen ik in Barcelona was om over Zuid-Afrikaanse deelneming aan de spelen in Seoul te spreken, heb ik een uur met onze ambassadeur in Spanje, de heer Louw getelefoneerd.159 Hij betreurde het dat hij uit Den Haag was weggehaald. Dit soort stomme dingen gebeurt bij ons. Ik zou opnieuw met onze staatspresident willen spreken,

want hij heeft een oog voor de geschiedenis en zal zeker niet willen als zwakke leider de historie in te gaan.’

‘Eigenlijk zou u Gerrit Viljoen mee moeten nemen als u naar Botha gaat, opdat deze minister kan zien hoe je tegen de staatspresident spreekt wanneer je hart voor de zaak hebt,’ zei ik.

‘Dan zou het vertrouwelijke aspect verloren gaan,’ antwoordde de generaal. Dat is waar, maar zou Du Toit ‘de muur’ rond zijn staatshoofd niet kunnen helpen doorbreken?

De generaal zei te sympathiseren met Gorbatsjov. ‘Ik ook,’ reageerde ik, ‘maar de man is te impulsief voor zijn functie.’ Hij had meer naar Andrei Gromyko moeten luisteren en veel en veel kalmer te werk moeten gaan. Hij raast met Russische zevenmijlslaarzen door de Sovjetsamenleving en trapt alles plat. Ik vervolgde: ‘Het lijkt erop dat Gorbatsjov alleen aan de macht kan blijven door zich steeds beter voor te doen dan de rest, door steeds meer vuile was buiten te hangen over anderen. Het resultaat zal zijn dat de boel klapt, met Gorbatsjovs val als gevolg. Dat kan niet anders.’

Hij bevestigde dat de kans om met Jans Rautenbach verder te werken nihil was, omdat hij er geen geld meer voor krijgt. ‘Wat u mij over die zaak vertelde, bleek te kloppen,’ zei Hein du Toit. Ook Elisa Erasmus is bij Rautenbach weg. Ik vertelde hem dat toen ik iets wilde doen om Tutu te ontmaskeren, iets waar Rautenbach ernstige bezwaren tegen had, alles leek mis te gaan. Waarom in hemelsnaam? Wie beschermt Tutu?

Ik ging bij Foyles grasduinen naar boeken en kocht een biografie over Oscar Wilde voor Eduard en Broken Glass van Tom Nairn over de Britse monarchie.

22 september 1988

Amerbos

Toek ik thuiskwam lag er een aardig briefje van Herman von der Dunk. Hij verklaart ook Jan Blokker voor ‘knetter’, wat oud nieuws is.160

Ook een lieve brief van Cecile van Lennep. Maar waarom deze keer ‘Beste Wim’? Dat was dus omdat ik liet merken over haar stilte wat verbaasd te zijn. Zij vraagt dan ook om me geen gedachten of gevoelens in te beelden, die er niet zijn. ‘Ik kon een bezoek van jou er gewoon niet tussen schuiven.’ Maar dit kwam door de logeerpartij van dochter Sylvia en veel ander bezoek. Ik voel wat ik voel, al heb ik er spijt van dit te hebben laten merken, zeker tegen haar.

Er arriveerde een nieuw lang epistel van Jan Greven van Trouw. Nog steeds vindt hij mijn aangepaste artikel niet publicabel. Oké, ik zal er nog meer aan werken zonder het te vervalsen naar de kleur en smaak van de achterblijvers hier, die het beter denken te weten.161 Helemaal te goeder trouw vond ik deze tweede brief van Greven eigenlijk niet.

Lang en prettig bezoek van Jan Jacob Dólleman. Hij praatte aan een stuk en was weer prima van de tongriem gesneden. Hij bracht ditmaal zijn vriendin Hannah Zantis de Frymerson mee, die buiten Roermond woont. Zij was aardig, zag er prima uit, maar wat ziet zij in deze jongeman?162

Theo arriveerde uit Zwitserland om 21:15 uur. Ik schrok omdat ik vond dat hij er vreselijk slecht uitzag. Hoe komt dit toch? Even later vertrok Jan Jacob, want hij moest nog naar Zeeland, naar zijn moeder. Theo wilde luisteren naar de bandopname die Hendrik uit Kaapstad had gestuurd. Hij sprak ook nog een gedeeltelijk antwoord in, wat nu samen met mijn verhaal naar Zuid-Afrika teruggaat.

23 september 1988

Theo vertrok al vroeg met bestemming Schiphol en Düsseldorf. Ik zag dat hij veel pillen nam bij het eten, maar hij verzekerde me zich ‘beresterk te voelen’. In oktober wil hij naar Zuid-Afrika gaan.

Om 11:30 uur arriveerde Eduard op Amerbos en alsof de duvel ermee speelde, waren we binnen een half uur boven en verloren ons weer in een absoluut zalig nummer. Onbeschrijflijk.

Nu hij bij de klm was aangenomen, ging hij achter mijn bureau zijn ontslagbrief voor Transavia typen. Hij had appeltaart meegenomen voor bij de koffie. We hadden het gewoon weer erg gezellig. Onze relatie blijft een volkomen mysterie. Wanneer we samen zijn en elkaar in de vingers hebben, kan ik me niet voorstellen dat ik dit ooit nog met iemand anders zal beleven. Ik realiseer me tevens dit nooit eerder meegemaakt te hebben in de 38 jaar (sinds Bertie Hilverdink in 1950) dat ik seksueel actief ben.

Gisteravond toen Theo hier was, belde Piet Schaepman. Hij werkt nu aan een boek, maar wie zal het willen uitgeven als het zo lijnrecht het smerige spel van Max van der Stoel en diens ministerie, van binnenuit aanvalt? Net als gisteren werd ons gesprek verbroken, wat hij later zei veelbetekenend te vinden. Ik

vond dat het kabinet had moeten opdonderen en zei dit ook. Hij was het er niet mee eens en vond dat Joris Voorhoeve ‘het prachtig had gedaan om dit te voorkomen.’ Ik was het hier allerminst mee eens. ‘Je kunt toch geen kabinet om een paspoortenkwestie naar huis zenden,’ zei hij.

‘Waarom niet,’ zei ik, ‘Hans van den Broek heeft al meer op zijn kerfstok.’ Bolkestein heeft steeds bepleit dat ministers die falen, behoren af te treden en nu heeft men Bolkestein zelf Defensie gegeven. Het is gewoon een smerige deal. Kok en Van Mierlo staan voor de zoveelste keer in hun hemd en hebben lijdzaam moeten toezien hoe rechts de zaak zogenaamd regelde.

Er is niet zoveel nieuws onder de zon, maar in Den Haag heeft zich een onfatsoenlijk politiek drama afgespeeld onder regie van het cda-duo, Lubbers en Van den Broek. nrc Handelsblad somde het prima op: ‘Als een minister in een affaire als de paspoortenkwestie onoverkomelijke bezwaren heeft tegen een unanieme uitspraak van het parlement, is het buigen of vertrekken. Dat geldt voor alle ministers, ook voor goede en zware ministers van het type Van den Broek.’ (Die man is bepaald nooit ‘een goede’ minister geweest, maar dat heeft men in Den Haag blijkbaar nog niet door.) Van den Broek bleef vierkant weigeren zich neer te leggen bij onderdelen van de uitkomsten van de parlementaire enquêtecommissie in de paspoortenaffaire. Hij bleef het verwijt bestrijden dat zijn departement van Buitenlandse Zaken onjuiste informatie aan de Kamer had gegeven. Het parlement hield vol dat het wel het geval was geweest. Bij een normaal functionerende democratie, zou je zeggen, had het parlement de heer Van den Broek zijn congé moeten geven als hij zelf (à la Luns) te dikhuidig is om in te zien dat hij moet oplazeren. Maar nee hoor, niet in Madurodam.163

De krant vervolgde in het commentaar dat Van den Broek de Kamer voor de zoveelste maal ‘beterschap’ had beloofd. En premier Lubbers bleef hierin achter de minister van Buitenlandse Zaken staan. Haal je de duvel: cda'ers onder elkaar. Dat het parlement er met open ogen intrapt, is toch onvoorstelbaar? Lubbers en Van den Broek lieten hun conflict met de Kamer dus gewoon voortbestaan. ‘Maar alsof dat niet genoeg was, gingen de premier en de minister nog een stap verder,’ aldus de krant, ‘zij vroegen niet alleen om “ruimte” voor hun afwijkende oordeel maar deden ook het vreemde verzoek om

vertrouwen. Het is zeer begrijpelijk dat een minister niet als aangeschoten wild verder wil en helderheid over zijn positie wenst. Maar toch was het een vreemd verzoek, want vertrouwen van de Kamer heeft hij in Nederland zolang het tegendeel niet blijkt. Bovendien werden de rollen zo omgedraaid doordat als het ware aan de Kamer werd gevraagd voor een goede vertrouwensrelatie te zorgen zonder daarvoor te doen wat de Kamer wilde. De ministers hebben hun zin gekregen door te dreigen met een kabinetscrisis, wat zeker in dit geval een wonderlijke manier was om het gevraagde ‘onmisbare’ vertrouwen te verwerven.’

nrc Handelsblad zegt verder dat dit niet had mogen gebeuren ‘omdat uit de stukken van de enquêtecommissie duidelijk blijkt dat de Tweede Kamer in de paspoortzaak een aantal keren wel degelijk niet alleen onvolledig, maar ook onjuist is voorgelicht. Met een ruiterlijke erkenning van Hans van den Broek dat de Kamer niet onjuist had mogen worden geïnformeerd zou zowel het (werkelijke) vertrouwen als het paspoortenproject beter gediend zijn geweest.’ Volgens de krant zou Van den Broek volop reden hebben gehad het boetekleed aan te doen. ‘In plaats daarvan zijn hij en zijn premier met een zwaard onder hun jas aan het Binnenhof verschenen.’ De krant noemt het van beide heren van het cda ‘een ernstige politieke misslag.’ Eigenlijk hebben Lubbers en Van den Broek zich als ordinaire schooiers tegen Nederland gedragen met volmaakte minachting voor de democratie en de Kamer. Waarom kan men er in de residentie niet toe komen gewoon te zeggen dat aan alle kanten er gelogen is?

24 september 1988

The New York Times meldde dat Michael Deaver, eens een van de meest machtige mannen binnen het Witte Huis van Ronald Reagan en diens persoonlijke vriend, tot voorwaardelijke gevangenisstraf van drie jaar is veroordeeld plus een boete van 100.000 dollar, omdat hij heeft gelogen over zijn lobby-activiteiten nadat hij het Witte Huis had verlaten. In de vs noemt men de misdaad bij de naam. Men noemt iemand die gelogen heeft een leugenaar. In Den Haag blijft men liever achterbaks en hypocriet hierover.164

Vanavond arriveerde Frans Kellendonk om 18:00 uur precies. Hij zag er aantrekkelijk en blakend gezond uit. We raakten in een intens gesprek verwikkeld tot 20:00 uur, waarna ik een

maaltijd serveerde en we nog eens twee uur aan tafel zaten. Uiteindelijk vertrok hij pas rond middernacht met een der laatste bussen. Op de bushalte zei hij nog: ‘Ik heb wel erg veel gepraat.’

‘Dat kan je wel zeggen, Frans, mijn oren tuiten.’

25 september 1988

Premier Ruud Lubbers heeft op zijn persconferentie gezegd dat hij en Van den Broek met een crisis hebben gedreigd ‘om schoon schip te maken.’ Wat een onzin. Hij wilde niet dat een minister uit zijn kabinet met een ‘hypotheek’ als gevolg van een parlementair onderzoek zou komen te zitten. Glad en uitgekookt omzeilde Lubbers de kern waar het allemaal om ging: Buitenlandse Zaken loog tegen het parlement - wat sinds Joseph Luns de gewoonste zaak van de wereld is geworden - en Lubbers en Van den Broek zijn erin geslaagd met een rookgordijn deze ernstige beschuldiging weg te poetsen, in plaats van maatregelen te nemen dat zoiets niet meer kan gebeuren. Den Haag gaat vrolijk en monter over tot de orde van de dag alsof er niets is gebeurd.

Opmerkelijk was vooral de berichtgeving van de politieke redactie van nrc Handelsblad over de gebeurtenis. In het verslag van 24 september werd alleen gerept over wat Lubbers, Bert de Vries en Joris Voorhoeve hierover hadden te melden en de oppositie kwam niet in het verhaal voor. Noch Kok, noch van Mierlo, alsof ze niet bestaan en niets te zeggen hebben gehad. Dat is dan de journalistiek van onze kwaliteitskrant anno 1988. Frans Kellendonk vertelde gisteren dat hij het afgelopen half jaar met ‘a close friend’ is opgetrokken, die stervende was aan aids. Daarom moest zijn nieuwe roman wachten. Hij wil nu eerst een monoloog over de dood gaan schrijven. Ik vroeg hem waarom hij zijn indrukken niet meer liet bezinken om er dan een dialoog van te maken, gebaseerd op de gesprekken met die stervende vriend. Hij luisterde naar wat ik zei, maar ik denk dat hij zijn eigen plan gaat uitvoeren. Hij zei dat hij wel regelmatig notities maakte, ook van gesprekken (niet als een echt dagboek) en dat hij ze verscheurde na ze in zijn werk te hebben gebruikt. Opnieuw stak ik van wal met een pleidooi dat je eigenlijk nooit iets moet verscheuren, zoals hij zei dat hij dan deed, maar gewoon alles moet bewaren. Het zou bijvoorbeeld op den duur wellicht een studie waard zijn op welke wijze hij zijn notities in zijn uiteindelijke werk incorporeerde, waarom hij het op die manier deed en niet bijvoorbeeld op een andere wijze.

Frans vernietigt ook brieven. Hij wil niet dat zij later zouden worden gepubliceerd. Waarom niet? Hij wil ook niet op televisie worden gezien. Hij schrijft eigenlijk zijn eigen interviews. Begrijp er allemaal niets van. Wat heeft hij - schrijver of niet - te verbergen?

Hij deelde me overigens een fikse reprimande uit voor het opbouwen van de reputatie 's lands clown te zijn. ‘Natuurlijk zitten journalisten achter je aan om je te interviewen, zoals met Playboy, want jij bent dan precies het dekseltje dat op hun potje past. Het doet je allemaal allerminst goed. Je hebt eigenlijk die reputatie aan jezelf te danken.’ Hij heeft misschien voor een belangrijk gedeelte gelijk. Ik amuseer me eigenlijk veel te veel tijdens interviews, houd geen rekening met de Hollandse burgerlijkheid en denk te weinig, nee helemaal niet, aan consequenties. Ik geef eigenlijk interviews voor eigen plezier en ben natuurlijk ook sterk beïnvloed door de vele, vele jaren dat ik in New York woonde, waar men natuurlijk gewoon alles zegt. Hier viert de achterbaksheid nog altijd hoogtij. Hij vond trouwens dat ik ook deze avond veel te overheersend in het gesprek aanwezig was.

Over Duco van Weerlee zei hij: ‘Die jongen is een freelance stakker die zulke klusjes krijgt te doen, om er honderd gulden mee te verdienen. Hij heeft gewoon het beeld wat hij van je heeft verwoord, want hij zal die twee boeken van je niet hebben gelezen. Dan is hij sneller klaar en is het een gemakkelijke klus.’ Hij vertelde ook dat de Volkskrant aanvankelijk had afgesproken hem, Kellendonk, de grond in te schrijven. Tot hij een tegenaanval opende in nrc Handelsblad. Daarna ging het beter. Hij vond, net als ik, Van de Poll bij nrc Handelsblad een superkloot. Ik heb het artikel voor Trouw over Zuid-Afrika andermaal herschreven.

26 september 1988

Waar zou Eduard zitten?

Ik vond een passage in mijn dagboek over hoe mijn vader eigenlijk stond tegenover de tweede vrouw van zijn vader, de Javaanse Sima Sastro Pawiro. Het heeft me aangegrepen omdat het de waarheid op dat heikele punt dichterbij heeft gebracht. Kolonel Oliver North, de man die voor het Witte Huis een duistere en strafbare rol speelde en tegen de klippen op heeft gelogen en eruit gekeild werd, is nu een succesvol spreker in de vs. Hij ontvangt 25.000 dollar per lezing. Ik ken dat circuit maar al te goed. Corrupte bende. Hoe groter de schurk, hoe meer je vangt, kijk naar Henry Kissinger.

27 september 1988

Hans en Christine Ketwich schrijven met ‘grote instemming’ mijn gesprek met Jos Slats in Vrij Nederlands te hebben gelezen.165



illustratie

Time publiceerde een biografie over de Gorby's. Het zal zeker zoden aan de dijk zetten en geld opbrengen, omdat maar weinig mensen in de smiezen hebben dat Michail Gorbatsjov alles in de verkeerde richting aan het verpesten is in Moskou.

Mieczyslaw Rakowski is in Warschau premier geworden. Ik filmde hem eens voor Lejo Schenk van ikon.166 Hij werd nu met 338 stemmen voor tegen 35 onthoudingen gekozen tot premier. Het was dus toch een schot in de roos voor een gesprek met hem naar Polen te reizen.

Mijn kritiek op de gang van zaken bij de nvj en in het bijzonder de Raad voor de Journalistiek is in De Journalist verschenen. Jammer voor Ron Abram. Maar hij is een lul.



illustratie

Het is een emotionele affaire om nu in deel zeven te schrijven over die eerste dagen dat ik beeldhouwer Frits van Eeden leerde kennen in 1964. Ik kreeg 21 september l.l. nog een brief van hem. Ik had geklaagd dat we elkaar niet genoeg zagen. ‘Dat

ben ik niet met je eens,’ schreef hij terug, ‘het zit toch wel goed.’

Ik heb hem steeds aangemoedigd naast zijn beelden en schilderijen ook te schrijven, want hij vertelt altijd boeiend over zijn belevenissen. Hij zegt dit veel te doen in speciale boekjes, die achter een wand in zijn huis verborgen zijn. Hij gaat er ook weer een aantal op Amerbos bij mij achterlaten, bij de rest die ik al voor hem bewaar. Dit bood ik aan omdat hij vroeger eens een berg van die notities had vernietigd. Hij zou 23 september weer naar zijn huis - en werk - en zijn vriend Chuck in Florida teruggaan.167

28 september 1988

Als ik om 07:00 uur in bed op de knop druk van mijn Telefunken die ik in 1960 in New York kocht, en naar de bbc luister, is het alsof je het meest recente rapport van de ‘artsen’ ontvangt die de temperatuur opnemen van ‘the madness on the globe’. Steeds meer sporters op de Olympiade blijken stimulerende middelen te hebben ingenomen om beter te kunnen presteren. Geld heeft de prioriteiten van alle mensen in de war gestuurd. Hardloper Ben Johnson verliest nu zelfs de poen die hij in Finland ophaalde door voor melk te adverteren. Dat zijn Olympisch goud is afgenomen gaat hem miljoenen kosten.

Luns zendt warempel weer een brief dat hij geen behoefte heeft aan ‘nakaarten’, ‘temeer daar onze opvattingen indertijd zo geheel uiteenlopend waren.’168 Driemaal is scheepsrecht. Ik houd vol. Ik schrijf hem meteen nog een keer. Alleen hij zal een effectief einde kunnen maken aan het gelazer dat hij tegen mij in 1956 is begonnen en dat maar door blijft zeiken. Mij dunkt, hij en ik zijn nu een dagje ouder, de strijdbijl kan toch eens begraven worden?

Lurvink heeft eindelijk na drie jaar traineren 56.600 gulden betaald. Hij spaarde zichzelf hiermee een ton (aanvankelijk aan mij toegezegd) uit.

Casper van den Wall Bake vertelde dat prins Claus de nieuwe golfclub in Almere heeft geopend, waar hij zelf ook lid van is. Claus en zoon Floris schijnen daar regelmatig te komen spelen. Dan komen ze in ieder geval Bernhard niet tegen, die op De Pan bij Bosch en Duin golft. De vader van Casper, generaal Van den Wall Bake, heeft acht jaar aan zijn memoires gewerkt en er slechts vier exemplaren van laten maken, voor zijn vrouw en drie zonen. ‘Hij is indertijd op een buitengewoon smerige

wijze als chef-staf van het leger weggewerkt,’ zo vertelde Casper, ‘en alle betrokkenen leven nog.’ Hij stelt zich op het standpunt: ‘Ik heb toen geen kik gegeven, dus waarom zou ik aan die gang van zaken nu ruchtbaarheid geven?’ Ik stelde voor een exemplaar aan prins Bernhard te sturen, die immers met Caspers vader bevriend is en kennelijk diens kant koos. Maar op deze manier kunnen ze tot het einde der dagen smerige streken in Den Haag blijven opvoeren en zo kraait er inderdaad nooit een haan naar. Haagse prominente heren - inbegrepen generaals - denken, dat het bon ton is om je mond te houden over collega schuinsmarcheerders. Daar ben ik het niet mee eens.

29 september 1988

Er is kennelijk iets aan de hand in Moskou, maar wat? Minister Edoeard Sjevardnadze is plotseling teruggeroepen voor een spoedvergadering van het Centraal Comité van de cpsu. Het zal niet eenvoudig worden voor de denkers van de orde lama om Gorbatsjov te onttronen.169 Het zal in ieder geval minder gemakkelijk zijn dan in de dagen van Nikita Chroetsjov, die met een pistool in zijn rug uit zijn vakantieverblijf aan de Krim werd opgehaald. Toch denk ik dat het onvermijdelijk wordt dat Gorbatsjov gaat verdwijnen, misschien zelfs al over een jaar. Maar wat krijg je dan? Gaat de show dan achteruit of vooruit? Teruglezen van mijn dagboek blijft me voortdurend verbazen. Ik zie bijvoorbeeld hoe ik in de vs de psychobiografie van André Gide ontdekte (van Jean Delay) en hoe uniek en opzienbarend deze voor mij was.170

30 september 1988

Ik heb een blaasontsteking en zal een antibioticakuur moeten doen. Ik kan dus niet naar het huwelijk van Aart van der Want en Willemijn Schreuder.

In Moskou staat de zaak goed op zijn kop. Philip Taubman meldde in The New York Times hoe de cpsu nu in elkaar zit.171 Opmerkelijk, Andrei Gromyko (79) die 28 jaar minister van Buitenlandse Zaken is geweest en de laatste paar jaar als staatshoofd optrad is ‘afgetreden’. Ook oud-ambassadeur Anatoly Dobrynin (69) is vertrokken. Met hem gingen Mikhail Solomentsev (74), Peter Demichev (70) en Vladimir Dolgikh (63)

weg. Jegor Ligatsjov, de nummer twee in de cpsu en scherpste criticus van Gorbatsjov kreeg een hogere functie, maar verloor aan invloed. Hetzelfde gebeurde met Victor Chebrikov, hoofd van de kgb. Nieuw werden benoemd Vadim Medvedev, die partij-ideoloog is geworden, Anatoly Lukyanov, een bondgenoot van Gorbatsjov, en als enige vrouw in het Politbureau Alexandra Birjoekova. Zij gaat toezicht houden op de productie van consumptiegoederen.

Bill Keller spreekt over ‘de Perestrojkageneratie’ die het roer in het Kremlin overneemt. Heren met een gemiddelde leeftijd van 71 jaar zijn vervangen door leden met een gemiddelde leeftijd van 58 jaar.

1 oktober 1988

De media staan nog steeds bol van de berichten over de ingrijpende veranderingen in het Kremlin. Vladimir Krjoetsjkov is tot hoofd van de kgb benoemd. Ook Gorbatsjovs bondgenoot, Aleksandr Jakovlev zit nu in de partijtop. Gorbatsjov zelf is president geworden. Een griezelige onderneming, want dan draagt hij de verantwoording voor alles wat er gebeurt.

President Mobutu Sese Seko van Zaïre heeft president Botha en diens minister van Buitenlandse Zaken in zijn paleis in Gbadolite ontvangen en een staatsdiner aangeboden. Niet verwonderlijk voor een zwarte leider in Afrika, die door de cia aan de macht werd geholpen en vorstelijk is geïnstalleerd op voorwaarde dat de rijkdommen van het land voor een appel en een ei naar het Westen gaan. Daarnaast stroomden een aantal miljarden in de zak van Mobutu zelf. Twintig Zuid-Afrikaanse journalisten vergezelden de beiden Botha's.172

In De Telegraaf spuit geschiedvervalser Joseph Luns weer eens zijn gal over wat er in Den Haag gebeurt. Om te beginnen spelt hij Guido van de Kreeke op de mouw dat hij geheel uit eigen vrije wil het gebiedsdeel Nieuw-Guinea aan Sukarno zou hebben afgestaan. Letterlijk: ‘Een all-out oorlog met Indonesië dreigde maar is er nooit gekomen omdat ik op tijd de zaak heb afgestaan.’ Hij liegt dus weer eens. Omdat ik wist dat er inderdaad een derde oorlog met Indonesië dreigde, ben ik op 5 april 1961 naar het Witte Huis gegaan, sprak met Walt Rostow en adviseerde hem om met prins Bernhard te spreken voor de zaak met Indonesië voor een derde maal uit de hand zou lopen. Kennedy ontving de prins inderdaad en toen Luns 16 april 1961 zijn opwachting kwam maken, maakte Kennedy

de minister duidelijk dat hij uit Nieuw-Guinea moest oplazeren.

Arthur Schlesinger, die als adviseur van Kennedy in die dagen de ontmoeting met Luns in zijn boek A Thousand Days beschreef, meldde dat Luns door de Amerikaanse president overvallen werd en zijn woede niet onder stoelen of banken stak.173 Dus om het nu voor te stellen alsof Luns op eigen initiatief uit Biak zou zijn vertrokken, is pure geschiedvervalsing. Maar daar is deze man altijd uitstekend in geweest. Hij blijft een aartsleugenaar.

Verder stelt Luns dat hij steeds op een Europese superstaat had gehoopt, maar nu teleurgesteld is ‘want ik zie het (de eenwording van Europa) niet gebeuren.’ Verder lanceert hij vrij uitvoerige en scherpe kritiek op minister Hans van den Broek, waarvan niet kan worden gezegd ‘dat hij met vaste hand stuurt.’ Deze minister had een secretaris-generaal benoemd, E. Jacobs, ‘die bij mij die functie nooit had gekregen, omdat hij daarvoor de geschiktheid mist.’ Volgens Luns neemt Van den Broek besluiten ‘die dikwijls heel bizar zijn.’ Ja, ja, de pot verwijt de ketel. Helemaal prachtig is de bewering van Luns dat het ministerie onder Van den Broek niet de nodige cohesie heeft, er een gebrek aan ‘onderling vertrouwen en behoorlijk optreden’ is. Alsof Luns' ministerschap in het teken van behoorlijk optreden zou hebben gestaan! Ik kan er van meepraten. Terwijl hij weet wat hij me misdaan heeft omdat ik gelijk kreeg in de kwestie Indonesië, Nieuw-Guinea en Sukarno, wil hij nu een kwart eeuw later er nog altijd niet over spreken.

Ik heb nu geen nrc Handelsblad meer en ik moet zeggen dat ik echt moet wennen aan de Volkskrant.

Er is een nieuwe brief van Jan Greven van Trouw gekomen. Het ziet ernaar uit dat na al het gehannes mijn verhaal, zwaar verminkt en aangepast aan de hier heersende vooroordelen toch zal gaan verschijnen.174

2 oktober 1988

De Public Broadcasting System (pbs) in de vs is een serie van negen uitzendingen begonnen over the mind, waarin bijvoorbeeld duidelijk zal worden gemaakt welke ‘biological underpinnings the human spirit’ heeft. De film werd voor 8 miljoen dollar door Richard Hutton gemaakt. ‘How do you make the truly invisible visible? That is the ultimate question,’ aldus Hutton. Als rode draad loopt door zijn verhaal heen ‘that

thinking, like all behavior, is fundamentally a physical process. The mind is what the brain does. There is no separate, ineffable thing called mind. Thinking arises from the complex interactions of brain cells. Consciousness is rooted in brain chemistry.’175



illustratie

Een zeventienjarige scholier, Daniel Chaves, stond terecht voor het State Supreme Court in Jamaica, Long Island, voor het doodsteken van de jonge footballspeler, David Woods (16). Het was een gevecht tussen scholieren over iemand die een meisje een klap had gegeven. Daniel werd door de aanklager gevraagd om in de rechtszaal zijn colbert uit te trekken, zoals The New York Times meldde om de rechter en de jury ervan te overtuigen dat hij ‘a muscular upper body’ had en dus in staat geacht moest worden krachtig toe te slaan ook al was hij kleiner dan David.176 Stel je voor, zoiets wordt in de vs gewoon gevonden. Ik heb Daniel ook eens goed bekeken. Hij zou een straf van vijftien jaar tot levenslang kunnen krijgen. Zeventien jaar, en dan wordt hij straks voor de wolven gegooid in een Amerikaanse gevangenis. Ik moet er niet aan denken.

3 oktober 1988

Franz Joseph Strauß was aan het paffen op herten bij de Fürst von Thurn und Taxis en viel dood neer.

Ook de sultan van Djokjakarta, Hamengku Buwono xii is overleden. Ik herinner me hem uitstekend en ontmoette hem voor het eerst in Djakarta in 1956 bij een defilé van padvinders voor Bung Karno.

Een film over Belgische militaire manoeuvres laat de imbeciliteit van dergelijke oefeningen zien. Ik kijk uit pure ellende, want ik voel me nog ziek. Ik gebruik ook homeopathische thee.

Tegenover Madison Square Garden in Manhattan is Michael Howard door onbekenden in brand gestoken. Hij was een straathoer. Ooggetuigen zagen hoe iemand benzine over hem goot en aanstak. Hij is aan zijn verwondingen overleden. De man stond in de buurt als tippelaar bekend onder de naam

‘Scandalous Mike’. Hij was al eerder opgepakt vanwege het bezit van drugs. Zoveel verschilt het gedrag in New York nu ook weer niet van de inwoners in zwarte woonoorden in Zuid-Afrika.

Bert Dreese belde dat zijn mede-advocaat bij Loeff & Van der Ploeg baron van Dedem, die Den Alerdinck aan Frans Lurvink verkocht, zich buitengewoon had geamuseerd rond mijn proces tegen de voormalige lampenverkoper van Philips, zoals Toon Quarles hem eens aanduidde. Advocaat Slager van Lurvink had voor het eerst een zaak van zijn cliënt verloren. Van Dedem had zelfs gezegd: ‘Lurvink is gewend te incasseren, niet om uit te betalen.’ Hij vond ook dat Lurvink van zijn voormalige ouderlijke huis ‘een kitschpaleisje’ had gemaakt, wat het inderdaad was onder dit nieuwe nouveau riche beheer. Anatoli Blatov, voormalig Sovjetambassadeur in Den Haag, is in Moskou overleden. Hij zou toch al niet terugkomen. Ik zal hem niet missen.

4 oktober 1988

Ik ben midden in de nacht opgestaan om meer homeopathische thee te drinken. Ik heb erg veel last van de niersteen. Ik ben ook te voet naar de winkel gegaan vandaag, want fietsen lukte niet.

Ik belde Hans van Ketwich Verschuur. Hij heeft 18 oktober een afspraak met Quint.

De ‘belangrijke man’ op de ambassade van Zuid-Afrika aan wie Wim Pretorius me zou introduceren laat al acht weken niets van zich horen.

Nel Oosthout was ook een en al bewondering voor Gorbatsjov. Ook zij vergeet hoe Gorbatsjov aan de macht is gekomen: door een ordinaire stalinistische coup. Mensen vermengen hun illusies, wensen, hoop en god weet wat nog meer tot hun mening.

In alle necrologieën van sultan Hamengku Buwono xii worden zijn vier vrouwen vermeld. Dat was natuurlijk nooit een punt tegen ‘de vorst’, maar bij Sukarno was het altijd een verwijt.

Ik keek vanavond naar een tros-gala.177 Ongelofelijk. De proleterij kan niet op. Een absolute nul presenteert het gebeuren, een groene sjaal om, modern! Er waren zanggroepen uit Volendam en het sluitstuk was André Hazes op een podium vol oranje balonnen. Hij had het meest lullige bosje bloemen

in zijn hand, in zilverpapier, ringetje in het oor, volgevreten smoel en een stampvolle zaal met wild enthousiast publiek. Dat is dan de bulk van Hare Majesteits onderdanen! Wat zou zij zelf, zo hoog gezeten, denken als zij naar zoiets kijkt? Het doel van het gebeuren is het binnenhalen van 100.000 gulden voor de kinderpostzegels. En dan om tien over acht in het journaal is een of andere zigeunerachtige trut, onverzorgd haar, ordinair, ongeveer 40 jaar, als ‘advocaat-generaal’ om toe te lichten dat de vissers hun quota hadden opgevist en dat de inspectiedienst de boekhouding van de visafslagen in beslag genomen had.178

Had nog een lang telefoongesprek met Eduard over mijn buikpijn, waarvan ik en de huisarts denken dat het een niersteen is. Eduard zei: ‘Maar als het een niersteen is, hoe kom je dan aan een blaasbloeding?’ Ik hakkelde: ‘Van de fiets?’ Maar het is natuurlijk de enige vraag die ik had moeten stellen aan de huisarts en niet had gedaan.

De bbc zendt een documentaire uit over de biologische lok van de mens. Wetenschappers hebben bijvoorbeeld bij duiven goed kunnen aantonen hoe de biologische klok werkt, zoals dat ze altijd weten wanneer ze moeten paren. Het ritme van onze stemmingen, passies, werk, enzovoort wordt bepaald door onze innerlijke klok. Die klok is ontstaan vanuit onze evolutie. Daardoor hebben we verschillende momenten voor verschillende behoeften. Zou de behoefte aan seks ook aan gezette tijden zijn gebonden? Ik probeer het met Ed te reguleren. Mijn biologische klok is wat de behoefte aan seks en mijn honger naar met elkaar versmelten, totaal van slag. Terwijl Eds versmeltingsklok het prima doet.

Wim Pretorius was bij de maandelijkse vergadering van Zuid-Afrikaanse sleutelfiguren in Nederland. Quint had niets gezegd over mijn interview in Vrij Nederland. En de meneer die ik nog steeds moet ontmoeten, keek voor zich uit toen hij mijn naam hoorde, alsof hij nog nooit van me had gehoord. Ik laat het er maar bij, want volgens Wim had hij voldoende over mij verteld om te weten over wie het gaat. Hij noemde Sherwood ‘een echte, bange diplomaat’ die hier pas is en niet begrijpt wat ik doe.

Wim Hazeu heeft natuurlijk weer niet gebeld. Hij is nu naar de Frankfurter Buchmesse

5 oktober 1988

Vannacht was een nachtmerrie. Misschien moet ik toch naar een ziekenhuis.

Voor een keer belde mijn oude vriend Loet Kilian, die vertelde het eerste deel van mijn Memoires uit de bibliotheek gehaald te hebben. Hij had het gelezen en vond het ‘geinig’. Ik knapte er compleet op af.

Ik lunchte met Eduard in De Serre van het Sonesta Hotel. Wel gezellig, maar hij leek me gespannen en nerveus. Ik vond hem veranderd, ook in zijn gezicht. Misschien is het zijn korter geknipte haar. Wat het ook is, het maakt hem (voor mij) minder aantrekkelijk dan tot nu toe. Niet precies te verklaren.

Suriname is op weg in eigen oliebehoeften te kunnen voorzien. Directeur Eddy Jharap van de Staatsolie Maatschappij maakte bekend dat 1,3 miljoen vaten olie worden geproduceerd, nagenoeg de totale Surinaamse behoefte, en dat 50.000 vaten maandelijks worden uitgevoerd.179

De Japanse Keizer Hirohito is ziek. Aanvankelijk leefde heel Japan mee, regeringsfunctionarissen zegden reizen af en scholen stopten studentenfeestjes, maar geleidelijk aan is men zich gaan realiseren dat men misschien wel wat overdreef. Susan Chira schreef over Japanners die ‘re-think their Hirohito obsession’.180

6 oktober 1988

Ik voel me een stuk beter en ga weer aan het werk met de Memoires.

Vanmorgen heeft Trouw dan eindelijk mijn gemaltraiteerde verhaal over Zuid-Afrika gepubliceerd.181

Marshall Goldmann van het Harvard Center for Russian Research schreef terecht dat het riskant is voor Sovjetleiders om met vakantie te gaan. Gorbatsjov ontdekte bij terugkeer medio september uit de Krim, dat er dermate veel kritiek op zijn beleid was ontstaan gedurende zijn afwezigheid dat hij het nodig achtte een grote schoonmaak te organiseren. Goldmann wees op de distributie van vlees, boter en suiker in de ussr evenals de groeiende onrust in Armenië en de Baltische staten. Gorbatsjov besloot snel te handelen en zijn tegenstanders te vlug af te zijn door, wat hij noemt, een coup te plegen. Maar deze Sovjetspecialist op Harvard vat de maatregelen van Gorbatsjov samen als ‘a sign of weakness’, en dat lijkt me meer dan juist.

Want het schuiven met mannetjes aan de top heeft de oplossingen voor de dringende problemen van het land geen jota dichterbij gebracht.182

Hans van Ketwich belde op blij te zijn met het artikel in Trouw. ‘Wat een schitterende klap in het gezicht van Vrij Nederland en het gesprek met Jos Slats,’ zei hij. Hij had al twintig kopieën gemaakt en naar verschillende adressen in Zuid-Afrika verzonden.



illustratie

Time meldt dat tijdens manoeuvres van 2.400 man van het U.S. Marine Corps in de gloeiend hete Mojavewoestijn korporaal Jason Rother (19) op onverklaarbare wijze in zijn eentje eropuit is gestuurd om de troepen de juiste richting aan te geven. Volgens de regels behoort men nooit alleen, maar altijd met z'n tweëen die taak uit te voeren. Hij werd pas na twee dagen als vermist opgegeven. Sedertdien hebben vele zoekacties niets opgeleverd tot na drie maanden zijn beenderen in het zand werden teruggevonden.

7 oktober 1988

Ik kreeg een telegram van Oliver Stone. Ik overweeg naar hem toe te gaan.



illustratie

Han Hansen meldt in de Volkskrant dat bisschop Zichem van Paramaribo het overleg met het Junglecommando gaat hervatten en dat president Shankar van harte met dit initiatief heeft ingestemd. Brunswijk zou volgens Hansen langzamerhand de moed opgeven. Ik betwijfel dit. De Zichem-missie wordt niets.

Mijn prostaat is gecontroleerd in het Onze Lieve Vrouw zie-

kenhuis. Er was geen afwijking te constateren en alles is normaal. Godzijdank. Voor hetzelfde geld krijg je te horen: u hebt een gezwel. Ook gal, mild, nieren (geen stenen), en de lever werden gecontroleerd. Alles prima. Dankzij mijn ouders. En Peter, die er op toezag dat ik na 1967 behoorlijk ging eten. Wel was het prostaat wat opgezet, maar dat noemde men ‘een oude-mannetjeskwaal’, wat me flink nijdig maakte. Ik kon trouwens alles op een beeldscherm volgen. Heel wonderlijk.

Terwijl ik moest wachten, las ik een onthutsend artikel over Michelangelo, die niet lang voor zijn dood honderden van zijn tekeningen in de fik zette. Niemand weet wat precies verloren is gegaan. Als oude man zou hij bezorgd zijn geworden over zijn plaats in de geschiedenis. Hij wilde niet dat het nageslacht ‘false starts and reconsiderations of preparatory drawings’ zou vinden. ‘He wished for the completed paintings, sculptures and architectural designs to appear effortlessly conceived.’ Waarom zou je hier oneerlijk over zijn? Onbegrijpelijk.183

Ook de Weekkrant Suriname komt met het bericht dat bisschop Zichem weer gaat bemiddelen, tot verbazing van iedereen in Paramaribo, want ook daar schijnt men ervan uit te gaan dat het nu te laat is.

Om 20:30 uur arriveerde Eduard onverwachts. We keken naar het unicef-gala met Audrey Hepburn, die als gevolg van haar ziekte magerder leek dan ooit. Als hij dan later weer vertrokken is, mis ik hem totaal.

8 oktober 1988

Opnieuw, en nu eigenhandig geschreven, een brief van Joseph Luns, die het verdomt om een behoorlijk gesprek te hebben. Hij weet goed hoeveel boter hij jegens mij op zijn hoofd heeft.184 Hij zegt geen zin in de confrontatie te hebben, wel wetende dat het op een frontale uitwisseling van gedachten en daden met mij zou neerkomen. Lafaard.

Opnieuw telefoneerde Ron Brunswijk vanuit Frans-Guyana. Hij bevond zich in Grand Santi. Ik vertelde geprobeerd te hebben bevelhebber Bouterse te bereiken, maar dat er kennelijk nu mensen om hem heen zaten die contact wisten te voorkomen. ‘Je hebt iemand nodig,’ zei ik, ‘die weet hoe de kaarten in Paramaribo werkelijk liggen, want anders houd je gezwam in de ruimte van bisschop Zichem over, die blijkbaar niets heeft bereikt.’ Ik zegde hem toe Bouterse opnieuw te zullen benaderen.

Loet Kilian belde weer. Ik zei hem dat ik met deel zeven van de Memoires bezig was en helemaal herbeleefde dat ik hem meer dan twintig jaar geleden voor het eerst in New York ontmoette. ‘We waren zo close,’ zei ik, ‘en zijn het nog, al zien we elkaar weinig. Ik denk eigenlijk dat ik je enige vriend ben gebleven met wie je die vormen van intimiteit mee hebt gekend.’

‘Dat is wel zo,’ antwoordde hij.

Ronald Gase belde. Oud-ambassadeur J.H. van Roijen heeft al twee beroertes gehad. Vreselijk zielig eigenlijk.

André Haakmat publiceert enkele artikelen over zijn visie op de ontwikkelingen in Suriname. Hij legt uit dat de politieke omhelzing van Lachmon van de vhp met Bouterse van de ndp voortkomt uit het feit dat de oude vos nu hij in het centrum van de macht zit, hele andere standpunten huldigt dan toen hij geen politieke macht had. ‘Wanneer het machtsbelang dit vereist, is Bouterse een moordenaar. Wanneer het machtsbelang het niet vereist, is Bouterse geen moordenaar.’185 Haakmat geeft hiermee wel een moordend oordeel over misschien de belangrijkste politicus in Suriname na Bouterse. Je zou dit gesjoemel met principes niet direct achter hem zoeken.

Theo Cranendonk belde uit een kliniek in Davos, waar hij voor een liesbreuk wordt behandeld. Ook hij vindt de houding van Manfred Korlath van Daimler-Puch onaanvaardbaar. Hij gaat stappen ondernemen. Hij vertelde toch nog met Suriname bezig te zijn via de Dornier vliegtuigfabriek evenals met Gist-Brocades voor de levering van medicijnen aan Suriname. ‘Jij bent al die jaren ermee bezig geweest, dus ik wil jou erbij betrekken,’ zei hij. Vreemd verhaal, want we zouden per contract hoe dan ook alles in Suriname samen doen.

Henk Hofland schreef een meesterlijk stukje als S. Montag: vriend hond.

Martin van Amerongen ontsiert nrc Handelsblad met een column over de dood van Franz Joseph Strauß in Beieren, waarin hij een geëxalteerde aanval die kant noch wal raakt lanceert op deze conservatieve Duitser uit Beieren. Strauß was een tegendraadse, vervelende, zelfs nare Duitser, maar om hem met zoveel overbodige superlatieven zogenaamd weg te schrijven, daar maak je alleen jezelf maar belachelijk mee.186

9 oktober 1988

Gewerkt en in de regen gewandeld. Heerlijk.

De bbc toont een schitterende film over de Russische kerk.

‘To understand Russia, one must understand the monasteries.’ De beelden riepen de vele, vele ervaringen, ook in het klooster van Odessa, op, die ik in de ussr via aartsbisschop Pitirim met het kerkleven heb gehad. Vooral de muziek is onvergetelijk. Zoals Rachmaninovs Vespers.

In een ander programma zei Arthur Clarke dat de mensheid het universum nodig heeft ‘for the survival of the human race.’ Maar hoe dan? Het klinkt als wensdenken.

Ik kreeg een briefkaart van Mimi Hofland uit New York.

Commandant Chas Mijnals van de Surinaamse Zeemacht wordt in de Weekkrant Suriname afgeschilderd als ‘een gevaarlijke dwaas’.187 Je vraagt je af waarom ze de onzin afdrukken en wie deze troep eigenlijk financiert. Hij schijnt gezegd te hebben dat naar zijn mening de huidige burgerregering niets tot stand brengt en hij heeft gewoon gelijk. Van achter een bureau in Rijswijk gezien, is hij dan dus gek. Ik heb Mijnals wel eens ontmoet en gesproken. Het is een van de verstandigste militairen uit de groep van het eerste uur bij de coup van 1980. Mijnals noemde de Brunswijkianen terroristen, wat ze ook gewoon zijn, die vanuit Nederland worden aangezwengeld (dat zei hij er overigens niet bij). Althans, de krant vermeldt het niet, wat niet te verwonderen is, want ze worden vanuit Den Haag aangestuurd. Het is allemaal te doorzichtig voor woorden.

Opvallend dat Yale aan de top staat van de 204 universiteiten in de vs. Het collegegeld in New Haven bedraagt nu 12.960 dollar. Toen ik er was van 1948-1950 bedroeg het 2.500 dollar, waarvan ik een gedeelte via een studiebeurs kreeg.188

10 oktober 1988

Ik heb opnieuw een telegram naar bevelhebber Desi Bouterse gezonden, zoals ik Brunswijk had beloofd.



illustratie

Ik belde lang met Manfred Korlath in Wenen. Hij denkt nog steeds dat we in Paramaribo bekendstaan als ‘de beste maar ook te duur’, omdat we bij onze reis naar Suriname de vrouw van Cranendonk en de vriendin van Keijer hadden meegenomen. Bovendien hadden we met z'n allen aanspraak op een commissie gemaakt van dertig procent. Dat cijfer moest eerst naar beneden. Er zou volgens ‘mijnheer No’ nog steeds een eerste overeenkomst van zes miljoen mogelijk zijn, waarbij Suriname twintig procent zelf zou betalen en de rest zou worden gefinancierd uit een lening, door Oostenrijk ter beschikking gesteld.

Het Kremlin heeft besloten Tsjernobyl met de grond gelijk te maken. De plek zal tientallen jaren niet door mensen bewoond kunnen worden. Er zouden daar 27 steden en dorpen zijn besmet. We leven als gekken met vijftig (of meer) atoomcentrales in Frankrijk alleen al. Waarom gaan we er vanuit dat zo'n ramp bij ons niet mogelijk zou zijn?

Ik zit rustig in deze heerlijke werkkamer te schrijven, dankzij mam, die dit mogelijk maakte. Een bijna paradijselijke toestand, met Beethovens vierde symfonie op de achtergrond.

11 oktober 1988

Ik ben rijp voor een binnenvallen van Eduard.

Adviseerde Frans Kellendonk dat hij Montags stukje over de hond moest lezen, en schreef er Henk een paar complimenteuze regels over. Frans zei mijn Trouw-stuk aan enkele mensen te hebben laten lezen, en men vond het een helder artikel.

De Indonesische pianist Eduardus Halim schreef eindelijk naar Bandoeng terug te zijn gegaan om zijn familie te bezoeken. Een van zijn broers is daar plotseling spoorloos verdwenen. Het is waarschijnlijk, omdat de Halims van Chinese afkomst zijn dat hij door de vigilantes van Suharto moet zijn geëlimineerd. Wat in zijn geboorteland gebeurt onder dit regime maakt Halim buitengewoon triest.

Volodja Molchanov, de Sovjetcollega die me sedert jaren met ‘broertje’ aanspreekt en die meer dan eens onderstreepte dat hij het journalistieke vak van mij heeft afgekeken, kreeg anderhalve pagina in Time.189

Hij heeft dus zijn eigen televisieshow Before and After Midnight. John Kohan schrijft dat Volodja en zijn medewerkers bezig zijn de grenzen van glasnost af te tasten door bijvoorbeeld een schrijver aan het woord te laten die uitwijdt over de ‘mon-

strous slavery’ onder Stalin, roestende spoorwegrijtuigen achtergebleven in de Goelag of zelfs oude films over tsaar Nicholaas ii en de koninklijke familie te laten zien. Time wijst erop dat Gorbatsjov al in 1985 Sergei Lapin ontsloeg, de apparatsjik die jarenlang alles afwees - ook wat ik voorstelde - omdat diens brein nog volkomen zat vastgeroest in de methodes en denkwijzen van voor de glasnost en perestrojka. Sommige critici zijn van mening dat de vrijheid voor televisie nog lang niet ver genoeg gaat. Daarom antwoordde Molchanov aan Kohan dat wat nu gebeurt, de eerste schreden op een nieuwe weg zijn. ‘Who would have thought three years ago,’ aldus Volodja tegen Time, ‘that we would even have live broadcasts where tough and pointed questions could be asked?’ Hij heeft uiteraard gelijk, het is spectaculair wat er nu op Sovjettelevisie gebeurt.



illustratie

12 oktober 1988

In Zuid-Afrika hebben voor het eerst burgers van alle rassen een stem uitgebracht in ‘segregated nationwide elections’ voor plaatselijke bestuursraden. Zwart, blank, kleurlingen en Indiërs stemden weliswaar apart, maar zij stemden. Er was een hardnekkige campagne door kerkleiders, met Tutu en Boesak voorop, gevoerd om de verkiezingen te boycotten. Het ondergrondse netwerk van het anc heeft met intimidatiemethoden geprobeerd zwarten te weerhouden aan de verkiezing mee te doen.190

Weekkrant Suriname maakt met veel bombarie bekend dat Brunswijk vastbesloten is niet met de vertegenwoordigers van de kerken aan tafel te gaan zitten om tot een akkoord te komen met de regering Shankar in Paramaribo. Waarom belt Brunswijk mij dan? Wil hij nu ophouden met zijn opstandje of wat? Het is natuurlijk ook niet Ron zelf die het oorlogje tegen Desi heeft ontketend - want om Bouterse gaat het ten slotte - maar de Haagse bende die Brunswijk souffleert en financiert, omdat Nederland deze destabiliserende factor in het Surinaamse gebeuren op peil wil houden.

Harold Schonberg191 schrijft onder meer over mijn vriend Halim: ‘Eduardus came in third at the Sidney Piano Competition. Pity. He was by far the most interesting of the pianists, and he produced the finest, most subtle sound. But judges are inclined to be pedantic, and his rhythmic freedom bothered them. Many thought his playing was ‘mannered’. Once or twice he did take excessive liberties, but I know of no young pianist before the public today who has his understanding of Romantic performance traditions. He is going to be a very great pianist.’ De hemel mag weten waarom ik hem ooit aan de hand van een artikel van deze zelfde Schonberg heb geschreven en uitgenodigd in mijn huis (Amerbos) te komen logeren en spelen.

13 oktober 1988

Dit is de verjaardag van mijn grootvader Willem Oltmans en van Desi Bouterse en Ron Brunswijk.

Advocaat Van den Heuvel van Suriname belt om mee te delen dat de schuld nu voor de helft zal worden voldaan en de andere helft komt later. Godzijdank, want het gaat om veel geld.

Ik heb na ontvangst van een nieuwe brief van Wim Hazeu - ga maar niet op een aantal onjuistheden in - tienduizend gulden aan hem laten overmaken opdat Memoires 1961 nu kan uitkomen.192

14 oktober 1988

Michail Gorbatsjov heeft opnieuw paniekvoetbal gespeeld. ‘In an urgent effort to increase food production he has called for farmers throughout the nation to be freed from the current state-run system of collective agriculture,’ aldus Bill Keller vanuit Moskou.193 Stalin begon in 1929 met het instellen van collectieve boerderijen en dwong boeren aan deelname. Ik heb

deze in de jaren zeventig bezocht en constateerde dat ze een ramp betekenden voor de ussr. Maar de ruwe wijze waarop het hele systeem nu door Gorbatsjov van de ene op de andere dag overhoop wordt gehaald, moet tot nieuwe rampspoed leiden. ‘Comrades,’ aldus Gorbatsjov, ‘the most important thing today is to stop the process of depeasantization and to return the man back to the land as its real master.’

Het schijnt dat koningin Beatrix in de Troonrede de zin uitsprak: ‘Het land is de afgelopen jaren schoner geworden.’ D-66 fractievoorzitter Hans van Mierlo reageerde terecht: ‘We leven in een bevoorrecht land als je bedenkt dat de hele wereld in dezelfde tijd een stuk smeriger is geworden, op Nederland na.’194

15 oktober 1988

Desi Bouterse heeft tegen zijn volgelingen van de NDP gezegd dat hij genoodzaakt was te spreken over de Nederlandse rol inzake het terrorisme in Suriname (via Brunswijk), ook al wilde hij niet onvriendelijk tegen Nederland zijn. Ze begrijpen hier niet hoe keurig de man zich jegens ons opstelde, terwijl hij tot in de details weet wat dit land allemaal tegen hem en Suriname onderneemt.195 President Shankar heeft in een toespraak voor de vn een beroep op Nederland gedaan op te houden het Junglecommando van Brunswijk te steunen. Een woordvoerdster van Buitenlandse Zaken heeft gezegd dat Den Haag van meet af aan iedere betrokkenheid bij Brunswijk heeft ontkend, dus was het verzoek van Shankar overbodig. Den Haag heeft eveneens steeds strijk en zet ontkend dat men iets te maken had met de terrorist Klaas de Jonge, maar ook dat was onwaar.

Kreeg letterlijk kippenvel van een lieve brief van Karina Sukarno.196 Ik heb haar meteen teruggeschreven. Overigens lijkt me generaal Benny Murdani niet direct het juiste gezelschap voor een dochter van Bung Karno.

Mijn oude vriend John van Haagen is weer drie weken lang in en uit het ziekenhuis geweest en neemt momenteel zestien pillen per dag in. Hij is me erg dierbaar, want wij hebben zoveel samen beleefd. Ik ben erg bezorgd.

16 oktober 1988

Ik kan woedend worden wanneer ik in Time lees dat volgens de Community Relations Service van het ministerie van Justi-

tie in Washington dc van 1986 tot 1987 racistisch incidenten in de vs met 55 procent zijn toegenomen.197 En nog erger: met 400 procent sedert 1980. Het weekblad geeft een voorbeeld. In maart 1987 studeerde Wesley Scott (27) af aan de politieacademie en werd toegevoegd aan het bureau in Cicero, Illinois, een voorstad van Chicago. Al gauw zat er een poster op zijn kledingkast van de Ku Klux Klan met de boodschap dat hij vermoord zou worden. Hij vertelde Time: ‘Practically every day, someone calls me a nigger.’ Hij is bevreesd dat zijn vrouw en drie kinderen iets zal overkomen. Een andere zwarte familie werd dermate gehaat dat hun huis in brand werd gestoken. Dat is Amerika anno 1988, en maar schelden op Zuid-Afrika.

De Volkskrant meldde dat de Nederlandse heidehoning besmet is met radioactief cesium als gevolg van de explosie in Tsjernobyl in 1986.198

Het was heerlijk herfstachtig in de polders.

Ik lees het gesprek van Elsbeth Etty met mijn oude vriend Jan Foudraine. Het is nog steeds Bhagwan voor en na, wat ik moeilijk om te pruimen blijf vinden. Foudraine werd 11 augustus 1978 discipel van de Meester, dus sannyasin Swami Deva Amrito. Voor iemand die zoveel weet van mens, brein en ziel, en om er dan vanuit te gaan dat een medesterveling bijna een heilige zou kunnen zijn, lijkt me op zijn zachtst gezegd overtrokken, zo niet licht pathologisch. Foudraine brengt ook het Manifesto van de Bhagwan ter sprake. Een interessant aspect ervan licht Etty eruit, namelijk dat onze huidige vorm van democratie beoefenen absoluut geen antwoord is op wat er aan leiding van de wereld nodig zou zijn om niet met z'n allen naar de bliksem te gaan. Bhagwan en Foudraine spreken over ‘meritocratie’ waarbij alleen mensen met verdiensten (merit) zouden mogen stemmen. Uiteindelijk zou er een wereldregering moeten komen die slechts door enkele, zeer goed opgeleide mensen gekozen zou mogen worden. Het lijkt me een niet realistisch of al te diep doordacht plan van de grote Meester uit Poona. Hoe kom je van een systeem waarbij iedereen is toegestaan mee te kakelen over problemen en situaties waar men geen tittel of jota van begrijpt, tot een Politbureau-situatie voor de hele wereld? Dat is eigenlijk wat wordt gesteld en gevraagd. Aardig is de gedachte van een ‘deprogrammeringsinstituut’ waarin mensen ‘hun hele krankzinnige culturele, godsdienstige en nationalistische verleden kwijtraken’ of zouden kwijtraken. Dit heb ik vaak met neurofysioloog Delgado aangeroerd.

Wij benaderden dit probleem steeds vanuit de gedachte dat je baby's en kleine kinderen niet meer met door de overlevering aangediende onzin zou moeten programmeren, zodat je dit later niet via het instituut van de Bhagwan weer moet deprogrammeren. Waarbij ik wil denken aan bijvoorbeeld de ussr waar sedert Marx's dictum dat religie opium van het volk is, nu ruim zeventig jaar, inderdaad aan kinderen een ander verhaal dan dat van Jezus van Nazareth is verteld. De meest kerken zijn bovendien in de fik gestoken, en toch zodra de marxisten met hun leer en principes aan de slinger raken, slaat de religiegekte in de Sovjet Unie weer toe. De schrikbarende behoefte van de mens om een totem te hebben (Paus, Oranje, Lenin of Bhagwan) schijnt onuitroeibaar.199

Ik heb 23 januari 1964 bereikt, waarmee de helft van deel zeven van de Memoires gereed is. Ik begrijp nog steeds niet waarom Henk Hofland nog altijd niet reageert op Het dagboek als Camera Obscura, wat ik hem een paar maanden geleden bracht. Zit hij met een mond vol tanden? Wat een vriend. Ik spreek hem er niet meer op aan.

De vpro laat een tendentieuze film zien over Europese soldaten in de Zuid-Afrikaanse sadf. Begrijpelijk dat Feike Salverda en Gerard Jacobs er zo tegenaan kijken, maar ze weten niet waar ze over praten. Hun voorstelling van zaken is dermate vervalst zodat het past in hun boodschap dat het product eigenlijk een schandaal is. Treurig dat zulke bagger nog wordt uitgezonden ook. Tenslotte gaat het met alles zo, wat ‘het misverstand’ alleen maar verder doet toenemen.

17 oktober 1988

Steeds weer haal ik uit dagboekdelen van 1964 brieven van mijn ouders, op zoek naar passages die ik zou kunnen opnemen, maar eerlijk gezegd is er nauwelijks materiaal dat ik zou kunnen publiceren. Jammer genoeg. Mam blijft steeds in algemene termen en oppervlakkig schrijven. Mijn vader meldde hoofdzakelijk hoe het met de stand van mijn financiën stond, die hij voor me beheerde terwijl ik in New York was.

Kees Colson heeft in mijn slepende geschil met de kro over de uitbetaling van de Surinamereis, ten behoeve van mij getuigd en bevestigd dat het was gegaan zoals ik heb gezegd met Willebrord Frequin te hebben afgesproken. Kees was er bij. Na zijn getuigenis voor mij werden zijn betrekkingen als freelance filmer met de kro problematisch. Hij verwacht dat het wel zal

bijtrekken. ‘Ik barst van het werk dus ik heb er geen schade door geleden,’ stelde hij me gerust. Geen schade omdat hij slechts de waarheid sprak.

Vanmorgen waren er weer schoften aan het paffen in de polders, twee misbaksels met een kletsnatte Ierse setter. Ik zag konijntjes en eenden naast elkaar op een rij liggen. Schoten ze maar eksters of kraaien waar er zoveel teveel van zijn. Verderop zag ik andere ‘jagers’ opgedoft in het groen met hoedjes, de idioten, met een fazant lopen. Het leek zo doodstil in de polders, alles afgeschoten. Het maakte me inwendig woedend. Je bent totaal machteloos tegenover leeghoofden. Dag in dag uit geniet ik juist altijd zo van al het leven in de weilanden en weet waar ongeveer de hazen zitten, maar dat weten die onderkruipers natuurlijk ook.

In de staat Ohio op de grens met Kentucky en Indiana heeft men duizenden tonnen radioactief afval van een fabriek voor nucleaire wapens in het milieu laten weglopen, tot zelfs in de rivieren, waarbij duizenden arbeiders en omwonenden aan gevaren van besmetting zijn blootgesteld. Dit meldde The New York Times na een onderzoek van een commissie uit het Congres.200

18 oktober 1988

Indonesië heeft opnieuw twee leden van Bung Karno's Tjakrabirawa garde laten executeren, namelijk Sukardjo en Giyadi Wignyosuharjo, die in 1968 ter dood werden veroordeeld vanwege hun vermeende aandeel in de coup van 1965. De Volkskrant zet gedachteloos boven het artikeltje dat zij communisten waren, wat Suharto de wereld graag wil doen geloven. Het toont slechts opnieuw aan wie deze mijnheer is, ze eerst nog twintig jaar laten leven met die doodstraf boven hun hoofd en dan tegen de muur laten zetten. Suharto is een smerige sadist. Ik kreeg een brief van zeven kantjes van Frits van Eeden. Ook een lieve brief van Cecile van Lennep.

Hans van Ketwich ontmoette ambassadeur Frank Quint van Zuid-Afrika, die mij een beetje een wilde jongen schijnt te vinden, maar het artikel in Trouw was goed. Men constateerde dat er toch iets van een kentering was waar te nemen in de publiciteit over Zuid-Afrika. Hans had eveneens geluncht met diplomaat Bob Hiensch van Buitenlandse Zaken, die zei dat er aandacht was besteed aan het artikel in Trouw, maar het gesprek met Playboy werd ‘raar’ gevonden. Ze zijn niets gewend hier.

De Cubaanse militaire aanwezigheid in Angola is indrukwekkend, zoals Time laat zien.201 Het land is sinds 1975 in een burgeroorlog verwikkeld na het vertrek van de Portugezen. Honderdduizend Angolezen zijn reeds omgekomen en het land leed 23 miljard dollar schade. Nu gaan de Cubanen weg en wat gebeurt er dan?



illustratie

19 oktober 1988

Opvallend eigenlijk dat de Sovjet Unie ook onder Gorbatsjov opnieuw voor heeft gestemd om Israël uit de Algemene Vergadering van de vn te gooien. Sinds 1982 zijn Iran en andere Arabische staten bezig om Israël hieruit te krijgen, omdat het land zich niet houdt aan resoluties tegen haar door de Verenigde Naties aangenomen.202

Amnesty International heeft opnieuw twee executies uit Indonesië gemeld. Hanneke de Wit laat in Het Parool haar licht over de affaire schijnen, en over hoe lauw Den Haag, Lubbers en Van den Broek, op de berichten uit Indonesië reageren. Lubbers, die Van den Broek in het parlement verving, zat met de handen in het haar en kon, aldus De Wit ‘een krachtige veroordeling kennelijk niet over zijn lippen krijgen, dit terwijl Nederland juist als voorzitter van de iggi Club van rijke landen, die Suharto financiert, een flinke stok achter de deur heeft.’ Sedert 1985 zijn nu zestien zogenaamde communisten door Suharto gefusilleerd. Eerder wist Van den Broek niets beters te verzinnen dan te pleiten met ‘een veroordeling van de doodvonnissen op humanitaire gronden.’ Alsof je van Van den Broek wat anders zou kunnen verwachten.

De verdere beschouwing die De Wit aan haar bericht toevoegt, over hoe Bung Karno met de communisten in zijn land zou zijn omgesprongen omdat hij het communistische gevaar niet wilde inzien, daar klopt verder geen moer van. Zij weet kennelijk absoluut niet wat er zich in Djakarta in die jaren afspeelde en klets gewoon de rest na.203 De zin dat Sukarno het

communistische gevaar niet zou hebben gezien, is klinkklare onzin. Hij analyseerde marxisme-leninisme echter veel meer overeenkomstig de loop der geschiedenis - en deed dit al in de jaren zestig - dan de Amerikanen, die maar een antwoord wisten: oorlogen in Korea en Vietnam, en blokkades overal en elders van Cuba tot en met Peking.

Peters kennis, de fotograaf Hans Lonis kwam langs.204 Ik heb een hekel aan mezelf wanneer ik Peter tegenover hem, als buitenstaander van onze relatie, bekritiseer. Het begon na de opmerking van Lonis dat Peter laatst boos was geweest omdat Amerbos, wat betreft mijn werkkamer en eigen slaapkamer, hermetisch was afgesloten. Dat gebeurde omdat ik er niemand, ook Peter niet, in vertrouw als ik zelf weg ben. Ik zie wat er in Hillbrow gebeurt wanneer Edwin in Londen is. Er zit toch van alles scheef tussen Peter en mij. In drie maanden vond hij nog steeds geen tijd om Het dagboek als Camera Obscura te lezen, terwijl hij de hele dag geen flikker uitvoert. Toch is er geen excuus om Peter te bekritiseren, laat staan tegen buitenstaanders. Ik vond een brief aan mij van Werner Verrips uit 1964 en zond deze aan zijn weduwe Anneke in Utrecht. Vrijwel onmiddellijk kwam er een brief van zoon Paul Verrips om contact op te nemen met hem of zijn broer Rob. Toen ik Paul belde, vertelde hij dat zijn moeder door mijn brief en de opgerakelde herinneringen aan haar in 1964 dodelijk verongelukte man (hij werd gewoon vermoord), totaal in elkaar was geklapt: ‘Want zij heeft de dood van mijn vader in die 24 jaar nog altijd niet verwerkt. Zij heeft toen zoveel angsten gekend. Zij stond er geheel alleen voor om onze magen te vullen en nu zijn we beiden uit huis en wonen op ons zelf. Zij voelt zich erg eenzaam.’ Ik legde uit dat ik slechts de brief van haar man met haar wilde delen en niet had kunnen bevroeden dat deze zou inslaan als een psychische bom.

Karina Sukarno belde uit Boston - waar zij studeert - met de vraag: ‘Can I ask you a favour? I must write a paper about an event which recently happened in my country. Will you write it for me?’ Ik dacht: hemeltje ik ben bezig, maar vroeg: ‘What event, the coup of 1965?’ Dat was prima. Het moesten twee pagina's worden en zij kon ook materiaal zenden. Karina heeft al aardig van haar moeder afgekeken hoe je anderen voor je karretje spant.

20 oktober 1988

Eduard kwam vanmorgen naar Amerbos, min of meer opgedoft, omdat hij naar een begrafenis van een steward van Transavia moest, die aan aids was overleden. Het was de tweede steward daar die aan deze ziekte overleden was.

Desi Bouterse en enkele metgezellen zijn in Sao Paolo, Brazilië tijdens het winkelen op sensationele wijze en bijzonder hardhandig gearresteerd en naar een politiebureau afgevoerd. Nadat zij zich hadden gelegitimeerd, werden zij op vrije voeten gesteld. Vicepresident Henck Arron heeft dit via de Surinaamse televisie meegedeeld. Niet bekend is waarom de aanhouding plaats vond.205

Brunswijk heeft weer toegeslagen. Ik belde Denise de Hart die vertelde dat een professor Thoden van Velzen, drie weken in Oost-Suriname was en dat Kensenhuys (die mij indertijd in Saint Laurent aanvloog) ervoor zorgde dat de professor Brunswijk niet te spreken kreeg. Men zou de Fransen ervan moeten overtuigen dat Kensenhuys Guyana moet verlaten. Maar goed, de werkelijke opdrachtgevers van de guerrilla's zitten in Den Haag en die willen het vuurtje blijkbaar nog verder opstoken. Mies Bouman heeft Marco Bakker in de hoofdrol. Altijd weer dezelfde mensen op het podium. Niemand zegt het is genoeg geweest, nu eens iemand anders. Amerikaanse ziekte.

21 oktober 1988

De dames Karolien Bais en Camelea Buys hebben een pagina in Vrij Nederland geschreven over twintig jaar Club van Rome.206 Ze hebben hun best gedaan, maar hoe anders zou ik dit geschreven hebben.

The Economist wordt door velen gezien als het blad bij uitstek dat niets verkeerd kan doen. Volgens Vrij Nederland zouden ze eens hebben geschreven: ‘De Club van Rome wil uitbreiden tot honderd leden, zullen er op deze planeet honderd mensen te vinden zijn die zo stom zijn?’ Een artikel in The Economist begint deze week met de zin: ‘To wishful thinkers, South-Africa suddenly seems to be changing,’ alsof dat uit de duim zou zijn gezogen.207 Maar dat is exact wat mijn indruk wel degelijk is dat P.W. Botha en de zijnen op een aantal fronten tegelijk naar wegen en middelen zoeken om de situatie, ook ten aanzien van andere Afrikaanse staten, met enige snelheid te verbeteren. Botha reisde naar Mobutu, wat natuurlijk een

Amerikaanse quisling is, maar zelfs vanuit de Centraal Afrikaanse Republiek kwam instemming met dit bezoek. Malawi en president Banda hebben nooit de diplomatieke betrekkingen met Pretoria verbroken. Botha bezocht president Joaquim Chissano in Mozambique en zegde economische hulp toe.

The Economist is van mening dat ‘no revolution is about to sweep South-Africa.’ Het toont aan hoe gebrekkig de waarnemingen vanuit Londen zijn over wat er in Zuid-Afrika werkelijk aan de gang is, namelijk het voorspel tot een waarachtige ommekeer. Wie zijn ogen en oren de kost geeft, weet dat dit zo is. Het blad waarschuwt dat er in het jaar 2050 in Zuid-Afrika veertien zwarten tegen een blanke zullen wonen.

Ik bezocht Wim Meiners van De Gooi- en Eemlander. Mijn artikel in Trouw was opgemerkt. Hij wilde wel een eigen reportage hebben, die hij met een boekenbon zou kunnen vergoeden (1.500 woorden).

Ik bracht een bezoek aan Christine Reijnders, (62) die tien jaar geleden huwde met een gepensioneerde diplomaat, Hans Roessingh (77) een gemoedelijke kletsmajoor. Zij is vrijwel haar hele leven verpleegster geweest en had ook Inez Röell gekend, eerst op de Grotelindeschool in Hilversum en later in Lausanne. Ook de vader van Inez had zij uitstekend gekend, die zij ‘een schat’ vond. Ze wisten te vertellen dat mevrouw Röell onlangs negentig was geworden en nog altijd met haar zoon Charles (de tweelingbroer van Inez) samenwoont. Charles vertelt dat hij in Indië een kogel opliep die nog in zijn lijf zit, maar die hij dus in werkelijkheid van zijn zwager François Gonet in Lausanne opliep. Charles en ik probeerden in 1950 samen Inez mee naar Nederland terug te nemen, François Gonet rook tijdig lont en vuurde kogels op Charles af.208 Ik zat op het Baarns Lyceum toen ik op Stineke Reijnders stieken verliefd was. Ze ziet er eigenlijk nog hetzelfde uit. Zij heeft oudambassadeur J.H. van Roijen verzorgd nadat hij een beroerte kreeg en is nu bezig met de verpleging van oud-ambassadeur Van Heemstra, die mij in 1964 in Mexico aan koningin Juliana voorstelde. De Roessinghs wonen in het tuinhuisje dat vroeger bij de buitenplaats van de gravin Van Bylandt aan de Wassenaarseweg behoorde. Christine vond dat we nog eens met een auto door Bosch en Duin en Baarn moesten rijden om oude plekjes te bezoeken.

Vervolgens ontmoette ik de Van Ketwichs. Hans vertelde dat hem bij het Algemeen Dagblad was verteld dat vooral jongere

journalisten met enige verwondering mijn artikel in Trouw hadden gelezen en dat deze journalisten de conclusie hadden getrokken dat de berichtgeving over Zuid-Afrika dus toch niet klopte. Ik benadrukte dat het weer hetzelfde liedje was en dat de media evenmin ten naaste bij vertelden wat er werkelijk speelde in de vs de ussr, Indonesië, Suriname, of waar ik ook maar zelf mijn licht was gaan opsteken.

22 oktober 1988

Wim Verkade belde dat zijn buurman S.O. Kuneman, eens de privésecretaris van Albert Plesman en mij uitstekend bekend, was overleden.

Sergei Chroetsjov, zoon van een beroemde vader, heeft dagboeken bewerkt voor een serie artikelen in Ogonok. Hij beschrijft hoe Nikita Chroetsjov, die in 1964 op vakantie in de Krim was, samen met president Anastas Mikoyan, die niet ver van hem vandaan in Pitsunda was, door de partij-ideoloog Mikhail Suslov werd opgebeld, of de heren terug naar Moskou wilden komen om een spoedvergadering over landbouwproblemen bij te wonen. Sergei beschrijft hoe zijn vader en Mikoyan achter in het vliegtuig zaten te praten over wat hen boven het hoofd zou hangen. Het toestel taxiede naar de ontvangsthal voor de regering op het vliegveld Vnukovo-2, de motoren gingen uit en de stilte greep om zich heen. Er was niemand. In de wijde omgeving was alles leeg. Tot in de verte twee heren opdoemden. In het vliegtuig was niet te zien wie het waren. Dat was geen goed teken. Normaal werden leden van het Centraal Comité door grote groepen opgewacht. Nu was er niemand. Na enige tijd kwamen de duistere figuren het vliegtuig binnen. Het waren het hoofd van de kgb Vladimir Semichastny, en Vladimir Chekalov, ook een hooggeplaatste kgb-er. Dit zei genoeg. Semichastny boog voorover en fluisterde in Chroetsjovs oor: ‘Iedereen is in het Kremlin verzameld en men wacht op u.’ Chroetsjovs lot was bezegeld.209 Later schreef Chroetsjov het boek, Khrushchev Remembers, dat naar het Westen werd gesmokkeld en door Strobe Talbott, die dagen Rhodes Scholar in Engeland, werd vertaald en door de journalist Edward Crankshaw verder bewerkt.

Het schijnt dat Ernst van Eeghen weer eens een Berkenrode Conferentie heeft belegd, waar Wim van Eekelen in nrc Handelsblad verslag van doet. Ditmaal vloog het gezelschap, ‘zeven vogels van verschillende pluimage’, naar Moskou. Aldaar werd

de Conferentie voorgezeten door Eugeni Silin, van het Sovjetcomité voor Veiligheid en Samenwerking. Zie het voor me. Van Eeghen die uitpakt en doet of hij het allemaal in zijn eentje organiseerde, terwijl hij nooit ofte nimmer aan de bak zou zijn gekomen op dit niveau in Moskou zonder dat ik hem bij Arbatov en Siline had binnengebracht. Maar zoals het steeds is gegaan, eenmaal over de drempel bij de heren waar hij wilde komen, kende hij me niet meer.

De Surinamer August belt op dat Henck Arron in het parlement heeft gezegd dat Desi Bouterse in Brazilië zwaar mishandeld is. Wie hebben daar achter gezeten? Uiteindelijk Den Haag?

Fred van Brakel, Kees Lunshof en John Jansen van Galen mogen premier Lubbers interviewen, die handig een monoloog houdt en maar doorkletst en verder eigenlijk geen antwoorden geeft. Toch krijg ik ondanks diens geplande rookgordijn een positieve indruk van de man. Hij lijkt te weten waar hij over spreekt. Wat me aan ambassadeur Alexander Romanov doet denken, die al tien jaar geleden toen Lubbers nog op Economische Zaken zat zei dat deze Nederlandse minister in de ogen van Moskou ‘a rare bird’ was. Maar ze waren daar ook weinig positieve reacties van Westerse ministers gewend.

Jan Jacob Dólleman belde uit het Victoria Hotel, waar hij na een voorstelling van Cats met zijn vriendin Hannah Zantis de Frymerson uit St. Odiëlenberg had gelogeerd. Ze kwamen later samen langs en vertrokken pas om 16:30 uur. Ze waren erg open over hun verhouding. Het is een feit dat Hanna er als 55 uitziet maar 67 jaar is, tweemaal zo oud als Jan Jacob. Toch gaf ik haar volmondig gelijk dat ze exact doet wat ze voelt en wil, en zich van de hele zogenaamde ‘beau monde’ die over hun relatie roddelt geen zier moet aantrekken. Doet ze ook niet. Het schijnt dat vooral haar kinderen uit een eerder huwelijk met een bankier Van Lanschot weinig op hebben met de liefdesaffaire tussen hun moeder en Jan Jacob.

Ronald Gase bracht eindelijk de video mee van het gesprek tussen Beatrix en Hella Haasse. Ik vond de interviewster niet sterk. Beatrix wel, die kwam heel bijzonder over. Wat zou mejuffrouw Buringh Boekhoudt deze video graag hebben gezien. Ik begrijp nu veel beter wat Beatrix probeert te doen en uit te voeren. Zij is natuurlijk wel een lastige perfectioniste en overdrijft het allemaal voortdurend en dit bevestigen Claus en de kinderen. Anderzijds kan je bewondering hebben voor de wijze waarop zij deze baan zo goed mogelijk probeert uit te voeren.

Kees Colson belde me dat hij tegen Ton Verlind heeft gezegd dat hij erbij was toen Willebrord Frequin mij toezegde dat ik mijn tweede honorarium zou krijgen: ‘Al moet ik het je uit mijn eigen zak betalen.’ Kees vervolgde: ‘Ik begrijp niet dat je niet met een advocaat en een deurwaarder meteen naar de kro bent gestapt, want het is al een jaar geleden dat ze je hadden moeten betalen.’

24 oktober 1988

The New York Times meldt dat P.W. Botha een bittere en persoonlijke aanval lanceerde tegen Mangosuthu Buthelezi van de Zoeloes. Botha heeft gezegd dat Buthelezi had bijgedragen tot het geweld onder zwarten in Natal door zich te verzetten tegen de voorzieningen die Pretoria in de grondwet had getroffen om ‘seperate legislatures for South Africans of mixed race or for South Africans of Asian descent’ op te zetten, zonder ook voorzieningen te treffen voor de zwarte meerderheid in het land. Een woedende Botha beschuldigde Buthelezi ervan nu te ver te zijn gegaan: ‘He cannot have his cake and eat it.’ Buthelezi antwoordde diep verontwaardigd, en zei dat de staatspresident zich aan ‘personality assassination’ had bezondigd.210 Hij zei verder:

In a lengthy, emotional speech, delivered today before a session of his legislative assembly in KwaZulu, Chief Buthelezi said:
‘Is the state President so fighting for his political life that what I as a black leader say stings him into these irrational and emotional reactions?’
‘The truth is of course that the state President is stomping his foot in irritation because I have not been obligingly docile and obedient in doing what he wanted me to do as he makes political blunder after political blunder.’
‘It is so tragic that he cannot tolerate a black man expressing mass opinion about the South African situation,’ Chief Buthelezi said.

Ik kreeg een curieuze briefkaart uit Zuid-Frankrijk, een collage van schapen, met op de achterkant: ‘HEE Domoor! Ik heb weer eens een stukje voor je geschreven, Henk.’ Ik weet niet wat Hofland bedoelt.

De journalistiek van nrc Handelsblad heeft een nieuw dieptepunt bereikt. Jan Rap en z'n maat schrijven maar over onderwerpen waar ze weinig of in het geheel niet in thuis zijn. Lolke van der Heide meldt dat Sukarno de aanstichter zou zijn geweest van de coup in Djakarta van 1965, althans zo schrijft een voormalige officier van de Indonesische geheime dienst en nu redacteur van de Indonesische tegenhanger van het blad Margriet. De man heet Sugiarso Surojo en zegt dat Bung Karno een ‘crypto communist’ was en een ‘samenzweerder’, nauw betrokken bij de coup van 1965. Dit zou dus betekenen dat Sukarno betrokken zou zijn geweest bij een staatsgreep om zichzelf omver te werpen. Hij was volgens de schrijver sinds de jaren twintig al marxist en daarom was zijn verraad ten aanzien van Indonesië groot. Het is waar dat Bung Karno Marx als een belangrijke schrijver beschouwde en diens ideeën niet a priori afwees. Toen ik in 1966 nog mijn laatste gesprekken met Bung Karno en Mohammed Hatta in Djakarta voerde, onderstreepte de in Rotterdam opgeleide econoom Hatta dat Bung Karno ten onrechte als marxist werd afgeschilderd. Het nota nemen van de ideeën die Marx in zijn werk had ontvouwd, betekende volgens Hatta immers niet dat men dan meteen een marxist was. Maar een loslopende journalist van nrc Handelsblad komt dan reeds twintig jaar later met een verhaal dat kant noch wal raakt, wat vervolgens als zoete koek aan de lezers wordt voorgeschoteld, die verder van toeten noch blazen weten. En de boer hij ploegde voort. Zo werkt geschiedvervalsing.211

Lolke schreef verder dat er signalen uit Djakarta kwamen dat Suharto een opvolger zocht. Er zou in de hoogste kringen een machtstrijd aan de gang zijn.212

Eigenlijk heb ik met Nederlanders - als kudde - geen gevoel van verbondenheid meer. Ik ben ook sinds 1958 bijna steeds weg geweest, het meest in de vs. Ook de kudde zelf is voortdurend minder als Hollands te herkennen. Het lijkt steeds meer een zooitje en mengelmoes die niet meer te duiden is en waarbij een scala van rassen en vermengingen van rassen de zaak een ander aanzien geven. Er is dermate gerotzooid dat Amsterdam ‘overal’ kan zijn, gat als het is. Vooral de ‘linkse progressieven’ met hun vage denkbeelden over een multiculturele samenleving hebben voor de bende die het nu is gezorgd. Haal maar binnen met je knecht. Ook zoals men zich tegenwoordig toetakelt, geeft aan hoe de waanzin zich voortzet. Ik zie steeds meer op tegen tripjes vanuit Noord naar het Amsterdamse get-

to. Ik ben er net zo lief niet. Amsterdam is onherkenbaar geworden.

Ik heb voor het eerst in twee jaar Eduard in zijn studio aan de Westerkade in de Jordaan bezocht, een gezellige plek. Hij haalde later een rijsttafel en bracht me vanwege de plensregen met zijn auto terug naar Noord.

Bij thuiskomst belde Cecile van Lennep. Zij wilde weten hoe het onderzoek bij dokter Delprat naar nierstenen was verlopen. Er lag een voor mij onthutsende brief van generaal De Villefort du Toit uit Pretoria te wachten. Hij adviseerde me om voorlopig uit mijn hoofd te zetten dat ik in Zuid-Afrika actief zou kunnen blijven en dus geen plannen meer te maken. Ik was hier buitengewoon ontdaan over. Je weet nooit wat er in het geniep achter je rug om eigenlijk speelt.

Ik sprak met Ed over de brief van Du Toit. Hij adviseerde me het door broer Theo te laten afhandelen. Christine Ketwich adviseerde me juist dat niet te doen. En ik moest ook aan mam denken, die eens gezegd had absoluut niet onder bewind van Theo te willen komen. Ook broer Hendrik adviseerde tegen. Bovendien was het Theo die me destijds adviseerde mijn aandelen acf in te wisselen tegen goud. Dat was het begin van het einde van mijn financiële positie.

Ik belde laat nog naar Theo Cranendonk om te zeggen dat Mungra weer terug is. Hij wist het al en had Mungra al een telegram gestuurd. Hij heeft zijn contacten blijbaar goed opgebouwd. Hij beloofde me opnieuw dat ik snel meer van hem zou horen. Dat hoop ik maar, want van Keijer hoor ik niets. Al sinds augustus is het stil. Die man moet toch echt in de war zijn.

25 oktober 1988

Ik ga eerst Du Toit, Christo en Quint een memo schrijven over mijn contacten in de Sovjet Unie sinds 1971.

Op de Willemspoort liepen me twee jonge kerels tegemoet. Eén zei: ‘Zo flikker!’ en keek daarbij zo vals mogelijk. Dat gebeurt me eigenlijk nooit. Maar de gekte en agressie worden langzaam erger. Een uitbarsting kan niet uitblijven.

Gisteren zei ik tegen Eduard dat ik van mening was dat de mensen steeds gekker werden. ‘Nee, dat komt omdat jij ouder wordt,’ antwoordde hij onomwonden. Ik heb er over nagedacht. Misschien.

26 oktober 1988

Ik zag op televisie hoe premier Lubbers aan de vooravond van zijn reis met Hans van den Broek naar Suharto zich als een slu-

we handelsreiziger uit het Indonesische dilemma trachtte te redden met onwaar en draaierig geklets. Ik wilde eerst uit woede een telegram zenden maar zond uiteindelijk een brief.213

Vandaag is het symposium ‘Sovjet Unie zakelijk in zicht’ in Eindhoven. Eigenlijk aarzel ik al een leven lang tot op het laatste moment of ik wel zal gaan. Maar mijn vriend Leendert Florusse is een van de organisatoren. Ook zal oud-ambassadeur Victor Beletski er zijn. Toch zou ik het liefste achter mijn schrijftafel blijven. Maar soms moet men zijn cocon ook eens verlaten. Ik ga dus.

Harold Schonberg schrijft dat Vladimir Horowitz nu hij ouder wordt een schitterende opname heeft gemaakt van het Concerto no. 20 van Mozart. Eerder speelde hij veel meer Rachmaninov, Tsjaikovski, Brahms en Beethoven maar nu vertolkt Horowitz Mozart op een geheel eigen wijze ‘with many inflections that will be considered ‘romantic”, aldus Schonberg.214 Op de foto bij het artikel zit Horowitz achter zijn vleugel onder de portretten van zijn vriend Rachmaninov en schoonvader Arturo Toscanini. Wat een leven! Was ik maar bij de muziek gebleven, in plaats van Henk Hofland te volgen naar het Algemeen Handelsblad. Ik weet eigenlijk niet of mam dat ook niet liever zou hebben gezien. Zij heeft wel dikwijls gesuggereerd dat ik altijd met de cello mijn brood had kunnen verdienen. Daarom dwong ze me indertijd op mijn vijfde jaar een uur per dag tot cello-lessen en dit zeer tegen mijn zin. Maar als ze me alleen piano had laten studeren, waar ze me sinds mijn vierde ook les ingaf, zou er wellicht een totaal ander leven tot stand zijn gebracht.

27 oktober 1988

Ik heb de wordprocessor die ik van Apple Computers cadeau kreeg, aan een mijnheer uit Sassenheim verkocht (voor 1.700 gulden), want wat moet ik ermee?

Nederland heeft in de vn voor het eerst tegen de Amerikaanse steun voor de Contra's gestemd, het misdadige huurlingenlegertje georganiseerd door de cia dat tegen Nicaragua in het veld wordt gebracht. Ik vind dit bijzonder. Met overweldigende meerderheid stemden 89 landen tegen, Amerika en Israël voor en er waren 48 schijtlaarzen (onthoudingen). De voorstemmers zijn het dus eens met de uitspraak van het Internationale Hof tegen de vs, dat oordeelde dat men vanuit de vs misdadig bezig is tegen Nicaragua.215

Wim Hazeu heb ik in bedekte termen geschreven wat een schoft ik hem eigenlijk vind.216

Twee Sovjetijsbrekers hebben geholpen om twee walvissen te redden die door gigantische ijsmassa's van open zee waren afgesneden. Er worden honderden, wie weet duizenden walvissen per jaar afgeslacht omdat ze geld opbrengen en hier werd anderhalf miljoen uit gegeven om twee dieren van een zekere dood te redden.

Dokter Delprat - sedert de jaren vijftig mijn bevriende huisarts - meldt dat laboratoriumonderzoek heeft aangetoond dat ik met een infectie van de urinewegen zit opgescheept. Hij zei niet verbaasd te zijn als het later weer zou terugkeren.

28 oktober 1988

Han Hansen bericht in de Volkskrant vanmorgen dat Desi Bouterse ‘elke medewerking’ aan vredesonderhandelingen met het Junglecommando weigert. De prestigieuze Hansen heeft weer eens de klok horen luiden. Wanneer ik niet zelf enkele maanden samen met Bouterse persoonlijk bezig zou zijn geweest om na te gaan of er met Brunswijk en de zijnen te rijsttafelen zou zijn, had ik misschien dezelfde onzin vanuit Den Haag - als Hansen - geschreven. De Volkskrant weet verder te vertellen dat Desi een dozijn jachtbommenwerpers zou hebben gekocht - geloof er niets van - ‘en evenveel lichte pantserwagens’. Dit laatste zou wel eens waar kunnen zijn. Het wordt voorgesteld dat het comité van bisschop Zichem is vastgelopen omdat Bouterse zich krachtig is gaan bewapenen. Hoeveel jaren heeft Hansen al ‘informatie’ die hij van inlichtingendiensten of de overheid ontving klakkeloos wereldkundig gemaakt? Lex Poslavsky las mijn ontwerpartikel ‘Aanzien van Zuid-Afrika verandert’ en schreef: ‘Met bewondering je stuk gelezen, redelijk, zeer goed geïnformeerd en van een perfecte vormgeving. Helaas zijn stukken van dit niveau heel zeldzaam.’217 Het doet me goed omdat hij het zegt.

Jan Cremer exposeert in Oostende.

Eindelijk heeft Zuid-Afrika met de moed der wanhoop voor elkaar dat er, zij het nog gescheiden, verkiezingen werden georganiseerd voor Zuid-Afrikanen van iedere huidskleur - een eerste stap in de juiste richting - en in de vn in New York wist men niets beter te doen dan een resolutie met 146 tegen nul stemmen te laten passeren, waarbij Pretoria voor de zoveelste maal veroordeeld wordt. De Nationale Partij slaagde er juist in

de Conservatieve Partij van zich af te houden, wat een absolute voorwaarde is, willen de beiden Botha's er in slagen geleidelijk aan nieuwe wegen te bewandelen voor hun geliefde Zuid-Afrika.218

Boeiend gesprek van Fred Backus met de dichter Joseph Brodsky, een Rus die in de vs woont. Hij beschrijft zijn leven als een oefening in absurditeit en zijn karakter ‘als iemand die geen principes heeft, alleen zenuwen.’ Van zo'n uitspraak kijk ik op. Dat kan hij nauwelijks menen. ‘Ik zou niemand mijn leven toewensen,’ zegt hij. Dat kan dus ook niet. Hij denkt dat er nauwelijks in een leven sprake is van persoonlijke groei, ook onzin. Het uitermate selectieve geheugen van de mens is een substituut voor de staart, die we in het gelukkige proces van de evolutie hebben verloren. Selectief, ja. Substituut voor de staart, aardig gevonden, maar onzin.

Brodsky heeft ook enkele veroordelingen in de ussr achter de rug, waaronder vijf jaar dwangarbeid in Archangelsk. ‘Het probleem met Rusland is veel ernstiger dan men doorgaans denkt,’ zegt hij. ‘Zeventig jaar socialistisch systeem heeft een niet meer te herstellen schade toegebracht aan de menselijke soort als zodanig. In Rusland (hij zal ussr bedoelen) is iedereen tewerkgesteld in één grote fabriek onder het management van de politieke top.’ Er zou dus niet alleen een economische stagnatie teweeg zijn gebracht maar een totale (dus psychische) stagnatie. Wat dan volgt is waar: ‘Het socialistische systeem heeft alles verzwakt: de wil van de mensen, hun vaardigheden, hun vermogen om nog iets te kunnen ondernemen. Nergens is het gevoel van de futiliteit van het bestaan zo groot als in Rusland. Het beste dat de mensen nog kunnen doen is praten, zich laten verlaten tot orale uitbarstingen, of vervallen in cynisme.’ Brodsky zegt dat de Sovjet Unie bezig is met het op orde brengen van eigen zaken maar: ‘Ik ben geen profeet, maar ik weet zo goed als zeker dat Rusland straks weer een grote bedreiging wordt.’ Dat zou wel eens waar kunnen zijn, en dan komen de machtsverhoudingen tussen Oost en West - als evenwicht - weer terug?219

Westerse schrijvers en journalisten doen niets liever dan de pessimistische visie en vernietigende oordelen van weggelopen Russen optekenen, waarbij volledig wegvalt dat er ook positieve kanten aan het Sovjetregime tot Michail Gorbatsjov zaten. Voor mij hebben Marx en Lenin zich ingespannen om aan te geven hoe men een socialistisch regime in elkaar zou kunnen

timmeren om een eerlijker verdeling van de beschikbare middelen voor alle mensen tot stand te brengen. Dat is voor een groot deel mislukt, omdat toen Das Kapital werd geschreven (eerste deel in 1867) de geesteswetenschappen met Sigmund Freud nog van de grond moesten komen. In 1867 wist men van de neurofysiologie van het brein absoluut nog niets. Brainwashing is een kunst die in de kinderschoenen staat. Hoe lang spreek ik over hoe een verbetering tot stand zou kunnen worden gebracht al niet met Delgado.

29 oktober 1988

Ik heb de hele dag rustig geschreven, nam saaie hordes en bereikte juli 1964.

Carel Enkelaar belde dat een film over mijn bemoeienissen met de jfk-affaire - met het materiaal dat bij de nos op de plank ligt - ‘te mager’ was en prompt sprak hij over andere zaken. Al die jaren heeft hij me voorgehouden ooit die film te willen maken. We barsten van het gefilmde materiaal, waar lange lijsten van zijn aangelegd. Dus is het ontwijkend geklets. Niemand wil het financieren, dat is de werkelijke reden.

De oprichter van het coc, Niek Engelschman, alias Bob Angelo, een aantal jaren vriend van Alex van Maarseveen, is overleden. Hij is 75 jaar geworden.

Vanavond zal het dan eindelijk gebeuren, Volodja Feltsman speelt het derde pianoconcert van Tsjaikovski met het Concertgebouworkest onder leiding van dirigent Mariss Jansons (nooit van gehoord). Ik heb alle bezittingen en antieke tekeningen van Feltsman die ik hier nog had, ingepakt en zal ze hem teruggeven. Ik had gevraagd of ze me wilden opbellen, opdat ik ze een etentje kon aanbieden bij aankomst, maar hoorde niets. Ik ging naar de solistenkamer en heb de hele bups overgedragen.

De stoelen in de zaal zijn nog altijd dezelfde tien op een rij, beweegt iemand op nummer negen, geniet iedereen mee. Goedkoop, goedkoop, goedkoop. Achter me zat een oude heer met de benen over elkaar en hij trapte permanent tegen de leuning van mijn stoel. Ik vroeg op straffe toon voor Volodja begon te spelen of hij ermee op wilde houden. ‘Ik zal het proberen,’ was het antwoord.

‘Nee,’ zei ik, ‘je moet het gewoon laten.’

Volodja oogstte een staande ovatie. Hij speelde meer dan prachtig. Hij luistert ook voortdurend naar het orkest. Hij toont een zekere arrogantie op het podium, maar terecht: hij kan wat. Soms was het orkest te overstemmend en te luid. Ik

dacht aan Eduardus Halim, die dit niveau ook zal bereiken. Ook dacht ik terug aan hun keuken in Moskou waar we zo dikwijls samen droomden van de tijd dat hij eens vrij in het Westen zou kunnen optreden. Nu was het dan zo ver. Dat lijkt nu allemaal een verre nachtmerrie.220

30 oktober 1988

Ik sliep als een roos en ging al vroeg de polders in. Heerlijk. Het artikel over Zuid-Afrika voor De Gooi- en Eemlander is gereed. Het kostte even tijd, maar goed. Eigenlijk verdienen ze het niet in Pretoria dat ik me voor hen uitsloof. Dan maar voor Du Toit, Nöffke en de vele zwarten die ik leerde kennen en mijn vrienden werden. Hans van Ketwich Verschuur belde en zei het oprechte voornemen te hebben met Roy Sherwood op de Zuid-Afrikaanse ambassade te zullen gaan praten, nu die man mij dus ook een zwart kruis geeft, zoals generaal Du Toit waarschuwde. Christine ondersteunt de actie ten volle zei hij. The New York Times publiceerde een gesprek met de naaste medewerker van Gorbatsjov, Aleksandr Jakovlev, voormalig ambassadeur in Canada alwaar hij moet zijn omgeturnd. Hij zegt al in een vroeg stadium tot de conclusie te zijn gekomen dat er van de wereld niets terecht kan komen wanneer er geen ‘genuine agreement’ tussen de vs en ussr wordt bereikt. Alsof er geen India, China en Japan bestaan. Hij begrijpt verder niet waarom de Verenigde Staten het (ideale) voorbeeld voor de rest van de wereld zouden moeten zijn. Dat is een onderkenning die ik ten volle deel. Het is nog veel erger, want wanneer de wereld de vs verder blijft na-apen dan men al doet, gaan we onherroepelijk ten onder.221

Ronald Reagan heeft opdracht gegeven de in aanbouw zijnde ambassade van de vs in Moskou toch maar met de grond gelijk te maken, ook al werd reeds 22 miljoen dollar uitgegeven aan deze constructie. Men heeft ontdekt dat de Sovjetbouwvakkers al zoveel afluisterapparatuur in de muren hadden aangebracht, dat om het zekere voor het onzekere te nemen de hele zaak tegen de vlakte gaat.

31 oktober 1988

Hans Heg komt helemaal aan het einde van zijn recensie tot de ontdekking dat hij door de grote indruk die dirigent Jansons op hem maakte, hij bijna het eerste optreden in Nederland van

pianist Vladimir Feltsman had vergeten, die vorig jaar naar Amerika emigreerde. Hij schrijft wel dat Volodja ‘een kolossale allure had’ en ‘technisch superieur, sensibel en met zoveel intens, en gezond sentiment speelde.’ Ik schreef de brave Heg: ‘Ik ken je nu al zoveel jaar (ook uit Thermos) en draag je een warm gevoel toe, maar wat ben je toch een ongelooflijke sukkel.’

Volgens een artikel in Weekkrant Suriname heeft Denise de Hart gezegd dat er nu toch weer een voorzichtige stap in de richting van het vredesproces is gezet. Brunswijk eist dat het leger eerst uit Oost-Suriname moet worden teruggetrokken, voor hij de wapens wil neerleggen. Dit is dus een absurde eis.222

1 november 1988

In Indonesië is alles in gereedheid gebracht voor het officiële bezoek van Lubbers en Van den Broek aan de smeerlap Suharto. Ze zullen - als bijzonderheid - ook tegenstanders van het regime ontmoeten. Toch wil men alles in het werk stellen om irritaties te vermijden, volgens een kop in de Volkskrant. Opland tekende een passende plaat.



illustratie

De eerste dag van het bezoek is reeds prima verlopen met een door Suharto aangeboden staatsbanket, waarbij een Indonesische orkest Daar bij die molen speelde, dat door alle aanwezigen enthousiast werd meegezongen. Wat moeten de Indonesiërs in godsnaam van hun gasten hebben gedacht, ook al schrijft de Volkskrant dat Indonesische ministers uit volle borst meezongen? Ik weet wat men aan gene zijde over onze Volendamse klompencultuur werkelijk en terecht denkt, omdat ze worden afgewogen tegen de dansen van de prinsessen in de kraton van Djokjakarta.223

Er zijn weer eens 300 Palestijnen omgekomen, waaronder veel kinderen en ook tien Israëliërs. Israël toont een nazimentaliteit en gedraagt zich jegens de Arabieren als Hitler in de Sovjet-Unie, waarbij de levens van de autochtone bevolking natuurlijk niet zijn te vergelijken met die van Israëliërs.

Dokter T.J. Schlatmann is een aardige man. Hij constateerde

een bijbalinfectie. Ik heb mijn reis naar Jonathan Raymond en Bill en Marjorie Kellogg in de vs per telegram moeten afzeggen.

Schlatmann zei dat de infectie niets met mogelijke aids te maken had en dat dit dikwijls voorkwam na een urineleiderinfectie. Ik mag niet fietsen en moet op mijn temperatuur letten.

Volgens The New York Times is er vanuit West-Europa een wedloop op Moskou aan de gang om zaken te doen. Indien dit in de jaren zeventig mogelijk was geweest, zou er nooit een Gorbatsjov aan de bak zijn gekomen. Helmut Kohl arriveerde in het Kremlin met een delegatie van vijftig zakenlieden, die 1,6 miljard dollar aan kredieten meebrachten. Gorbatsjov had eigenlijk negen miljard in de wacht willen slepen.224 nrc Handelsblad meldde dat ook de Rabobank een krediet van een half miljard gulden heeft aangeboden aan Moskou. Ze zijn gek, want ze zien er nooit een cent van terug.

2 november 1988

Eindelijk heb ik rechtstreeks naar de minister van Financiën in Suriname, S. Mungra geschreven en hem duidelijk gemaakt het openstaande bedrag van 70.000 gulden nu eindelijk te willen ontvangen.225 Theo en ik hebben eens samen met hem in Torarica geluncht, dus wie weet wil de man helpen, al vertrouw ik iedereen in Suriname die Mungra heet even ver als het puntje van mijn neus. Ik schreef ook Desi Bouterse.226

Zeventig procent van de Nederlandse waterleidingbedrijven hebben winputten die ernstig zijn verontreinigd. Bij niet minder dan 26 van 41 onderzochte bedrijven constateerde men dat het water vervuild was met bestrijdingsmiddelen, namelijk 0,1 microgram per liter water.227 Kan je nagaan hoe dit in het jaar 2088 zal zijn.

‘Racist, sexist and anti-semitic incidents on and near college campuses from Darmouth to Wisconsin and to Stanford this fall have provoked worries by education and civil rights leaders that such acts are on the increase,’ meldde Lee Daniels in The New York Times.228 De meeste incidenten waren gericht tegen zwarte studenten en zwarte leden van het onderwijzend personeel. Op Yale, waar ik eens studeerde, werden swastika's en leuzen als ‘white power’ op de muren van het Afro-American

Cultural Center gekalkt. Hetzelfde gebeurde op het Holocaust Memorial dicht bij Yale. Hoe kan ik hier anders op reageren dan met te zeggen: waarom dan een grote bek hebben over Zuid-Afrika?

André Previn spreekt op televisie met de cellist Yo-Yo Ma, een sympathiek mens. Hij bespeelt een Stradivarius die een miljoen dollar waard is. De cellist vertelde dat wanneer een instrument niet zoals het behoort wordt bespeeld, dus wanneer bepaalde houtvezels onaangeroerd blijven, het instrument uit balans raakt. Waarom zie je zoiets op de bbc en niet hier?

Cecile van Lennep belde me om te zeggen dat zij er zeker van was dat Buitenlandse Zaken me tegenwerkte en ervoor zorgde dat ik niet naar Johannesburg zal kunnen teruggaan om mijn werk daar voort te zetten. Ik vind dit griezelig omdat zij met haar vele contacten in de diplomatieke dienst of bij het hof, uitstekend geïnformeerd is. Zij vertelde dat Hans van Ketwich Verschuur eveneens in Den Haag werd uitgelachen vanwege wat wordt genoemd zijn pro-Pretoria houding. Het gaat dus niet om pro-Zuid-Afrika, het gaat om wat waar is en onwaar, zo eenvoudig is het. Ik vertelde haar oud-minister Luns vergeefs te hebben benaderd. Zij deelde mijn gevoel van hopeloosheid om er wat tegen te kunnen doen. Als ook de steun van generaal Du Toit in Pretoria wegvalt, is het uitzichtloos.

Het ‘spel’ om Zuid-Afrika heen, teneinde dit land en het blanke regime verder in de soep te helpen - waar Den Haag maar al te graag aan meedoet, - heeft ook een krachtige economische component. Pretoria levert bijvoorbeeld elf procent van de uranium bestemd voor Japanse energiecentrales. Onder druk vooral van Washington - en de eigen Japanse regering die graag ‘luistert’ naar het Witte Huis - zal Tokio geen uranium meer uit Zuid-Afrika betrekken ‘want je doet geen zaken met apartheidaanhangers!’229 Intussen meldde The New York Times dat in Alton, Illinois binnen een jaar een zwarte kerk tot de grond toe door blanke brandstichters was afgebrand. Dit lees je dan op een andere pagina in dezelfde krant.

Vicepresident George Bush, die volgens de Republikeinse planners Ronald Reagan zal moeten opvolgen, wordt op de voorpagina van The New York Times geafficheerd als iemand die tegenwoordig ‘stress’ psychologisch beter kan verwerken dan twintig jaar geleden. Vroeger dacht hij bij spanningen dat ‘they eat me up’ of ‘they drive me to the wall’, maar dat heeft hij allemaal overwonnen vertelde de 64-jarige oud-cia-direc-

teur. ‘I disciplined myself not to worry about things you cannot do something about.’230 Hij vervolgde: ‘I cannot say I never get tense, but I can now take the pounding and not react the way I once did.’ Wat Bush hier eigenlijk vertelt, is dat hij zijn notoire driftbuien onder controle bracht en dus fit is om naar het Witte Huis te worden gezonden. Er wordt niet verteld hoe hij dit zou hebben bereikt, met of zonder hulp van professionele begeleiding. Dit bericht is een misselijk stukje verkiezingspropaganda via The New York Times nota bene.

John Mavuso bericht dat hij er nog niet in slaagde bij zwarte miljonairs fondsen te werven voor een film, zoals Du Toit had voorgesteld en gehoopt.

Carel Enkelaar zendt me een op de computer uitgewerkt verhaal over onze bemoeienissen met de jfk-affaire. Typisch Carel om zich bij voorbaat in te dekken inzake zijn associatie met de controversiële Willem Oltmans met zinnetjes als: ‘(...) over wie ik nog nooit iets goeds had gehoord.’ Veel is eigenlijk overgeschreven van door mij verzameld materiaal, maar dat maakt me niet uit, als hij er blij van wordt.231

Vanavond belde Hans van Ketwich Verschuur en vertelde: ‘Ik heb over je gesproken en zal geen namen noemen maar er wordt uitgezocht wat er met jou aan de hand is.’ Hij had het druk want de zoon van zijn broer, de burgemeester van Wageningen, J.D. van Ketwich Verschuur was overleden.

3 november 1988



illustratie

Het lijkt me minder prettig gezelschap voor het echtpaar Lubbers om in Djakarta mee op de muren en straten te prijken. Zij beseffen kennelijk niet hoe de overgrote meerderheid van de bevolking van Indonesië tegen de Suharto's aankijkt. Het wordt ze waarschijnlijk ook niet duidelijk gemaakt. Lubbers toonde zich volgens de Volkskrant vanmorgen dan ook onder de indruk van de groei van de Indonesische economie en zei dat het land zich langzamerhand bij Taiwan, Zuid-Korea en Thailand kon voegen als Zuidoost-Aziatisch industrieland. Lijkt me sterk, zelfs zeer sterk, want waar baseren ze deze welvaart op? Ook Hans van den Broek liet zich volgens het ochtendblad ‘zeer positief’ over het Indonesië van mijnheer Suharto uit. Hij verklaarde dat al zou er een machtswisseling plaats hebben, zoals in sommige kringen wordt verwacht, ‘dan nog zal de in gang gezette economische ontwikkeling worden doorgezet.’ Nederland blijft Suharto met een kwart miljard per jaar steunen. Walgelijk.

Hans van Ketwich belde: ‘Ik kan je niet zeggen hoe ik het weet, er is met Zuid-Afrika over jou niets aan de hand. Je kunt een visum krijgen wanneer je maar wilt, dus ga het maar gauw halen.’ Ik kon het nauwelijks geloven, maar heb Christo Landman meteen geschreven. Eerst naar New York voor het bezoek van Gorbatsjov aldaar en dan opnieuw naar Peter. Ik geef Zuid-Afrika niet zomaar op.

André Haakmat schrijft op een halve pagina in Weekkrant Suriname dat de arrestatie van Bouterse in Sao Paulo verband hield met een poging van de Amerikaanse narcoticabrigade (dea) om Bouta te betrappen op cocaïnehandel. Omdat Janko als lijfwacht mee was - die bij de arrestatie van Etienne Boerenveen in Miami tijdig was ontsnapt - waren de rattenvangers van Washington op oorlogspad gegaan. Het plan mislukte. Het is bovendien zeer de vraag of Desi daarvoor inderdaad in Brazilië was.

Lubbers heeft in Djakarta een persconferentie gegeven, zittende onder de portretten van massamoordenaar Suharto en diens vrouw. Let op wat Lubbers onder meer zei: ‘Ik heb veel vertrouwen in de Indonesische economie maar dit betekent niet dat de iggi-hulp (de club van rijke landen onder voorzitterschap van Den Haag) zal worden verminderd. iggi is een groot succes. Ik heb van (minister) Radius Prawiro niet de geringste indruk gekregen, dat hij vindt dat de iggi-steun moet worden verminderd.’ Wat een stupide constatering. Natuurlijk vertelt Suharto hem deze indruk achter te laten bij Lubbers en Van den Broek, want uiteindelijk spekken Suharto, zijn familie en vrienden hun eigen zakken met Nederlandse guldentjes.

Lubbers had tijdens zijn vierdaagse staatsbezoek een soort ‘optimistische koorts’ in Indonesië geconstateerd, wat leidde tot een kop met die woorden in de Volkskrant. Hij begrijpt er dus niets van. Hoe komt het dat hij niet beter werd geïnformeerd? Ook op het gebied van de mensenrechten, aldus nrc Handelsblad werden Lubbers en Van den Broek niet veel wijzer. Suharto en minister Alatas van Buitenlandse Zaken waren wel bereid de bezwaren van Den Haag aan te horen, maar zien dit thema als een binnenlandse aangelegenheid en gingen er verder niet op in. Alatas verduidelijkte later in een televisiegesprek met Robert Kroon dat de beide militairen van Bung Karno's Tjakrabirawa-regiment waren doodgeschoten omdat een van hen generaal Yani vermoordde op 30 september 1965 en zijn collega een andere generaal. Suharto liet hen nog twintig jaar leven na hun veroordeling, wat hij misschien zelf zag als een extra verleende ‘gunst’. Ik telefoneerde hierover met oud-ambassadeur Sukrisno in Amstelveen, die zei dat indien de militair had bekend Yani te hebben vermoord, hij inderdaad de kogel verdiende. Yani was trouw aan Sukarno geweest, maar hij was ook bevriend met Verrips. Hoe kan dat dan? Verrips was anti-Sukarno.

Pak Sukrisno vertelde ook dat president Sukarno de latere bondgenoot van Suharto, minister Adam Malik, altijd al wantrouwde, zelfs in de tijd dat hij ambassadeur in Moskou was. Oud-ambassadeur Sudjarwo Tjondronegoro had Sukrisno indertijd in Wenen ontmoet en hem verzocht de Sovjetambassadeur in Boekarest - waar Sukrisno die dagen Indonesisch ambassadeur was - mee te delen dat Bung Karno wapenleveranties uit Moskou zou toejuichen. Ik vond het een vreemd verhaal, maar ik ken Sukrisno te goed om aan zijn woorden te twijfelen. Hij zuigt zoiets niet uit de duim. Zoals ik Indonesiërs aan de top voldoende ken om te weten dat men zich in Djakarta hogelijk moet hebben geamuseerd omtrent de onzin die Lubbers op zijn persconferentie debiteerde.232

J.J. Klaasesz, bestuurslid van de ptt is overleden. Hij heeft zich indertijd sterk ingezet voor Nijenrode en in dat verband heb ik hem gekend en wel eens gesproken. Hij werkte nauw samen met Albert Plesman en diens secretaris S.O. Kuneman.

Van Reijen kwam laat nog langs met zijn Ceylonse vriendje, die straks naar Djakarta vertrekt. Ik gaf hem deel 3 van mijn Memoires mee om op het kantoor van Penny Hedinah af te geven. Hugo zei dat de nieuwe generatie geen postzegels meer

spaart, en dat het slecht gaat met zijn handel. Hij blijft me altijd vragen stellen, waardoor ik hem wantrouw en hem geen antwoord meer geef. Zelfs niet wat Lurvink moest betalen.

4 november 1988

Thatcher wordt geleidelijk aan ook steeds gekker. Jaruzelski had min of meer gewaarschuwd en op zijn minst gehoopt, dat Thatcher zich niet met Poolse binnenlandse aangelegenheden zou bemoeien. Maar zij gedraagt zich alsof ze het recht, of zelfs de plicht, heeft van haar reis een pro-Solidariteit campagne te maken. Ze doet dat op zo'n lompe manier dat de Poolse autoriteiten steeds in hun hemd worden gezet. Een Poolse diplomaat zei op de bbc het voorstel van Thatcher chantage te noemen. ‘Solidarity is not a Union, it is a political party. We are not going to be pushed around by a Troyan horse.’

6 november 1988

Gisteren is gewoon weggevallen. Heb rustig doorgeschreven aan deel zeven van de Memoires en nader daarvan het einde.

Ik belde met Wim Wertheim. Hij heeft met zijn vier kinderen zijn geboorteplaats Leningrad bezocht. Hij zei niet te denken dat wat Gorbatsjov in beweging bracht nog terug te draaien zou zijn. Ik was het hiermee oneens, omdat wanneer er een coup zou komen en de hardliners het roer weer overnemen, de deuren voor glasnost en perestrojka binnen een mum van tijd weer dicht zouden gaan, zoals we met Nikita Chroesjtsjov hebben zien gebeuren.

Cecile van Lennep belde omdat zij zich zorgen maakte om mijn gezondheid. Ik stelde haar gerust dat Hans van Ketwich wist te melden dat ik naar Johannesburg terug zou kunnen gaan. ‘Je zult altijd moeilijkheden met Den Haag houden, want je hebt zelf ook soms de verkeerde dingen gezegd,’ zei ze. ‘Ja, maar die dingen waren wel waar,’ antwoordde ik.

‘Dat kan zo zijn, maar dat gaat nu eenmaal niet.’

Ik bereikte vandaag bij het schrijven het moment dat ik in Macy's werd gesnapt voor de diefstal van twee corduroy broeken.233 Ik heb werkelijk voor het eerst heel ernstig overwogen om die bladzijde uit mijn dagboek te verdonkeremanen. Maar dan zou er een schaduw komen te liggen over mijn hele werk. Dus ik heb het zo gelaten en vermeld. Laat men dan maar oordelen dat ik dit deed, omdat ik een ‘zielige masochist’ ben. Ik probeer alleen eerlijk te zijn, dat is alles.

Louis Couperus schijnt eens te hebben gezegd dat hij schreef om geld te verdienen. Balzac en Dickens deden hetzelfde, aldus nrc Handelblad.234 Ook W.F. Hermans leeft van de pen en publiceerde zojuist het boek Door gevaarlijke gekken omringd.235 Voor Hermans zijn gekken: ‘Allen die zich overleveren aan een systeem/ideologie/stroming/coterie, allen die weigeren te erkennen dat het fundament van deze wereld de chaos is, en die in bedenkelijke schijnordeningen soelaas denken te vinden.’ Het boek beslaat 624 pagina's. Dautzenberg: ‘Het lijkt zo alsof in Nederland uitsluitend nog gekken wonen, wat natuurlijk niet waar is, maar lezing van zijn nieuwe boek doet je wel af en toe naar zijn standpunt overhellen.’236

Tom Wicker - een roepende in de woestijn - waarschuwt aan de vooravond van de presidentsverkiezing tussen Michael Dukakis en George Bush dat het zonder precedent in de Amerikaanse geschiedenis is, dat een voormalige spionagechef en directeur van de cia verkozen zou worden, met alle gevolgen van dien. De cia is voornamelijk bekend van ‘(...) political meddling, subversion of governments, parties and politicians, dealings with crooks and dictators like General Noriega, setting cold war advantage over local interests, and frequent violence.’237 Hier is geen kruid tegen gewassen. Het is duidelijk dat de Amerikaanse kudde hier verder geen moment bij stilstaat. Ooit was generaal Dwight D. president. Maar het Pentagon staat wel onder controle van het Congres. De cia echter niet. Dat is een wild card, door niemand gecontroleerd, en al vele jaren binnen de Amerikaanse democratie opererend als een uit zijn baan geraakte raket.

Jack Anderson wordt ook met de dag gekker. Hij schreef in de National Enquirer dat Fidel Castro de moord op jfk zou hebben gepleegd via maffiosi als Johnny Roselli en Santos Trafficante, zoals hij nu uit de mond van deze maffiafiguren zou hebben vernomen. Het is natuurlijk precies andersom geweest, dus waar Anderson 25 jaar later deze onzin vandaan haalt - of zich op de mouw laat spelden - mag Joost weten.238

Mijn lieve vriendin Penny Hedinah is in Djakarta voor mij een bezoekje gaan brengen bij Ruslan Abdulgani. Zij schrijft:

Hij zei dat hij niet veel kan doen, dat jouw komst naar Indonesië niet gemakkelijk zou zijn, ook al is hij adviseur van Suharto. Er zijn niet veel vrienden van Abdulgani meer in de regering. De mensen zijn nu anders. Hij wil je niet ontmoedigen, maar er zouden moeilijkheden van komen als je zou komen. Het is te riskant, niet alleen voor jou, maar voor anderen die Suharto bekritiseren evenzogoed. De situatie in Indonesië is labiel. Wees verstandig!

Penny schreef in bedekte termen maar bedoelde te zeggen dat het nog te gevaarlijk zou zijn om naar Djakarta te gaan. Ik ben haar erg dankbaar.

7 november 1988

Deel zeven van de Memoires is af. Het werden 301 pagina's op de kop af. Ik begin meteen aan deel acht.

Ik schreef een brief aan advocaat Van den Heuvel, die namens Suriname optreedt, om hem in te lichten dat ik me tot de minister in Paramaribo had gericht in een brief die Roel Martens meenam en dezer dagen persoonlijk zal afgeven.239

Strobe Talbott schreef een boek over Paul Nitze: The Master of the Game.240 Ik heb die man in de paar ontmoetingen die ik met hem had, ook steeds als uitzonderlijk wijs en competent ervaren. Het blijft onmogelijk alles te lezen wat je zou willen lezen. Newsweek verzamelde gegevens over The Global Poison Trade, het dumpen van ‘chemical toxins, including Poly Clorinated Biphenyls (pcb's), a highly carcinogenic by product of the electrical industry.’ Onder druk van haar buurlanden heeft bijvoorbeeld Guinee-Bissau een contract voor 600 miljoen dollar opgezegd, waarbij het landje had beloofd miljoenen tonnen Amerikaans en Europees afval te zullen opbergen. Er wordt gesproken van een armada van schepen met afval van dodelijke stoffen en andere rotzooi, die voor de kusten van Turkije, Haïti, de Filippijnen en verschillende landen in Afrika waren gesignaleerd.241

8 november 1988

Nu is ook Moeder Teresa in de zwarte woonoorden bij Kaapstad neergestreken. Zij bezocht Khayelitsha en bestudeerde wat haar organisatie, die in Calcutta al jaren heilzaam zendingswerk onder de armsten van de armen verricht, in Zuid-Afrika zou


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


datums