Memoires 1988-A

[p. 11]

Johannesburg

1 januari 1988

Ik heb gewoon voorbij middernacht gewerkt. Peter was naar twee feestjes. Ik begon het nieuwe jaar met in Eduards carnet te schrijven, maar ik kreeg het er te warm van, en stopte ermee. Ik weet niet waar hij uithangt en met wie hij samen is. Ik wens hem alle goeds en moet hem voor altijd proberen te vergeten. Ik ben naar het terras van het Holiday Inn in Sandton gegaan om te lezen. The Economist meldt dat Zuid-Afrika in 1987 164 mannen heeft opgehangen, waarvan er drie blank waren, de anderen zwart. Twee van de blanken werden ter dood veroordeeld omdat zij zwarte vrouwen hadden verkracht. Dit was de eerste maal dat blanken hiervoor in Zuid-Afrika de doodstraf kregen. Eigenlijk zegt het Britse blad in het artikel coffin politics dat leiders maar al te dikwijls op onrechtmatige wijze worden afgezet of vermoord, en dan toch vroeg of laat vanuit het graf opstaan, omdat hun ideeën alsnog recht worden gedaan, of omdat het onrecht waarvan zij werden beschuldigd, wordt gecorrigeerd. Daarbij wijst het Britse blad op hoe de cia het gemunt heeft gehad op Fidel Castro en Khadaffi, of hoe Ali Bhutto in Pakistan werd vermoord door de Amerikaanse marionet Zia-ul-Haq. Ze vergeten echter gemakshalve Patrice Lumumba, die opgevolgd werd door de smeerlap Mobutu, eveneens een ‘uitvinding’ van de cia. Sukarno komt wel ter sprake, maar Suharto en de cia-coup van 1965, laat staan het aangerichte bloedbad, komen niet aan bod. Je weet nooit of de schrijvers van dit hoofdartikel alleen maar assholes zijn en echt niet weten hoe de vork in de steel zit, of dat ze hun beschouwingen voor bondgenoot vs niet al te rot willen maken. Het blijft ‘voorlichting’ die een blad als The Economist onwaardig is.¹

The Star schreef over de Hollandse haat-liefde gevoelens ten opzichte van Zuid-Afrika. Er was een anti-apartheid cultureel festival in Amsterdam georganiseerd dat was bijgewoond door zowel Thabo Mbeki als Nadine Gordimer. Het duurde negen dagen. De krant constateerde dat zich in Nederland per hoofd

1 The Economist, 26 december 1987.

[p. 12]

van de bevolking meer anti-apartheidsactivisten bevinden dan waar ook ter wereld.² Ik geneer me voor dit bericht als Nederlander op bezoek in Zuid-Afrika.

2 The Star, 30 december 1987.

2 januari 1988

Het valt anno 1988 niet mee om een plekje te vinden waar je in rust en stilte kan lezen en schrijven en misschien alleen de vogels hoort. Ik ben op het terras van Holiday Inn en stoor me weer aan het lege gezwam om me heen.

Edwin van Wijk adviseerde me Stuart op te bellen, wat ik heb gedaan. Hij klonk weer goed, het contact is hersteld. Edwin vroeg ook wat ik gedaan zou hebben als Stuart had gezegd met me mee naar Holland te willen gaan. Ik zou me geen raad geweten hebben.

Bill Keller meldt in The New York Times dat het Kremlin de teugels van de bondgenoten in Oost-Europa losser zou hanteren dan tot dusver. Maar in een ander artikel in deze krant staat dat ook Michail Gorbatsjov nog dikwijls ‘oude mythen’ herhaalt en bewijst nog lang niet compleet met het marxistischleninistische verleden te hebben gebroken. Het is waar dat de USSR de grenzen heeft opengezet voor ‘the western plague of rock music’. Maar daarnaast leven vele traditionele communistische mythen gewoon verder alsof er nooit glasnost en perestrojka is geweest.³

Intussen was Franz Joseph Strauss buitengewoon verrast en verblijd uit Moskou teruggekeerd na een lang gesprek met Gorbatsjov. De West-Duitse pers meldde dat Strauss was ‘bezweken’ voor de charmes van de Sovjetleider. Daar is Strauss anders weinig ontvankelijk voor, hoewel hij een reactie op Gorby gaf die verdacht veel lijkt op die van Margaret Thatcher. In The Nation heeft een artikel gestaan waarin Anatoly Gromyko stelde dat de USSR op stabiliteit in Afrika wil aansturen.⁴ Ik heb Gromyko een misschien wat al te emotionele brief hierover geschreven. Ik haalde daarin fel uit naar de inmenging van de Sovjet Unie in Zuid-Afrika en hun steun aan het ANC. Ik probeerde duidelijk te maken dat wat Gorbatsjov in de Sovjet Unie wil, niet veel anders is dan het proces rond apartheid in Zuid-Afrika. Hoe haalden de Sovjets het in hun hoofd te denken dat de apartheid van het ene op het andere moment kan worden opgelost, terwijl zij zelf de communistische samenleving ook alleen met kleine stappen probeerden te veranderen.

3 The New York Times, 1 januari 1988.

4 The Nation, 23 december 1987.

[p. 13]

3 januari 1988

Het dagboek als Camera Obscura is klaar. Dat is mijn antwoord op Hans Warrens Het dagboek als kunstvorm. Eigenlijk ook niet, al bracht zijn flutgeschrift me wel op de gedachte een eigen overpeinzing samen te stellen. Ik zal er nog wel aan blijven morrelen, maar het verhaal is af.

Ik denk veel over Stuart na. Peter moedigt me aan hem naar Johannesburg uit te nodigen.

Volgens Joyce Carol Oates in The New York Times zei Nietzsche het volgende over a great man: ‘All I see is the actor creating his own ideal image.’⁵ Ze was bijeen bijeenkomst op 8 december 1987 in de Sovjetambassade in Washington, waar een ontmoeting met Michail Gorbatsjov centraal stond. Andere aanwezigen waren Henry Kissinger, John Kenneth Galbraith, George Kennan, Cyrus Vance, William Styron, Norman Mailer, Paul Newman, John Denver, Yoko Ono en andere artiesten, schrijvers en prominenten. Ik begrijp die hang van Gorby naar de Henk van der Meijden-benadering van de samenleving niet. Wie heeft hem dit in godsnaam aangepraat?

Robert Pear schrijft over artsen die weigeren AIDS-patiënten te behandelen, zoals de zwager van Volodja Feltsman, Alex Kagan, nu een jonge arts in New York, die zegt zich ver van HIV-patiënten te houden.⁶ Chirurgen, die nog meer gevaar lopen bij operaties met bloed van AIDS-patiënten besmet te worden, schijnen zelfs twee handschoenen over elkaar aan te doen tijdens ingrepen bij mensen met een HIV-besmetting.

Peter en Edwin hadden vandaag een feestje met acht nichten aan een zwembad. Hij vertelde later levendig de schurft te hebben aan de opschepperij van nichten, die elkaar proberen te overtreffen in verhalen over wie ze allemaal hebben weten te versieren. Hij had me gevraagd leesmateriaal mee te nemen, maar het was er niet van gekomen.

Edwin heeft een vriend uit de tijd dat hij in de Zuid-Afrikaanse luchtmacht diende. Het is een rijke zakenman, wiens huis al tweemaal werd leeggehaald. Nu heeft hij 24-uurs bewaking door geüniformeerde Zoeloe-bewakers. De onveiligheid in dit land neemt zienderogen toe.

5 New York Times. 3 januari 1988.

6 Idem.

4 januari 1988

The Sowetan wijdt een reportage aan generaal-majoor Bantu Holomisa (32), die vorige week zonder bloedvergieten de regering in Transkei heeft overgenomen. Hij verklaarde geen

[p. 14]

plannen te hebben zich met politieke zaken te gaan bemoeien, maar dat hij gedwongen was in te grijpen vanwege de om zich heen grijpende corruptie. Hij gaat nieuwe verkiezingen uitschrijven. Holomisa is een man om in de gaten te houden.⁷

7 The Sowetan, 4 januari 1987.

Sandton, Holiday Inn

Peter kan met de hitte helemaal niet slapen. Terwijl ik dit klimaat, de warmte, de bries, eigenlijk zalig vind.

Het afgelopen weekeinde zijn ter gelegenheid van het nieuwe jaar in Soweto weer eens dertien mensen vermoord. Zwarten onder elkaar.

Ik type het hele manuscript van Het dagboek als Camera Obscura opnieuw. Daarnaast lees ik alles wat los en vast zit over dit land.

5 januari 1988

Om 15:00 uur belde Dirk Keijer vanuit Monte Carlo. Hij zei te hebben willen opbellen, want 1988 zou het jaar worden dat ik financieel binnen zou lopen.‘Geen stommiteiten uithalen, dicht bij me blijven en alles komt goed,’ zei hij. ‘Je hebt nu genoeg geneukt in Johannesburg, ga maar naar je hok op Amerbos terug.’ Volgende week was hij in Harare om er een nieuw kantoor van Investronic te openen. We reizen op 18 januari naar Paramaribo.

Om 17:00 uur zijn Edwin, Peter en ik naar de film Maurice gegaan.

Voor het diner reed ik naar Vic en Margriet Vernède in Randburg. Ze namen me mee naar de Bryanston Country Club.

6 januari 1988

Belde met Stuart Jones tijdens zijn nachtdienst. Hij was weer erg lief. Hij moet vier weken mee naar Amerbos.

Peter ontdekte in The Citizen een absurde reactie op zijn brief, waarin hij protesteerde tegen de wijze waarop in brede lagen in Zuid-Afrika nog altijd tegen homoseksualiteit wordt aangekeken.

Ik stuurde een telegram aan Desi Bouterse om te bevestigen dat Dirk Keijer, Theo Cranendonk en een vertegenwoordiger van Daimler Puch uit Oostenrijk op 18 januari a.s. in Paramaribo zullen arriveren.

7 januari 1988

Ik constateer met veel voldoening hoe goed Peter en Edwin

[p. 15]

met elkaar zijn.

Ik nam ze mee uit voor het avondeten naar het Sun Hotel, maar Edwin rookte onder het eten als een schoorsteen, want hij is er nu eenmaal aan gewend geen rekening te houden met anderen. Rokers hebben weinig aandacht voor de omgeving. Dat zij zichzelf het graf in willen paffen is hun zaak. Ze gingen later samen nog uit en kwamen in de vroege ochtend thuis. Zij hadden kennelijk teveel gedronken, iets waar Peter vroeger nooit aan mee heeft gedaan.

Ik reed naar Menlo Park in Pretoria om Christo Landman - de voormalige zaakgelastigde in Den Haag - weer te ontmoeten. Het was weer een mooie ochtend, waarbij talloze vlinders te pletter sloegen tegen de auto. Eigenlijk zou ik opnieuw uit mijn vel moeten springen. Christo vertelde me in de tuin van zijn villa dat Pretoria vanuit Den Haag de nodige signalen had ontvangen dat ik sterke banden met de Sovjet Unie onderhield en dat het zaak was uitermate voorzichtig met mij om te springen. Landman legde uit dat dit de ‘kink in de kabel’ was waarvan ook generaal De Villefort du Toit steeds tegenover mij had gesproken. Ik was razend. Wat een gemene streek om mij zo verdacht te maken. Door deze zwartmakerij van Den Haag heb ik hier in Zuid-Afrika opnieuw een jaar verloren. Generaal Du Toit had gezegd: ‘Als Oltmans een spion voor de USSR is, hoe komt het dan dat hij sinds 1958 woonachtig is

[p. 16]

in de VS?’ Christo gaf niet aan of het advies van Du Toit was opgevolgd om bij de CIA het dossier Oltmans op te vragen. Christo: ‘Generaal du Toit heeft die kletspraatjes over jou en je Sovjetconnecties aan flarden geschoten, maar daar is wel enige tijd in gaan zitten.’

Christo vroeg me met geen woord te reppen over wat hij me aan informatie gaf en ook niet aan Du Toit te laten merken dat hij mij inlichtingen verschafte. Omdat vanmorgen de kop van The Citizen was dat Nederland geen aanleiding zag Klaas de Jonge voor diens activiteiten te vervolgen, belandden we op dit onderwerp. Ik had lang geleden al besloten me niet met die affaire in te laten, maar na wat ik nu allemaal hoorde, zal ik me er toch mee gaan bemoeien. Die drek moet boven tafel komen.⁸ De Landmans hebben drie kinderen. Een golden retriever en een Malthezer leeuwtje speelden aan mijn voeten. Marie Landman maakte omelet met kaas en sla klaar. Christo had de filmer Louis Möller van Combined Artistic Productions uit Lyndhurst uitgenodigd, omdat hij me op een ander spoor dan Jans Rautenbach wil zetten om mijn filmplannen uit te voeren. Möller wil me voorstellen aan Bill Faure, een van de bekendste regisseurs in dit land.

Het dagboek als Camera Obscura is gereed, 42 pagina's. Ik sta er nu volkomen achter.

Ik heb Hans van den Broek opnieuw geschreven hoe smerig en gemeen ik dat stelletje heren in Den Haag vindt, die zich de meest ontoelaatbare roddels en schoftenstreken permitteren om mij hier in Zuid-Afrika in de wielen te rijden.

8 Ik maakte aparte, vertrouwelijke notities die ik nu in 1998 niet kan vinden.

8 januari 1988

NRC Handelsblad meldde gisteravond dat procureur-generaal Job de Ruiter te Amsterdam heeft gezegd dat Klaas de Jonge niet kan worden vervolgd voor het plegen van strafbare feiten in Zuid-Afrika. Dus Hans van den Broek en consorten hebben de man beschermende papieren verstrekt om zijn terroristenstreken tegen Pretoria te kunnen uitvoeren, en natuurlijk zal hij daar achteraf in Nederland niet voor worden vervolgd. Hij kwalificeert dus voor een geheime Militaire Willems Orde.

Ik heb NVJ-voorzitter Herman van den Akker schriftelijk op de hoogte gesteld van de nieuwste Haagse sabotagepogingen tegen mij. Wat zijn het toch een sukkels, alsof ze niets beters hebben te doen op Buitenlandse Zaken.

De Zuid-Afrikaanse pers, zoals hieronder The Citizen, besteed-

[p. 17]

de aandacht aan het Haagse geklier over Klaas de Jonge. Gênant.

Lance Morrow schrijft twaalf pagina's in Time vol over het jaar 1968.⁹ Ik zat toen toch wel goed op koers, want de revolutionaire Zwarte Panter Eldrigde Cleaver, Ralph Abernathy - de zwarte dominee die bij Martin Luther King was toen deze werd vermoord - de zwarte atleet en de sensatie van de Olympische Spelen in Mexico Tommie Smith, evenals het zwarte parlementslid Shirley Chisholm, heb ik allemaal in die dagen geïnterviewd en voor de NTS gefilmd.

Drie Zuid-Afrikaanse parlementariërs van de Nationale Partij zijn in Den Haag aangekomen voor gesprekken met Nederlandse collega's. Jacques Wallage, buitenlandwoordvoerder van de PvdA heeft gezegd dat onder geen voorwaarden iemand van zijn partij met de parlementariërs zal spreken. Het valt me tegen van Hans Gualthérie van Weezel - van Jaap de Hoop Scheffer verwacht je niet anders - dat ook hij als CDA'er zich zo opstelt. Hollandse kleinburgerlijkheid.

Ik ben toch wel verbaasd dat Cuba 40.000 man troepen in Angola heeft. De arm van de Koude Oorlog reikt ver.

Generaal Bantu Holomisa, die de macht in Transkei heeft overgenomen, heeft meegedeeld dat hij ‘would support any political party as long as it was voted into power by the electorate.’ Hij gaat verhuizen naar het kantoor van de voormalige minister-president van Transkei.

Ik haalde mijn vriend Rinus Wijnbeek op, die nu verbonden is aan de SABC televisie. We lunchten samen. Hij stak een uitvoerig verhaal af over hoe hij was weggetreiterd in het Technikon. Hij had zich acht en een half jaar als rector ingespannen om het onderwijs onder zwarte leerlingen te bevorderen, maar men had van zwarte zijde niet anders gedaan dan tegen hem te intrigeren. Van de rechterzijde werd hij in het land gehaat omdat hij zich uitsloofde voor zwarte jongeren. Rinus heeft zijn lesje

9 Time, 11 januari 1988.

[p. 18]

geleerd. Hij werkt nu bij de SABC en zorgt voor een low profile. Ik citeerde Gatsha Buthelezi, de Zoeloeleider, in The Star van heden, die zei overtuigd te zijn dat de regering van president Botha streeft naar een black partnership en zoekt naar wegen om tot een betere verhouding met de zwarte meerderheid te komen. Rinus was het hiermee eens en zei van mening te zijn dat de Westerse wereld in plaats van een boycot op te werpen, naar wegen zou moeten zoeken Botha te helpen.

In het winkelcentrum in Sandton liep ik tegen Stanley Thula aan, een collega van psychiater Solly Rataemane uit Soweto. Ik kende hem niet, maar hij wist wie ik was. Ik deed mijn beklag dat ik was weggezonden bij een lezing van de psychiater, die me daartoe zelf had uitgenodigd. Rinus Wijnbeek verduidelijkte: ‘That attitude to exclude you from the Rataemane lecture was caused by fear of other blacks accusing him from Uncle Tomism, of having sold out to whites.’ Ze zijn gek.

Ik heb mijn brief gericht aan Anatoly Gromyko onder meer aan Jan du Plessis in Pretoria gezonden, die (nota bene) vroeg: ‘Interessant, maar denk je dat Gromyko die te lezen krijgt?’ Ik legde uit dat Gromyko eens mijn uitnodiging om naar kasteel Den Alerdinck bij Zwolle te komen had aangenomen, dus dat de kans bestond van wel. Wat hebben ze toch een absurde ideeën over het Kremlin.

9 januari 1988

Pretoria, Holiday Inn

Ik werkte bij het ontbijt toch weer aan Het dagboek als Camera Obscura.

Pretoria News schrijft dat het ANC ‘pledged support for gay rights.’ De partij is tegen alle vormen van discriminatie. Daarbij moet worden opgemerkt dat mannen in Afrika hoe dan ook anders tegenover elkaar staan dan in het Westen. Mij doen het denken aan Azië, en Indonesië in het bijzonder.

Pretoria News schrijft ook nog wat over het bezoek Franz Joseph Strauss aan Michail Gorbatsjov. ‘Strauss walzes to glasnost’. Het blad zegt dat het feit dat deze rechtse politicus het zo prima met Gorbatsjov kan vinden, toe te rekenen is aan Gorbatsjovs ‘miraculous powers of persuasion’. Onzin. Gorby zal nog verder op hol slaan en verdwijnt dan van het toneel. Als het waar is dat Strauss binnenkort ook Zuid-Afrika komt bezoeken, kun je er donder op zeggen dat er openingen tussen Moskou en Pretoria zijn. Dat zou een deëscalatie in de richting van het ANC tot gevolg kunnen hebben.

Ik bracht de avond door bij Louis Möller, de filmer, in diens

[p. 19]

huis in Sandton. Zijn ouders waren er ook. Bill Faure, de regisseur van tv-serie Shaka Zulu, arriveerde, vergezeld van een enorme blonde hunk, een Afrikaner met brede schouders uit Oos-Londen, maar zo dom als het achtereind van een koe. Hoe verzin je het?

De moeder van Louis zei: ‘Holland is voor Afrikaners nog altijd het geliefde moederland.’ Hierdoor voelde ik me bijzonder verlegen, vanwege de walgelijke houding van Nederland tegenover Zuid-Afrika. Opmerkelijk was dat we de hele avond vrijwel geen hap te eten kregen, geen avondeten, niets. De ouders gingen na het nieuws van 20:00 uur weg. Bill Faure had lange tijd in Londen gezeten, waar hij ook tegen Peter en Edwin was aangelopen.

Ik stelde het project om de Tweede Boerenoorlog te verfilmen aan de orde en vertelde dit reeds met Oliver Stone besproken te hebben. Bill Faure begon heen en weer te lopen en becijferde dat er vijftig miljoen rand voor nodig zou zijn. ‘Let us start on monday to organize this,’ zei hij.

10 januari 1988

Johannesburg, Braamfontein Hotel

Peter en Edwin waren tegen mijn vriend Donovan Müller uit Kaapstad aangelopen. Ik ontmoette hem hier vanmorgen om 10:00 uur. Hij leek een metamorfose te hebben ondergaan. Van de quasi hippie is niets over. Hij is nu consultant bij een vooraanstaande firma en komt hier zelfs wonen.

Hij schijnt de laatste maanden van zijn studietijd gewerkt te hebben als huismeester van een studentencomplex en had daar voor het eerst kennis gemaakt met groepen zwarte studenten, die zich ‘comrades’ noemden. Terwijl hij nog niet zo lang geleden een Afrikaner student was die een zwarte overname van het land toejuichte, maakte hij nu duidelijk te kotsen van zwarten in het algemeen, en dat ‘some of them should be necklaced’. Hij had een botsing gehad met de dochter van voormalig president van Transkei Kaiser Matanzima. ‘Willem,’ zei Donovan, ‘we got black students there who were driving a Porsche and behaving, also politically, like pigs. I threatened them, since I did have the authority to throw them out. Then they threatened to necklace me.’ Was dit dezelfde Donovan? Ik kon mijn oren niet geloven.

11 januari 1988

Mangosuthu Buthelezi onderstreepte in een gesprek met The Star dat in KwaZulu Natal een gevecht op leven en dood plaats

[p. 20]

vindt tussen het ANC en het United Democratic Front (UDF) enerzijds en de Inkathabeweging van Buthelezi anderzijds. In 1987 waren 270 mensen in dit gebied doodgestoken, doodgeschoten, doodgehakt of doodgebrand.¹⁰

Kocht The Psychology of Self-Esteem van Nathaniel Branden voor mezelf en ook meteen een exemplaar voor Peter.

Absolute idioten moedigen Richard Nixon (75) aan om dit jaar aan de wedloop voor het Witte Huis mee te doen. Op die manier maken ze van democratie een regelrechte farce.

Newsweek behandelt de onderlinge strijd tussen de zwarte groeperingen in Zuid-Afrika. Het is duidelijk dat Buthelezi geweld afzweert en veroordeelt, tot ergernis van het ANC, de UDF en andere revolutionaire groeperingen die Pretoria met geweld tot overgave willen dwingen. ‘Most white South Africans would clearly like to see Buthelezi win the Zulu war,’ aldus Rod Norland.¹¹ Ik denk altijd weer aan mijn ervaring in 1956 met Sukarno in Rome, toen het verhaal rond Nieuw-Guinea heel anders bleek te zijn dan de media vertelden. Ik wil Buthelezi ontmoeten.

En terwijl het in Zuid-Afrika niet bepaald pais en vree is tussen de 35 miljoen zwarten en 5 miljoen blanken schrijft Sylvester Monroe in Newsweek hoe na 22 jaar antidiscriminatiewetgeving in Groot-Brittannië, de 2,4 miljoen zwarten in het Verenigd Koninkrijk (waar Indiërs en Pakistani ook maar onder gerekend worden) op de onderste trede van de socio-economische ladder van het land zijn blijven steken. De werkloosheid onder deze mensen is twintig procent, het dubbele van het aantal niet werkende blanke mensen. ‘Racism is particularly virulent among the chronically unemployed,’ aldus Monroe, ‘many of whom believe that their joblessness is the direct result of the influx of nonwhites.’ Als je dan denkt aan de grote bek die ze over Zuid-Afrika hebben in Europa! Stel je voor hoe het in het Verenigd Koninkrijk zou zijn als er 35 miljoen zwarten en 5 miljoen blanken woonden.

10 The Star, 9 januari 1988.

11 Newsweek, 11 januari 1988.

[p. 21]

Margaret Thatcher heeft gezegd alleen naar Zuid-Afrika te willen reizen als Nelson Mandela wordt vrijgelaten. Dat is dus de zekerste manier om hem nog jaren opgesloten te houden.

Johannesburg - Kaapstad

Ik ben op weg naar Stuart Jones. ‘An expensive screw,’ was het commentaar van Edwin van Wijk. Ik ga om te proberen de vriendschap in stand te houden, ook al is misschien de gepassioneerde seks voorbij.

Er zijn in de VS 21.000 psychiaters. Dat zijn ‘physicians that specialize in mental disorders.’

Newsweek schrijft dat 27.000 Amerikaanse jeugdigen tussen de twaalf en vijftien jaar in het jaar 1985 het slachtoffer werden van handvuurwapens. Het paradijs van de vrije Westerse wereld.¹² In New York kunnen revolvers op de hoek van de straat voor 25 dollar worden gekocht. Sommige ‘handelaren in de dood’ zijn zelfs bereid een revolver te verhuren, opdat men met zijn vijand goedkoop kan afrekenen. In Los Angeles maken jongeren gebruik van uzi-machinegeweren en AK-47's, die op de zwarte markt ruimschoots aanwezig zijn. In Californië heeft 38 procent van de huishoudens een vuurwapen in bezit. ‘Guns are enjoying a new chic.’ Het is allemaal te walgelijk voor woorden. Bij het na-apen van Amerikanen is dit straks in de rest van de wereld ook de gewoonste zaak van de wereld. We gaan spannende tijden tegemoet.

12 Newsweek, 11 januari 1988.

12 januari 1988

Kaapstad. Cape Sun Hotel

Om 07:15 uur ging ik op stap om Stuart af te halen in Somerset West. Ik zal mijn lichaam en geest volledig in deze ontmoeting steken. Hij wachtte me op, gekleed in een wollen sweater. Hij had er kennelijk naar uitgekeken om me weer te ontmoeten. Tijdens de rit naar de Cape Sun vertelde hij dat hij acht jaar oud was toen zijn vader overleed. Zijn stiefvader had hem nooit kunnen boeien. Die voorgeschiedenis heeft dus invloed gehad op onze ontmoeting.

We lagen eerst op het grote bed te praten, onze hoofden dicht bij elkaar. Hij vertelde door een andere man in Hillbrow benaderd te zijn, die hem - zoals ik - had meegenomen in de auto en toen Stuart niet wilde, zichzelf staand onder een boom had afgetrokken. ‘I felt sorry for him,’ zei hij. Vervolgens hadden Stuart en ik heerlijke seks. Hij fluisterde na afloop ‘that was

[p. 22]

good’ en viel in slaap. Broer Hendrik had geadviseerd om Stuarts broek mee te nemen, zodat hij niet weer zoals de vorige keer kon ontvluchten. Maar Stuart verzekerde me dat hij in bed zou zijn als ik terugkwam.

Ik lunchte in Cape Sun met oom Hans van Ketwich Verschuur en zijn vrouw Christine Abbema. Ook Harald van Lennep, de zoon van Frank en kleinzoon van mijn lieve vriendin op Het Enzerinck voegde zich bij ons. Ik schreef een kaart voor Cecile van Lennep, die we allemaal ondertekenden.¹³ Harold is nu 25 jaar. Hij is ingenieur en consultant en wil in Engeland verder studeren. ‘Give my grandmother a hug from me,’ zei hij bij het afscheid. Ik mocht Harold wel. Een man die er niet omheen draait.

Ik besprak met Hans en Christine de laatste roddels uit Den Haag, die nu over mij in Pretoria circuleren. Zij waren het met me eens dat het een schandaal was, dat zoiets plaats heeft gevonden, maar Christine wees erop dat het vrijwel onmogelijk was om dit te bewijzen, omdat men er te allen tijde om zal liegen.

Oom Hans zei trouwens dat hij mijn brief aan Anatoly Gromyko ‘erg knap’ vond en zei: ‘Jij durft zo iets.’ Ik begrijp niet, en zal het ook nooit begrijpen, waarom een mening geven met durf te maken zou hebben.

Om 14:20 uur keerde ik naar mijn kamer terug. Stuart lag in diepe slaap onder een laken. Ik omhelsde hem luchtigjes en deed de gordijnen open. Hij trok zijn jeans aan en zei in Somerset West te zullen gaan douchen. Ik reed hem terug. We dronken nog ergens een kop koffie. Ik nam enkele foto's van hem. Waren het de laatste? Zal ik hem ooit terug zien?¹⁴ Ik zei tegen hem: ‘Ik zou totaal van je kunnen houden, maar het moet van jou komen.’

Ik denk voortdurend aan Stuart. Ik krijg er geen genoeg van in zijn ogen te kijken en zijn gezichtsuitdrukking te bestuderen. Wat voor relatie zal zich tussen ons ontwikkelen, of geen? Ik kan het nu niet overzien.

Om 16:30 arriveerde ik aan de Libertas flats bij broer Hendrik. We zijn in Sea Point een pizza gaan halen. We spraken vooral over onze jeugd. Hij had een vriend, Hans Gerritsen, wiens vader eigenaar was van de Gero zilverfabriek in Zeist, die een verhouding met een Javaanse jongen had. Diens ouders stuurden hem om die reden naar het Prinses Beatrix Lyceum in

13 13 Hans en Christine waren persoonlijk bevriend met Cecile van Lennep.

14 Ik zou hem inderdaad nooit meer terug zien. Dat zit me dwars, want ik zou willen weten hoe het met hem is.

[p. 23]

Flims, Zwitserland. Henk vroeg aan onze ouders of hij daar ook naartoe mocht, wat tot het uitbreken van de oorlog in 1939 ook gebeurde. Wat ik als schokkend ervaar, is om hem te horen zeggen dat hij nooit iets van onze ouders had begrepen. ‘I had little in common with them and never really felt close to them. I always wanted to get away.’ Dit lukte dus in 1948, toen hij samen met Theo vanuit De Horst per auto naar Zuid-Afrika vertrok.

Kaapstad - Johannesburg

Hoe meer ik over dit land nadenk, hoe meer overeenkomsten ik zie met de Sovjet Unie. Ik zei dit tegen Christo Landman en noemde als voorbeeld de sloten en sleutels op de ministeries in Pretoria, waar alle kamers een brandkast hebben, omdat iedereen van elkaar jat en niet te vertrouwen is. Ook hier hebben ze veel te lang in hun eigen sop gaar gekookt om met de rest van de wereld mee te evolueren. Hendrik waarschuwt ook dat Afrikaners compleet onbetrouwbaar zijn. Je kunt geen woord van ze geloven. Een soort Paramaribo-situatie waar ook een ongeplande ratjetoe van mensen, die er feitelijk niet horen, bij elkaar woont. Amerika was voorbestemd voor Indianen, zoals Azië dit was voor Aziaten. Of Afrika voor zwarten. Blanke gelukzoekers kwamen de zaak in de war schoppen, al hebben ze van Zuid-Afrika een soort Alabama of Kentucky gemaakt. Het Haagse ideaal van een multiculturele samenleving ligt veraf.

13 januari 1988

Pretoria, Holiday Inn

Walter Hasselkus, de baas van bmw-Zuid-Afrika, zegt in The Star dat ‘een nieuw realisme’ in Zuid-Afrika doorbreekt. ‘As far as the man in the street, whether white or black, is concerned, much of the emotion has been taken out of apartheid with the removal of apartheid's more emotional pillars.’ Een voorbeeld van Hasselkus is dat tegenwoordig in Hillbrow al 40.000 zwarten wonen. Dat kan hij gerust zeggen. Wij, die op Circle Court zitten, kunnen ervan meepraten. Hillbrow verandert van kleur met alle afschuwelijke gevolgen van dien.¹⁵

Het hoofdredactioneel in The Citizen is vanmorgen gericht tot Bob Hawke, de premier van Australië. Van de oorspronkelijke bevolking van Australië zijn nog 230.000 mensen over. Ze vieren daar het feit dat de blanke gelukzoekers er tweehonderd jaar geleden neerstreken. Ze troffen enkele honderdduizenden

15 The Star, 13 januari 1988.

[p. 24]

‘Aborigines’ aan waarvan er 20.000 werden gedood en vele anderen stierven aan door blanken geïmporteerde ziekten. Stel je voor, schrijft de krant, dat de kolonisten hen ongemoeid hadden gelaten en er nu 20 miljoen inboorlingen aan de bak hadden moeten komen. ‘Dus mijnheer Hawke, veegt u eerst uw eigen straatje schoon voor u zich zoveel met Zuid-Afrika bezig houdt,’ aldus hoofdredacteur Johnny Johnson. Het gekanker van Australië op Zuid-Afrika is niet van de lucht terwijl hun eigen staat van dienst op zijn minst deplorabel is.

Ik verbaas me altijd weer hoe weinig we weten over de oorsprong van de mens. Newsweek wijdt er een omslagreportage aan.¹⁶ De ‘mythmakers and the scientists’ hebben altijd hun verhalen rond hetzelfde uitgangspunt gesponnen: ‘that at some point we all share an ancestor’. Vorig jaar werd in Afrika een vrouw gevonden die naar schatting 200.000 jaar geleden zou hebben geleefd. In de Bijbel zou Eva 5.992 jaar geleden hebben bestaan. Waar blijf je dan met de evolutieleer? In Amerikaanse laboratoria is een debat ontstaan over de herkomst van onze genen. Moleculair biologen hebben volgens Newsweek genetisch materiaal uit heel de wereld onderzocht, en vonden dna dat leidde tot een enkele vrouw van wie we allemaal afstammen. Deze 200.000 jaar oude super Eva zou in het sub-Sahara gebied hebben geleefd. ‘The evolution from archaic to modern Homo Sapiens, seems to have occurred in only one place, Eve's family. Then, some time, between 90.000 en 180.000 years ago, a group of her progeny left their homeland endowed apparently with some special advantage over every tribe of early humans they encountered.’ Andere ‘stone-and-bone’ antropologen gaan er vanuit dat onze eerste voorouder minsten een miljoen jaar geleden leefde.

Stephen Jay Gould, de paleontoloog van Harvard zegt: ‘It makes us realize that all human beings, despite differences in external appearance, are really members of a single entity that's had a very recent origin in one place. There is a kind of biological brotherhood that is much more profound than we ever realized.’ Terwijl Newsweek in Zuid-Afrika circuleert, zouden de massamedia dit artikel uitgebreid dienen over te nemen - wat ze dus niet doen - omdat er alle argumenten in te vinden zijn om verschil in ras en afkomst met meer kalmte (en minder gevoelens van apartheid of superioriteit) te bezien.

Helemaal prachtig, vooral voor Zuid-Afrika bestemd, is de passage: ‘Skin color, for instance, is a minor adaptation to climate:

16 Newsweek, 11 januari 1987, THE SEARCH FOR ADAM & EVE.

[p. 25]

black in Afrika for protection from the sun, white in Europe to absorb ultra-violet radiation that helps produce vitamin D. It takes only a few thousand years of evolution for skin color to change. The important changes - in brain size, for instance - can take hundreds of thousands of years.’

The Citizen meldde vanmorgen dat Andries Treurnicht van de Conservatieve Partij, de regering in Pretoria heeft gevraagd om het openstellen van stranden in Natal voor zwarten terug te draaien, omdat ‘de levensruimte’ voor blanken daar de laatste tijd aanzienlijk in het gedrang is gekomen. Wat wil je? Blanken gaan met twee of vijf tegelijk naar het strand, nemen een mand proviand mee, spreiden een doek uit en gaan liggen zonnebaden met hun huid beschermd tegen ultraviolette straling. Maar zwarten komen met tien of twaalf man en gaan, zoals ik in Sea Point heb gezien, in hun blootje zitten kakken in het zand als de behoefte zich aandient. De afstand tussen blank en zwart heeft met brains te maken niet met huidskleur.

Ik belde Christo Landman. Hij vond de brief aan Gromyko goed maar ‘wel erg scherp’. Hij had het komende Dagboek als Camera Obscura gelezen: ‘Erg goed, niet het intellectuele peil van een normale journalist.’

‘Wie heeft je gezegd dat ik normaal ben,’ antwoordde ik. Christo benadrukte vooral Jans Rautenbach niets te vertellen over wat hij me vertrouwelijk had meegedeeld, of over de affaire Klaas de Jonge en mijn eigen beruchte ‘kink in de kabel’. Met de toevoeging: ‘Anders kom ik in moeilijkheden.’

Er is een groep Amerikaans golfers in het hotel. Er zitten een paar heel lekkere kerels bij.

Ik bracht een bezoek van bijna twee uur aan Jans Rautenbach. Heb zo intens gesproken dat ik er koppijn aan overhield. Er hangt van een film op dit moment veel af, lijkt me. Whites in Black South Africa stelde ik als titel voor. Hij streeft naar een coproductie. Ik opperde om tevens door de Amerikaanse fotograaf Leonard Freed een fotoboek te laten maken. Het klikte volkomen tussen die man en mij. Hij liet me een reportage van acht pagina's zien in kleur (tijdschrift Home & Garden) van zijn buitenhuis te Mosselbaai. Ik vroeg een honorarium van 15.000 rand contant voor het project, plus kosten.

Nadien bracht ik op de ambassade een bezoek aan Ronald van der Gaag, attaché voor arbeidszaken op de Nederlandse ambassade, zoon van mijn oude vriend ambassadeur Jacob van der Gaag. De man was geen hoogvlieger. Hij vertelde trouwens dat de gezondheidstoestand van zijn vader zorgelijk was. Ambassadeur Hugo Carsten was per auto via Lesotho naar Kaapstad.

[p. 26]

Hij zei te werken aan één spoor van het Haagse tweesporenbeleid tegenover Pretoria, namelijk te helpen bij het bewustwordingsproces voor zwarten. Het ander spoor betekent druk op president Botha. Ronald was op zijn hoede. Ik vermoed dat zijn eigenlijke taak is geld van Den Haag aan zwarte vakbonden toe te spelen om rotzooi te kunnen trappen, dus het soort activiteiten van Klaas de Jonge maar dan in veredelde vorm.

Vervolgens stapte ik af bij het Inlichtingenbureau (variant op de rvd) waar Ariane Andersen me vertelde dat niemand daar had begrepen waarom er opeens tegen mij een ‘hands off’-instructie was gekomen. ‘We hebben de inlichtingendienst gevraagd,’ aldus Ariane, ‘and nobody could tell us.’ Het door Den Haag aangezwengelde gelazer gaat dus echt in Pretoria gewoon door, zoals het indertijd in Washington gewoon doorging. Maar nu is het 1988. Ze vroeg me hoe ik wist dat zij een cia - file over mij hadden. ‘Van Landman?’ Ik zei dat ik daar niets over kon zeggen. Volgens haar hadden ze volop problemen met journalisten van cbs en andere Amerikaanse journalisten, maar Nederlandse journalisten leverden op het moment geen problemen op. Maar ja, die doen verder ook niets.

14 januari 1988

Sandton, Holiday Inn

Vannacht werd ik om 03:00 uur wakker en de lichten in de flat brandden volop. Ik rook de lucht van wiet. Peter was op. Hij heeft nooit kunnen slapen en ik heb toch wel jammerlijk gefaald tegenover hem. Ik neem me dit zelf hoogst kwalijk. Ik heb de afgelopen jaren van alles geprobeerd, maar had nog meer moeite moeten doen. Hij adviseerde me het eelt bij mijn hielen met een speciale steen weg te werken. Heb het ding gekocht, plus voor Peter twee poloshirts en een hesje, want Edwin draagt toch alles wat ik hem geef af. Ik haat dit gebrek aan privacy of erkennen van mijn en dijn.

Ik at een steak met generaal Du Toit in Mike's Kitchen. Hij vond dat mijn brief aan Gromyko junior teveel rammelde, wemelde van de Engelse schrijffouten ‘en u had beter een kalmere brief kunnen schrijven.’ Ik ken dat, een uitgekiende, zogenaamde tactische brief. Nee dus. De Engelse schrijffouten is wel erg. Maar ik lees zoiets ook nauwelijks over.

Opmerkelijk vond ik zijn voorstel, toen ik hem over Suriname vertelde, om Desi Bouterse voor te stellen een privébezoek aan Zuid-Afrika te komen brengen.

‘Maar in Paramaribo zouden ze daar niets van begrijpen,’ zei ik. ‘Ze weten niets over Zuid-Afrika.’

[p. 27]

‘Hij kan toch op vakantie naar Zwitserland gaan,’ zei de generaal, ‘en dan nemen wij het over.’ ‘Oké, maar de cia zou de escapade ook te horen krijgen en dan wordt het Bouterse later als chantagemiddel voor de voeten gegooid,’ zei ik.

‘I mean strictly a military to military visit: it can be done,’ aldus Du Toit.

Hij noemde de houding van het ministerie van minister Pik Botha ‘lamzakkerig’. ‘If they get warnings and rumors, that you are a red spy, they simply follow a hands-off policy, in order not to burn their hands.’ Hij adviseerde de zaak verder te negeren en niet in Den Haag aan de orde te stellen. Ik antwoordde: ‘But I will never get rid of these rumor mongering basterds.’

Johannesburg - Amsterdam

Charles Quint, de zoon van de Zuid-Afrikaanse ambassadeur in Den Haag Frank Quint, is aan boord. Hij doet me denken aan een Indische jongen die ik heb gekend en rechten en geneeskunde studeerde aan de Michigan State University in de vs. Hij ergerde zich aan mijn onkunde over Zuid-Afrika. ‘You do not know how blacks feel,’ zei hij. ‘South Africa is Africa. This is a black continent. Our country is black. The blacks and my friends have it up to here. We look at these people at Sea Point at the beach and we say: ‘What is this? Why should it be like that?’’ Toen ik opmerkte de indruk te hebben dat zwarten in Zuid-Afrika voor hun waardigheid knokten, antwoordde Charles: ‘That is the only thing they have got, their dignity. What they are fighting for is freedom within their own country.’

‘I know them’ vervolgde hij. ‘Who wants to necklace people? Who wants killing? Or the burning of schools? But there is no other way. Of course, I am in favour of the round-table approach.’ Ik vertelde hem wat me met psychiater Solly Rataemane was overkomen. Hij luisterde aandachtig, maar reageerde niet direct. Volgens hem voelden zwarten zich geknecht door het blanke ‘Herrenvolk’. Hij was overtuigd dat de dag naderde dat zwarten zouden regeren. Ik vond hem bijzonder radicaal en geïnspireerd spreken en had hem wel een zoen kunnen geven, al was ik het niet altijd met hem eens.

Wim Pretorius was aan boord. Wim zorgde ervoor dat ik in de Business Class werd gezet. Hij las Dagboek als Camera Obscura en protesteerde tegen de passage over godsdienst. Misschien heeft hij gelijk. Trouwens, als ik naar waarheid zou schrijven wat ik over apartheid denk ten aanzien van Zuid-Afrika, zou ik in Holland aan het kruis genageld worden.