Memoires 1987-A

[p. 81]

Moskou

9 februari 1987

Intourist Hotel

Bij aankomst op Sjeremetjevo al weer meteen een incident. Iemand die belangrijk leek onder het luchthavenpersoneel liep langs en ik vroeg: ‘Do you have any trolleys?’ Er stonden een dozijn mensen op karretjes te wachten.

‘Do you see a trolley,’ antwoordde hij.

‘No, but what a stupid reply.’

‘Do you realize I can have you arrested for defamation of character?’

‘Now, you really prove my point,’ zei ik. En tegen een Engelsman naast me zei ik: ‘Russians are non-starters, exactly like South African blacks.’

Ik moest nog door de douane. De man liep op de douaniers af en smoesde met hen. Toen het mijn beurt was, gebeurde wat ik inmiddels verwachtte. Alles werd overhoop gehaald. Ze pikten de boeken die ik bij me had er hoe dan ook uit. Toen ook nog vier kopieën van het artikel uit Durban werden gevonden, werden ook deze als ‘anti Soviet literature’ in beslag genomen.⁹⁰ Er werd een formulier ingevuld. Ik zei: ‘Oké, maar ik ga hier niet weg voor ik alles terug heb,’ en ging zo rustig mogelijk op een stoel zitten. Na een poosje kwam hij zeggen dat ik alles kon meenemen. ‘You can leave, have a nice stay in the ussr.’

Willem Smitt heeft alle gegevens die ik hem verstrekte over de absurde houding van Den Haag jegens een bezoek van Beatrix aan Moskou op twee pagina's weergegeven en er de naam van Peter Horvers boven laten zetten. Zo gaat dit met inside-information, want mijn naam blijft taboe.⁹¹

Ik belde de ambassade om de nieuwe ambassadeur, Piet Buwalda te kunnen bezoeken. Ik neem altijd een keer een proef op de som. Je weet het nooit. Soms zit er iemand tussen die sense maakt. De secretaresse vroeg: ‘Van wie bent u?’

‘Van niemand,’ zei ik. Het duurde even, maar ze lachte.

In Moskou wandelen na een sneeuwbui is levensgevaarlijk. Het risico gebroken botten op te lopen is levensgroot. Ik wilde

90 Het had uiteraard niets met anti-Sovjet te maken.

91 Privé, 7 februari 1987, zie bijlage 17.

[p. 82]

naar Sergei Lossev bij tass gaan, maar toen ik het gebouw naderde dacht ik: wat doe ik hier eigenlijk? Ik ben verder gewandeld en zag in de verte het kerkje uit 1629 van aartsbisschop Pitirim. Er was een mis aan de gang. Ik stond rustig in een hoekje te luisteren en had een wollen muts op. Er kwam een misdienaar vertellen dat ik die af moest zetten. Ik wees op de vele dames met wollen mutsen. Dat was waar, maar heren hoorden in de kerk niets op hun hoofd te hebben. ‘Dat is discriminatie,’ heb ik gezegd en ben weggegaan.

Ik luister naar Eduardus Halim die Rachmaninoffs derde pianoconcert speelt. De psychologe Janet Lapp zegt dat luisteren naar muziek het antwoord is op aanhoudende migraine.⁹² Onderzoek heeft uitgewezen ‘that listening to music releases endorphins, the body's natural painkillers.’ Zou het waar zijn? Dit moet ik Peter vertellen.

Ik lunchte met Romanov. Hij was ouder geworden. Hij verzekerde me dat de oud-ambassadeur in Washington Anatoly Dobrynin en de oud-ambassadeur in Ottawa Aleksandr Yakovlev de twee meest invloedrijke adviseurs rond the boss waren. Romanov zei dat 99 procent van de voorstellen die Gorbatsjov deed en aan de orde stelde door het publiek werd goedgekeurd. ‘It are revolutionary changes, without doubt,’ zei hij, ‘and you know, Lenin already warned against the growth of bureaucracy. It is terrible here. I once discussed this problem with former Prime Minister Harold MacMillan in London. He felt the British bureaucracy was even worse. MacMillan was a very sincere man. He told me, all nuclear tests should be stopped. I spoke to him, when the then ambassador was away. I was in charge of the embassy in that particular case. One day, he called me point blank and said he felt Nikita Khrushchev should press Dwight Eisenhower on the issue of halting nuclear testing.’

Ik liet hem het jongste artikel uit Privé zien, waar de nodige informatie in stond die ik via hem had gekregen. ‘Even more stupid is, what the Dutch did with Prime Minister Aleksei Kosygin's proposals, when Max van der Stoel came here on an official visit in 1974. You should still further investigate what Van der Stoel did with those proposals for joint-ventures with Shell.’ Ik vroeg opnieuw of de heer Wagner van Shell na mijn publicatie bij hem was gekomen. ‘Yes, Wagner came to talk for two and the half hours, but it was a talk of a hare chased by a dog, running in circles.’

92 Psychology Today, januari 1987.

[p. 83]

Romanov onderstreepte: ‘I very much agreed with a trip for Prince Bernhard to Moscow. But Van der Stoel saw to it that he sat next to me at a luncheon. He announced that it was impossible for Bernhard to go to the Soviet Union at the time we had agreed. He had another trip to make. But I checked it. He was at home in Soestdijk. Prince Bernhard himself was furious about it.’

Hij vervolgde dat generaal buiten dienst David C. Jones onlangs op de Sovjettelevisie tijdens een interview had gezegd dat wanneer de ontwapeningsgesprekken maar aan de militairen zouden worden overgelaten, dat de problemen in een kwestie van dagen uit de weg werden geruimd: ‘Because generals truly were aware of the possibilities and dangers.’ Romanov vervolgde: ‘Actually, Bernhard said in 1977 or 1978 exactly the same thing to me. The military have the authority and the knowledge of the military matters at hand. Politicians will never settle disarmament questions. Prince Bernhard views were very close to those of General Jones the other day on our television. And, I am speaking of his opinion ten years ago. What can anybody expect from a man like Max van der Stoel?’

Romanov zei met nadruk: ‘Willem, remember, Prince Bernhard was officially invited by the Presidium of the Supreme Soviet. Queen Juliana was invited by President Nikolai Podgorny during the dinner he gave for Princess Beatrix and Prince Claus at the time. After the dinner the Dutch ambassador came to check with me. He wanted to know if he had understood this matter correctly. I said: “Of course, this was an official invitation for the Queen (Juliana).” He asked even further: “Can I send a cable about it?” I said: “Sure you can. You can check with the protocol officer of the Supreme Soviet, who is also here.” The ambassador went indeed to this person, who later came to me and said: “Imagine the ambassador did not understand what Podgorny has said”.’

Romanov adviseerde al mijn kaarten op Apple Computers te zetten. ‘You could be in two years their representative in Moscow and remember, business is always an expanding affair. I would have an excellent assistant for you. He is sixty years old and recently retired. He would be your ideal second man.’ Het is interessant wat de ambassadeur zei, want het zou voor altijd alle problemen oplossen. Maar eigenlijk wil ik liever voor mijn latere dagen naar Zuid-Afrika, waar ook Hendrik, Theo en zijn vrouw zijn, en Peter natuurlijk. Maar de ambassadeur zei: ‘Leave South Africa alone; that is rubbish. I called the deputy foreign minister for Africa, Anatoly Adamishian, but he said he

[p. 84]

was busy all week.’ Dit had ik namelijk aan Romanov gevraagd in verband met mijn gesprekken met professor Jan du Plessis in Pretoria en Carl Nöffke op de Randse Afrikaanse Universiteit.

Romanov is ook niet meer verbonden aan het Afrika Instituut van de Academie van Wetenschappen. Dirk Keijer had hij al acht maanden niet meer in Moskou gezien. Dirk laat deze oude heer nu vallen als een baksteen. Ik begrijp zoiets niet.

Wio Joustra interviewde Anthony Sampson over de sancties tegen Zuid-Afrika, welke hij als een machtig wapen ziet. Sampson schijnt een boek geschreven te hebben: Black & Gold, dat binnenkort uitkomt.⁹³ De centrale these luidt: ‘Niet internationale politieke druk zal uiteindelijk het apartheidssysteem ten val brengen, maar het Westerse kapitalisme zal dit doen, dat zich in Zuid-Afrika vestigde na de ontdekking van diamanten in Kimberley en goud in de Transvaal nu een eeuw geleden.’ Sampson is dus voor sancties. De illustratie bij het artikel met een foto van een onderuit gezakte oudere, kale heer in zijn Londense flat, kan me behoorlijk opwinden. Aangezien Wio Joustra eigenlijk geen tegengas kon geven omdat hij zelf in onze media wordt volgepompt met pro-sanctie shit, is het koninkrijk weer een pagina misinformatie in de Volkskrant rijker. Ik denk dat de affaire Zuid-Afrika heel anders zal aflopen dan de meeste mensen zich nu voorstellen. Veel zwarten willen natuurlijk bevrijd worden van Pretoria, maar velen beseffen dat, vergeleken bij de rest van het Afrikaanse continent, de actuele situatie in Zuid-Afrika wat betreft de toekomst voor de autochtone bevolking veel hoopvoller is.

‘Een luchtvaartboycot zou de blanken onmiddellijk raken,’ zegt de blanke mijnheer Sampson. ‘Blanke Zuid-Afrikanen reizen veel, zwarten daarentegen niet of nauwelijks. Ook een kolenembargo zou een klap betekenen voor Pretoria, maar tevens voor de zwarte bevolking, omdat veel zwarten emplooi vinden in de mijnbouw.’ Het verhaal wemelt van dergelijke gemene suggesties aan het adres van de blanke minderheid. Ik minacht dergelijke kletsmajoren die kletsen aan de hand van onvoldoende informatie.

Vorige week om deze tijd lag ik in bed in Kaapstad. Nu ben ik al weer in Moskou. What next? Wanneer de affaire met Apple deze reis niet gepeild kan worden, dan laat ik de ussr voortaan links liggen. Er gebeurt hier nu zoveel idioots onder leiding van Michail Gorbatsjov en de verwarring is aanzienlijk. Boven-

93 Anthony Sampson, Black and Gold, Pantheon, New York, 1987.

[p. 85]

dien heb ik geen zin meer in de ongemakken van reizen naar Moskou. Wat is er - behalve het boek met Georgii Arbatov - ooit van de grond gekomen hier? Geen boek met Jermen Gvishiani. Een boek met Evgeny Velikhov komt er natuurlijk ook nooit. Ik heb me uitgesloofd voor Philips, voor Van Eeghen, voor de organisaties voor Europese samenwerking en zoals Hofland het eens uitdrukte: ‘het uiteindelijke resultaat is gelijk Mein Kampf: zero.’ Zelfs aartsbisschop Pitirim lijkt in rook opgegaan.

10 februari 1987

Vanmorgen bezocht ik ambassadeur Buwalda. Keurig in streepjespak. Na zijn gehoorapparaat te hebben ingesteld, trokken we van leer. Nee, zolang Den Haag geen instructie had gegeven mij niet te ontvangen, was het een plezier mij te ontmoeten.

Ik vertelde hem allerminst in de euforie te delen aangaande de glasnost en perestrojka van Michail Gorbatsjov en dat ik verre van hoopvol was over de toekomst van de Sovjet Unie zoals sommige andere waarnemers wel waren. Hij was hier zelf pas in oktober 1986 gearriveerd, op tijd voor het bezoek van Lubbers en Van den Broek. Van Sovjetzijde had men een diner op de ambassade weggewuifd. Ik vroeg hem of hij Romanov ooit wel eens op de ambassade te dineren had gevraagd. Dit was niet het geval maar hij dankte me voor de suggestie. Philips wilde best een kleurentelevisiefabriek neerzetten, maar wanneer winsten niet naar het buitenland konden vloeien, had dit verder geen zin. Ik vroeg of barter-trade geen oplossing kon zijn. ‘Inderdaad,’ zei Buwalda, ‘maar dan komen ze met aanbiedingen van producten die niemand in de wereld zal afnemen.’ Hij vervolgde: ‘De Finnen zijn nu bezig in joint venture een hotel te beginnen.’

‘Dan kunnen we hier ook een Golden Tulip neerzetten,’ reageerde ik.

‘Het zal nog lange tijd duren voor ik iemand in Nederland zal adviseren hier een hotel neer te zetten.’ Ik dacht: daar heb je het weer. Ik vond de man overigens noch aardig, noch onaardig. Ik vertelde hem van de ellende die ik had ondervonden van ambassadeur Hugo Carsten in Pretoria en dat die problemen nu al dertig jaar aanhielden. Ik heb vijf ambassadeurs gekend in Moskou, Tammenoms Bakker, Huydecoper van Nigtevecht, Reinink, Van Agt en nu Buwalda.

Toen ik na 45 minuten wilde vertrekken, vroeg Daan Rosenberg Polak of hij ook nog even met me kon spreken. Men

[p. 86]

trachtte met vereende krachten iets te doen voor de uit Peking gevluchte Indonesische journalist, Surjono. Ook zou Wim Wertheim rechtstreeks aan ambassadeur Buwalda over de zaak moeten schrijven.

Het volgende bezoek was op de Academie van Wetenschappen bij Velikhov. Ik had Nuclear Ethics van Joseph Nye voor hem mee gebracht.⁹⁴ Ik zag op zijn bureau een boek liggen over ‘winning a nuclear war’. Ik lachte en zei: ‘That is crazy.’

‘Well,’ antwoordde Velikhov, ‘they would first have to build a very big hospital.’

‘They could turn the Pentagon into a casualty ward,’ zei ik.

Ik onderstreepte bij Velikhov dat we tijdens dit bezoek van Al Eisenstat duidelijke afspraken zouden moeten maken of we konden de zaak verder vergeten. Velikhov: ‘I feel the same way. We must move now.’ De Sovjet Unie produceerde nu op eigen kracht 60.000 computers voor scholen. ‘We have moved this matter and are on target.’ Hij schilderde de mogelijkheid van Sovjet-Amerikaanse samenwerking op dit gebied aan de hand van wat in Genève tussen Gorbatsjov en Reagan was overeengekomen, waarbij ze samen computers voor het onderwijs naar India, Afrika en de rest van de wereld zouden exporteren. ‘That really could become a huge program of computer-building and here Apple comes into the picture. There are three important fields: learning, medicine and communication,’ aldus Velikhov. Men zou medische gegevens via satellieten beschikbaar kunnen maken onder meer in de ontwikkelingslanden. Ik kreeg een visioen dat de zaak misschien toch nog op zijn pootjes terecht zou kunnen komen.

Yuri Komichuk, Velikhovs rechterhand, had mijn telegram uit Kaapstad ontvangen en ervoor gezorgd dat de visa voor Al Eisenstat en Rex Smith in orde zouden zijn.

Yuri vertelde overigens dat een andere functionaris, Belaouzov

94 Joseph Nye, Nuclear Ethics, Collier MacMillan Publishers, Londen, 1986.

[p. 87]

alles in het werk stelde om een spaak in het Apple-wiel te steken. Hij was het ook geweest die weigerde auto's voor ons beschikbaar te stellen, tot de maat vol was en Velikhov zich van hem ontdeed. Yuri zuchtte. Nauka Dobroselsky, de public relations man van de Academie die mijn plannen voor een boek met Anatoly Alexandrov torpedeerde, was eveneens vervangen: ‘but we now have an even bigger idiot,’ aldus Komichuk.

Er was nog een incident. Ik besloot vanmorgen in corduroy broek, rode sweater en een groen ski-jack naar zowel Buwalda als Velikhov te gaan. Toen ik in deze kledij de Academie van Wetenschappen binnenging, vielen de ogen van de twee militaire klabakken bij de deur uit hun kassen. Men had kennelijk Belaouzov gebeld, die direct beneden kwam. Hij smoesde met Yuri die naar de garderobe ging waar ik mijn ski-jack had afgegeven. Hij kwam terug met mijn groene jack en zei dat vanwege hoge orders geen ski-jack tussen de zwarte jassen van de Sovjetgeleerden en hun gasten paste. Het diende dus te worden verwijderd uit de garderobe en zou elders worden bewaard.

Op de valreep voegde ik eerder Velikhov nog toe of hij vooral bij Eisenstat wilde benadrukken dat ik de vertegenwoordiger van Apple in Moskou zou zijn. ‘Of course,’ antwoordde hij, ‘you brought him to me.’

Velikhov zal de voorzitter van een International Forum zijn dat de ussr bijeen heeft geroepen. Zo'n 900 persoonlijkheden uit de hele wereld zullen van 13 tot 15 februari over de wereldvrede discussiëren. De titel van de ontmoeting: International Forum for a Nuclear-Free World, and for the Survival of Humanity. Dat is een dus bijeenkomst die ik voor geen goud zou willen bijwonen.

Yuri haalde me om 18:00 uur af om naar Sjeremetjevo te rijden voor het verwelkomen van de Apple-gasten. De eerste tegen wie ik aan liep in de vip-room, was Daan Rosenberg Polak die namens de Benelux de nieuw benoemde Spaanse ambassadeur kwam afhalen. Yuri en ik werden begeleid door een stewardess en een politieman om naar het Swiss Air toestel te kunnen gaan en Eisenstat en Smith bij de deur van het toestel op te wachten. Al arriveerde in een Apple-sweater met pijp. De specialist, de heer Smith, was een vreemde man met vreemde ogen. Ik vertrouwde zijn komst absoluut niet. Velikhov zelf was verlaat door een zitting van de Opperste Sovjet. We hebben in de vip-room op hem gewacht.

Eisenstat vertelde in Washington dc met vijf hooggeplaatste

[p. 88]

personen over ons project te hebben gesproken, inbegrepen twee kolonels van het Pentagon. Hij wist nu waar hij aan toe was en wat hij wel of niet met Velikhov kon afspreken. Later legde hij dit letterlijk ook aan Velikhov uit. Terwijl we wachtten vertelde ik over Zuid-Afrika wat hem het commentaar ontlokte: ‘Did you now swing to the right?’ Altijd hetzelfde liedje. Er moeten etiketten geplakt worden.

Velikhov arriveerde en nodigde ons uit tot maandag te blijven en het Forum bij te wonen ‘and I can introduce you to General Secretary Michail Gorbatsjov.’ Er zou maandagavond ook een voorstelling in het Bolsjojtheater zijn. Ik voel er niets voor, want hoe komen we dan weg? Velikhov hield ons als worst Gorbatsjov voor, maar ik zie die man net zo lief niet.

We reden in een grote auto van het presidium naar het Intourist hotel, waar weer eens een nijpend tekort aan kamers was. Eisenstat en Smith moesten een kamer delen. De bemanning van Swiss Air werd gewoon weggestuurd. Maar ik spotte een gay steward en - terwijl we allemaal bij de receptie stonden - bood ik aan het andere bed in mijn kamer graag te willen afstaan. Er werd niet op in gegaan. Velikhov maakte er tegen mij een uitstekend mopje over: ‘May be they were afraid of aids.’ We kregen een privékamer om samen te dineren. Het werd een twee uur durend, plezierig gesprek. Velikhov ontvouwde ideëen over ‘software programs and linkups with satellites’. Moskou werkte al samen met de Amerikaanse Carnegie Foundation op dit gebied en Apple paste er uitstekend in. Er werd ook veel in de ruimte geluld, over skiën in St. Moritz en de luxe van Zwitserse hotels, terwijl er flink veel wodka bij gezopen werd.

Na afloop merkte Eisenstat tegen mij op: ‘I am an impatient man and not encouraged by what I heard tonight. I want to move fast.’ Tegen mij zei Velikhov eerder, zoals dit hier steeds gaat: ‘We will begin by small steps but I think we can make excellent progress with Apple.’ In de lift overwogen we nog of we voor het Gorbatsjov-evenement zouden blijven. Eisenstat riep mij toe: ‘You completely fuck up my life.’ Hij had al tegen Smith gezegd dat ze een telex moesten sturen naar Amerika om te zeggen dat ze langer zouden blijven. Ik ben er tegen: Gorbatsjov of geen Gorbatsjov. Als we tot zakendoen komen, oké. Is dit niet het geval, dan vertrekken we en spenderen geen cent meer aan dit geklier wat me mijlen de keel uit hangt.

Tijdens het eten belandden we op het onderwerp aids. ‘We are criticized for our conventional approach to sex,’ zei Velikhov, ‘but in this day and age, it is a good attitude.’ Al had

[p. 89]

gehoord dat de eerste aids-patiënt in Japan was gelokaliseerd ‘and the country went hysterical.’

In Reykjavik, zo vertelde Velikhov verder, had hij tien uur lang tegenover de superhavik van Washington, Richard Perle gezeten. Ik merkte op: ‘But Paul Nitze is not bad.’ Yuri Komichuk was het hier absoluut niet mee eens, maar die weet van Nitze of Washingtonse verhoudingen kennelijk niets. Binnen de cirkel idioten rond Reagan is Nitze een verademing. En Rex Smith was heel zwak tijdens het eten, hield zich de hele tijd op de vlakte en bracht vrijwel niets van enige belang te berde. Ik vraag me dan ook nog steeds af wie die man eigenlijk is.

11 februari 1987

Al Eisenstat zei eigenlijk gereed te zijn ‘alles’ te ondernemen met de Sovjets ‘provided it was economically viable’, in gewoon Nederlands: als hij maar geld kan verdienen. Vandaag begint het spektakel. Volodja moet de schrijver Graham Greene van het vliegveld halen, die voor het Forum komt, evenals Sophia Loren en Gina Lolobrigida. Ze zijn gek. Ik voel er niets voor om te blijven en zeker niet om in een rij mijnheer Gorbatsjov een handje te mogen geven. Dat is meer iets voor Frans Lurvink, die ook schijnt te komen. Althans, dat zei Molchanov.

11:00 uur, Academie van Wetenschappen van de USSR

Behalve onze driekoppige delegatie van Apple, waren aanwezig: Evgeny Velikhov, Victor Zachorov, adjunct-directeur van het Instituut voor Informatica, Yuri Vishniakov wetenschappelijk secretaris van de afdeling Informatica, Znatoly Ioffi directeur Personal Computers, Anatoly Kushnerenko directeur van de School of Education en Roy Gvisnakov van de Universiteit van Moskou en een secretaris van de Academie van Wetenschappen.

‘We must work out some sort of cooperation,’ begon Velikhov in een zwakke opening. ‘We must work together to develop some project.’ Nog zwakker. Het ging erom plannen te maken die aan het ministerie van Informatica konden worden gepresenteerd. Ook contacten met Amerikaanse wetenschappelijke instellingen zouden kunnen worden uitgebreid. De mogelijkheden tot samenwerking waren ongelimiteerd.

Eisenstat: ‘The application of software will be the easiest to work on first. Systems software and hardware technology is more difficult.’ Tegen Velikhov zei hij: ‘You would have to come to Washington. We would have to have discussions

[p. 90]

there. Hardware cooperation will be difficult. Joint venturing in manufacturing technology will be the most difficult. It is not a big deal to put a computer together. Apple has special equipment to check their reliability, which is technology we will not be allowed to share with you. You announced some time ago that the Soviet Union was to build a million computers between 1985 and 1990. Is that project still on?’ Velikhov bevestigde dit. Rex Smith zat alleen maar aantekeningen te maken en kijkt met een constante blik van verwondering rond de tafel, maar houdt zijn mond. Wie is die man? Intussen begon het ontzagwekkend te stinken in de conferentiekamer, dus heb ik tot driemaal toe een raam open gezet.

Al zei tegen de Sovjets dat Apple bijzonder graag (‘I would love to’) een fabriek voor computers in de ussr zou willen neerzetten. ‘But we would have to know where the product would go and we would have to make money on the project. The cost is not important. Apple has lots of money. I have 650 million dollars in the bank right now. If we do set up a factory, the ussr would not gain the right to export the product we would manufacture here.’

Eisenstat vroeg zich hardop af of alle hindernissen wel weggewerkt konden worden. ‘Wanneer het lukt, zou ik een appartement in Moskou nemen en met Velikhov gaan skiën. Maar Apple geeft in 1987 180 miljoen dollar aan onderzoek en ontwikkeling uit. Dus er wordt constant door onszelf naar nieuwe technologie gezocht. Jullie vertrouwen voornamelijk op het leger en universiteiten voor echt onderzoek. Dus hoe kunnen we tot een overeenkomst komen? Via grote winsten? Via het aanboren van nieuwe afzetmarkten?’

Tijdens de lunch met Smith en mij wilde Eisenstat 12 roebel met 40 Zwitserse franken betalen, maar de serveerster kwam terug en zei dat het bedrag slechts één lunch dekte. Ik kon het niet langer aanzien dit geklungel en vertrok. Ik zag nog dat Al met een American Express Card betaalde. Je ergert je hier continu aan de inefficiëntie en de kleine en grote oplichterijtjes. Ik blijf me maar steeds afvragen: wat doe ik hier eigenlijk? Het is prachtig koud en zonnig weer buiten. Ik zou willen wandelen. Je ziet zo goed het verschil in werking van de breinen bij de Sovjets en bij de Amerikanen.

‘I am not willing to enter into a license agreement concerning Apple ii, unless it is linked to a substantial contract to buy hardware from us,’ zei Al. En wat antwoordt de Sovjetzijde? ‘We are interested in broad cooperation in different areas.’ Ja, wat moet je daarmee? Ik ken Al Eisenstat voldoende om te weten

[p. 91]

dat zijn brain dan reageert met: ik ben mijn tijd aan het verdoen. Daarop verliet Velikhov ook nog enige tijd de vergadering om een andere bijeenkomst te kunnen bijwonen.

‘Even assuming that I could get permission from my Government, would I be willing to do it commercially? If I thought the best minds in the world on laser memory were in the ussr, I could still go to Japan too. Even you could go to Japan,’ zei Eisenstat. Maar hij vrijwielde verder. ‘If we would license the Soviet Union for products to be sold here, what would Apple get?’ En daarop verplaatste het gesprek zich naar de mogelijkheid van een gezamenlijke ontwikkeling van een computer.

Na de lunch waren er een hoop jonge computerdeskundigen gearriveerd, die Sovjetcomputers gingen demonstreren. Het zijn machines die me niet kunnen interesseren, dus ik raakte uiterst verveeld. Tot ik van Eisenstat een voor mij bedoelde zin opving. ‘They are re-inventing the wheel here.’ Ik krijg steeds meer het gevoel dat Al de zaak hier eigenlijk al heeft afgeschreven. Toen Velikhov hem op de man af een vraag in die richting stelde, antwoordde Eisenstat alleen maar dat hij alles nog eens op een rij moest zetten en overdenken.

Intussen saboteerde Belaouzov zelfs de tickets om vanavond naar het Bolsjoj te gaan. Vlak voor ons zei Yuri tegen Velikhov: ‘The bureau did not give the money.’

‘Then get it,’ zei Velikhov bits, die als vicepresident van de Academie van Wetenschappen van binnenuit gewoon gedwarsboomd wordt. Er werd dus niets geregeld en toen ik bij het servicebureau in het hotel navraag deed, was alleen het befaamde circus nog beschikbaar.

Tijdens het avondeten zei Eisenstat: ‘I do not understand how an intelligent man as Velikhov could propose to me, to help to rebuild their computer, to assist in redesigning it with them and then think we would let them go ahead and produce the machine for themselves with us getting nothing out of it. Apart from the fact that the us Government would never let us do it. He should have known better. What would we in the end get out of such a deal? Nothing.’

‘Maybe you could negotiate a fee or a percentage,’ stelde ik voor.

‘Well, if we were to get two million dollars, this would mean nothing to us,’ antwoordde Eisenstat. ‘We would have to put three of Rex Smith's people on this and we could perhaps use them on other projects.’

De brutalen hebben de halve wereld maar dat is echt niet de mijne. Mischien dat ik na deze trip nooit meer voor Apple zal

[p. 92]

werken. Ik krijg nog 12.000 dollar van ze en tot ziens. Dit gemarchandeer is niets voor mij. Al schepte op dat Apple net 250.000 dollar had geschonken voor het oprichten van een Children's Museum. Ze gaan hun gang maar.

Surjono belde.⁹⁵ ‘Your support to get me out of here is unforgettable to me. I am a broken man from loneliness.’ Zijn linkerbeen en arm waren verlamd ‘maar na behandeling kan ik ze weer wat gebruiken’, zei hij. Het meeste verlangt hij naar kranten, tijdschriften en boeken. Hij had Rosenberg Polak al ontmoet en zijn kansen om naar Nederland te kunnen uitwijken worden steeds beter, ook door bemoeienissen van uitgever Jan Mets.⁹⁶

De verwarming in het Intourist hotel is weer eens uitgevallen. Straks moet ik 918 dollar voor vijf nachten betalen. Dat noemen ze hier ‘room de luxe’. Dit land is bezaaid met Belaouzovs - of eikels in die klasse - die stiekem alles saboteren wat beter had kunnen lopen om machtsspelletjes te kunnen spelen. Dit gebeurt natuurlijk overal. Maar dit land kan het niet hebben, want het ligt financieel-economisch in de goot. Gorbatsjov zal nooit slagen met wat hij zich voornam te gaan doen. Nooit. Hij zal worden afgezet, misschien wordt hij wel doodgeschoten, alleen God zal het weten. Dit zal de reactie van de schurken (de communistische apparatsjiks) zijn wanneer zij niet langer hun spelletjes kunnen spelen. Gorbatsjov helpt dit land alleen maar verder de soep in. Ik wil hem helemaal niet ontmoeten. Ik wil maar één ding: weg.

Vanmorgen kwam Al Eisenstat één uur te laat beneden en besefte niet dat ik al een uur op hem zat te wachten. Hij had een slaappil ingenomen. Vervolgens ontdekte hij op één broekspijp van zijn zwarte kostuum een kalkvlek. Hij spoedde zich weg om het te verwijderen met de mededeling dat zijn pak nieuw was en 1.200 dollar had gekost. Waarom zijn zakenlieden toch bijna altijd geldproleten? Ik vroeg hem waarom een Zweedse dame me bij de receptie had gevraagd of ik wist waar hij was. ‘De Zweedse tak van Apple wil hier ook iets beginnen,’ zei hij met een gezicht alsof hij zich betrapt voelde. Zo liggen dus de kaarten. Ik breng hem bij de top binnen en Apple Zweden neemt de zaak over. Een afgezaagde Schlager.

95 De naar Moskou uitgewezen Indonesische journalist.

96 Ik had Surjono in contact gebracht met Jan Mets. Het is uitsluitend aan de inspanningen van Mets te danken dat Surjono naar Nederland kon komen.

12 februari 1987

Wanneer ik met Al over Zuid-Afrika spreek en duidelijk maak

[p. 93]

dat ze verkeerd bezig zijn met hun sancties en vertrek van Apple daar, antwoordt hij: ‘Everybody says this, who comes back from South-Africa. Intuitively, I feel what they say and what you say is right. But the question is, what to do about it.’ Ik dacht: eenvoudig, wees geen kuddedier.

Mijn vriend Jermen Gvishiani heeft een droom vervuld. Hij is weg bij gosplan waar Gorbatsjov hem plaatste en leidt nu het Institute for System Analysis. Ik ging naar dit instituut in een poging hem te ontmoeten. Een secretaresse kwam beneden die kennelijk niet wist wie ik was. Ze gedroeg zich als een keukenmeid en saboteerde mijn bezoek. Maar kennelijk drong mijn aanvraag toch tot Gvishiani zelf door. Ik werd later door een assistent opgebeld dat ik morgen om 09:30 uur welkom ben.

Vandaag hebben we een druk programma afgewerkt. Tijdens het bezoek aan het Naumov Institute for System Studies werd Eisenstat enthousiast. Hier werd benadrukt dat computers gebruikt dienden te worden om ‘denken’ te verbeteren. Al was het honderd procent eens. ‘Here we have a powerful tool, but it is not used properly. It leads even to dissatisfaction with teachers. We do look for partners to use computers for teaching to think, to use them as an integrated whole. Apple could be interested in collaborating with you in this field,’ riep hij uit. Aleksandr Belyaeva, directeur van het Laboratory of Communication van het Institute of Psychology zei: ‘Computers could change the entire approach to education. These new means can give birth to a new system of education. We might find ways to cooperate with you within the framework of our laboratory.’ Weer zo'n nietszeggende vage opmerking, omdat in dit land uiteindelijk de besluiten altijd hogerop en elders vallen. ‘Everything you say hits home,’ aldus Eisenstat. ‘Our original charter at Apple was through education. One computer for every 30 students. But we do not use our computers well. There is virtually no research on how to fully utilize this powerful tool.’

Ik zag direct de link met het denken van José Delgado en anderen en bracht naar voren dat er al lang werd gezocht naar ‘a design for a teaching-thinking computer’. De Carnegie Foundation schijnt ermee bezig te zijn. Eindelijk zag ik Eisenstat enthousiast. ‘This project is sensational, it is marvelous. It is a dream to make it into a reality. Apple might take part.⁹⁷ I encourage you to continue this avenue.’ We zouden in de ochtend Sovjetcomputers zien, maar dit ging niet door, want de

97 Ook Eisenstat is vaag. Ook hij moet hogerop voor de uiteindelijke beslissingen.

[p. 94]

verantwoordelijke man weigerde een papier te tekenen dat we ze mochten bekijken. Yuri probeerde de eer van het vaderland te redden en gaf ons een tour door Moskou. We eindigden in het nieuwe Hammer Handels Centrum. Eerst moesten we wachten tot ‘een beroemde haan’ precies om 12:00 uur in de toren kraaide.

We lunchten er. We spraken over de huidige ontdekking van een gigantische corruptie op de beurs in New York. ‘Nothing has changed,’ zei Al. ‘Those crooked deals existed since time immemorial, except now they are uncovered. That's the only difference. There is a very fine line to be drawn between what is immoral and what is illegal. For instance: if I overhear in this restaurant now, that so and so is buying up such a firm, and I rush out and buy up the shares, am I being immoral? If I put a microphone under this table, yes, then I act illegally. But what if I keep my ear against this wall and overhear a conversation which brings me profit? Am I punishable? And what if I invite people to my house and shoot my mouth off, and someone else goes out to buy stock, based on that information. Is that immoral or illegal?’

Eisenstat vertelde hierop over een Russische jood in Parijs, Orlavsky, ‘who lived by his wits. He amassed fortunes purely by moving in the right circles and obtaining this thin-line information. I have been to this man's house and to his parties, straight out of Alice in Wonderland.’

‘You mean like Dynasty,’ vroeg ik.

‘No, La Dolce Vita,’ zei Al.

Ik bracht een bezoekje aan Arbatov. Het viel me op dat hij veel te dik was geworden, wat ik hem ook zei. Hij antwoordde dat hij te druk was om erover na te denken. Ik denk dat Arbatov en Velikhov in betere doen waren in het Brezhnev-tijdperk. Ook vroeg ik me af of Arbatov me nu ontving als vriend, zoals vroeger, of als een ‘voorbijganger’, zoals er zo veel uit de Westerse wereld naar zijn instituut komen. Ik sprak uitvoerig over Zuid-Afrika, Jan du Plessis en Carl Nöffke en zei dat de Afrikaners in een stemming waren om vanwege de constante druk van Washington de Sovjetkaart te spelen.

Zijn reactie verbaasde me. ‘That would be a risky operation,’ aldus Arbatov, ‘if this leaked, how would it look to other African countries? Why should we take such a risk of contacts between Nöffke and us? What are we to gain from such an adventure? Of course, we would find ourselves to the right of the us Congress and probably it would embarrass the Americans to a large extend. But why should we do South Africa's dirty busi-

[p. 95]

ness? You tell them, when you see them again, that you spoke to me and found no interest on my part whatsoever to engage in pourparler with Pretoria.’⁹⁸

Toch vroeg ik hem of hij interesse had in een ontmoeting met Nöffke als wetenschappers met specialisatie usa onder elkaar. ‘No, I am not. Such a meeting would not achieve anything, and serve no purpose. If it leaked, it would be bad.’ Wanneer Zuid-Afrika contacten wilde uitbreiden zou dit via handelscontacten in bijvoorbeeld Londen kunnen gebeuren en zou de heer Oppenheimer kunnen worden ingeschakeld.

Irina Poslavskaya⁹⁹ kwam naar het hotel om brieven en foto's van Lies Poslavsky uit Den Haag in ontvangst te nemen. Zij gaf een brief mee om aan de familie in Nederland te geven. Ik vertelde haar dat ik eigenlijk geen zin meer had om ooit nog naar Moskou terug te keren. ‘Dit land is ziek, van boven tot onder,’ zei ik. ‘en met Michail Gorbatsjov aan het roer loopt alles in de soep.’ Zij vertelde dat Maxim in Tasjkent, de laatste min of meer Poslavsky-afstammeling in directe lijn in de ussr, een kind had gekregen. Haar zoon Igor zou het weekend vrij zijn. Hij zit in militaire dienst.

Ik geloof ook niet meer in een boek met Velikhov. De taperecorder die ik in zijn bureau had achtergelaten, neem ik mee terug. Eisenstat zei begrip te hebben voor dit besluit.¹⁰⁰ Velikhov vroeg Eisenstat expliciet om te blijven voor het internationale forum om Gorbatsjov te ontmoeten. Ik ga in ieder geval weg, want heb geen behoefte de man een hand te geven.

Vanavond ben ik nog bij Volodja en Consuelo Molchanov thuis geweest. Hij zei dat Volodja Feltsman, de pianist, nu wel spoedig het land zou kunnen verlaten. Er zouden 40.000 uitreisvisa worden verstrekt en 5.000 Russen die geëmigreerd waren, wilden terug komen. Volodja zei dat de veranderingen snel gingen. Punks discussieerden nu met leden van de Komsomol-jeugd op televisie. De standpunten van de nieuw opgekomen punks en de Komsomol-jeugd, stonden niet eens al te ver van elkaar af. Enkele maanden geleden wist de overgrote meerderheid van mensen in dit land niet eens dat er punks bestonden. Drugs begon een serieus probleem te worden. Films die al jaren verboden waren, kwamen nu vrij. Moscow News publiceerde artikelen over tsaar Nicholas ii en andere historische onderwerpen die een jaar geleden nog ondenkbaar waren. Er was

98 De Sovjets zouden een paar jaar later onderminister Adamishin naar Pretoria sturen.

99 Een Russische nicht van mij, zie Memoires 1981-1982.

100 Overigens waren de tapes die ik erbij had gegeven weg.

[p. 96]

achttien jaar geleden een film over Lenin gemaakt, die in opdracht van de beruchte Michail Soeslov was vernietigd. Maar een technicus in het filmlaboratorium had stiekem één kopie bewaard en achttien jaar lang verborgen. De film was nu in vier afleveringen op televisie vertoond en wat hem vooral had verbaasd, was dat voor het eerst was gebleken dat er in Lenins inner circle ook strijd aan de gang was geweest.

Soms had Volodja heimwee naar Den Haag, naar de tijd dat hij op de Sovjetambassade werkte. Maar er was hier een spannende tijd aan de gang en hij wilde er bij zijn. Hij heeft zijn eigen televisieprogramma, en zegt koude handen te krijgen van de spanning. Ik maakte hem duidelijk dat ik vreesde dat het zogenaamde Gorbatsjov-experiment in een ramp zou eindigen. Hij gaf aan dat er inderdaad nog steeds sterke tegenkrachten waren, die Gorbatsjov bestreden. ‘Je leest in The New York Times dat Viktor Chebrikov, hoofd van de kgb, ambtenaren die onwettige arrestaties hadden verricht straffen heeft opgelegd.¹⁰¹ Wanneer Pravda zo'n bericht brengt, ja dat is misschien “vooruitgang”. Maar de rest van glasnost en perestrojka betekent een zodanige stroomversnelling van “hervormingen”, dat ik vrees dat de zaak bestuurloos word.’ Volodja antwoordde dat vooral wat er zich in de Partij afspeelde, gewoon sensationeel was. Het ministerie van Buitenlandse Handel werd bijvoorbeeld eindelijk schoongeveegd. Er waren al 500 ambtenaren naar huis gezonden en in april zouden er nog eens 500 worden vervangen. ‘Ik herinner me maar al te goed,’ zei hij, ‘hoe vroeger Nederlandse zakenlieden steen en been klaagden over het gedrag van de handelsmissie in Amsterdam, die graag cadeautjes in ontvangst nam en verder geen flikker deed om handelsbelangen te helpen bevorderen.’

Ik vroeg hem of er misschien verband was tussen de hervormingsgezinde allure van Gorbatsjov en de supersnelle veranderingen in buurland en grootmacht China. Ook vroeg ik hem of het misschien misdadig was om marxisme-leninisme te prediken naar de miljoenen in ontwikkelingslanden toe, terwijl communisten zelf, in de bakermat van Lenin, zich op alle mogelijke manieren uit het keurslijf van de cpsu probeerden te wurmen. Ik gaf hem als voorbeeld dat zwarten in Zuid-Afrika via het anc en de Communistische Partij gouden bergen werden beloofd, maar dat in werkelijkheid in Soweto een dermate gigantische supermarkt stond waar de ussr na zeventig jaar communisme nog in de verste verte niet aan toe is. En waarom

101 The New York Times, 8 januari 1987, Philip Taubman.

[p. 97]

staat die supermarkt daar? Omdat de blanken en het blanke zakenleven van Zuid-Afrika dit mogelijk maakten. In geen enkel land in Afrika staat iets vergelijkbaars, waar de armste van de armen terecht kunnen. Ik vertelde professor Arbatov trouwens ook over die supermarkt. Hij stond perplex en reageerde er verder niet op.

Volodja had het hoofdstuk Lurvink uit Zaken doen woord voor woord vertaald voor Vladimir Lomeiko. Na afloop had Lomeiko een pijnlijke zin uitgesproken: ‘Je kunt blijkbaar zelfs met je vrienden in het Westen niet vertrouwelijk spreken.’ Volodja vervolgde: ‘Lomeiko is een diplomaat, dus hij heeft steeds van ieder gesprek met een buitenlander een rapport moeten schrijven. Als Lomeiko's vijanden door je boek bladeren en zij vinden daarin wat hij vertrouwelijk tegen jou heeft gezegd aan een ontbijt in Genève...’ Het verwijt liet me onberoerd. ‘Iedereen, Nederlander, Amerikaan of Rus die denkt dat hij mij kan belazeren, moet twee keer nadenken, want ik sla terug. Het kan me niet schelen wie het is, een diplomaat of wie dan ook, zolang ik me aan de waarheid en wat werkelijk gebeurde houd. Jullie hebben me bij Den Alerdinck allemaal laten vallen terwijl ik het allemaal mee opgezet heb. Jullie hebben allemaal je banden met die rijke schurk verkozen boven de vriendschap met mij. Dat vond ik pijnlijk, want ik dacht dat jullie je lieten leiden door andere waarden.’

Hij wilde er niet verder op ingaan, maar zei wel dat het feit dat ik geschreven had dat Lurvink de Sovjetafgevaardigden op de conferenties had betaald, extra problemen had veroorzaakt. Wie weet is Lomeiko's aftreden als woordvoerder van Buitenlandse Zaken wel het gevolg van de Alerdinck-affaire. Hij werd overgeplaatst naar de Commissie voor Mensenrechten van de vn in Genève.

Volodja omschreef het te houden Internationale Forum als een compleet circus. ‘Always remember where decisions are taken and where the bullshitters are. This Forum means nothing.’ Ik zei tegen hem: ‘With everything that happens here now, the ussr is not interesting to me anymore. They have gone crazy.’

13 februari 1987

Door de gebruikelijke bureaucratische ellende hier, kwam ik, begeleid door Tamara Sachnazarova, veel te laat bij Jermen Gvishiani, zodat er nog maar weinig tijd over was voor een behoorlijk gesprek. Bovendien was hij geflankeerd door een assistent en een dame van de afdeling buitenlandse betrekkingen

[p. 98]

van zijn Instituut, dus het werd geen vertrouwelijk gesprek als vanouds. Wel maakte ik duidelijk er spijt van te hebben in Varna Frans Lurvink te hebben aanbevolen als een bonafide partner, want de man is een ordinaire schurk en het is mijn plicht dit te melden.

‘Are you sure,’ vroeg hij.

‘One hundred percent.’

‘Did you break with him,’ vroeg hij vervolgens.

‘Completely, and so did a lot of other people in due course.’ Ik heb vandaag nog twee en een half uur met Romanov gesproken. Hij herhaalde enkele malen dat ik nu dan misschien 61 jaar was, maar moest nadenken over wanneer ik 71 of zelfs 81 zou zijn. Hij adviseerde om die reden alles op alles te zetten dat Apple zou slagen. ‘If your American friends think they can make here a 100 million dollars deal by coming twice two days to Moscow, then they are dreaming and not serious. You should tell them that you must be at regular intervals in Moscow and I am ready to assist you wherever I can.’ Hij zei dit met nadruk en veel persoonlijke sympathie.

Over de algemene toestand zei hij: ‘We have had 25 years of bla-bla-bla Soviet Government. Bla-bla-bla is easy. Thinking is already more difficult and doing is even twice as difficult.’ Toen ik zei het absoluut belachelijk te vinden dat Moskou al die beroemdheden uit Hollywood binnenvloog voor een Forum voor wereldvrede, antwoordde hij: ‘Okay, Willem, tell me you have a better idea how to stop the arms race? We have literally tried everything, even stopping unilaterally the nuclear testing. What are we up against? The people we invited are mostly connected with influencing public opinion. In the mean time, they turn out in Hollywood these Rambo movies that we intend to occupy the United States. This is all bloody rubbish, but it creates in the us a Rambo mentality.’

Romanov vertelde dat Dirk Keijer uit Hilversum (Investronic) een staf van vijf mensen heeft in Moskou. Hiervoor huurt hij vier kamers op twee verdiepingen van het Intourist Hotel. Daarnaast beschikt hij over een permanente flat in het hotel van het Hammer Centre.

Op het moment dat ik met de auto van Intourist naar het vliegveld wilde vertrekken, riep Romanov naar me en vroeg te stoppen. Ik opende het portierraam: ‘If you know a way to send our greetings to the Queen and Prince Claus, will you do it?’ Hij vertelde trouwens dat zijn voorgenomen reis naar Nederland opzettelijk was gesaboteerd vanuit de Academie van Wetenschappen. ‘Those basterds are petty, jealous administra-

[p. 99]

tors, who sabotage everything,’ zei hij. Ik kan ervan meepraten.

Moskou - Wenen

Een schok. In de International Herald Tribune staat een bericht dat de Surinaamse regering van Pertab Radhakishun is afgetreden. Henk Herrenberg is geen minister van Buitenlandse Zaken meer. Jules Wijdenbosch is tijdelijk tot premier benoemd.

14 februari 1987

Luchthaven Zürich

Theo en zijn vrouw kwamen gisteren uit Neuheim om me op te halen. Theo had op 9 februari Hendrik in Kaapstad gebeld voor zijn verjaardag op 10 februari. Hij had gezegd mijn bezoek aan hem erg plezierig gevonden te hebben. Op Schiphol had een douanebeambte deze week gezegd: ‘U bent de broer van de schrijver, loop maar door.’

Theo hielp met zijn computer een brief voor John Sculley van Apple te maken voor verzending naar Californië.¹⁰² Ik stuurde meteen mijn onkostendeclaratie mee. Hij gebruikt nu een tweede ibm computer en is er voortdurend mee bezig. De bekende computerverslaving. Theo en zijn vrouw waren in een uitstekende stemming.

John B. Oakes schrijft in de International Herald Tribune dat de politiek van de regering Reagan de Sandinisten alleen maar sterker heeft gemaakt en meer in de armen van het Sovjetblok heeft gedreven.¹⁰³ Een herhaling dus van wat in Cuba is gebeurd. Ze leren het ook nooit. Americas Watch gaf een rapport uit dat stelde: ‘The Reagan-Shultz policy in Latin America is not merely counterproductive: it is also self-destructive.’

De eerste Telegraaf die ik in handen krijg, gedateerd 13 februari 1987, heeft weer een alarmerende kop van de befaamde Arnold Burlage.

102 Zie bijlage 18.

103 International Herald Tribune, 14 februari 1987.

[p. 100]

Het Surinaamse kabinet zou hebben gedreigd af te treden als Henk Herrenberg niet zou worden afgezet vanwege diens anti-Nederlandse beleid. Volgens Burlage heeft het leger toegegeven, maar op voorwaarde dat premier Radhakishun ook zou verdwijnen. Verder meldde Burlage dat men zich in Frans-Guyana niet alleen zorgen maakt over de inmiddels 8.000 Surinaamse vluchtelingen in dat land, maar ook over de Libiërs die aan de zijde van Desi Bouterse zouden vechten. Zij zouden een bedreiging vormen voor de raketbasis in Kourou en het Ariane ruimtevaartprogramma. Waar halen ze de onzin vandaan?