Memoires 1987-A

[p. 29]

Johannesburg

12 januari 1987

Sun Hotel

Ik werd door Liz Jones van Satour verwelkomd. Zij reed mij naar dit hotel, waar een heerlijke kamer was gereserveerd, king-size bed, 34ste verdieping.

De Groene Amsterdammer pakte uit over Hermans en Zuid-Afrika.¹⁷ Carly Broekhuis en Felix Rottenberg bogen zich in een lang artikel over de zaak Zuid-Afrika, die zij niet alleen slecht kunnen beoordelen, maar waarbij ze tevens vermeden onderzoek te verrichten voordat ze hun bek opentrokken. Wat ik niet wist, was dat W.F. Hermans ook met Adriaan van Dis is gebotst en wel over Zuid-Afrika. In 1983 heeft Hermans dit land bezocht en omdat hij vertelde wat hij waarnam, werd dit in de lage landen aan de zee als pro-apartheid ervaren. De idioten.

Dagelijks komt er meer onwettige smeerlapperij van de cia boven tafel, en wordt dan in The New York Times uit de doeken gedaan, maar wat verder geen enkele politieke of diplomatieke consequentie heeft. Het Amerikaanse Congres heeft de cia uitdrukkelijk beperkingen opgelegd, ook wat betreft de hulp aan de Contra's tegen Nicaragua, maar de bewijzen stapelen zich op dat de cia gewoon met haar ondermijnende activiteiten in Midden-Amerika doorgaat. Over a government within a government gesproken.¹⁸

De oorlog tussen Iran en Irak gaat ook vrolijk verder. Enorme hoeveelheden soldaten sneuvelen, die blindelings absurde bevelen uitvoeren.¹⁹ Intussen blijkt nu dat naast kolonel North en generaal Secord ook nog andere Amerikaanse ‘kolonels’ betrokken zijn geweest bij geheime wapenleveranties aan Iran.²⁰ Toen de nationale veiligheidsadviseur van Ronald Reagan, Robert McFarlane eveneens in het geheim naar Teheran reisde, had hij als geschenk voor de Ayatollahs een Bijbel bij zich gesierd met een door Reagan geschreven religieuze spreuk.²¹

17 De Groene Amsterdammer, 8 januari 1987.

18 The New York Times, 10 januari 1987, James LeMoyne.

19 The New York Times, 11 januari 1987, John Kifner.

20 The New York Times, 11 januari 1987, Stuart Diamond.

21 The New York Times, 10 januari 1987, Bernard Gwertzman.

[p. 30]

Amerikanen begrijpen niets van andere culturen en gedachtengoed, bovendien schromen ze niet zich volkomen belachelijk te maken. Uit Washington wordt bijvoorbeeld schaamteloos gemeld dat de Amerikanen jarenlang opzettelijk misleidende geheime rapporten naar zowel Iran als Irak hebben laten uitlekken, bijvoorbeeld over het samentrekken van Sovjettroepen aan de grenzen van Iran, waar niets van waar was.²² Eens zal de geschiedenis worden geschreven over hoe de Amerikanen in de Koude Oorlog (en daarna) hebben huisgehouden in de wereld.

Herbert A. Simon, politiek wetenschapper aan Carnegie Mellon University in Pittsburgh, die een pioneer was op het gebied van kunstmatige intelligentie en de cognitiewetenschap, behoort tot de mensen die ik nog zou willen interviewen. Eens benaderde ik hem, maar het liep mis. Wat hem in de richting van de hersenen trok, waren constateringen als: ‘You do not change people's opinions by defeating them with logic.’ Hij kreeg de Nobelprijs voor de economie vanwege zijn theorie van beperkte rationaliteit. ‘Simon's theory of decision-making predicts that people will not make the optimal decision. Instead, because of the limited information available to them and their imperfect abilities to evaluate a situation, they will seek to “satisfice” (a Northumbrian variant of satisfy) themselves.’²³ Als je de abracadabra weglaat en gewoon Hollands toepast, denk ik dat door gebrek aan correcte informatie (en voldoende informatie) iedereen vrijwel permanent verkeerde besluiten neemt die anders zouden zijn uitgevallen als men maar geweten had dat... Het is onmogelijk hier alles wat Simon stelt op te nemen, wat ik eigenlijk wel zou willen. Plaatsgebrek dus.

22 The New York Times, 11 januari 1987, Stephen Engelberg.

23 Psychology Today, oktober 1986.

13 januari 1987

Ik kom langzaam weer op gang in Zuid-Afrika na de gebruikelijke acclimatisatie, niet van de temperatuur buiten, maar van de hartklop van de samenleving hier. De kranten maken melding van jonge Afrikaners die voortdurend sneuvelen ‘in the service of their country’. Bijvoorbeeld The Star schrijft vandaag dat drie militairen, luitenant Michael Dreyer (24), Eugene Meyer (19) uit Ermelo en Emil Tamsen uit Durban gesneuveld zijn in gevechten met swapo-rebellen in Zuidwest-Afrika. Een politieman, Gysbert Labuschagne (20) werd door een handgranaat in Gugulethu, een zwart woonoord, gedood. Twee andere politiemannen werden gewond. Zo gaat het dag in dag uit in

[p. 31]

dit land. Ik kijk naar de blonde kop van luitenant Dreyer in The Star.

Heb een artikel over Apple met John Sculley als trotse Macintosh promotor, naar Evgeny Velikhov en Georgii Arbatov in Moskou gezonden.²⁴

24 International BusinessWeek, 19 januari 1987.

Pretoria, Holiday Inn

Vreemd om hier te zijn zonder mijn lieve Peter.

Het was trouwens een prachtige rit in de vroege ochtend van Johannesburg naar hier. Ik realiseer me hoe bevoorrecht ik ben dit allemaal te kunnen doen en weer over een avis Golf te beschikken.

Ik bracht opnieuw een bezoek aan Jan du Plessis, de Sovjetspecialist van de Zuid-Afrikaanse regering met een lijntje naar president Botha. Ik bepleitte opnieuw dat Klaas de Jonge op een vliegtuig zou moeten worden gezet. ‘It makes a lot of sense, what you say,’ was zijn reactie. En ik dacht: en nu gewoon doen en niet langer kletsen. ‘Let me feel the temperature of the water,’ vervolgde Jan, ‘give me one or two days.’ Uiteindelijk zou het minister Pik Botha van Buitenlandse zaken zijn die een dergelijk besluit zou moeten nemen.

‘Is he flexible enough,’ vroeg ik.

‘He is.’

‘But what if Pik got a call from the State President Botha,’ dramde ik door.

‘Perhaps, yes, that would help,’ aldus Jan du Plessis. Ik legde uit dat het me verder weinig te doen was om mijn eigen prestige in de zaak, want ik weet verder niet wie deze Klaas is, maar waar het mij voornamelijk om ging, was dat op deze wijze Hans van den Broek en zijn ministerie in Den Haag in hun hemd komen te staan, omdat ze niet weten hoe ze zoiets krachtdadig aan moeten pakken. Ik denk dat Jan mijn strategietje precies aanvoelde.

Het voorstel dat ik vorige reis deed om contacten tussen Zuid-Afrika en de Sovjet Unie te helpen verbeteren, bleek in Pretoria gunstig te zijn ontvangen, al was het alleen maar om Carl Nöffke en Georgii Arbatov (zij leiden de Amerika-instituten in hun land) elkaar te laten ontmoeten. Ook zien ze in mijn tactiek duidelijk dat betere relaties met het Kremlin onder Gorbatsjov mogelijk een afname van de Sovjetbemoeienis in zuidelijk Afrika tot stand zou kunnen brengen. Jan drong op voorzichtigheid aan. ‘Jullie zouden na feelers wellicht in Genè-

[p. 32]

ve een eerste contact tot stand kunnen brengen,’ vervolgde ik. Hij verwachtte overigens dat de betrekkingen met de vs verder zouden verslechteren en merkte op: ‘Dit terwijl de dollar steeds verder zakt en de rand naar boven gaat.’ Vanmorgen meldde The Star zelfs dat minister George Shultz van plan is een gesprek te hebben met Oliver Tambo van het anc.

Ambassadeur Frank Quint, de eerste gekleurde ambassadeur in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis, is zijn werk in Den Haag begonnen.²⁵

25 The Citizen, 13 januari 1987.

14 januari 1987

Johannesburg

Ik ontmoette John Boom, directeur van Koninklijke Boom Pers Beheer in Meppel. We lunchten in het Sun Hotel. Hij vergeleek de antisemitische acties van de nazi's met anti-apartheidcampagnes. Hij was het helemaal niet eens met mijn voorgenomen actie tegen Buitenlandse Zaken en hun roddelpraktijken, als bij Rinus Wijnbeek. Hij dacht dat het onmogelijk zou zijn aan te tonen welke schade ik had geleden en dus geen kans had een poging tot schadeloosstelling te winnen. Ik werd woedend, want ik vond dat hij de smerige acties van Den Haag goedpraatte. We kregen bijna keet tijdens de lunch.

's Middags had ik een ontmoeting bij de sabc (South African Broadcasting Corporation) met Christo Kritzinger. Ik stelde hem voor een film te maken met Nederlandse families in Zuid-Afrika, zoals met Ton en Ria Rebel en anderen. Hij vroeg wie de eigenaar van het product zou zijn. ‘Jij,’ antwoordde ik. Het honorarium? Tienduizend rand met vervoer per vliegtuig en hotels. Maar ik veranderde dit in 15.000 gulden, zoals ik van de avro had gekregen voor vijftien dagen Suriname. Bovendien zei ik een film te willen maken die een gebalanceerd beeld gaf van het Zuid-Afrika nu. Hij wilde ook weten of ik voor sabc-televisie wilde zeggen wat mijn indrukken waren. ‘Natuurlijk.’

15 januari 1987

Ik leef als God in Frankrijk, inbegrepen in het heerlijke Sun Hotel (5 sterren).

In Australië lusten ze bisschop Tutu evenmin. De Australische oud-strijdersbeweging noemde Tutu ‘a witch doctor who preaches hatred’. Vandaag wordt gemeld dat Tutu de ‘black struggle’ in Zuid-Afrika met een gevecht tegen Hitler verge-

[p. 33]

leek. Hij mag dan in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede hebben gekregen, maar de man weet niet waarover hij babbelt.

Ze waren in Amsterdam op hun tenen getrapt omdat ik deze mijnheer een clown heb genoemd, maar het spijt me van overzee te moeten constateren dat Tutu zeer negatief bezig is ten opzichte van zijn land.

Ik heb de brief van Frans Kellendonk vandaag beantwoord.

nrc Handelsblad publiceerde een gesprek met Henk Heidweiller. Volgens hem was het besluit om ambassadeur Dirk Jan van Houten weg te sturen in Suriname eenstemmig genomen.²⁶ De reactie van minister Hans van den Broek stond de volgende dag op de voorpagina van nrc Handelsblad.

26 NRC Handelsblad, 12 januari 1987, zie bijlage 5.

[p. 34]

Ik ontmoette Jan Castelijn, een Zuid-Afrikaanse diplomaat die vijf jaar in Den Haag op de ambassade heeft gewerkt. Hij had het gesprek met Sonja gezien en had betreurd dat ik niet meer feiten ter beschikking had toen ik voor de Nederlandse televisie optrad.

Dat is waar. Een reis is nauwelijks een begin. Ik had bijvoorbeeld kunnen zeggen - als ik ervan op de hoogte was geweest - dat slechts 56 zwarte kinderen in een heropvoedingsgesticht - geen gevangenis - zitten. Ook was men in Pretoria bereid mij een sabc-helikopter te lenen om vanuit de lucht te kunnen filmen om aan te tonen dat er absoluut geen muur rond Soweto wordt gebouwd.

Mijn pleidooi om Klaas de Jonge terug te sturen, werd beantwoord met gerichte vragen. ‘Minister Pik Botha heeft herhaaldelijk over deze zaak met de Nederlandse ambassadeur gesproken. Dan kan hij nu toch niet in het geheim De Jonge op een vliegtuig zetten?’

‘Alles kan. Hij kan de ambassadeur meedelen, nadat het toestel is opgestegen: “De Jonge is op weg naar huis”.’ Ik zei dat het voor mij een bijkomstige plezierige zaak zou zijn, indien ik in hetzelfde toestel zou kunnen reizen om bij aankomst te kunnen zeggen: mijne heren, hier hebt u uw held terug. Ja, hij wist nu ook dat ik iets dergelijks op televisie had gezegd. ‘Gaat u hem dan in het gebouw ophalen, want dan heb je kans dat hij niet mee wil.’

‘Welnee, geen haar op mijn hoofd denkt daaraan. U moet hem ophalen en ergens achter in het vliegtuig zetten bij de toiletten,’ zei ik. Castelijn was bang dat hij als een held zou worden binnengehaald. ‘Ja, misschien, want ze weten niet beter. Maar dat duurt twee dagen en daarna heeft nooit meer iemand ooit van deze mijnheer gehoord.’

Ik gaf Jan du Plessis een kopie van mijn brief aan de nvj en het protest bij Buitenlandse Zaken over de waarschuwing van zijn vriend Rinus Wijnbeek dat ik weer door de ambassade te schande ben gemaakt. Ik zei dat ik hoopte dat Wijnbeek de zaak zou bevestigen.

Jan Castelijn vertelde trouwens dat de zwarte studenten van het Technikon - waar Wijnbeek rector is - affiches in het gebouw hadden opgehangen, waarop te zien is hoe ze Wijnbeek met de necklace-methode zullen ombrengen.²⁷ Rinus had daarop Jan du Plessis om advies gevraagd wat hij moest doen. Zijn advies was een affiche zelf op de poort van het Technikon aan te brengen.

27 Bij de necklace-methode wordt een autoband gevuld met brandstof om iemands nek gehangen en daarna aangestoken.

[p. 35]

Hij deed dit, met het gevolg dat de studenten zich voor het voorval waren gaan schamen.

Ik ben zo bezig dat ik er eigenlijk niet aan toekom andere notities te maken, zoals dat ik zwarten aardig vind, althans zij die ik ontmoet. Het blijft vreemd dat ik in 1953 op een schip zat om naar Zuid-Afrika te gaan en eraf ging omdat ik van Bertie Hilverdink hield en bij hem wilde blijven. Hoe zou mijn leven zijn verlopen als ik toen had doorgezet? Nu ben ik uiteindelijk toch hier beland, deze keer voornamelijk omdat ik zoveel van Peter houd.

Vanavond belandde ik voor de derde maal in de sauna aan Dieppestraat en nu had ik beet. Seks met een gigantische Afrikaner kerel.

16 januari 1987

Johannesburg - Kaapstad

Broer Hendrik haalde me van Malan Airport af. Hij reed bij het achteruit gaan tegen een verkeerd geparkeerde auto aan, waardoor een deuk in het achtergedeelte ontstond. We zijn er snel vandoor gegaan. Ik had het boek van Gerard Croiset voor hem meegebracht, waar hij om had gevraagd. Ik gaf hem ook drie poloshirts en een fles wijn, die ik in Johannesburg had gekregen. ‘Dat is bij elkaar minstens honderd rand,’ was zijn reactie. Henk is en blijft een geboren koopman.

Kaapstad, Sun Hotel

Om 21:30 uur kwamen Peter en Edwin van Wijk naar het hotel. Peter wachtte me alleen bij de lift op. Hij zag er super uit en erg bruin. Hij had wel weer last van zijn rug, kon nauwelijks omhoogkomen, maar gelukkig had ik sterke pillen voor hem.²⁸ Heerlijk om hem terug te zien. Soms legde hij tijdens het eten zijn hand even op de mijne. Ik dacht dan: warm, als een jongenshand.

28 Zijn rugpijnen waren het gevolg van een duik van een schip in de Adriatische Zee in de jaren zestig.

17 januari 1987

the race for a cure. Zo prijst Newsweek op de omslag een artikel over de aids-epidemie aan.²⁹ Er zouden momenteel 3.675 aids-patienten in West-Europa zijn, en 12.656 in de vs. Het aantal seropositieve personen is schrikbarend hoog. In Frankrijk 200.000, in Brazilië, West-Duitsland, Italië en Australië ver boven de 100.000 in ieder land.

29 Newsweek, 19 januari 1987.

[p. 36]

In het vliegtuig ontmoette ik het echtpaar Holsboer, dat de uitzending Sonja op maandag had gezien. Mevrouw Holsboer wilde wel organiseren dat ik een groep hier wonende Nederlanders zou kunnen ontmoeten en spreken. Vanmiddag heeft de bijeenkomst plaats.

Donovan Müller kwam naar het Sun Hotel, mijn vriendje van de vorige reis. Hij droeg een witte korte broek en zag er erg lekker uit. We eindigde in bed en hadden seks, gevolgd door een uitstekend gesprek.

Opwekkend nieuws, ook erg verstandig. De klm-directie zal haar vluchten op Zuid-Afrika niet schrappen, zoals de anti-apartheidfanaten graag zouden willen. De klm laat haar vervoersbeleid niet bepalen door de politieke aanvaardbaarheid van een land en zijn regering. Wel distantieert de luchtvaartmaatschappij zich van de apartheidspolitiek. Minister Hans van den Broek heeft aanvullend verklaard dat hij het zou betreuren als de shv haar vestigingen uit Zuid-Afrika zou terugtrekken als gevolg van de acties van RaRa en het platbranden van Makro-vestigingen in Nederland.³⁰

Henk Hofland stuurde me een knipsel uit The New York Times over de schrijver, Arthur Inman, die 17 miljoen woorden schreef in 155 dagboeken over een periode van veertig jaar. Hij schoot zichzelf dood in 1963 toen hij 68 jaar oud was. Daniel Aaron heeft het materiaal in twee delen, samen 1.661 pagina's, samengevat uitgegeven bij de Harvard University Press. Michael Vincent Miller, een psycholoog en psychotherapeut, vraagt zich nu in The New York Times af waarom lezers 1.600 pagina's dagboek van een volslagen onbekende mijnheer krijgen voorgeschoteld. Miller noemt Inmans dagboek ‘a fascinating document, by turns bizarre and illuminating, poignant and obscene. It is an epic record of obsessive preoccupations and flamboyant pathologies. Delving into Inman's diary is like being able to eavesdrop on the conversation in a priest's confessional or a psychotherapist's office. What kind of book is this? At the very least, it is of considerable clinical interest: one could hardly hope to find a more unusual or thorough going case history.’ Dikwijls vraag ik me af wat - als er hoe dan ook nog naar gekeken zal worden - de reacties zullen zijn op mijn dagboek. Het is allemaal in handen van de goden.

Ik bracht de ochtend en lunch met Hendrik door. Hij liet me een universiteit zien die voor kleurlingen was gebouwd. Later spraken we veel over vroeger. In tegenstelling tot Theo, is hij

30 De Volkskrant, 14 januari 1987.

[p. 37]

buitengewoon lovend over wat mijn ouders deden om hen in Zuid-Afrika een thuis te bezorgen. Hij onderstreepte dat mijn vader vooral eigenlijk alles gaf, binnen de mogelijkheden van de jaren vijftig, om hem op gang te helpen en dat hij een eigen bedrijf kon opzetten. ‘Ik steun nog altijd op zijn advocaat die mij iedere dag kwam bezoeken toen ik na mijn auto-ongeluk in het ziekenhuis lag.’

Zit nu aan Sunnybrae Road in een park om zo dadelijk naar de familie Holsboer te gaan. De bomen ruiken heerlijk. Ik luister naar Mahlers vijfde. Was Peter maar hier. Gisteravond voelde ik bijna fysiek zijn affectie, maar Edwin van Wijk is nu eenmaal zijn playmate.

Bij de Holsboers ontmoette ik mijn oom Hans van Ketwich Verschuur, oud directeur-generaal van het Nederlandse Rode Kruis en één van de prominenten hier in de Nederlandse gemeenschap. Mijn oom Dirk Klink was getrouwd met zijn nicht, Euske van Ketwich Verschuur. Mijn ouders emigreerden in 1959 samen met de Klinks naar Zuid-Afrika. Zij woonden op het oude buiten de Waterhof aan de Hofstraat in Kaapstad.³¹ Hij kende dus mijn achtergrond en familie-omstandigheden uit de eerste hand en al zou de ambassade als bij Rinus Wijnbeek omong kosong³² over mij hebben proberen te slijten, oom Hans weet in ieder geval beter. Hij is een statige grijzende heer met een stok en glashelder van geest, en heeft veel kennis over Zuid-Afrika. Hij vertelde dat toen Joseph Luns naar Zuid-Afrika kwam, hij bij de Van Ketwichs had gelogeerd. De ambassadeur schijnt H.C. Carsten te heten en de consul-generaal hier, A.H.J.M. Speekenbrink. Hij was fel gekant tegen het terugzenden van Klaas de Jonge en pleitte daar sterk tegen. Hij zei dat ik minister Pik Botha zou moeten vragen om alle gegevens over hoe diep de Nederlandse ambassade in Pretoria betrokken was bij de subversieve activiteiten van Klaas de Jonge ten behoeve van het anc.

Alle gasten vanmiddag waren het er unaniem over eens dat de wereldpers in linkse handen was en Zuid-Afrika aan het kortste eind zal trekken. Men maakte gebruik van lokale krachten die van negatief nieuws over Zuid-Afrika moesten bestaan. Een directeur van een bouwmaatschappij, Bill Milrea, zei dat Hendrik Verwoerd de apartheid had ingevoerd uit menselijke overwegingen, maar dat het totaal anders was uitgepakt dan bedoeld. Als zakenman was hij van mening dat er een begin moest worden gemaakt om zwarten beter voor hun diensten te

31 Ik ben op de Waterhof geweest in 1956, onderweg naar Djakarta.

32 Javaans voor roddelpraat.

[p. 38]

vergoeden, al was het maar om het uit de hand gelopen geboortecijfer onder zwarten naar beneden te brengen. Iemand vroeg: ‘En opvoeding, scholing?’

‘Ja, dat ook, maar eerst evenrediger betalingen.’

Hendrik zei vanmorgen: ‘Ik ben opgehouden met filosoferen over de toekomst van dit land. Ik woon hier nu meer dan 35 jaar en de problemen zijn dermate gecompliceerd, dat hoe meer inzicht je erin krijgt, des te minder je begrijpt en kunt verklaren wat er allemaal gebeurt, laat staan dat je een oplossing zou zien.’

Hans van Ketwich zei: ‘Laat Klaas de Jonge schieten Willem, want anders begin je meteen al verkeerd hier.’ Toch voel ik het op mijn klompen aan dat dit een smerige affaire is, die om doorprikken vraagt. Maar misschien heeft hij gelijk, laten rusten.³³

33 Had ik maar niet naar hem geluisterd, dan had ik toen al ontdekt wat er gaande was.

18 januari 1987

Gisteravond kwamen Peter en Edwin nog naar het hotel. Ik schreef Peters moeder en zus dat alles oké was.

Ik reed met Hendrik naar Seapoint, waar we lang hebben zitten praten. Hij denkt dat de Sovjets loeren op de natuurlijke hulpbronnen van Zuid-Afrika. Ik maakte hem duidelijk dat de ussr zelf van de zestien mineralen die nodig zijn voor de moderne industrie, er van dertien de grootste voorraden ter wereld heeft. Een andere stelling van hem was dat Moskou zwarten uit Afrika met open armen ontvangt. ‘Blacks are unwittingly tools of Moscow, as in Angola with 30.000 Cubans,’ zei hij. Ik heb hem vervolgens uiteengezet hoe ik sinds 1971 in Moskou heb kunnen constateren dat Russen buitengewoon racistisch zijn ingesteld. Om niet te spreken over Aziaten, die helemaal op negers neerkijken als Untermenschen.

Hendrik zei dat Zuid-Afrikanen de naam Holland niet meer wilden horen en dat de klm of de gulden in de pers niet meer werd vermeld. Mijn broer: ‘Europeanen verloren hun overzeese rijken en nu maken ze ons het leven zuur. Wij blanken, hebben Zuid-Afrika opgebouwd zodat het in 1986 het enige gebied dat tot de Eerste wereld gerekend kan worden in Afrika is. Men verwacht van ons dat we ons werk zonder slag of stoot aan de zwarten zullen overdragen. Een trap kunnen ze krijgen.’ Hij zei ook: ‘The blacks did absolutely nothing to deserve this.’ Het wond hem opnieuw op. Ik begrijp dit uitstekend, al bracht ik naar voren dat de Sovjets aanzienlijk minder

[p. 39]

slecht zijn dan over ze wordt verteld en dat mijns inziens het echte kwaad in Washington zit. Ook bracht ik voorzichtig naar voren dat Zuid-Afrika over een wegennet beschikt als Frankrijk en dat de zwarte bevolking daar toch de grootste bijdrage aan had geleverd, al hadden de blanken het gefinancierd.

We brachten aangename uren door in Seapoint, waar het strand en ook het gigantische zwembad volkomen gemengd zijn. Voor mij was het zwembad gratis als ‘senior citizen’. De entree kost normaal twee rand.

Vandaag verscheen in de Sunday Tribune van Durban een opmerkelijk artikel door Colin Legum geschreven, waarvan de kwintessens was dat de ideeën in Moskou over een ‘omwenteling’ in Zuid-Afrika dichter bij de gedachtegang van president Botha liggen dan bij die van het anc.³⁴ Eat your heart out Sonja Barend en Conny Braam.

Ik belde met Jan du Plessis, maar die kende de inhoud van dit opmerkelijke artikel nog niet. Dit is trouwens wat ik Wim Klinkenberg zondag op Schiphol voorhield en waar hij het oneens mee was. Het is overigens ook de benaderingswijze die ik stelde in een memo aan Vladimir Lomeiko.

34 Zie bijlage 6.

19 januari 1987

Voorzichtig sneed ik bij Hendrik de publicatie van mijn dagboeken aan en het feit dat Lex Poslavsky en Wim Hazeu naar wegen zochten voldoende subsidie binnen te halen voor de uitgave ervan. Hij vond 10.000 gulden per deel als subsidie veel geld en gaf trouwens als zijn mening te kennen de publicatie van mijn dagboek niet nodig te vinden. De delen dagboek die hij had gelezen waren ‘aardig’ maar geen must. Ik zet het idee van me af dat hij zou willen helpen. Soms zegt hij niet te weten wat te doen met de drie of vier ton die hij nog in Amsterdam op de bank heeft staan. Maar goed, hij weet niet hoe mijn leven verlopen is en dat ik na alle systematische zwartmakerij vastbesloten ben mijn eigen verhaal te vertellen.

Ik ben nu negen dagen hier en heb nog vijftien dagen over. Er is nog zoveel te doen en te lezen, ik zal moeten aanpoten.

De shv gaat haar investeringen uit Zuid-Afrika toch weghalen, aldus president-directeur Paul Fentener van Vlissingen.

Intussen schijnt Desi Bouterse nu toch weer de gedachte te hebben geopperd dat Nederland en Suriname hun betrekkingen op ambassadeursniveau zouden moeten handhaven. Maar daar gaat Den Haag vooralsnog niet op in.

[p. 40]

20 januari 1987

Ik lees natuurlijk alles wat los en vast zit over de politieke situatie. Albert Nothnagel, parlementslid van de Nationale Partij, heeft - vlak voor de nieuwste maatregelen van de regering om de pers verder aan banden te leggen - een artikel gepubliceerd waarin hij schreef het een politieke blunder te vinden dat voormalige leiders als Malan en Verwoerd weigerden met het anc te spreken. De Cape Times schrijft in een hoofdartikel, talking to the anc, dat het pleidooi van Nothnagel om wel met de verzetsbeweging te praten ‘common sense’ aangeeft.

A.M. Rosenthal schreef het volgende na een bezoek aan Zuid-Afrika, en hier kan ik me in vinden. ‘When you visit South Africa, you live in a dream. You know that repression will get worse. You know violence will increase. You know people of good heart, white and black, are crying out themselves and are unheard or silenced. You know that in the end there is only one solution - black government shared by whites - but that all the perfectly possible peaceful steps toward it and beyond are now being eliminated, one by one by one, by the violence and oppression begetting violence of resistance. And you know too that the longer it goes on the more the likelihood of one tyranny replacing another.’

Rosenthal is ervan overtuigd dat Zuid-Afrikanen in een droom leven. ‘The idea that reality can be blanked out, that tyranny can hide and be unknown is a fantasy. It has not worked before and it will not work now. They dream, the South Africans, and by the time they are shouted into wakefulness it may simply be too late.’³⁵ Het standpunt van president Pieter Botha dat er pas met het anc gesproken kan worden wanneer het gewapende verzet wordt opgegeven, is onhoudbaar. Dat zou allang duidelijk hebben moeten zijn.

unsinkable south africa aldus een artikel in The New York Times.³⁶ ‘What a wonderful delusion, kept afloat by force,’ aldus de krant in een scherpe kritiek op nieuwe censuurbepalingen, nu ook jegens buitenlandse correspondenten. Laat ik vooropstellen: zelf merk ik er absoluut niets van. Ik kan gaan en staan waar ik wil, spreken met wie ik wil en me oriënteren naar eigen goeddunken.

Vanmorgen had ik nog een lang gesprek in Seapoint met broer Hendrik. Hij is pessimistisch over de toekomst. ‘Dit wordt kaffer country,’ zei hij. ‘Het kan nog tien of twintig jaar duren, dus ik zing het nog wel uit. Wat er na mij komt, kan me wer-

35 The New York Times, 13 januari 1987.

36 The New York Times, 18 januari 1987.

[p. 41]

kelijk geen moer schelen. Ik beschouw mezelf als een buitenlander en buitenstaander, en ben hier om uit te rusten.³⁷ Ik woon in de dienstwoning van een appartementencomplex dus ze zullen me wel met rust laten.’ Hendrik haat Holland. ‘Ik zou er zelfs niet overheen willen vliegen.’ Dit verwonderde me toch wel omdat hij een abonnement op Elseviers heeft en de Nederlandse Post, een krant voor emigranten, en dagelijks naar de Wereldomroep luistert. ‘Waar ze nu mee bezig zijn, is koppen tellen,’ aldus Hendrik. ‘Half of the blacks in this country don't know who their father is. Het is schedels tellen, maar niemand vraagt zich af wat de modus operandi van die kersenpitten is. Nu probeert het buitenland ons een valse oplossing op te dringen, wat gewoon belachelijk is. One man one vote is een oneerlijk formule. Kijk naar de resultaten in Angola en Mozambique. Als je naar Luanda gaat, denk je dat er een atoombom is gevallen. De Portugezen hadden prachtige koloniën in het leven geroepen. Moet je nu gaan kijken. Het eerst van alles branden de kaffers de kerken af, die kleine patertjes hadden opgezet. Ze maken alles kapot. Geef je een zwarte man een auto, dan is deze binnen de kortste keren kapot en staat hij ergens onbeheerd en leggen de kippen er eieren in. Ze willen gewoon het liefste in zelfgemaakte hutten wonen, zoals wij vroeger op De Horst toch ook een hut in de tuin bouwden.’ Ik opperde bij Hendrik dat de onrust en vernielzucht van zwarten mede het gevolg kon zijn van een gebrek aan een rustpunt, een gevoel van verantwoording in familieverband. ‘Ik noem dat,’ zei hij, ‘dat zwarten nog met een voet de junglementaliteit bezitten. Zimbabwe, waar ik eerst woonde, is gewoon één uitgestrekte jungle. Geen wonder dat de Engelsen het maar opgegeven hebben. Zuid-Afrika is een ander verhaal. Hier werd een Eerste wereld gebouwd, die nu botst met de junglementaliteit van de zwarte meerderheid. Bovendien, zwarten en kleurlingen zijn eigenlijk papegaaien. Het lijkt maar of sommigen van hen verwesterd zijn. Ze doen alsof, maar zijn het niet echt. Het vernisje is flinterdun. Zij imiteren, zonder werkelijke achtergrond of fundament. Veel zwarten hebben grond gekregen. Ze verbouwen niet, ze plegen roofbouw. Ze hakken alles om, en wanneer de zaak naar de knoppen is verlangen ze nieuwe grond. Grondconservatie kennen ze niet. In bijvoorbeeld Bophuthatswana zijn blanke boeren uitgekocht en is het land onder zwarten verdeeld. Ze schreeuwen namelijk altijd om meer. Hoe harder ze om hun zogenaamde vrijheid

37 In 1975 had Hendrik zijn winkels in Kaapstad verkocht. Sindsdien renteniert hij.

[p. 42]

roepen, hoe sneller de vernietiging van Zuid-Afrika wordt ingeluid. Zo is het ook met de rest van Afrika gegaan. Vanmorgen hoorde ik een zwarte mijnheer in een Amerikaans radioprogramma verklaren dat Zuid-Afrikaanse zwarten gereed waren dit land te leiden. En niemand was natuurlijk beter en geschikter dan Oliver Tambo. Wat ze in Europa en Amerika zouden moeten laten zien, is wat er werkelijk is gebeurd in landen in Afrika die one man one vote hebben gekregen.’

Hendrik zei verder nog: ‘Afrikaners zijn sterk, met Mirage jets en ik denk zelfs de atoombom. Ze hebben genoeg troeven achter de hand. Als zij zich bedreigd voelen, zal de afloop van de confrontatie tussen zwart en blank hier zeker niet verlopen zoals in de rest van Afrika. Maar tegen een zo grote overmacht van zwarten is geen kruid gewassen. Wij konden in 1940 Hitler ook niet tegenhouden. Uiteindelijk is Zuid-Afrika een verloren zaak, al heeft het mij geen windeieren gelegd. Zo verloopt de geschiedenis nu eenmaal: dust to dust, we are nothing but grains of sand. Niemand kan dat veranderen. De zwarten, en lees Time deze week maar, zitten nog in hun dierlijke fase.’ Hij vertelde hoe een baby werd omgebracht. Ik dacht aan Vietnam en het gedrag van Amerikaanse militairen in My Lai. Of anders ‘onze eigen’ Turco Westerling en consorten in Indië. ‘Het leven is toch te kort,’ aldus mijn broer, ‘dus waar maak je je druk om? Wie dat teveel doet, eindigt in een gesticht. Alle goede en opbouwende dingen die de overheid hier doet, worden afgebroken alsof ze nooit gebeurd zijn. Hoeveel discussie in binnen- en buitenland is er niet geweest over het slopen van District vi hier in Kaapstad. Natuurlijk moest die buurt plat, het was een wespennest van gangsters, moordenaars, drugsverslaafden en zwervers. De buitenlandse pers had het over “the killing of the spirit of District vi”. Volslagen onzin.’ Hij liet me trouwens vanaf de Tafelberg die open plek in de stad zien.

21 januari 1987

Kaapstad - Johannesburg

The Star verwijst naar ‘a marathon treason trial’ in Delmas, waar topleiders van het udf terechtstaan wegens samenzwering tegen de staat. Het United Democratic Front wordt ervan beschuldigd een frontorganisatie te zijn van het verboden anc en de eveneens verboden communistische partij. Stuiptrekkingen van het apartheidsregime.

W.F. Hermans zou een lezing houden in De Balie in Amsterdam, die reeds bij het begin werd onderbroken door een bommelding, aangekondigd door Felix Rottenberg, directeur van

[p. 43]

De Balie. De zaal werd ontruimd. Typische Hollandse treiterij zonder te weten waar het over gaat. Er werd met borden rondgelopen: ‘Vrijheid van meningsuiting slegs vir Botha, Reve, Heldring, Oltmans, Quint en Hermans “die stem” van het regime.’³⁸

38 NRC Handelsblad, 19 januari 1987.

Johannesburg

Ik zit op het terras bij de coffeeshop van de Randse Afrikaanse Universiteit; het is heerlijk zonnig en heb de Vijfde van Gustav Mahler op. Ik huil vanbinnen vanwege mijn zorgen om Peter. Ik ben nog steeds verliefd op Eduard, maar mijn tranen zijn voor Peter, vooral omdat hij zoveel kwetsbaarder is. Misschien zit Peter toch, ik weet het wel zeker, van alle mensen het diepste in me.

Lees in Time over de film Platoon van Oliver Stone.³⁹ ‘With craft, crackle, a little bombast and plenty of residual rage, he has created a time-capsule movie that explodes like a frag bomb in the consciousness of America, showing how it was back then, over there,’ aldus Time. Er waren 2,7 miljoen Amerikaanse soldaten in Vietnam gedurende die oorlog. Oliver was er vijftien maanden, in 1967-1968, raakte gewond en kreeg een Bronze Star. Niet lang daarna ontmoette ik hem via mijn vriendin de Libanese Najwa Sarkis, die werkte voor de Marokkaanse ambassadeur bij de vn. Stone trouwde later met haar. Hij heeft het toch wel ver gebracht. Een omslagverhaal van acht pagina's in Time is niet niks. Ik schreef hem een briefje toch wel trots te zijn eens aan zijn cinema-wieg te hebben gezeten, toen we elkaar in New York via Najwa ontmoetten.

Ik sprak twee uur met Carl Nöffke en een van zijn medewerksters. Hij vertelde dat de Amerikaanse oorlogsindustrie voor de bouw van vliegtuigen titaan uit Zuid-Afrika nodig had. Hij was het met me eens dat Pretoria dit gegeven veel te weinig uitspeelde om concessies van Washington los te peuteren. Hij onderstreepte verder dat door de wereldwijde boycot, in Zuid-Afrika de overtuiging ontstond dat het land haar natuurlijke hulpbronnen zelf tot producten moet verwerken in plaats van die rijkdommen te exporteren en anderen aan productiewelvaart te helpen.

Nöffke vertelde dat het Kremlin er al zes maanden geleden bij Washington op had aangedrongen het kalm aan te doen met sancties tegen Zuid-Afrika. Hij heeft recent zes conservatieve leden uit het Amerikaanse Congres op bezoek gehad, die vol-

39 Time, 26 januari 1987.

[p. 44]

gens hem absoluut niets wisten van de realiteit in Zuid-Afrika. ‘Some of these American politicians are on a crusade in America against sanctions for South Africa but they do not have their ammunition ready and don't know the most simple facts about us,’ aldus professor Nöffke.

Hij wist dat de Makro zich uit Zuid-Afrika had teruggetrokken, maar wist ook dat Safmarine en Rennies, twee locale bedrijven, de shv-belangen in Zuid-Afrika hadden overgenomen. ‘The profits stay now with us and do no longer flow to Holland. So who is the loser in the end?’ Over de verslagen van de debatten over de sancties in het Amerikaanse Congres zei hij: ‘De moralistische redeneringen van Amerikaanse congresleden zijn nauwelijks te geloven.’

Ik vroeg hem wat hij dacht dat zou kunnen gebeuren om een einde te maken aan de affaire Klaas de Jonge. Zijn eerste reactie was dat De Jonge ‘a son of a bitch was’ die gewoon, zonder dat er Zuid-Afrikaanse politiemannen of Koninklijke Marechaussees om zouden komen, hardhandig uit het ambassade gebouw zou moeten worden gehaald om in Pretoria terecht te staan als wapensmokkelaar voor het anc en de communisten, met steun van Den Haag en de ambassade. Na over en weer gepraat werden we het eens dat Pretoria mij eigenlijk het geheime materiaal zou moeten geven over de rol die de Nederlandse ambassade en Den Haag heeft gespeeld bij het binnensmokkelen van wapens voor het anc. Dat zou ik dan in Elseviers moeten publiceren. ‘Then they will declare the Dutch ambassador persona non grata and they can put De Jonge on a plane.’

Van Houten is vanuit Paramaribo in Den Haag teruggekeerd. Hij zweeg als het graf en rapporteerde aan Van den Broek over de situatie in de voormalige kolonie.⁴⁰

Victor Krivda, de Sovjetambassadeur in Botswana, heeft benadrukt dat het Kremlin nooit anders heeft gedaan dan zich uitspreken voor de ontmanteling van apartheid.

Ik lees The White Tribe of Africa, van David Harrison.⁴¹ De Afrikaner Broederbond daar weet ik nog niets over. Deze club van Afrikaners werd in 1918 opgericht onder voorzitterschap van Henning Klopper. In 1925 had de Broederbond vijf onderafdelingen en 150 leden. In 1930 waren er 23 onderafdelingen en 500 leden. In 1986 zijn er 800 onderafdelingen en 12.000 leden. De organisatie heeft een bondsraad die iedere twee jaar onder maximum geheimhouding vergadert. Ze beschikt over

40 NRC Handelsblad, 21 januari 1987.

41 David Harrison, The White Tribe of Africa, MacMillan, South Africa, 1981.

[p. 45]

een eigen hoofdkwartier in Hartbeespoort, 50 kilometer buiten Pretoria. Zij zijn de Afrikaner superelite, die de dienst uit maken in dit land, zeker met de Nationale Partij aan de bak.

‘Becoming a member of the Broederbond,’ schrijft Harrison, ‘involves a series of discreet enquiries about a nominee's suitability that can take up three years. He who betrays the Bond,’ was een van de uitgangspunten, ‘will be destroyed by the Bond. The Bond never forgets. Its vengeance is swift and sure. Never yet has a traitor escaped his just punishment,’ Ik vraag me af in welke mate ik door de ambassade in Den Haag en Annetjie du Plessis in de richting van deze exclusieve geheime Afrikaner kameraden ben gemanoeuvreerd.

Een man die mij steeds meer boeit, is de leider van de Zoeloes, Mangosuthu Gatsha Buthelezi. Hij staat aan het hoofd van de Inkatha Freedom Party (ifp) en leidt zes miljoen zwarten in KwaZoeloe-Natal naar zelfzeggenschap binnen de republiek Zuid-Afrika. In Paramaribo las ik zijn gesprek met Newsweek, waarin hij zich uitsprak tegen sancties en voor de vrijlating van Nelson Mandela, maar tegelijk is hij gekant tegen een gewelddadige omwenteling bij het verkrijgen van onafhankelijkheid.⁴²



In 1980 stelde hij de Buthelezi Commissie in, die tot taak kreeg ‘to enquire into and report and make recommendations on the constitutional future of the areas of KwaZulu and Natal within the context of South Africa and southern Africa.’ Het rapport wijst het Westminster-type van democratie af als niet realistisch voor Zuid-Afrika. Ook het opdelen van Zuid-Afrika in twee staten is niet accep-

42 Newsweek, 15 december 1986.

[p. 46]

tabel. Evenmin de politiek van ‘separate development’ (apartheid) die nu gevolgd wordt door de blanke minderheidsregering. KwaZulu-Natal heeft voor zichzelf het Indaba-model uitgewerkt, bestaand uit een parlement met twee kamers, een provinciale gouverneur, een premier gesteund door een kabinet van 10 leden, een Bill of Rights, een onafhankelijke rechtspraak en culturele raden. De eerste kamer zal 100 leden tellen, zal worden voorgezeten door Oscar Dhlomo en zal ‘racially mixed’ zijn. De tweede kamer zal 50 leden hebben, 10 leden voor vijf groepen: Afrikaners, Engelsen, zwarten, kleurlingen en Aziaten.⁴³

Opmerkelijk is, dat een opinie-onderzoek onder blanken in KwaZoeloe-Natal heeft uitgewezen dat 47 procent van hen de Indaba-voorstellen van Buthelezi en zijn commissie steunt. Slechts 16 procent van de ondervraagden zou het apartheidssysteem voortgezet willen zien.

43 The Buthelezi Commission, H & H Publications, Durban, 1982.

[p. 47]

The Citizen schrijft vanmorgen dat ‘the Dutch have the dubious honour of being the first to withdraw their interests in a business because of terrorism.’ Het gaat dus om de aankondiging van shv dat zij zich terugtrekt uit Zuid-Afrika na de aanslagen van RaRa op Makro-vestigingen in Nederland. Het blad vraagt zich af: ‘Is Dutch government support for the terrorist anc not going to backfire on the Netherlands itself, besides placing South Africans of Dutch extraction and Dutch citizens living here at risk?’ En waarom blijft Nederland weigeren Klaas de Jonge aan de autoriteiten in Pretoria over te dragen? ‘The Netherlands Government is prostituting the liberalism of the Dutch people, who refused to bow their knees to the Nazi's but are being forced to bow their knees to the terrorists. It is time Hollanders woke up to what is happening.’

Het is erg onbehaaglijk dat een vooraanstaande krant in Johannesburg zo over ons schrijft, en terecht. Wat zit er toch meer achter de zaak Klaas de Jonge? Ik denk dat men in het ongewisse laat hoe die zaak werkelijk in elkaar zit. Pretoria weet het precies en waarschijnlijk The Citizen eveneens. Alleen in Holland denken ze dat De Jonge een nationale held is.

Ik lunchte met Mike Rantho, een grote zwarte kerel die op een Fulbright Scholarship aan de London School of Economics had gestudeerd. Hij is de man die ik laatst misliep toen hij memee naar Soweto zou nemen. Hij noemde deze zwarte stad nabij Johannesburg ‘a melting pot of South Africa based on fear.’ Hij vervolgde: ‘I have seen such fear only in two countries in the world, Israel and South Africa. Actually blacks and whites could be the best of friends, but Nats (Nationalists) treat us like dogs, like shit.’

Hij vertelde over een huiszoeking bij hem thuis. De politie was op zoek naar gevluchte, jonge misdadigers en dacht dat zij in Mike's huis bescherming hadden gekregen. ‘Ik probeerde hen duidelijk te maken dat mijn zoon 27 jaar was en dat ik zelf voor de Urban Foundation werkte, maar dit maakte verder niets uit. Meubels werden omgegooid en alles werd overhoop gehaald. Dit is onaanvaardbaar gedrag van de overheid. Wanneer de toestand slechter wordt, gaan de Engelsen, Duitsers, Nederlanders en andere buitenlanders hier weg en staan de zwarten tegenover de Afrikaners, want zij kunnen nergens anders naar toe.’ Toen ik het standpunt van mijn broer Hendrik lanceerde dat Afrikaners en buitenlanders het land hadden gemaakt tot wat het was, kreeg ik, wat was te voorzien, het antwoord: ‘And what about the blood, sweat and tears of the blacks who assisted in making it all possible?’

[p. 48]

‘But I agree with you, it still is not too late,’ ging Mike verder. ‘There is still an enormous reservoir of goodwill towards whites. But the Nats are preoccupied with the anc. They must not think that each black in this country is a communist. They ignore our African humanism, which Christianity was able to build on, especially here in black South Africa. But Afrikaners still feel like gods towards us, while we realize they are rich and we are as poor as a church mouse.’

Ik vind het artikel waar Hendrik het over had van John Greenwald in Time over the war of blacks against blacks en de bloedige strijd om politieke macht die de townships in Zuid-Afrika teisteren.⁴⁴ Inderdaad wordt de necklace-methode - een rubberband met benzine vullen en die aansteken nadat deze om iemand is aangebracht - ‘one of the world's most savage forms of execution’ genoemd. Winnie Mandela heeft ook al gesproken over de bevrijding van Zuid-Afrika met lucifers, doelend op deze methode. ‘Militant black youths first capture a victim. Next, they chop off his hands or tie them behind his back with barbed wire. Finally, they place a gasoline filled tire over the terrified victim's head and shoulders and set it ablaze. The melting rubber clings like tar to the victim's flesh, while flames and searing fumes enshroud him. Within minutes the execution is over. By the time the police arrive the charred body is usually burned past recognition.’ Deze methode wordt in heel Zuid-Afrika overal in de townships toegepast.

Tachtig mijnwerkers zijn de afgelopen weken omgekomen bij stamgevechten. Sinds de onrust losbarstte in 1984 zijn 2.300 mensen in Zuid-Afrika door geweld omgekomen. Drie kwart van hen zijn zwarten die door onderlinge tegenstellingen om het leven kwamen. De zogenaamde ‘comrades’ die townships terroriseren, zijn meestal jongens tussen de 14 en de 22, die school hebben opgegeven en van roven, plunderen en moorden leven, dit uiteraard onder het mom voor de vrijheid van Zuid-Afrika te strijden.

44 Time, 26 januari 1987.

22 januari 1987

The Sowetan sprak met professor Es'kia Mphahlele, directeur van het Funda Centre in Soweto, waar Mike Rantho me naar toe zal brengen. ‘The fact is,’ zei hij, ‘the white man has over three centuries become accustomed to dreaming on our behalf. On the basis of that grand illusion that he had about himself in relation to us, he legislated a society into existence that was for-

[p. 49]

ever going to pull away in different directions, hopelessly fragmented.’ Dus de blanken redeneerden ‘let's dream together. But wait, let me instruct you first what we should dream. On the ruler's terms,’ aldus professor Mphahlele, ‘the dream is of a beautifully fragmented South-Africa, black and white strolling together occasionally in the cool of a jacaranda grove, but each a nightmare of the other.’

The Star bericht dat een jongen van vijftien jaar voor de rechter heeft getuigt hoe hij heeft gezien dat een blanke politieman, Keith Blakelock werd vermoord toen hij brandweerlieden probeerde te beschermen die een brand in een supermarkt probeerden te blussen.⁴⁵ De man werd door een woedende menigte belaagd en met een machette bewerkt, terwijl zijn hoofd werd afgehakt en op een paal gestoken. En dit was niet in Zuid-Afrika, maar het gebeurde in Tottenham in het noorden van Londen.

45 The Star, 22 januari 1987.

Pretoria, Holiday Inn

Jan Castelijn was behulpzaam met het regelen van een gesprek met Kobus Liebenberg, directeur Europa van het ministerie van Buitenlandse Zaken in het Uniegebouw.

Ik heb opnieuw een paar uur met Jan Castelijn zitten praten. ‘Zuid-Afrika is net zo groot als 2/3 van de totale eeg, daar wil toch ook niemand eigenlijk weten van het schrappen van grenzen? Zelfs niet tussen Vlaanderen en Holland,’ aldus Castelijn. Hij onderstreepte dat Botswana, Swaziland en Lesotho hun eigen vertegenwoordigers bij de vn hadden. ‘The British decided to proclaim them independent states. Nobody protested in the world. When President Botha creates homelands for blacks in South Africa, the same people get indignant.’ Hij vervolgde: ‘In Zimbabwe most whites left and they are no longer a factor. In South Africa by now, whites are there to keep feuding blacks from killing one another.’

Jan had de zaak Klaas de Jonge met Liebenberg besproken. Deze had gezegd dat het uitgangspunt was dat het een zaak was ‘tussen twee regeringen’. Alleen Henk de Mari en Arnold Burlage hadden in De Telegraaf indicaties gegeven dat de Nederlandse regering bij de acties van Klaas de Jonge was betrokken. ‘In dat geval is de oplossing eenvoudig: zet zowel Carsten als De Jonge op een vliegtuig,’ antwoordde ik. Ik beklaagde me trouwens bij Castelijn dat ik niet onder de indruk was van de medewerking die ik van de zijde van Pretoria kreeg. ‘Let

[p. 50]

me give you that advice, the arm-twisting against you is coming from The Hague.’⁴⁶

46 Ik schreef eigenlijk ‘van de ambassade in Den Haag’, wat zou betekenen dat de Zuid-Afrikaanse ambassade me dwars zat. Met wat ik nu weet, bedoelde hij met Den Haag de Haagse regering. Ik heb zonder nadenken ambassade opgeschreven in mijn dagboek.

23 januari 1987

Johannesburg

Om 04:00 uur werd ik uit Californië gebeld door de secretaresse van Al Eisenstat van Apple, die ene Rex Smith mee naar Moskou wilde nemen. Of ik voor de visa wilde zorgen. Ik vraag me in goede gemoede af of deze Smtih niet een door de cia geplante kracht bij Apple is.

Pieter du Plessis was verhinderd mij te ontvangen en liet zich vertegenwoordigen door luitenant-generaal b.d. Hein de Villefort du Toit, die Nationale Strategie op de Randse Universiteit doceert. Hij was vroeger enige tijd bij de generale staf in Den Haag gedetacheerd. Hij kende mijn oom Hans van Ketwich Verschuur, via een zekere admiraal Mott. Het contact met Du Toit verliep perfect. Ik begon eerst over Klaas de Jonge. ‘Maar het Hof in Pretoria moet hem eerst veroordelen,’ zei hij.

‘Dat weet ik,’ antwoordde ik, ‘maar de man is alle moeite niet waard. Hij moet gewoon weg. En die mijnheer Carsten kan op hetzelfde vliegtuig mee, want die heeft de zaak ook zitten flessen,’ zei ik. Du Toit maakte notities. Na mijn pleidooi zei hij het er in grote lijnen mee eens te zijn.

Ik legde hem uit dat ik eigenlijk zocht naar een mogelijkheid om vier keer per jaar naar Zuid-Afrika terug te komen, om het land beter te begrijpen. Ik gaf aan een ideeënmannetje te zijn en dat ik me zou willen inzetten voor het bouwen van bruggen, zoals ik in de ussr heb gedaan met onder meer het boek dat ik schreef met professor Georgii Arbatov. ‘Professor Arend Lijphart van de universiteit van Californië wordt toch ook voortdurend naar Zuid-Afrika gehaald om adviezen te geven,’ zei ik. ‘Lijphart is een kamergeleerde, daarentegen ben ik een man van de praktijk met ervaring in Indonesië en Suriname. Ik heb me als journalist herhaaldelijk met dekolonisatieproblemen bezig gehouden.’ Officieel zou ik bijvoorbeeld voor de sabc films willen maken, maar de achtergrond van mijn aanwezigheid in Zuid-Afrika zou de betekenis moeten hebben die kanten van het Zuid-Afrikaanse vraagstuk te belichten die tot dusverre zijn blijven liggen. Du Toit zei dat de sabc veel te dicht

[p. 51]

bij de regering in Pretoria stond om vanuit een dergelijke positie te kunnen werken. ‘Kan ik dan geen onderzoeker worden bij het Afrika Instituut in Pretoria,’ vroeg ik. Hij nam de telefoon op en belde met Erich Leistner, de directeur. Ik zal hem maandag al ontmoeten. Ik ben trots, ook tegenover mijn twee broers die hier sinds 1950 zijn geweest, dat ik nu vooruitgang boek om een bijdrage te leveren op niveau.

Ik had een ontmoeting met psychiater Casper Schmidt, verbonden aan het Psychohistorisch Instituut van Lloyd deMause in New York, die hier lezingen had gegeven als gast van Carl Nöffke. ‘Willem,’ zei hij, ‘I am not afraid of the blacks in South Africa. I am afraid of the whites. The Soviet Union, Israel and South Africa have a lot in common. All three nations have inside colonies that scare them to death. All three demonstrate the same state of internal psychological development. South Africa has so much power and they are so afraid of using it. They use military power all the time, but they should be using diplomatic power and mind power.’

24 januari 1987

Het drama Zuid-Afrika is gebouwd op een gigantisch onbegrip veroorzaakt door steeds grotere aantallen zwarten tegenover een kleiner wordende groep blanken. Ik raak steeds meer overtuigd dat zwarten eigenlijk in hun binnenste helemaal niet antiblank zijn, terwijl omgekeerd blanken beslist fundamenteel tegen zwarten zijn. Met een beetje grondige psychotherapie moet het probleem uit de wereld zijn te helpen. Rassenhaat is onzin. Het is een onbewust spel van angst voor de grote getallen dat de problemen veroorzaakt.

Eartha Kitt, actrice en zwarte Amerikaanse activiste, bezocht Zuid-Afrika en wilde Winnie Mandela ontmoeten. Maar dochter Zindzi Mandela maakte bekend dat haar moeder er niets voor voelde Eartha Kitt te ontmoeten, die naar Zuid-Afrika was gekomen terwijl er een culturele boycot was afgekondigd. Miss Kitt was in het land vanwege opnames voor de film Dragonard waarin zij een rol speelt. Nota bene een film over een zwarte slavenopstand in de Caraïben.⁴⁷

Ik geniet van iedere minuut, ieder uur, iedere dag in dit land. Ik lees en leer, ik verzamel materiaal dat van dienst kan zijn bij het leveren van een bewuste bijdrage tot detente. Journalistiek kan en moet niet alleen het vermelden van rampen of kortsluiting tussen landen en volkeren zijn. Voor mij moet de journa-

47 The Citizen, 24 januari 1987.

[p. 52]

list in zijn achterhoofd eerder gericht zijn op het helpen verkleinen van problemen en tegenstellingen in plaats van het vergroten en verergeren ervan. Sensatiezucht en leugens (Arnold Burlage in De Telegraaf: Honderd doden bij Zanderij, die er nooit zijn geweest) zijn een misdadige wijze van desinformatie verspreiden met als enige uitkomst het verslechteren van een situatie, dit alles ten behoeve van de stijging van de oplage van de krant.

Dominee Allan Boesak is in Los Angeles tijdens een banket verblijd met de Martin Luther King Jr. International Award. Ik heb die man nooit vertrouwd en zie hem als een ondermijnende kracht bij het zoeken naar oplossingen voor Zuid-Afrika, een gekleurde Arnold Burlage.

25 januari 1987

Je vergeet de rest van de wereld hier. George Church en Hugh Sidey schilderen Ronald Reagan in Time af als een halve imbeciel die niet meer goed weet waar hij mee bezig is.⁴⁸ Het blad The Republic omschrijft de president reeds als ‘brain dead’. Hij wordt 76 jaar. Church vraagt zich eveneens af: ‘Has the President wandered so far out of touch that he is losing his ability to govern the country?’ William Cohen, Republikeins senator uit Maine: ‘I have the sensation we have slipped through a rabbit hole into something of a fantasy land.’

En Hugh Sidey herinnert eraan dat Reagan met Kerstmis een stropdas droeg die het liedje Jingle Bells ten gehore bracht als hij een klein knopje indrukte. Wat moeten de Sovjets beginnen? Hoe kan je met een dergelijke idioot een serieus gesprek aangaan over ontwapening?

Een vooraanstaande parlementariër van de Nationale Partij (np), Wynand Malan is uit de partij getreden uit onvrede over hoe de Nats de veiligheidssituatie in het land behandelen en hoe er wordt omgesprongen met de Group Areas Act. Dit laatste onding, Wet no. 41 uit 1950 hield in: ‘Each (ethnic) group may live only in allocated areas.’

‘One South Africa with equal rights for all is the only way,’ aldus Wynand Malan in de Sunday Times. ‘There must be effective participation in Government by all. No Government should treat one section of the community differently from any other. We have to take the present as our starting point and move away through negotiation. This includes, among others, the anc.’

48 Time, 26 januari 1987,

[p. 53]

In een hoofdartikel schrijft The Sunday Star: ‘Has there ever been a time of such turmoil in South African politics? In place of the old, little-varying monolithic patterns, former party lines are crumbling at the edges.’ Behalve de np'er Albert Nothnagel laat ook np-politicus Frederik de Klerk van zich horen. Ook hij roert zich in de pers, waarschijnlijk in verband ook met naderende verkiezingen.

Hier staat dan weer een absurd bericht tegenover dat president Botha zijn veto heeft uitgesproken over Gail Thomas, een kleurlinge van 23 jaar oud die computerwetenschappen zou geven op drie blanke scholen in Grahamstown. Thomas haalde haar graad aan de Rhodes University en zou uitstekend in staat zijn geweest deze post te vervullen. Het resultaat van dit presidentieel besluit is dat de drie scholen nu lessen in computerwetenschappen moeten ontberen, omdat geen andere kracht op dit moment beschikbaar is.⁴⁹ De zondagsbladen publiceren als commentaar dat president Botha het contact met de realiteit heeft verloren, hetzelfde liedje dat de pers in de vs over Ronald Reagan zingt. Toch voel je dat deze bladen ondermijnend en tegen de regering in Pretoria bezig zijn.

Het is eigenlijk schandalig dat Washington ‘has dropped 10 South African-produced strategic minerals from its sanctions package - because they are essential to us Defence.’ Vijf bedrijven zijn om deze reden van de lijst van te boycotten bedrijven gehaald. Dit betekent dat er 139 Zuid-Afrikaanse bedrijven over blijven waarmee zaken doen verboden is.⁵⁰

Dirk van Lennep, die met zijn broer in Zuid-Afrika woont, gaf me het nummer van mijn Nijenrode klasgenoot Vic Vernède, die in Randburg woont. Ik trof Vic aan met zijn vrouw, dochter en zoon in zijn wat afgelegen landhuis vol met antiek en een gezellige sfeer. Hij houdt zich met import en export bezig. Zijn vrouw Margriet helpt met alles, ook op kantoor. Het was haast onvoorstelbaar dat we veertig jaar geleden samen college volgden.

Er was een pijnlijk moment, toen ik erop wees dat in het oude Indië ook bordjes bij zwembaden hingen met ‘verboden voor honden en Javanen’.⁵¹ Vic, tenslotte een Indische jongen, en

49 Sunday Times, 25 januari 1987.

50 Sunday Times, 18 januari 1987.

51 Redactie: De tekst op deze bordjes zou Verboden voor inlanders en honden zijn geweest en zou o.a. bij het zwembad Tjikine hebben gestaan. De Indonesische schrijver Mochtar Lubis vermeldt dit in een van zijn boeken. Dergelijk bordjes stonden daar echter niet, maar door de hoge toegangsprijs was het bezoek aan dit zwembad voor ‘inlanders’ onmogelijk. In 1934 werd echter wel bepaald dat de leden van de besloten vereniging die het zwembad exploiteerde van Europese landaard dienden te zijn. Om het bad te bezoeken moest men lid van de vereniging zijn of lid voor één dag worden. De bewering van Oltmans komt voort uit een postkoloniaal broodje aap-verhaal. Ook over de buitenlandse concessies in China is een vergelijkbare variant bekend. Zie ook: https://javapost.nl/2012/12/01/verboden-voor-honden-en-inlanders/.

[p. 54]

ook Margriet protesteerden hevig dat dit niet waar was. Niets is zo verraderlijk als het geheugen. Zij reden me terug naar het Sun hotel.

26 januari 1987

Pretoria

Het Uniegebouw ligt prachtig op een heuvel welke uitziet over Pretoria. Ik sprak er met Kobus Liebenberg. Hij zei dat de zaak De Jonge door Den Haag stipt volgens de gemaakte afspraken werd nageleefd: ‘Dus wij doen dat ook.’ Van Zuid-Afrikaanse zijde wachtte men nog op de getuigenis van Klaas de Jonge zelf. Wat betreft de betrokkenheid van de Nederlandse ambassade in Pretoria had men geen bewijzen gevonden. Liebenberg: ‘Hij was werkzaam voor het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking in Mozambique. We weten helemaal niet of Den Haag betrokken was bij zijn activiteiten in Zuid-Afrika.’

‘Hebben ook baron Bentinck en de consul-generaal geen boter op hun hoofd,’ vroeg ik. Daar ging hij in het geheel niet op in. ‘Onze verwachting en onze hoop is dat we in de niet verre toekomst een oplossing vinden.’ Liebenberg bleek een diplomaat oude stijl die kennelijk niet bereid was het achterste van zijn tong te laten zien. Ik wist ook niet hoe het zat, maar met deze man kwam ik niet verder en ik ben dan ook na een half uurtje weer opgestapt.

Bij Ton en Ria Rebel had ik John Koenraads ontmoet, managing-director van Barang Line, een oud-marinier die bijzonder gebeten was op Klaas de Jonge. Hij scheen te hopen dat op een dag ‘iemand’ het vluchtgebouw van De Jonge zou binnensluipen en de man overhoop zou schieten. ‘Ze kunnen hem toch ook gewoon op een vliegtuig zetten? In Amsterdam schijnt het 500 gulden te kosten om iemand uit de weg te laten ruimen.’ ‘Ik doe het voor niets,’ aldus Koenraads. Hij gaf ook aan dat zowel de tweede man van de ambassade Hendrik Bentinck als de consul-generaal tot over de oren betrokken is in de zaak De Jonge. Vandaar mijn vraag aan Liebenberg, die er helaas niet op inging.

Ik lees Illusion and Reality waarvan ik ook een exemplaar voor Peter kocht.⁵² ‘The ideal world in which we profess belief is

52 David Smail, Illusion and Reality, J.M.. Dent & Sons, Londen, 1984.

[p. 55]

riddled with myth, and the secret world of anxiety and pain in which we actually live our lives is the real one which we truly share.’

‘Human beings,’ schrijft hij verder, ‘are not machines whose nature has been fixed once and for all: the “truth” about people is not static.’ Ik ben overtuigd dat fundamentele karaktertrekken blijven, als ze sterk en voldoende diepgeworteld zijn om de levenslange invloed van buitenaf te weerstaan.

Ik word toch een beetje ziek van Zuid-Afrika, want er lijkt niets te lukken. Christo Kritzinger zou me bellen over het besluit van de sabc om samen te filmen. Maar niks. Uit welke hoek waait er weer een tegenwind?

Er lopen hier toch wel erge mooie jongens rond. Ik ben een uurtje naar de sauna in Dieppestraat gegaan waar een Aziatische jongen aangaf geneukt te willen worden. Ik dacht: vooruit dan maar, voor één keer met een condoom. Maar hij haalde het er weer af en wilde in nature onder het mes. Niet dus.

27 januari 1987

Johannesburg

Het is toch nauwelijks te geloven dat in 1987 vier whites-only cinema's in Pretoria dicht moeten, omdat burgemeester Steyn van der Spuy geweigerd heeft de kwestie in de gemeenteraad bespreekbaar te maken. De betrokken theaters worden geëxploiteerd door de International Corporation of Los Angeles (wat doen die hier?). Zuid-Afrika bevindt zich op een cruciaal moment in haar geschiedenis en de krantenkoppen gaan over

[p. 56]

gemengd bioscooppubliek. Het is overigens wel een feit dat je nog altijd zwarte mensen tegen het lijf loopt die een lucht verspreiden die niet direct aangenaam - of dragelijk - is. Het is soms zo erg dat je het op straat in Johannesburg opmerkt. Miljoenen zwarte shacks in Soweto en elders hebben ook geen douche. Het is te verklaren. Vandaar ook dat koloniale overheersers die regels ontwierpen: all white cinemas. Het besef dat dit anno 1987 niet te handhaven is, dringt wel erg langzaam door.

Mike Rantho kwam me in het Sun Hotel halen en we reden naar de zwarte voorstad van Johannesburg, Soweto, een plek die de meesten blanken in dit land nog nooit hebben bezocht. Ook Peter en Edwin vonden het maar een griezelige onderneming dat ik er heen ging. Mike kletste zoveel tijdens de rit door Soweto, dat ik meer dan eens dacht: was ik maar alleen. Maar goed, dan was ik de weg kwijtgeraakt, want nergens staan verkeersborden. Soweto geeft een troosteloze aanblik en is een hopeloze zaak omdat er honderdduizenden mensen in onacceptabele omstandigheden verblijven. De meerderheid heeft weliswaar geen zelfgemaakte hutten, zoals in India of andere delen van de wereld, en bezit een soort van huisjes die iets acceptabeler zijn maar nog steeds met minimaal comfort.

Mike bracht me naar een gigantische supermarkt waar werkelijk alles voor een habbekrats te koop was. Mijn eerste gedachte was: in de hele Sovjet Unie bevindt zich niet één winkel als deze na zeventig jaar socialistische revolutie. Om maar niet te spreken over de rest van Afrika. Er waren ook wijken voor beter gesitueerde zwarten en zelfs wijken met moderne comfortabele villa's met parkeerruimten voor twee auto's. Ik moest lachen en stopte om een foto te maken toen ik een straatbord zag: Tambo en Viljoen, dus een apartheidsfiguur onder een anc topleider gespijkerd.⁵³

Het is overigens opmerkelijk dat ik nog nooit ergens publicaties ben tegengekomen, die naast de armoedigste gedeelten van Soweto ook plaats inruimden voor de wijken die in aanbouw zijn, of die al een aanzienlijk welvarender aanblik geven.

We bezochten het Soweto Funda Centre, opgericht door de Urban Foundation, een modern complex met gebouwtjes, vergaderzalen en een auditorium voor lezingen en bijeenkomsten. We liepen er tegen Es'kia Mphahlele aan, de voorzitter van deze stichting.

Ook de bierreclames in de tijdschriften ademen nu een andere

53 Zie de fotobijlage.

[p. 57]

benadering uit. Ik zie een foto waarop een blanke jongen en een kleurling samen bij een kampvuur bier drinken. Stapje voor stapje gaat het in de goede richting.

Mike Rantho zei tijdens onze rit: ‘If we ran into a riot situation and you would become the target as a white guy, you would be killed. They would kill me as well for being a white collaborator.’ Op een ander moment zei hij: ‘They spend too much time in underlying our separateness. We are in this country still as far away from each other as we were three hundred years ago. Your people, my people, it makes me sick, Willem. We all share one piece of land. If there was a Hirosjima in South-Africa tomorrow, we would all feel sorry for ourselves and for our children.’

Christo Kritzinger belde om mee te delen dat de sabc 15.000 rand per maand te duur vond om als adviseur op te treden voor het maken van televisieproducties. Ik baseerde dit het honorarium op wat de avro betaalde voor twee weken Suriname. Hij kon 400 rand geven voor een televisie-interview. Ze waren overigens van plan een interviewprogramma met Nederlanders in Zuid-Afrika te maken, zoals ik voor Hilversum had willen opnemen. ‘Dat kunnen jullie niet. Jullie hebben mijn blik en benadering nodig om de juiste toon te vinden,’ zei ik.

David Shipler schreef in The New York Times over us morals and south africa's metals.⁵⁴ De geavanceerde Amerikaanse oorlogsindustrie steunt voor een belangrijk deel, en in sommige gevallen voor honderd procent, op tien mineralen uit Zuid-Afrika. Vandaar dat de boycot voor deze strategische materialen niet geldt.

In The New Nation verkondigt Klaas de Jonge zijn wijsheden over hoe het onderwijssysteem in Zuid-Afrika reeds nu gewij-

54 The New York Times, 15 januari 1987.

[p. 58]

zigd en aangepast zou moeten worden. Hij heeft waarschijnlijk gelijk. Ik kan dit niet beoordelen. Maar hoe kan de man interviews geven aan media in Zuid-Afrika vanuit zijn semi-gevangenschap?⁵⁵

55 The New Nation, 22-28 januari 1987, zie bijlage 7.

28 januari 1987

Heerlijk geslapen, vol energie, heerlijk weer, klaar om er een productieve dag van te maken.

Hans van Ketwich had gelijk: South Africa: The Road Ahead, gesprekken met negentien vooraanstaande Zuid-Afrikanen is waardvol.⁵⁶ Althans, sommige van de interviews, zoals met de socioloog Lawrence Schlemmer, die het dilemma van Zuid-Afrika als volgt samenvat: ‘The Group Areas Act, the Separate Amenities Act, the segregation and separate administration of education, and, underlying it all, the formal classification of the population into distinct race groups by the Population Registration Act, are the basic legal structures supporting a pervasive system of institutionalized differentiation.’ Het gevolg is dat de zwarte bevolking zich met ‘a sense of injured self-esteem’ blijft voelen (in eigen land) als ‘citizens with second class status’. Hij vervolgt: ‘Thus as South Africa develops, so do its social contradictions. The existential anguish grows as blacks become more and more similar to the white middle class. An essentially “bourgeois” rage becomes transformed in radical rhetoric.’

‘It is the symbolic effect of the Population Registration Act which constitutes the kernel of the apartheid and racial inequality. There are few prospects in the short term of this law being revoked however. Even the most immense pressure from abroad or even dramatically increased internal unrest and social protest are not likely to dislodge the Government from its power-base in a segregated electorate.’

Om 11:30 uur heb ik aan de Randse Universiteit de video laten zien van het gesprek met Sonja Barend en Conny Braam op vara-televisie, gevolgd door een lunch. De meeste mensen die er in november bij waren, kwamen wederom opdagen, ook Nöffke en De Villefort du Toit. Deze laatste blijkt tot 1982 hoofd van de militaire inlichtingendienst van Zuid-Afrika te zijn geweest, en is nu hoogleraar Nationale Strategie aan de Randse Universiteit. Hij adviseerde vooral te blijven hameren op de verschillen tussen Zuid-Afrika van toen en van nu. Het

56 G.F. Jacobs, South Africa: The Road Ahead, Jonathan Ball Publishers, Johannesburg, 1980.

[p. 59]

zou beter zijn om op de televisie in Nederland beelden te tonen van de veranderingen die gaande waren. Anderen zeiden dat het er vooral om ging stereotype beelden van Zuid-Afrika te vervangen door nieuwe realiteiten. Gatsha Buthelezi was bijvoorbeeld leider van de Zoeloes geworden via hun eigen verkiezingsmechanismen en was niet door Pretoria aangewezen of benoemd.

Tijdens de lunch met de professoren Nöffke, de Villefort du Toit, Du Plessis en Van Rensburg⁵⁷, zei Nöffke dat hij vooral diep getroffen was door het fanatisme waarmee Conny Braam het anc verdedigde. ‘Door aan het slot Hitler in het geding te brengen, probeerde ze u indirect als een fascist af te schilderen.’ Ik liet zien hoe dit in het Algemeen Dagblad reeds was gebeurd - onder leiding van Ron Abram.

Na de lunch haastte ik me naar Pretoria voor een ontmoeting met Erich Leistner, directeur van het Instituut voor Afrika. Hij heeft 28 medewerkers in dienst en beschikt over een budget van 1,2 miljoen rand. Maar deze West-Duitser was een absolute eikel. Ik luisterde naar zijn geouwehoer en dacht: hoe kom ik hier op een acceptabele manier weg.

Intussen belde De Villefort du Toit mij dat ik zo snel mogelijk naar het Buro vir Inligting (vergelijkbaar met onze rvd) diende te gaan voor een ontmoeting met generaal Tienie Groenewald. Ik haalde het niet. Toen ik arriveerde, was hij reeds vertrokken. Om 19:30 uur ontmoette ik Rinus Wijnbeek en zijn echtgenote in restaurant Baccarat in Rosebank, alwaar ze mij hadden uitgenodigd. Rinus was moe. Hij had een vermoeiende dag gehad vol personeelsproblemen op het Technikon waar hij rector is. Ze baden samen en hielden elkaars hand vast voor te gaan eten. Bij de lunch vanmiddag werd ook een gebed gesproken. Apartheid en bidden gaan hier hand in hand. Men is zich van geen kwaad bewust, integendeel.

Wijnbeek: ‘I tell my people at school, you are free to do anything you want, provided I agree and allow it. Ik ben nu keihard, Willem, want dat is de enige manier.’ Hij zou eigenlijk een artikel willen schrijven over de vraag wat een ieder doet om de situatie voor zwarten te verbeteren. Zelf, meent hij, staat hij volop in de strijd om een bijdrage te leveren aan hun scholing op het Technikon voor zwarte studenten.

Wat hij niet begreep was dat Pretoria Klaas de Jonge niet liet vertrekken. Er moest een reden voor zijn en waarschijnlijk wist

57 Van Rensburg was professor in de literatuur. Hij citeerde tijdens de lunch Menno ter Braak, die mensen die verstek lieten gaan als ‘literaire Hottentotten’ had omschreven.

[p. 60]

Pretoria aanzienlijk meer over de zaak De Jonge dan openbaar was gemaakt. ‘Ze knijpen hem in Den Haag dat hij vrijkomt, want De Jonge weet alles van het anc. Den Haag weet ook exact wat De Jonge op zijn kerfstok heeft. Ze weten precies waar de anc-bases in onze randstaten zijn. Pretoria wist allang via welke routes de geheime wapens het land binnenkwamen. Maar, waar ik niet achterkom, is waarom er uit de onderhandelingen rond Klaas de Jonge nog geen oplossing is voortgekomen,’ aldus Wijnbeek.⁵⁸

Tenslotte sneed ik het onderwerp van mijn gevecht met Buitenlandse Zaken aan en mijn aanval bij Sonja op maandag op minister Hans van den Broek, die verantwoordelijk is voor negatieve uitlatingen van ambassadeur Carsten en diens clubje in Pretoria. Ik gaf een overzicht hoe het met Luns was begonnen en door diens opvolgers was voortgezet. Ik lette op de ogen van zowel Rinus als zijn vrouw, en niets van wat ik hen vertelde, scheen hen te verbazen. Ik benadrukte dat ik Rinus niet als bron op televisie had genoemd, ook omdat hij gevraagd had dit niet te doen, maar dat ik, desnoods informeel, een bevestiging van hem nodig had. Ik gaf hem een kopie van de brief van de nvj aan Van den Broek.

Hij reageerde langzaam en aarzelend. ‘Ja, ik moet er natuurlijk rekening mee houden dat ik nog naar Nederland wil kunnen teruggaan.’

‘Wat bedoel je,’ vroeg ik, ‘dat je paspoortproblemen zou kunnen krijgen?’

‘Ja, ik heb toch weer een Nederlands paspoort nodig?’

Ik lachte hem uit en zei: ‘Zelfs ik heb nooit problemen met mijn paspoort gehad. Ze zouden niet durven.’ Vervolgens begon Rinus zijn eerdere verklaring nogal af te zwakken. Nu herinnerde hij zich niet meer of ambassadeur Carsten hem had opgebeld of dat mijn naam was genoemd tijdens een receptie. ‘Eigenlijk heeft Carsten niet meer gezegd dan dat je een vreemde man bent.’

Ik wierp tegen: ‘Je vertelde me in november iets heel anders, dat Carsten echt voor mij had gewaarschuwd, dat ik gevaarlijk was en jij me niet moest ontvangen.’

‘Ja, dat is waar,’ zei Wijnbeek letterlijk, waarop hij zich naar zijn vrouw keerde en in het Afrikaans tegen haar zei: ‘Weet je wie ik het eerst zal bellen? Dijkstra.’⁵⁹

Ik vroeg Wijnbeek namelijk eens te willen nagaan in Pretoria

58 Pas in 1992 kwam ik er zelf achter dat Den Haag bewust een rol had gespeeld bij het terrorisme tegen Zuid-Afrika.

59 In 1996 ontdekte ik via Christo Landman dat het om NAVO-generaal Dijkstra ging.

[p. 61]

en bij de Nederlandse gemeenschap, wie ambassadeur Carsten wellicht nog meer voor mij zou hebben kunnen waarschuwen. Ik nam aan dat Dijkstra zo iemand was. Ik probeerde op zijn gevoel te werken door te zeggen: ‘Ik steek in Nederland op televisie mijn nek voor Zuid-Afrika uit en wat doen jullie voor mij?’

In Indonesië wordt weer gespeculeerd over Suharto's vijfde presidentstermijn, die in 1988 begint. Een voormalig minister, Slamet Bratanata zegt dat Suharto ‘could have gone down in history as a demigod.’ De man kletst uit zijn nek. Suharto is en zal altijd een ordinaire massamoordenaar blijven die president Sukarno niet alleen verraadde maar hem bovendien liet dood treiteren. Volgens Bratanata laat Suharto door verder te willen gaan een tragedie zien van iemand die in de ban van de macht is geraakt. Dergelijk geklets staat dan in The New York Times, opgediend door Barbara Crossette die al jaren haar lezers over Indonesië desinformeert.⁶⁰

60 The New York Times, 23 januari 1987.

29 januari 1987

Ik stopte in Pretoria eerst bij het huis van De Villefort du Toit aan Weavind Street in een buitenwijk van de hoofdstad. Zijn vader was een teleurgestelde boer-generaal geweest die Amerika bezocht en later ook naar tsaristisch Rusland reisde. ‘At the time Russia was pro-boer.’ Hij had documenten en brieven van de reizen van zijn vader.

In het Buro vir Inligting ontmoette ik een aardige kerel, Casper Venter, die voor het Buro in Kaapstad is aangesteld. Hij stelde voor om morgen een braai⁶¹ bij te wonen die zou worden gegeven door de onderminister van Voorlichting Stoffel van der Merwe. Hij gaf me er een perskaart voor en misschien ga ik wel, al houd ik niet van dit soort ‘gezellige’ bijeenkomsten.⁶²

Ik sprak een half uur met Tienie Groenewald. Ik zei best in het Instituut voor Afrika te willen zitten, als ik maar een film kon maken. Dat zou niet eenvoudig zijn. Er volgde een lange uiteenzetting over ‘covert and overt operations’, waar ik overigens niets van begreep en ook verder niets over wil weten. ‘Het enige wat ik wil,’ zei ik hem, ‘is mijn werk doen en een film maken.’

Hij vertelde hoe een zwarte piloot uit Mozambique, Adriano X. met een mig-17 naar Zuid-Afrika was gevlucht. Hij bleek

61 Een braai is vergelijkbaar met een barbecue.

62 Ben uiteindelijk dus niet gegaan.

[p. 62]

een iq van 147 te hebben. Adriano werd aan Groenewald toegewezen en ze werkten twee jaar samen. Daarop vertrok Adriano voor enige tijd naar de vs. Uiteindelijk keerde hij terug naar Mozambique. Daar zou Adriano vanwege desertie zijn geëxecuteerd.⁶³

63 Redactie: De desertie van luitenant Francisco Adriano Bomba in 1981 en even later van zijn broer Bonaventura werd onderdeel van een propagandacampagne voor de apartheidspolitiek van Zuid-Afrika, en tevens tegen het marxistische FRELIMO-bewind in Mozambique. Deze affaire speelde een rol in de Koude oorlogspolitiek van de VS/Zuid-Afrika contra de USSR, door ondersteuning van respectievelijk RENAMO en FRELIMO. Gorbatsjov zou later de steun aan FRELIMO stopzetten waarna Zuid-Afrika en de VS stopten met de ondersteuning van RENAMO. Volgens het boek Total Onslaught zou Francisco Adriano Bomba - nadat hij te kennen had gegeven weer naar Mozambique terug te willen keren - door de militaire geheime dienst (MI) zijn vermoord omdat hij inmiddels te veel zou weten van de Zuid-Afrikaanse betrokkenheid bij RENAMO. Zijn lijk zou zijn gedumpt aan de Mozambikaanse kant van de grens. Bonaventura Bomba is ingezet in 1983 bij de moord op Orlando Christina, de militair leider van RENAMO. Van Bonaventura Bomba is hierna nooit meer iets vernomen.

30 januari 1987

Johannesburg, vliegveld Jan Smuts

Stond vroeg op en zag een schitterende regenboog aan de horizon. Ik verheug me op de komende dagen in Kaapstad. Je zou de rest van de wereld hier op de zuidelijke punt van Afrika bijna vergeten.

Maar eerst: mijnheer Oliver Tambo verklaarde tegenover journalisten in de vs dat blanken in Zuid-Afrika er wel aan zullen wennen dat bloed vergoten zal worden, wat heilzaam zou werken op het regime.

Hij deed een beroep op de zwarte bevolking om aanslagen op blanke dorpen en steden te intensiveren.⁶⁴

Michail Gorbatsjov is nu 22 maanden met het hervormen van de Sovjet Unie bezig. Hij lijkt iedere keer een stapje verder te gaan bij het democratiseringsproces. Hij heeft voorgesteld dat er voortaan in de partij in het geheim gestemd zal worden bij de benoeming van personen op belangrijke functies. Ook beschuldigde hij de cpsu van ‘mismanagement and stagnation’. Hij heeft zelfs kritiek op de kgb toegestaan vanwege onrechtmatige arrestaties.

64 The Citizen, 30 januari 1987.

[p. 63]

De hervormingen lopen trouwens niet van een leien dakje. Conservatieve leden van de Communistische Partij werken Gorbatsjov tegen, zoals Bill Keller in The New York Times rapporteerde. Aleksandr Bovin schreef ook al in The New Times dat de gevechten die Gorbatsjov moet leveren, herinneren aan eerdere pogingen van Nikita Chroetsjov en Aleksei Kosygin, inspanningen die in het verleden mislukten.⁶⁵

Anthony Lewis is in Harare en schrijft dat de vs Afrikaners duidelijk moeten maken dat er een alternatief is voor geweld: ‘negotiating the future’. Lewis babbelt vrolijk over onderhandelen met het anc terwijl ik overtuigd ben dat deze mogelijkheid reeds is gepasseerd. Het wordt knokken in Zuid-Afrika.⁶⁶

65 The New York Times, 29 januari 1987, Bill Keller.

66 The New York Times, 29 januari 1987.

Johannesburg - Kaapstad

Er is veel te doen over de Zuid-Afrikaanse film Place of Weeping, die ik ben gaan zien. Het verhaal gaat over een zwarte werknemer op een grote boerderij, die door de blanke eigenaar werd doodgeschoten en de strijd die er op volgde om de moordenaar zijn straf niet te laten ontgaan. De film werd door een 24-jarige Zuid-Afrikaan, Darrell Roodt, geschreven. Nooit eerder werd een zo explosief thema in Zuid-Afrika gefilmd en uitgebracht.

Denis Worrall, de Zuid-Afrikaanse ambassadeur in Londen, heeft ontslag genomen uit protest tegen apartheid. Het gebeurt wel meer dat diplomaten out of touch raken met wat er thuis gaande is.

Kaapstad, Sun Hotel

Broer Hendrik haalde me van het vliegveld. We reden eerst naar Seapoint waar we lang hebben zitten praten. Ik leer veel van hem ten aanzien van dit land.

31 januari 1987

Kaapstad

In de lift ontmoette ik een zwarte psychiater uit Lesotho, die een conventie van psychiaters bijwoonde in dit hotel. Ik stelde een ontmoeting voor. Hij zond me later een brief en nodigde me uit om samen te ontbijten. Dit gebeurde om 08:00 uur vanmorgen. Het werd een uiterst moeizame ontmoeting.⁶⁷

67 Helaas maakte ik verder geen aantekeningen.

[p. 64]

⁶⁸

Ook al zeggen medici dat er geen gevaar in schuilt, ik zou het moedig vinden indien Diana aids-patiënten zou bezoeken en begroeten. Er is nog zo weinig over die epidemie bekend.

Frederik van Zyl Slabbert citeert in zijn wekelijkse commentaar de chef-staf van het Zuid-Afrikaanse leger, die reeds heeft gezegd: ‘We are in a state of war.’

‘There is a massive clampdown on information: there is no freedom of organisation, association or meeting. Major political opponents of the Government are either in prison, exile or on the run and their organizations banned or impaired and virtually nothing is allowed to be reported which presents them in a favorable light.’

De komende verkiezingen acht Van Zyl Slabbert nodig ‘to give the President P.W. Botha a mandate to make a deal with blacks on the future of the country.’ Het gaat er nu om dat ‘responsible whites negotiate with responsible blacks and tell the outside world to mind its own business.’ De commentator valt Botha en Pretoria op een cynische manier aan, maar wat zou hij dan willen dat de regering deed? Het land overgeven aan een horde onkundigen die de klok hebben horen luiden en, zoals in de rest van Afrika, na zogenaamde verkiezingen binnen de kortste keren één grote puinhoop van dit land zouden maken.

De reportage in Time van John Greenwald over de strijd tussen zwarten onderling in de Zuid-Afrikaanse townships, was volkomen raak.⁶⁹ Ze hakken elkaar nu al aan moten over wie de lakens moet uitdelen.

Broer Hendrik liet me het Cecil Rhodes monument zien, waar het koud was. We reden door naar de botanische tuinen, waar het heerlijk was. Hij zette me later af bij Ketwich Verschuur in Bishop Court, die met zijn gezin in een prachtig huis - met zwembad - woont. Ik ontmoette voor het eerst Christine van Ketwich, die me deed denken aan tante Euske van Ketwich Verschuur.

68 The Star, 30 januari 1987.

69 Time, 26 januari 1987.

[p. 65]

Ik bracht het gesprek op Klaas de Jonge. ‘We weten alles,’ zei zij. Oom Hans nam het gesprek over. ‘Als die man naar Nederland gaat, of er wordt bekend wat zijn rol is geweest, hebben we een kabinetscrisis in Den Haag.’ Hij gaf aan dat de Nederlandse regering jegens Zuid-Afrika een buitengewoon smerige rol had gespeeld. ‘De minister van Justitie Korthals Altes moet verdwijnen,’ meende hij. Ook had hij enkele vooraanstaande heren in Den Haag geschreven waarom er geen actie werd ondernomen tegen RaRa, terwijl men wist welke mensen daar de leiding hadden. ‘Waar het op neerkomt,’ aldus Hans, ‘is dat de Nederlandse regering door de knieën gaat voor terrorisme.’ Christine sprak over ‘de slordige rol’ van Nederland in de zaak De Jonge.

Hij zei dat ik hem Hans moest noemen, maar ik antwoordde - op z'n Indisch - dat ik de voorkeur gaf aan oom Hans. Hij nam me mee naar zijn heerlijke werkkamer. Zonde dat zij het huis over een paar maanden gaan verkopen, omdat ze toch denken op den duur terug naar Nederland te gaan. Er hing ook een portret van zijn nicht Euske van Ketwich in zijn werkkamer. Er stond een buste van de jonge Juliana en een foto van oom Hans met Tsjang Kai-shek. Er stonden twee Statenbijbels en hij zei: ‘Zo'n exemplaar heeft Beatrix de Paus aangeboden.’ Hij gaf me de Zuid-Afrikaans-Nederlandse vriendschapsdas, een springbok met een leeuw.

Hans en Christine legden uit dat ambassadeur Hugo Carsten zijn jeugd in Zweden doorbracht, waar zijn vader gezant was. Zelf trouwde hij eveneens met een Zweedse. Hij is hier pas anderhalf jaar en viel met zijn neus in de boter rond de affaire Klaas de Jonge. Ik begon opnieuw over dit heikele onderwerp en vroeg: ‘Ik zou graag weten wat er gebeurd is.’ Hij vertelde dat een zekere Schipper, vroeger lid van de Irene Brigade, het scherp oneens was met het standpunt van Holsboer dat De Jonge teveel geld kostte en naar huis gezonden moest worden. Schipper en andere Nederlanders gaven er de voorkeur aan dat het bekend zou worden wat Nederland via De Jonge tegen Zuid-Afrika had ondernomen. Oom Hans was zo vriendelijk mij naar het hotel terug te rijden. Ik geloof dat hij vanavond ambassadeur Carsten zou ontmoeten in verband met de verjaardag van Beatrix en hij kon niet wachten Carsten ‘nieuwsgierig’ te maken over mijn bezoek aan de Ketwichs.

Peter kwam naar het hotel. We zijn samen gaan eten. ‘Ieder moment van de dag denk ik aan mijn toekomst. In Londen kon ik volop werken. Hier kan en mag ik niets. Waar denk je dat mijn slapeloosheid en onrust vandaan komt? Edwin maakt

[p. 66]

zich zelfs zorgen over zijn toekomst als acteur, maar hij heeft hier ouders en familie.’ Ik begreep dat er ook problemen tussen hen waren, maar intussen hadden wij een ouderwets avondje samen.

1 februari 1986

Het rommelt in de Nationale Partij, ook doordat ambassadeur Denis Worrall zijn lidmaatschap heeft opgezegd. Zoals Cecile van Lennep me al waarschuwde voor ik hier ooit kwam dat de Afrikaner in het algemeen onbetrouwbaar was, zo zei ook broer Hendrik gisteravond nog dat het zijn ervaring was dat met Afrikaners geen afspraak te maken was, omdat zij zich aan god noch gebod hielden. Maar hij vroeg zich meteen hardop af of dat niet overal het geval was. Toen ik tegen Peter zei het gevoel te hebben dat Pretoria me niet echt vertrouwt, zei hij: ‘They are so lucky to have you, they should realize that. You are the only one who really tries to understand the situation here and do someting honestly about it.’

Ik heb het document dat psychiater Mohapeloa voor de conventie van psychiaters had geschreven, gekopieerd om Peter te geven. Intussen vraag ik me af wat ik zou kunnen doen om Peter desnoods aan het studeren te krijgen in Zuid-Afrika. Ik zal het met Pieter du Plessis overleggen. Hoe zou hij hypnosetherapie kunnen gaan doen?

Donovan Müller kwam naar het hotel in jeans en sandalen en zag er aantrekkelijk uit. Hij vertelde dat zijn vader indertijd zich als kleurling had laten registreren (als blanke), om een Aziatische vrouw te kunnen trouwen. We eindigden in bed. Ik maakte een autorit met Hendrik naar Stellenbosch. Daarna via Helshoogte naar Franshoek. Hij liet me een plek zien waar

[p. 67]

hij een paar maal per week gaat zwemmen. De bavianen liepen langs de wegen, zoals in de goede oude tijd de eekhoorns op De Horst.

Er gaan op zo'n dag veel gesprekken verloren. Maar wat me iedere keer verbaast, is over hoeveel zaken we hetzelfde denken. Van 1948 tot 1987 zagen we elkaar eigenlijk nooit, want ik zat in Amerika maar we bleven op dezelfde golflengte - althans in vele gevallen - voelen en denken. Toen we ergens waren gestopt, ben ik even in het gras gaan liggen, want ik was moe. Hij liep een eindje door en zat op een steen de vallei in te turen. Ik keek naar hem van verre en vond hem zo eenzaam. Hij is gek op deze bergen. Ik zag de foto's voor me van hem als baby met mam en dacht aan de weg die hij heeft afgelegd tussen toen en nu.

2 februari 1987

Ik voel me altijd huilerig bij een naderend afscheid van dierbaren.

Kaapstad - Johannesburg

Ik ben met Peter nog wat boodschappen gaan doen. Het was heerlijk alleen met hem te zijn. We hebben nieuwe gympen gekocht, die hij dringend nodig had. ‘Ik neem geen afscheid,’ zei hij, maar we voelen het beiden altijd heel diep. Hij zei: ‘Vergeet vooral niet wanneer je over dit land spreekt vergelijkingen met de rest van Afrika te trekken.’

Time meldt dat minister George Shultz vecht om het buitenlandse beleid van de vs te ontfutselen aan ‘a set of cowboys in the cia.’ In een besloten hoorzitting in het Congres heeft Shultz openlijk toegegeven dat ‘parts of the Government were simply out of control. There are clearly elements who believe they are a Government onto themselves,’ concludeerde Robert Torricelli, Democraat uit New Jersey.⁷⁰ Alsof we dit niet al heel lang wisten. Het blijft hoogst onaangename lectuur. Den Haag loopt aan de leiband van die corrupte bende.

James Markham schreef in The New York Times: ‘A battle over trade between the United States and Western Europe was averted last week but the specter of war was not banished.’ Het artikel verscheen onder de kop: old allies still talk of a trade war.⁷¹ Ze merken niet meer, de idioten, dat ze het woord oorlog voor alles gebruiken, ook voor concurrentie tussen de vs en de eeg. Hoewel, misschien wordt er inderdaad

70 Time, 2 februari 1987.

71 The New York Times, 1 februari 1987.

[p. 68]

even gemeen handel gedreven anno 1987 als dat er oorlog wordt gevoerd.

3 februari 1987

Johannesburg

Ik bracht een bezoek aan J.D. van Wijk van de leerstoel Psychologie aan de Randse Afrikaanse Universiteit om te onderzoeken of Peter zou kunnen gaan studeren. Het leek hem zeker mogelijk. Er was zelfs een avondcursus waar Peter voor in aanmerking zou kunnen komen. De man was aardig en behulpzaam. Hij vroeg me nadere details te bespreken met zijn rechterhand, mevrouw Oberholzer.

Nadien sprak ik 45 minuten met Hein du Toit, wat eveneens bijzonder plezierig verliep. Hij vertelde dat hij voor zijn colleges bepaalde boeken van Princeton University nodig had, maar vanwege de Amerikaanse boycot ze niet geleverd kreeg. Hij is kritisch jegens de huidige regering die veertig jaar aan de macht is en om die reden volgens hem te arrogant is geworden. Dit was een ongezonde ontwikkeling voor een goed functionerende democratie. Dat het parlement vijf maanden in Kaapstad vergaderde, was ook schadelijk voor de politieke ontwikkelingen in het land. ‘Dat we noodmaatregelen moesten nemen,

[p. 69]

was onafwendbaar bij de absolute scheve propaganda over ons land in de wereld. Maar nu lijden we aan een gebrek aan controle op de regering van de zijde van het parlement. We moeten de grondslag voor onze besluitvorming verbreden.’ Hij zei dat vele jonge Zuid-Afrikanen, vooral zij die liberaal dachten, nu aan dezelfde schuldgevoelens leden als jonge Duitsers na de Tweede Wereldoorlog.

Du Toit meent dat Jan du Plessis van insa (Institute for Strategic Analysis) in Pretoria ‘te idealistisch’ is. Hij vond dat ik Philip Nel van het Institute for Soviet Studies in Stellenbosch moest ontmoeten. ‘Hij spreekt ook Russisch en is een belangrijker contact.’

Overigens lopen er jongens op de campus van de Randse Universiteit rond om flauw van te vallen.

Vanavond nam Gillian van Houten een interview van 22 minuten met me op in de studio's van sabc. Er zullen tien minuten van worden uitgezonden.

Koning Goodwill Zwelithini van de Zoeloes heeft opgeroepen ‘to support and love white South Africans in what he called their traumas of transition from racist oppressors to true democrats.’ Zoeloes geloven in 1987 nog altijd heilig in de koning. Mandela behoort tot het vorstenhuis van de Xhosa.

4 februari 1987

Ik overlegde opnieuw met Jan Castelijn op Buitenlandse Zaken. Hij was eveneens teleurgesteld in Kobus Liebenberg en dat het gesprek met hem op niets was uitgelopen. ‘Als ik Liebenberg was geweest,’ zei hij, ‘had ik de minister gebeld en gezegd: kijk, die Oltmans heeft goede ideeën.’ Jan zei dat hij ‘de Oltmans-lobby’ desondanks zou voortzetten. Hij adviseerde me, eenmaal terug in Amsterdam, snel een ontmoeting te hebben met ambassadeur Frank Quint en de heren Landman en Heath. Hij was van mening dat de ambassade er te gemakkelijk vanuit ging dat de autoriteiten hier het spel intelligent zouden meespelen.

The Citizen vermeldde weer dat zes personen in Mdantsane nabij Oos-Londen aan moten gehakt waren. Dag in dag uit staan dergelijke gruwelijke berichten in de bladen, die ik hier niet vermeld, omdat de incidenten zich dagelijks opstapelen. In een later bericht werd gepreciseerd dat vijf van de zes met de necklace-methode in brand waren gestoken en de zesde persoon was doodgestoken. De slachtoffers waren zestien tot twintig jaar oud.

Er hebben in de zwarte woonoorden zogenaamde veroorde-

[p. 70]

lingen plaats via people's courts, waar bijvoorbeeld Humphrey Mkhize door comrades tot 400 zweepslagen was veroordeeld, welke door zes personen tussen de 21 en 26 jaar werden toegediend. De zaak diende vandaag in het hof te Pretoria. Er is geen beginnen aan om een overzicht te geven van het uit de hand gelopen misdadige gedrag van mensen in het hele land.

Ik ontmoette Jan du Plessis een half uurtje in het Sun Hotel. Hij maakte duidelijk waarom de regering van Zuid-Afrika geen internationaal incident van de affaire Klaas de Jonge wilde maken. Het is een feit, dat de sandinistische regering in Nicaragua een gevangen genomen spion, Sam Hall vrijliet met de aantekening dat de man niet goed bij zijn hoofd was. Wie weet gebeurt dit vroeg of laat ook met De Jonge.

Over de kwestie Rinus Wijnbeek zei hij met nadruk dat de man in brede kring gerespecteerd was, ook op wetenschappelijke niveau, en dat hij om die reden niet gemengd mocht worden in een geschil met minister Hans van den Broek en ambassadeur Carsten. ‘I will advise Rinus for his own protection not to get involved.’ Ik antwoordde dat wanneer Wijnbeek zich zou terugtrekken, ik hem in ieder geval als mijn bron zou identificeren.

Om 13:15 uur ontmoette ik Hendrik Verwoerd junior voor de lunch.⁷² Hij zag er jonger uit dan ik had verwacht. Ik heb me geconcentreerd op zijn droom om binnen Zuid-Afrika een all white staatje te scheppen waar blanken baas in eigen huis zullen zijn. Daarom zit hij in het bestuur van de Vereniging van Oranjewerkers, die dit doel nastreven en er schijnen drie zones voor zo'n blank gebied in aanmerking te komen. Ik probeerde met man en macht zijn emoties en gevoelens te begrijpen en volgen.

Ook kocht ik van hem een exemplaar van het boek van P.F. Bruwer, Die derde vrijheidsoorlog woed... ons kan wen. Hij schreef er een opdracht in.⁷³ De man trof me als oprecht, patriottisch, zeer begaan met het lot en de toekomst van Zuid-Afrika. Ik kon me uitstekend indenken, mede gezien zijn achtergrond als zoon van de voormalige premier Hendrik Verwoerd, die de apartheid doordreef, dat hij dacht en voelde als hij deed. Ik denk alleen dat er geen letter van zijn droom terecht zal komen.

72 Zie bijlage 8 voor een interview van Gus Silber met Verwoerd waarin hij zijn ideeën uiteenzet.

73 Zie bijlage 9.

[p. 71]

5 februari 1987

Vreemd om vandaag dit land weer te verlaten, waar ik nog zoveel zou willen doen om de situatie beter te begrijpen, vooral ook over wat er in de zwarte gemeenschap leeft, naast de slogans van Merdeka!⁷⁴

President Botha heeft in ieder geval de suggestie voor een vierde kamer in het parlement voor zwarten van de hand gewezen. Mangosuthu Buthelezi heeft de regering opnieuw scherp veroordeeld voor het bedrijven van ‘politics by prescription’ waardoor het geweld in het land alleen maar verder zal toenemen. Hij riep alle zwarten in het land op om mee te helpen druk op Pretoria uit te oefenen, opdat het regime zal toegeven aan eisen voor werkelijke democratische verhoudingen.

74 De Indonesische vrijheidsroep.

Luchthaven Jan Smuts

Gelukkig heeft saa mijn ticket veranderd in Business Class.

Minister Pik Botha van Buitenlandse Zaken heeft gezegd dat het geweld onder zwarten in Zuid-Afrika het gevolg is van maatregelen die het Congres in Washington tegen zijn land heeft ingesteld.⁷⁵ Een lid van het Congres, William Gray zei dat de woorden van Botha hem aan Hitler deden denken, die de schuld van de bouw van concentratiekampen bij Neville Chamberlain had neergelegd.

75 The Star, 5 februari 1987.

Johannesburg - Amsterdam

De schrijver-dichter Jevgeni Jevtoesjenko geeft aan dat er in de ussr toch iets zeer belangwekkends aan de gang is onder Michail Gorbatsjov. ‘In a surprisingly short time the chemistry of our country's air has undergone important, refreshing changes. Only a blind man could fail to see it or call it a political fraud. Glasnost is not a deception. It is an evolution. Gorbachev did not invent it, nor did he impose it from above, as those in the West sometimes believe. In his desire to accelerate the development and openness and the economy, he is reflecting the historical imperatives that have emerged from our people themselves.’⁷⁶ Hij geeft verder als voorbeeld wat er gebeurde rond de atoomramp in Tsjernobyl, die voormalige Sovjetregimes zeker zouden hebben proberen af te schuiven op een mogelijke Amerikaanse samenzwering. ‘In the press,’ aldus Jevtoesjenko, ‘we are seeing a complex but expanding process of

76 Time, 9 februari 1987. Ik schreef er in de kantlijn bij het met hem eens te zijn. In 1997 kan ik dat nog maar ten dele.

[p. 72]

“detabooization”. High officials are openly criticized, including government ministers and regional first secretaries, some of whom are members of the Central Committee.’ Vroeger werden kritische geluiden gevolgd door ontslagen, ‘criticism is now a standard of behavior and not a tool of punishment,’ aldus de schrijver.

‘We are beginning to show political maturity. We are beginning to gather together our spiritual heritage. I do not idealize what is happening, but Soviet writers know how to fight for glasnost, for the right to one's own opinion. We do not take it as a gift.’ En dan herinnert hij zich hoe hij in 1966 op bezoek was bij Robert Kennedy in diens appartement in Manhattan. ‘To my surprise, he invited me into his bathroom, turned on the shower, and in a lowered voice he said; “I would like you to tell your Government that the names of Sinyavsky and Daniel were given to your agents by our agents.” I was amazed, and I asked why they would have done that.’ Het ging om de zaak van Andrei Sinyavsky en Yuli Daniel, die in het Westen hadden gepubliceerd onder de schuilnamen Abram Tertz en Nikolai Arzhak. Zij werden gearresteerd door de kgb en moesten terechtstaan. Jevtoesjenko vroeg dus in opperste verbazing waarom Amerikaanse spionnen hun schuilnamen aan de kgb bekend hadden gemaakt. Hij vervolgde in Time: ‘Robert Kennedy smiled at my naïveté and said: “Because our people wanted to take advantage of the situation, and your people took the bait. Because of Vietnam, our standing has begun to diminish both at home and abroad. We needed a propaganda counterweight.” The cynical logic of this was shattering. There is more to this story, but the time has not come to tell it. I am parting the curtain on this episode for the first time in 21 years.’

De Rus concludeert: ‘So when we have emptied our baggage on the table of history, humanity will learn many interesting and cautionary truths.’