Memoires 1986-A

[p. 53]

Moskou

11 februari 1986

Puur gelazer toen we aankwamen, want onze visa bleken pas vanaf 10 februari geldig te zijn. We moesten dus in een hotel op vliegveld Sjeremetjevo overnachten.

Tamara Sachnazarova van apn Novosti werd ingeschakeld. Het kostte haar een hele dag van het kastje naar de muur lopen en kon ons pas om 19:15 uur, 9 februari, aan visa helpen.

Gisteren kwam ambassadeur Romanov voor de lunch. Ik gaf hem een dik boek over Armand Hammer en schreef er in: ‘For Alexandr Romanov from his Dutch friends.’ Hij was er ontzettend blij mee, wat ik wel wist. We hebben anderhalf uur intens en ernstig zitten overleggen. ‘Get rid of that chap Lurvink,’ was zijn advies. Hij had het steeds vervelend gevonden dat dit prachtige initiatief door een quasi-miljonair werd geleid. Het zou beter zijn om Den Alerdinck volledig door journalisten te laten besturen. ‘Just make Lurvink chairman of the Advisory Council and place also Donald Kendall and others there. Carel Enkelaar could come back in a television capacity. Just clean out this organization and start anew.’

Over zijn vroegere grote vriend Dirk Keijer sprak hij nauwelijks meer. Hij had gehoord dat Dirk nu een kantoor had in het nieuwe Hammer Centre en ergens een eigen, duur appartement. Keijer woonde dus niet meer als vroeger in het Berlin Hotel.

In de middag ontmoette ik samen met René de Bok Sergei Plekchanov. ‘Our people, who come back from the us are saying that the climate changed. They have, with Gorbachev in power now, a different attitude towards us.’

Ik antwoordde: ‘One Korean airliner type of provocation and they are all back on the anti-Soviet line. And, you know, for the cia it is easy to arrange such an action without Ronald Reagan knowing about it.’ Sergei hield echter vol dat er iets was veranderd en dat er over de hele linie, inbegrepen de ontwapeningsonderhandelingen in Wenen, vooruitgang was geboekt. ‘Also, the cultural and scientific exchanges, which were halted for so long, now seem to show a beginning of détente.’ Ik bleef erbij dat het cosmetisch was. ‘Reagan introduced the highest defense budget in history.’

[p. 54]

‘But he will not get more than 3 to 5 percent more,’ zei Sergei.

Vanaf Plekchanov haastten we ons naar Buitenlandse Zaken voor de ontmoeting met Vladimir Lomeiko, de woordvoerder van het ministerie. Ik vroeg René eerst even in de gang te wachten omdat ik Lomeiko onder vier ogen wilde uitleggen, waarom René was meegekomen. Hij kwam binnen in zijn privésalon waar thee werd geserveerd met de boze woorden: ‘What is that man doing in the corridor?’ Ik legde uit dat André Spoor hem met me had meegezonden, hopende op een gesprekje voor hun blad. Hij wilde er kennelijk vanaf en besloot eerst even met René de Bok te spreken voor wij ons gesprek zouden hebben. Ik ging René halen en gaf hem nog wat aanwijzingen hoe met Lomeiko om te springen, waarop hij antwoordde: ‘Ik ben niet van plan me in het stof te wentelen.’ Hij begreep er dus niets van.

Daarna gaf ik Lomeiko een gedetailleerd overzicht inzake de ontwikkelingen bij Den Alerdinck. Terecht enigszins verwijtend zei hij: ‘But you introduced us to these people.’ Lomeiko zei dat hij later een besluit zou nemen of ze wel of niet met Den Alerdinck verder zouden gaan.

Vanmorgen belde professor Georgii Arbatov mij in Hotel National op. Ik vertelde dat Evgeny Velikhov niet eens een auto wilde sturen om me naar de Academie van Wetenschappen te brengen. ‘He is over-extending himself,’ zei Arbatov. ‘He is a nuclear physicist. He deals with fusion, with computers and sdi. He is a tremendously gifted man but he cannot do everything at once. He is vice-president of the Academy of Sciences, and that is a tremendously important Institution. He simply has no time for details.’

Na enig geharrewar ben ik naar boven gegaan en heb bij het kantoor van Velikhov aangeklopt. Hij werd door een secretaresse gehaald. Volgens hen stond Al Eisenstat van Apple niet op de passagierslijst van het binnenkomende toestel van Air France. Ik ben toch naar Sjeremetjevo gegaan en inderdaad, de Amerikaan is niet gearriveerd. Dat was wel afgesproken.

12 februari 1986

Arbatov deelde mijn terughoudendheid over de uitkomst van de top in Genève. ‘There is progress, for instance in the imf negotiations regarding weapons in Europe,’ zei hij, ‘but there are also adverse signals. The opposition in America - and that concerns me - was in a state of euphoria after Geneva. It seems they no longer exert pressures, which paralyzes the process.

[p. 55]

Therefore, the general climate positively changed, but the moment of truth is coming nearer. Reagan will now have to show he can push through his new approach on disarmament or he is the prisoner of the Perle's and the Weinberger's, or Pat Buchanan.’

‘It is true,’ vervolgde Arbatov, ‘after Geneva, we are less annoyed at each other, but Reagan cannot continue to be a peace-maker and in the mean time prolong the arms-race. We cannot assist him in that policy. He will have to make a choice. Yes, Geneva defroze the situation. There were some agreements. Even the fact that the Geneva summit was being held, restarted the process of policy-making. Because of Geneva, it became easier to bring proposals to the negotiation table, like the moratorium on nuclear tests. Without Geneva such a proposal would make no sense, would enter a political void.’

Ik zei dat ik de boodschap van 15 januari van Gorbatsjov aan Reagan interessant vond ‘but it was far too intelligent for Americans.’

‘I have one for you,’ reageerde Arbatov. ‘Do you know that the Americans only learned the Gorbachev text last week through The New York Times? And that this was done by way of a free advertisement over an entire page? No-one in Congress had seen the text in full, which resulted in Senators and members of Congress asking our people in Washington stupid questions. So, that is the result of the us free press.’

Ik vroeg hem andermaal waarom hij er zo tegen was geweest dat Michail Gorbatsjov naar de viering van de 40^ste verjaardag van de vn zou zijn gegaan. ‘First, it would have looked as if he came to Canossa. Secondly, New York is a very unsafe place. He is too important to us now. They cannot even protect their own presidents in America. I would not have advised him to go. If he would go to Washington and enter via Andrews Air Force base, maybe a visit is perhaps possible.’

Ik toonde hem mijn brief gericht aan minister Edoeard Sjevardnadze van Buitenlandse Zaken met het verzoek om Romanov op uitnodiging van Dirk Keijer en anderen naar Nederland te laten vertrekken. Het is eigenlijk te bespottelijk voor woorden dat die reis niet vanzelfsprekend is, maar goed, dat is de ussr anno 1986. ‘Give this letter to Vladimir Lomeiko,’ adviseerde hij.

‘No, that is using a personal friendship too much for a routine matter,’ antwoordde ik.

Later belde Arbatov me in het hotel op en zei dat hij de brief zoals ik hem had opgesteld, onmogelijk aan Sjevardnadze kon

[p. 56]

overhandigen. Hij stelde voor dat Keijer een telegram zou sturen met de uitnodiging, met een kopie aan Arbatov.

Om 14:00 uur ben ik naar de Academie van Wetenschappen gegaan voor een ontmoeting met Evgeny Velikhov. Ik werd naar gebouw zeven verwezen waar protocol is gevestigd.

Velikhov was vriendelijk. Ik beklaagde me dat zijn mensen hadden gezegd niet bereid te zijn Al Eisenstat van het vliegveld af te laten halen, of een kamer voor hem te reserveren. ‘I will meet him at his plane myself,’ zei Velikhov tot mijn stomme verbazing. ‘But Dobrozelski told me, no vip room for Eisenstat,’ zei ik. Het werd nu ter plekke geregeld.

Ik vertelde dat Arbatov me had ingelicht over zijn vele functies en dat het geen gunstig moment was om over het schrijven van een boek met hem te spreken. ‘No, it is alright,’ aldus Velikhov, ‘let's agree on a time.’ De tweede week van april zou voor hem prima zijn om samen aan een manuscript te werken. ‘What would be the main theme?’ vroeg hij.

‘Technische en wetenschappelijke samenwerking tussen Oost en West,’ zei ik. Ik zegde toe een tijdschema en opzet te zullen uitwerken.

Edward O. Wilson van Harvard is onderzoek gaan doen in de regenwouden van Latijns-Amerika en op Nieuw-Guinea. Hij schreef Biophilia, The Human Bond with other Species.⁶⁶ Het boek begint in Bernharddorp in Suriname. ‘I have come to study ants and other social insects living in Surinam. No trivial task: over a hundred species of ants and termites are found within a square mile of average South American forests. Every species is a magic well.’ Ik vraag me af of iemand in Paramaribo weet dat dit boek is verschenen.

Wanneer een melodie als in het derde pianoconcert van Rachmaninoff je raakt, ontstaat altijd weer een gevoel van droefheid, soms met tranen. Waarom niet van vreugde en schoonheid?

Ik regelde een gesprek voor René de Bok met politiek commentator voor persbureau Novosti Spartak Beglov. We hadden een zielig patrijsje voor de lunch. Niet te vreten. Ik had het ook niet moeten doen. Over Frans Lurvink vroeg hij: ‘Haat je die man nu?’

‘Nee, natuurlijk niet,’ zei ik, ‘het is een zielepoot.’

Er is een telegram van Al Eisenstat uit Parijs binnengekomen. Hij zei op de ambassade daar nog steeds strijd te voeren om een visum voor Moskou te bemachtigen. Hij vroeg om de bevesti-

66 Edward O. Wilson, Biophilia, The Human Bond with Other Species, Harvard University Press, Cambridge, 1984.

[p. 57]

ging dat Velikhov hem verwachtte. Eigenlijk is de ussr nog altijd het meest achterlijke land in Europa. Probeer maar eens via een internationale telefoniste het buitenland te bellen. Je moet naar het Intourist Service Buro in het hotel en om assistentie vragen, anders krijg je Holland nooit te pakken.

Ik ben vanavond naar het kerkje van aartsbisschop Pitirim gegaan en ontmoette onderweg een Maltezer leeuwtje, waarvan de mevrouw vrij ver weg was. Ik sprak het aan met ‘Dag lieve Keke’⁶⁷ en warempel, het kwam kwispelstaartend op me af. Geluiden, evenals muziek, overstijgt taal, zelfs bij honden.

Omstreeks 21:00 uur dacht ik een spookverschijning te zien: Al Eisenstat was gearriveerd, in een sweater en op sneekers. Hij was in Parijs naar de Sovjetambassade gegaan om een visum te krijgen en dacht erop te kunnen wachten. Hij was naar het consulaat aan het andere einde van de stad gestuurd. Dit bleek gesloten. De volgende dag bleek hij daar geen visum te kunnen krijgen. Hij begaf zich naar het kantoor van Apple in Parijs en was een hele dag aan de telefoon, zonder resultaat. Daarop schakelde hij een advocaat in New York in, die een confrère in Parijs alarmeerde en uiteindelijk was de toestemming gearriveerd. Hij had al een ticket op de Concorde terug naar New York geboekt, maar greep op het laatste moment een vlucht met Lufthansa naar Moskou. Toen hij eindelijk hier aankwam, was er niemand om hem te verwelkomen. Hij nam een gok en liet zich naar Hotel National rijden. Als bij een wonder was er een kamer voor hem. Wat een absolute idioten om Eisenstat, die op zo'n belangrijke missie komt waarbij goodwill van vitaal belang is, op deze manier te laten arriveren.

We dineerden samen en gingen naar zijn suite waar hij een vette sigaar opstak. Hij was het met me eens dat Richard Perle ‘has gone crazy on technology. We have to do battle in Washington. I cannot even invite Velikhov to California without Washington's consent.’ Hij zou om 09:00 uur ambassadeur Arthur Hartman bellen om hem van zijn aanwezigheid in Moskou te verwittigen. Ik zei: ‘Wait a minute, all calls are monitored. Why don't just be open about it, first visit Velikhov, bring it up and then call Hartman.’ Hij antwoordde: ‘Okay, I'll take your advice.’ Ik stelde verder voor dat we Georgii Arbatov een bondgenoot van onze plannen zouden moeten maken. Ik zou proberen een ontmoeting te arrangeren. Hij had Arbatov eens bij ambassadeur Hartman op een receptie gezien.

67 Zo heette het Maltezer leeuwtje dat ik van mam erfde.

[p. 58]

Hij vertelde dat Donald Kendall van Pepsi Cola, nu hij zich uit zaken had teruggetrokken, meer tijd had, en had aangeboden hem te helpen. Onlangs had Kendall samen met Michail Gorbatsjov en Armand Hammer gedineerd. ‘Why do you need Kendall? You are in the best possible company with Velikhov and Arbatov,’ antwoordde ik. Ik vertelde een boek met Velikhov te gaan schrijven. ‘Willem, that is fantastic.’

Eisenstat benadrukte dat zijn doel was computers aan de sovjets te verkopen. Via Zweedse contacten waren er twaalf verkocht. Hij wilde er 20.000 aan de man brengen in Moskou. ‘Can you imagine, if we are going to put computers together for the Soviets in California, we are making history!’ riep hij uit. ‘But of course we would want a guarantee that we then in due time will built a factory with them here.’ Hij haalde zijn dossier over de ussr tevoorschijn, waar ook een overzicht van de cia inzat. Het was een overzicht van de belangrijkste personen, waar ook een foto van Jermen Gvishiani (met boeventronie) in stond.

13 februari 1986

De hele ochtend hebben we op de Academie van Wetenschappen vergaderd, onder voorzitterschap van Evgeny Velikhov en tal van leden van zijn staf en verschillende afdelingen van Computerwetenschappen. Opvallend veel jonge wetenschappers kwamen opdagen. Ze hebben hier voor scholen alleen al drie miljoen computers nodig. Er werden demonstraties gegeven van in de Sovjet Unie vervaardigde computers. Ik kreeg de indruk dat het Eisenstat meeviel wat ze ervan hadden gemaakt. De voornaamste problemen zijn massaproductie en snelheid van produceren. Er werd gefilosofeerd over het opzetten van een Apple productielijn in Singapore om voorlopig de obstructie vanuit Washington te kunnen omzeilen. Al benadrukte naar een langdurige samenwerking met de ussr te streven. ‘We like to be the leader in computers, like Armand Hammer is the leader in oil,’ zei hij. ‘But we also will have to work out a way in which Apple can make money out of all of this. We could set up a production line for 200.000 computers and then gradually turn it over to you.’

Een van de onderwerpen die ter sprake kwam, was of de regering Reagan er niet toe kon worden gebracht soepeler te zijn ten aanzien van de levering van leercomputers naar de ussr. Ik bracht naar voren dat het nuttig zou kunnen zijn hierover het advies van Arbatov in te winnen, en stelde voor dat we tussen de middag met hem zouden lunchen. Velikhov pakte een rode

[p. 59]

telefoon met een vaste lijn naar het Kremlin, en begon instructies te geven om Arbatov op te sporen. Dit lukte. We zouden elkaar om 14:00 uur in een privé-ruimte in restaurant Praha ontmoeten: Velikhov, Arbatov, Eisenstat en ik. Het zou een buitengewoon geslaagde ontmoeting worden van 14:00 tot 15:40 uur. Ik maakte (openlijk) een aantal pagina's aantekeningen van de conversatie.

Vrijwel meteen kwam ambassadeur Arthur Hartman ter sprake. Eisenstat opperde dat we een bondgenoot van ambassadeur Arthur Hartman zouden moeten maken. Arbatov, als specialist inzake de VS, reageerde hier onmiddellijk negatief op: ‘I am not sure, I find that Hartman is rather more roman catholic than the Pope. I do not think he will ever be a true ally.’ Al Eisenstat beseffende dat Arbatov een inzicht verkondigde uit de hoogste kringen van het Kremlin ging erop in. Wie zou wel een goede Amerikaanse ambassadeur kunnen zijn? Arbatov noemde onmiddellijk de naam van Jack Matlock, die al in 1961 aan de Amerikaanse ambassade in Moskou verbonden was geweest, en sinds 1983 op het Witte Huis voor Ronald Reagan werkte bij het ontwikkelen van beleid inzake de ussr. ‘I think Matlock would be better than Hartman,’ zei Arbatov. ‘But the man who really should be approached on the matter of delivering computers to us is Ronald Reagan. Perhaps even Nancy.’ We bereikten een compromis dat Eisenstat met Matlock zou gaan praten om voor elkaar te krijgen dat Reagan niet langer dwars zou liggen.

‘Richard Perle is of course the last guy to go and see in this matter,’ aldus Arbatov. ‘He just hates us. It is personal to him. He will harm us where he can, even if it would go at the cost of us interests. I think his grandfather once had some troubles here.’ ‘Perle is a professional anti-Soviet man,’ zei Velikhov.

‘Perle,’ zei Arbatov, ‘is tremendously emotional, even in matters that have nothing to do with us national security, which actually is his job. Even if something is good for the us, he will say no when it concerns us.’

Al Eisenstat noemde Caspar Weinberger.

‘About him, I am not sure,’ reageerde Arbatov. ‘We could present our plans to develop computers together also in relation to the forthcoming summit. It is imperative that Weinberger will be made aware of these proposals, because it will show his true colors.’

‘All we want to do here,’ zei Eisenstat, ‘is to break the ice. We are taking our products, we use our computer-designs, we are mapping here really a pioneering project. It is absolutely a

[p. 60]

very unusual deal, but it has to be understood. It can also be of great use to America.’ Besproken werd hoe Reagan om te praten. Gelukkig was Arbatov het met me eens dat Kendall in deze zaak weinig kon doen. Hij zou mijns inziens alleen maar tijdverlies betekenen. En Ted Kennedy? Arbatov vertelde hem onlangs te hebben begeleid naar een gesprek met Michail Gorbatsjov. Velikhov voegde eraan toe hem mee naar zijn huis te hebben genomen. ‘He has a rather loud voice when he sings.’ ‘And Pat Buchanan?’ vroeg ik om te provoceren. Alsof hij Reagan zou kunnen ompraten. ‘Buchanan is a skunk,’ aldus Arbatov. Iedereen was het eens dat Richard Nixon ook onbruikbaar was.

Later vertelde ik aan Eisenstat dat ik van Nixons psychiater Hutschnecker, onlangs had gehoord dat het Witte Huis onder Reagan wel degelijk adviezen van Nixon had ingewonnen over betrekkingen met de Sovjet Unie en dat het gevolg van die contacten was geweest dat Nixons voormalige naaste medewerker Buchanan politiek weer in de de schijnwerpers was komen te staan. Al geloofde er niets van.

Ik zei dat we richting Reagan maar één kans hadden.

‘You are such a bloody royalist,’ voegde Arbatov me toe en hij wijdde uit wat hij ermee bedoelde.

‘Why don't we start a joint-venture with Apple in Finland, Hungary or Austria?’ opperde Arbatov. Velikhov was voor een directe benadering tussen de vs en de ussr en daar scheen Eisenstat ook het meeste voor te voelen.

‘I once visited a subsidiary of Control Data in Minneapolis,’ zei Arbatov. ‘The guy was called Bob Schmidt. They produced metal instruments. It looked like a tremendously prosperous affair. But it was all done on the basis of technology and licenses bought in the ussr. We delivered them a brilliant piece of engineering. So why can't the us not sell some of its engineering or licenses to us? When I returned to Moscow (from Minneapolis) I said: “We act stupidly. We should have created a joint-venture with our technology.”’

‘You see,’ reageerde Eisenstat, ‘if we agree to a joint-venture elsewhere, we will be accused of a subterfuge and trying to use a sophisticated corporate structure via for instance Singapore, to get around our difficulties with guys like Richard Perle.’

‘Mine is a reserve position,’ aldus Arbatov. ‘You should say to those guys in Washington: “you as a good patriot, you should implement what was agreed to in Geneva”.’

‘But there are too many guys around who can sabotage this,’ antwoordde Eisenstat.

[p. 61]

‘Okay, but when they reject your project with us, we have additional proof. Our project is another test. Gorbachev feels that a new mode of thinking is absolutely required. If we do not do this, it will create endless troubles for all of us. Our entire structure of behavior should be changed. We have got to break with set patterns and traditions. We cannot behave the same way forty years from now either.’

‘I would like to organize a computer festival by satellite,’ mengde Velikhov zich. We wisten niet wat we er mee aan moesten. Hij zei ook: ‘Do you know the definition of a scientist? It is the guy who satisfies his curiosity at public expense.’ Hij gaf nog meer kreten weg: ‘The scientist, and we have 200 academicians in the ussr, turns the impossible into the possible. The diplomat does the opposite: turns the possible into the impossible.’ Mij noemde Velikhov een worm ‘inside an apple’. God mag weten wat hij er allemaal mee voorhad, maar ik vond het minder prettig. Hij weet dat ik een vriend van Arbatov ben, en hij tolereert me dus, maar daarmee houdt het op. Ik denk dat Velikhov hoog opgeeft over Boris Naumov van het Institute of Informatics Problems, omdat hij Velikhov naar de mond spreekt. Naumov hebben we trouwens ook uitvoerig gesproken.

Ik sprak na afloop nog met Eisenstat in het hotel. Hij zei erg enthousiast te zijn over de hele dag en alle gesprekken, en vooral de lunch in Praha, die hij van eminent belang achtte. ‘I am going to consult with you every step of the way.’⁶⁸ Hij vroeg of ik een rapport wilde schrijven over wat we tijdens de lunch hadden besproken. Daar ben ik aan begonnen.⁶⁹ Hij zou als gebaar een word processor van Apple op Amerbos laten bezorgen.⁷⁰

68 Het tegendeel zou hij doen. Hij liet me vallen zodra hij kon.

69 Later hoorde ik dat mijn rapport naar de cia zou gaan.

70 Dat heeft hij inderdaad gedaan.

14 februari 1986

Ik heb na afloop van de succesvolle dag van gisteren Al Eisenstat mijn declaratie voor deze reis overhandigd. Mijn kosten voor het leggen van contacten en advies moeten worden betaald. Ik vind zoiets nog altijd vervelend. Het herinnert me steeds weer aan vroeger op De Horst. Vragen om geld, ook al heb ik er in dit geval gewoon recht op, gaat me nog even moeilijk af als in mijn jeugd.

Eisenstat vond Arbatov en Velikhov absolute uitzonderingen op de doorsnee hoge pieten die hij in het Kremlin ontmoette.

[p. 62]

‘The cia will come, when I return, to debrief me,’ zei hij gisteravond. Dat verbaasde me zeer, want geen haar op mijn hoofd had zelfs aan die mogelijkheid gedacht. Ik vroeg hem mijn naam bij hen niet te noemen en geen slapende honden wakket te maken, want ik zag al weer nieuwe trauma's in het verschiet, van saboterende inlichtingendiensten die mij een succesvolle adviesrelatie met Apple Computers niet zouden gunnen.

Volodja Molchanov vertelde dat Frans Lurvink nu een uitstekende naam had opgebouwd in de Sovjet Unie. Hoe is het godsterwereld mogelijk? Volodja vindt Lurvink nu ook een onvergelijkelijk veel belangrijker figuur dan Georgii Arbatov. Hij staart zich blind op de poen van Lurvink. Treurig.

Evgeny Velikhov heb ik een kopie van het artikel in The Observer van vorige week gegeven waarin staat dat Andrei Sacharov zou worden gemarteld.