Memoires 1985-B

[p. 9]

Amsterdam

Dr. A.L. Constandse.
Den Haag, 30 januari 1985.
‘Beste Willem Oltmans, wat jij moet schrijven is het boek Joseph Luns, een ramp voor Nederland. Je boek De Vaderland getrouwe is te veel dood gezwegen, hoewel het onschatbare informatie inhoudt. De heer (Heer?) Luns treedt nog op als vertegenwoordiger van de Koude (nucleaire) Oorlog tegen de Sovjetunie. De situatie overziende sinds 1952, wordt het duidelijk dat deze Luns (ook onder Drees!) voor Nederland een rampzalige politiek heeft gevolgd. En de enige die daarvan alles weet ben jij. Dus doe je best. Hartelijke groeten
Anton Constandse.’
5 april 1985.
‘Bibeb, Wim Hazeu vond dat ik je deze “opdracht” van Constandse moest toezenden. Willem.’
28 juni 1985.
‘Bibeb, op je vraag hoe het interview met Van Dis tot stand kwam het volgende: Adriaan zei meermalen dat hij mij in zijn programma wilde hebben maar de vpro was tegen. Enige weken geleden werd ik uitgenodigd om in Leiden in De Burcht met Van Dis te converseren. Stampvolle zaal, succes. Van Dis riep tegen het einde vertwijfeld: “Willem, je hebt me volkomen in je zak.” Hij liet het gesprek in zijn geheel opnemen. Op 12 juni, ik was net terug uit de ussr, Van Dis aan de telefoon, of ik op 27 juni hier kon zijn voor een opname. De vpro en Cherry Duyns waren tegen maar

[p. 10]

hij had een leugen bedacht om me er toch in te krijgen. “Want ik ben tenslotte de baas,” zei hij. Hij had iemand uitgenodigd waarvan hij alleen wist dat deze persoon de 27^ste niet kon zodoende was de redactie ermee akkoord gegaan dat ik als invaller in reserve zou worden gehouden.
Inmiddels besloot ik met mijn raadsman André Haakmat een kort geding aan te spannen tegen de nrc in verband met een ongeoorloofde bejegening door hoofdredacteur Wout Woltz en diens medewerker Sytze van der Zee. Ik belde Van Dis op met de mededeling dat ik hierover ook een en ander wilde zeggen. Van Dis zei, “Jongen, als het erom gaat André Spoor in het zonnetje te zetten en Wout Woltz in zijn hemd mag je alles zeggen, dan betaal ik je er ook nog voor.” Een dag later tijdens een voorbespreking bij Van Dis thuis, vertelde hij dat hij door hoofdredacteur Woltz was opgebeld “met een piepstem” die hem verzocht de nrc en Wout Woltz in het televisiegesprek niet te noemen. In het tumult is het kort geding slechts in de marge ter sprake geweest. Conform het verzoek van Woltz werd het onderwerp grondig weggepoetst.’
Oltmans door de telefoon, een dag na de opname van de tumulteuze Hier is... Adriaan van Dis: ‘Heb je het prachtige verhaal van Nico Scheepmaker gelezen? Hij was in de studio en noteerde dat ik voor de opname Chopin en Rachmaninov speelde en daarna tegen Van Dis zei: “Adriaan, dat kan echt niet, een fel groen lefdoekje bij

Donderdag, 4 juli is het kort geding van Oltmans tegen nrc Handelsblad. ‘Het gaat erom dat de nrc dik gedrukt op 25-5-1985 vermeldde: “De rol van Willem Oltmans in Suriname”. Maar Sytze van der Zee schreef alleen roddels. Ik protesteerde schriftelijk en eiste dat mijn brief op dezelfde manier opgemaakt zou worden geplaatst. Door hoofdredacteur Wout Woltz werd mijn brief sterk ingekort. Daarmee ga ik niet akkoord. Mr. André Haakmat is mijn advocaat.’

je rooie das.” En toen Van Dis het verwisseld had tegen een donkerblauw zei ik: “Geen lefdoekje was natuurlijk chiquer geweest.” Ik noemde hem toen ik opkwam Nathan Sid want ik dacht dat is aardig, het schept een sfeertje en hij kan het er altijd uitknippen. Maar hij reageerde grimmig. Tijdens de voorbespreking was hij zo vriendelijk geweest, zo complimenteus, maar nu zat ik tegemover een andere Van Dis. En plotseling dacht ik: “I smell a rat.” Zo ben ik, een rat ruik ik op een kilometer afstand. Ik zag iets in zijn ogen. Ik werd steeds nijdiger op zijn smerige insinuerende vragen en toen hij zei dat mijn reizen naar Paramaribo door Bouterse waren betaald was ik razend.
Ellen Jens van de vpro zei dat hij na afloop lijkwit was, c op huilen. Ze zei, ik denk dat hij na die confrontatie met jou in Leiden zich onzeker voelde en daardoor zo vreemd reageerde. Van Dis heeft me zijn excuses aangeboden maar wat zei hij in het nos radioprogramma Met het oog op morgen? “Ik had het gevoel dat hij mij zat te jennen en ik dacht: die zal ik even temmen.” Ik laat me niet temmen en wie dat wil proberen moet van betere huize zijn. Kwalijker is dat hij toen ook zei, “tijdens de voorbespreking vertrouwelijke informatie te hebben gezien.” Hij kreeg geen enkele vertrouwelijke informatie. Zo probeert hij zijn beledigingen goed te praten. Nooit heb ik zoiets meegemaakt. Meermalen werd ik door Joop van Tijn voor de radio geïnterviewd, dat was altijd prima. Maar Joop is een belangrijk en integer journalist die het niet hoeft te hebben van een bekakt toontje.’
Maandag, 1 juli, na de opzienbarende televisieruzie in Hier is... Adriaan van Dis. Willem Oltmans: ‘Tot diep in de nacht stond de telefoon roodgloeiend. Allemaal gelukswensen. Op straat word ik toegezwaaid, een meneer op een racefiets stak z'n duim omhoog. In de Athenaeumboekhandel werd de videotape gedraaid, in de winkel was het zwart van de mensen. Ik heb Van Dis geschreven en gewaarschuwd voor de gevolgen van verdere insinuaties. En ik heb hem aangeraden straks zijn nieuwe serie met mij te beginnen, dan kan hij proberen mij goed te interviewen.’

[p. 11]

Ruim een week eerder. Oltmans bij mij thuis. Hij neemt de koptelefoon waarmee hij arriveerde van zijn smetteloos witte haar. ‘De Vespers van Rachmaninov,’ zegt hij, ‘uitgevoerd door een Russisch koor.’ Uit zijn schoudertas diept hij een stapel dicht beschreven kaarten op, plaatst die voor zich op tafel. ‘Dit zijn mijn mentale vitaminen, die sleep ik overal mee. In totaal heb ik er een paar honderd.’ Gezicht, hals, armen en enkels zijn luxueus gebruind. T-shirt wijnrood, jeans verschoten blauw. Op de kaarten staan citaten uit wetenschappelijke boeken die hij las. ‘Ik leer ze net zoals vroeger een scheikunderepetitie. Ik selecteer ze heel zorgvuldig, ik heb in de loop der jaren zoveel aangestreept. 't Is een deel van mijn functioneren. Als ik in Washington en Moskou praat wil ik beschikken over de nodige informatie plus de bronnen.’
Tevreden strekt hij de benen maar nu kijkt hij verstoord. Ik vroeg wat hij het aantrekkelijke van Bouterse vindt. ‘Hoe kom je erop,’ zegt hij honend met een stem die vrolijk omhoogschiet. Waarop hij mij meldt dat Bouterse keurige manieren heeft, sorry zegt als hij je moet laten wachten. ‘Een innerlijke beschaving die mij aantrekt en gevoel voor humor.’
‘Toen Van den Broek een gesprek met hem had in Brazilië sprong de minister elke keer als Bouterse een sigaret opstak overeind en schoot toe met zijn lighter. Bouterse vond dat overdreven... Maar hij heeft nog nooit in een uur zoveel sigaretten gerookt. Toen ik op het paleis in Paramaribo zat, sprong ik ook overeind met mijn lighter en ik zei: “Ik wil niet achterblijven bij Van den Broek.” Ambassadeur Herrenberg zat erbij. We hebben alle drie hartelijk om 's ministers slijmerigheid gelachen.
Maar ondertussen speelt Van den Broek dezelfde rol als Luns die de relaties met Indonesië verziekte.’ Driftig stelt hij dat Van den Broek bij Akzo zat en Schmelzer commissaris van Akzo, het een leuk idee vond: deze man in de regering. ‘Nu zit het hele koninkrijk ermee opgezadeld.’
Stel dat jij er zat.
‘Ha, dat zou een verbetering zijn. Ik zou beginnen met geen kruisraketten te plaatsen. Ik zou tegen het cda zeggen: wij gunnen de PvdA de lol van de weigering niet. Maar ze hebben geen hersenen. No brains. De meeste mensen hebben shit in hun brains. Michel van der Plas zit al 35 jaar bij Elsevier de zaak te verzieken, schrijft over koningin Marie van Roemenië. Was een gesjeesde pater, per ongeluk destijds in Nijenrode beland. Zo bleek als een laken, toen al volkomen verpest. Chip rooms-katholiek getroebleerd. Hij heeft op Nijenrode een gedicht voor me geschreven, dat vind je in mijn memoires. Die gaat hij nu straks bespreken.
Zie je op tegen de kritieken?
‘Absoluut niet. Ik weet wie ze schrijven. Voordat ze gaan lezen, als ze dat al doen, zijn ze al tegen. I tell you. Ik word niet serieus genomen. Ik ben er zeker van dat mijn boeken pas na mijn dood gewaardeerd zullen worden. Het tweede deel van mijn memoires wordt nog interessanter, daarin komt mijn confrontatie met Luns, met Beel, de Nederlandse politiek en mijn contacten met Soekarno. Het eerste deel gaat over mijn achtergrond, familie, vrienden.’
Je noemt iedereen bij de namen en die zijn vaak twee- tot driedubbel.
‘Ja kijk 'ns, die dubbele namen horen bij mijn achtergrond. Maar na 1950 ben ik mijn eigen koers gaan varen. Toch dacht ik bij het schrijven ook... nou dat is geen kattepis. Als ik dat er allemaal in zet, geloven ze me niet.’ Hij grinnikt geamuseerd. ‘Ik heb één naam, een Franse, zelfs gehalveerd. De ander helft, lieve Bibeb, zit nog in mijn portefeuille.’
Wat irriteert je in Bouterse?
Hij zet een brilletje met halve glazen op en

[p. 12]

kijkt berispend. ‘Niet van de hak op de tak. Daar is mijn mind niet op berekend.’ Daarna zegt hij bedachtzaam: ‘Een nadeel is... Bouterse is intelligent genoeg te weten dat het vak vreemd voor hem is. Ik vind dat hij te onzeker opereert. Beslissingen stelt hij te lang uit. Dat heeft een nadelig effect. Maar mijn boek over hem is niet negatief, al stel ik hem verantwoordelijk voor de Decembermoorden. Dat laatste was een schok voor hem, daarom is het in Suriname niet te koop en hier is het slecht verkocht omdat ze alleen willen lezen dat hij niet deugt. Als ik had geschreven dat hij van de vijftien slachtoffers eigenhandig de penissen had afgesneden en opgegeten, had ik hier meer dan honderdduizend exemplaren verkocht. Als ik over homofilie zou schrijven als Reve met z'n Teigetje en leren riemen... Gênant wat die man allemaal beweert. Ik heb dat in Amerika allemaal meegemaakt maar het komt niet in m'n hoofd op er op die ordinaire manier over te schrijven. Ik schrijf boeken over de Oost-Westverhouding. Ik wil partijen verzoenen. Maar als je een serieus boek schrijft, krijg je hooguit vierduizend gulden voorschot.’
Omdat hij trek in koffie heeft, niet sterk en met hete melk, ga ik die bereiden. ‘In geldzaken ben ik een ongeneeslijke optimist gebleven,’ zegt hij even later. ‘Maar ik ben nu zestig en dertig jaar als freelance journalist op het pad. Ik heb in mijn deel 1 geschreven, ik realiseer me nu dat ik geen pensioen zal krijgen, geen oudedagvoorzieningen heb getroffen en eigenlijk op weg naar het einde ben gegaan op dezelfde manier als ik in 1948 in een vliegtuig naar de Verenigde Staten stapte om in Yale te gaan studeren met een veel te kleine studiebeurs.’
Je ouders gaven je geen geld, je bijbaantjes eisten te veel tijd, je schulden stapelden zich op en je moest je studie staken. Toch heb je je altijd kunnen redden en je vliegt naar Amerika, naar Rusland, enzovoort.
‘Ik heb een tijd lang heel erg krap gezeten, maar ik heb wat geërfd van mijn grootvader, alleen door verkeerd management ben ik veel kwijtgeraakt. Het verbaast me dat jij daarover begint. Dat is tegenwoordig mode. Maar zolang ik geen cent van vreemde mogendheden accepteer is er niks aan de hand. Ik krijg niets van de Amerikaanse regering en nog minder van de Russische, die trouwens mijn Sovjet-uitgave in roebels betalen en die moet ik in de ussr uitgeven. Van Soekarno had ik alles kunnen krijgen. Wim Hazeu zei als je dat geaccepteerd had, had je nu een flat in Monte Carlo. Ik moet mijn eerste gratis ticket van de klm nog krijgen. Maar dankzij mijn bemiddeling heeft de klm van Soekarno wel zes miljoen teruggekregen. Ik kreeg daarvoor een dankbrief van president-directeur Van der Beugel. Die brief kan ik je laten zien. In oktober 1983 kwam ik met Orlandini, de baas van de klm, overeen dat ik zou proberen Bouterse tot andere gedachten te brengen toen de klm niet meer in Suriname mocht landen. Ik zei: “Ik heb in 1961 zes miljoen van Soekarno los gekregen en nooit een gratis ticket ontvangen.” Ik gaf Orlandini de brief van Van den Beugel en zei, ik ben toen besodemieterd, nu wil ik de zaak zwart op wit. Dat was in oktober 1983. Zijn chauffeur heeft me naar Herrenberg gereden. Ik bezocht Suriname drie maal voor de klm-zaak en dankzij mijn bemoeienis is het in orde gekomen. Maar opnieuw geen cent. Zo zijn onze manieren. Hetzelfde geldt voor Philips. Daar zit Gerrit Jeelof die ik ken van Nijenrode. Ik heb in overleg met hem krachtig geijverd dat Philips zich kon vestigen in Moskou. Afgesproken was een honorarium van vijftigduizend gulden per jaar. Ik ben er twee jaar mee bezig geweest. Ze boden via advocaten echter eerst vijftienduizend en toen vijfentwintigduizend. Dus Philips is me nog vijfenzeventigduizend schuldig. Zo zijn onze manieren aan de top van het Nederlandse zakenleven. Maar het verhaal is nog niet uit. Ik ben nog niet dood. Die zogenaamde captains of industrys als Orlandini en Jeelof zijn schofterige kruideniers. Ik heb drie reizen naar Suriname gemaakt voor de klm-zaak, ik heb verslag uitgebracht aan de klm-top. En toen ik om geld vroeg werd er gezegd, we hadden geen juridisch waterdichte overeenkomst. Bouterse weet dit precies. Bouterse wou eerst niet toegeven, hij zei: laat Nederland maar eerst zijn Cons-verdrag-verplichtingen aan ons na-

[p. 13]

komen. Ik heb hem omgepraat om toch de eerste stap te zetten. Nederland heeft een tegengebaar gemaakt. Schandelijk. Terwijl ze Soeharto, de Pinochet van Indonesië, volpompen met miljarden. Soeharto's doodseskaders worden door de Nederlandse regering gefinancierd. Afgezien nog van de Indonesische koekverdelers die steeds maar rijker worden terwijl de grote massa volkomen uitzichtloos steeds armer wordt. Volgens officiële berichten van Amnesty wordt er op grote schaal gemarteld. In Suriname zijn vijftien mensen vermoord, dat is vreselijk tragisch maar de coup in december 1983 was tegen Bouterse gericht. Hij is ze alleen maar voor geweest. Die moord op de vijftien mensen zit de Nederlandse regering als een graat in de keel.’
Kruideniers
En de Surinaamse terreurcommando's? ‘Ach, ik kan je over ieder land afschuwelijke verhalen vertellen. Het gaat er hier in hoofdzaak om dat wij onze afspraken per verdrag overeengekomen openlijk schenden. We onttrekken ons aan onze verantwoordelijkheid. Ik snap niet hoe ze het durven. En het wordt onze eigen schade. Straks zitten Japan, India, Brazilië en de Sovjetunie er uitgebreid en Nederland heeft zich opnieuw als in Indonesië volkomen ausradiert. Waarom? Om de idee dat een voormalige sergeant in het paleis zit, dat wordt blijkbaar gevoeld als een belediging. Nou ja, sergeant... Bouterse is niet een van die oude koekverdelers die het spelletje met de imperialisten meespeelt.’ Driftig noemt hij de veranderingen in Suriname. Bouterse die van de richting Castro en Bishop ‘enigszins terugkwam’. En ‘Soekarno die nooit uitgenodigd werd naar Nederland te komen.’
‘Ik was de eerste Nederlandse journalist die contact zocht met Soekarno, ik was de eerste die schreef dat we Nieuw-Guinea aan Indonesië moesten geven. Luns stuurde de bvd naar het Handelsblad en de nrc. Ik raakte al mijn journalistieke werk kwijt, was door de bvd tot staatsgevaarlijk verklaard. Toen heeft Mathieu Smedts, destijds hoofdredacteur van Vrij Nederland, me gered. Hij zei, daar trap ik niet in. Jij blijft voor ons schrijven.’
Onkundige personen
Een paar weken geleden zei je dat je uit de journalistiek zou gaan.
‘Dat was ik van plan, maar ik ben veranderd. Ik ga wel uit de soort journalistiek als die voor de gpd waar ik 125 gulden kreeg overgemaakt voor een primeur dat Anatoly Blatov Sovjet-ambassadeur in Den Haag zou worden. Ik heb de hoofdredacteur geschreven: “Ik begrijp niet dat je het durft. Willem.” Ik ga me bezighouden met het leggen van contacten met investeerders in Suriname maar zakelijk blijf ik er buiten. Ik heb met Suriname een aantal projecten besproken, bananenplantages, een kippenfarm en er is een order voor twee miljoen doodkisten voor Florida bestemd. Bevelhebber Bouterse wilde Albeda om advies vragen. De bedoeling was dat professor Albeda tien dagen in Suriname zou logeren. Een grof schandaal dat dit door Van den Broek is geweigerd. Albeda wilde graag, hij is een echt en warm mens. Van den Broek is een kaffer. Hoe is het mogelijk dat het cda zoveel jaren achtereen voor totaal onkundige personen op Buitenlandse Zaken heeft gezorgd die eeuwig onze internationale belangen schaden.
Nog altijd zit Luns voor de televisie zijn Indonesië-beleid goed te lullen. Mij laten ze niet met hem discussiëren, dan zou er geen spaan van die man heel blijven. Het circuit zit nu eenmaal aldus in elkaar, daar kom je niet tussen. Van Roijen schuift nu de schuld op Luns maar hij heeft de politiek van Luns altijd gesteund. Reageerde als een Pavlov-hondje. pas toen het getij grondig gekeerd was in 1961 sloeg hij om. Als hij het zo oneens was met Luns, waarom is hij dan niet indertijd afgetreden? Ik had toen geen rooie cent maar ik ben recht

[p. 14]

tegen het regeringsbeleid in gegaan en overal uit geflikkerd. Dankzij slappelingen als Van Roijen heeft Luns zo walgelijk lang vrijwel ongecontroleerd zijn wanbeleid kunnen voeren. Constandse heeft mij in zijn afscheidsbrief gevraagd voor de geschiedenis vast te leggen welke schade het beleid van Luns veroorzaakt heeft. Ik heb die taak overgedragen aan Ronald Gase, die ik als mijn kroonprins beschouw. Ik heb hem ook bij Wim Hazeu binnen gebracht. Maar Gase heeft helaas in Vrij Nederland een stuk gepubliceerd waarin hij Van Roijen spaarde. Toen ik hem daarover aansprak zei hij: “Je kunt een man op zijn tachtigste toch niet hard aanpakken.” Gase is zeer intelligent en zoals hij zelf zegt een volksjongen. Hij is door Van Royen op de thee gevraagd en gelijmd. Mensen kijken vaak onbewust tegen zulke staatslieden op. Ik ben aan de top opgegroeid. Ik rebelleerde al als kind.
Mijn goeie relaties in de Sovjetunie zijn gebaseerd op het feit dat ik zeg wat ik denk. Als Arbatov, waarover ik een boek schreef, iets zegt waarmee ik het niet eens ben, zeg ik: dat is een slecht idee. Mijn grootmoeder was getrouwd met de zoon van Ilia graaf Poslavsky. Hij was de gouverneur-generaal van de tsaar voor Russisch-Azië. Toen ik in 1970 voor het eerst in Tasjkent was heb ik mijn Russische familie bezocht. Twee jaar geleden ben ik naar de kerk gegaan waar, zoals mijn tante vertelde, mijn overgrootouders begraven lagen. De priester gaf toe dat onder het altaar onder anonieme platen skeletten lagen begraven. Ik vroeg hem hier anders over te praten aangezien het om familieleden ging. De man verschoot, hij deed onwillig, zei dat er emmers en bezems stonden. Ik zei hem dat die graftombe diende te worden schoongemaakt wat onmiddellijk is gebeurd. Er is toen een dodenmis opgedragen. Mijn Russische familie kwam naar de kerk met armen vol rozen. Ik zei tegen de priester: “Geen emmers en dweilen meer, dit is voortaan de catacombe van de familie Poslavsky.” En toen werd ik uitgenodigd om te logeren in een zomer-residentie van de patriarch van Rusland in Odessa. Daar zou Reve zich thuisvoelen. Wat ik daar heb meegemaakt... Na afloop zei ik: als dank wil ik enkele gedachten meegeven, roep ze allemaal bij elkaar.
Ik voelde dat de rector van het priesterseminarie 't in z'n broek deed van angst voor wat ik zou gaan zeggen. Maar ik begon uitgebreid te vertellen over de Kennedy-moord. Het werd een succes en de tweede avond sprak ik over de seksuele moraal in Amerika. Ik heb er foto's van, daar zie je mij in bleu jeans in het midden met al die priesters om me heen.’
Kun je je invloed niet gebruiken om de Sacharovs het land uit te krijgen?
‘Ach, de opwinding daarover snap ik niet. Die zaak is zo uit z'n proporties getrokken. Zestig jaar geleden zou Sacharov zijn doodgeschoten. In verhouding daarmee en met wat in andere landen gebeurt gaat het hem niet eens zo slecht. Er zijn in de Sovjetunie verschuivingen aan de gang. Vijf jaar geleden kwam de politie erbij als ik op een stoep in de zon zat in Moskou, nu laten ze me rustig zitten. 't Is natuurlijk een gigantisch drama dat, zoals na elke revolutie, de nieuwe machthebbers, die de vroegere machthebbers vervingen, nu de koek zitten te verdelen.
Ze hebben zestig jaar later nog eenzijdig te vreten. Een op de vier burgers in de ussr heeft gestudeerd, maar iedereen kijkt nog altijd even zuur. Niemand gelooft er meer in. De meerderheid luistert naar de Voice of America maar ze spelen het spel mee. En dan nog iets, de Russische mind moet blijkbaar gecommandeerd worden. Het lijkt wel of dit een karaktertrek is die genetisch is overgedragen.
Onlangs zag ik een rij auto's, er kwamen bruidjes uit die gingen bloemen leggen op Lenins graf. Op hun huwelijksdag. Kan je nagaan hoe gestoord ze zijn. Vadertje Lenin, het Witte Huis, en het witte koninklijke paleis in Soestdijk. We worden van kind af met die onzin geïndoctrineerd. In Polen zitten ze in de problemen omdat de paus in z'n fladderende gekleurde jurken de Polen herinnert aan die indoctrinatie van vroeger.’
Heb jij jouw indoctrinatie afgeschud?
‘Veel ervan wel,’ zegt hij. ‘De schellen zijn van mijn ogen gevallen.’
Op je zestiende verjaardag schreef je in je

[p. 15]

dagboek: ‘Ik ben zo zondig, veel zondiger dan andere mensen. Mam, ik ben zestien jaar nooit lief geweest...’
‘Dat is een bewijs van emotionele verwarring.’
Toen je verloofd was met Micheline bad je nog vurig, zelfs samen met haar.
Hij staat snel op, loopt heen en weer. ‘De pathologische gevolgen van de religie zijn nooit serieus onderzocht. Ik ben gedoopt en op catechisatie geweest. Ik vind het de taak van journalisten het gedrag van de menselijke kudde te bestuderen en te trachten het ziektebeeld duidelijk te maken. Het brein wordt volgestopt met shit, dat begint al met Sinterklaas.’
Jij werd door Sinterklaas voor gek gezet op school. Je kreeg een pop want je had in een toilet een meisje gezoend en was toen voor straf een week naar huis gestuurd.
Driftig zegt hij, terug op z'n stoel: ‘Sinterklaas, koningin en prins in de gouden koets, religie, het is allemaal even onzindelijk. Het Oranje totem is volgens mij een prominente volksziekte, die bestreden moet worden. Ik kondig hierbij een antwoord aan op het boekje Alexander van

Renate Rubinstein. Het zal een open brief worden aan Alexander. Ik heb in 1970 Beatrix geschreven dat ze permanent theater opvoert en steeds verder van de werkelijkheid afdrijft. Maar ze luistert niet, ze luistert naar niemand. Alexander vertelt in dat boekje dat zijn moeder een hekel heeft aan hielenlikkers maar als je schrijft hoe je haar ziet krijg je geen antwoord. Beatrix is verpest in Leiden door die kakjuffrouwen, daar is haar onderscheid tussen werkelijkheid en illusie geheel verspeeld. Ik vind het de taak van journalisten te trachten de illusie in overeenstemming met de werkelijkheid te brengen.’
Redding
Jij kwam door Henk Hofland in de journalistiek, nadat je steeds vergeefs had geprobeerd een baan te krijgen en ten slotte op een verzekeringskantoor belandde
‘Daarmee sluit ik het eerste deel van mijn Memoires, dat hoofdstuk heet Redding. Henk heeft me gered. Ik vond dat kantoor verschrikkelijk. Henk kon het niet langer aanzien, heeft met Constandse gesproken en zo kwam ik bij het Handelsblad bij de afdeling buitenland. Daar zaten Hofland, Lachman, Aletrino en Constandse. Ik heb er een jaar gezeten en in '57 verklaarde de bvd me staatsgevaarlijk. Hofland schreef na de dood van Constandse een stuk, hij noemde alle redacteuren uit die tijd, mij niet. Hij vertekende de geschiedenis. Terwijl ik de enige ben die een afscheidsbrief van Constandse kreeg, niet lang voor zijn dood. Hij sprak met mij over Cuba, over Indonesië, hij kwam bij mij eten, samen met professor Wertheim en diens vrouw.’
Ik vind je boek boeiend, en de verhalen over Hofland, zijn brieven aan jou, zijn commentaar op je brieven, jullie karakters zijn fascinerende hoogtepunten. Hoflands beschrijving van die eerste dag op Nijen-

[p. 16]

rode toen hij jou ontdekte, september '46. ‘Allemachtig wat een schoftenzooitje. Maar verdomd, daar zag ik de eerste nette vent behalve mezelf.’
En jij noteerde toen in je dagboek: ‘Ik denk nu aan God. Ik ben zeer dankbaar.’ En op 28 november: ‘Henk interesseert me zeer. Als ik hem aankijk weet ik dat hij om me geeft. Maar dat is niet voldoende. Hij zal pas mijn vriend zijn als hij leert niet lui te zijn, niet onverschilligen ook niet slap.’ Terwijl Henk Hofland veel later schrijft: ‘Jouw gezicht met meisjes toebehoren wat mij waarschijnlijk lang niet zo vlug opgevallen. Aangenomen dat ik een miet zou willen zijn maar geen miet kon zijn, zou ik toch nooit willen dat je zoveel hormonen slikte dat je een low cut bloesje zou kunnen dragen.’
Wat mij intrigeert is dat je na elke teleurstellende ervaring schreef: ‘Toch zeg ik Henk telkens opnieuw dat hij voor mij de meest waardevolle mens is die ik tot nu toe ontmoette. Ik ben overtuigd van zijn trouw en oprechtheid.’
Met strakke stem zegt hij: ‘Maar nu heb ik echt een dood punt bereikt. Dat mijn boek vijf maanden te laat verschijnt komt door die etter. Van oktober tot april heeft hij het manuscript gehad en er niets mee gedaan.’
Maar je mocht wel zijn vaak heel vertrouwelijke brieven publiceren, inclusief brieven waarin hij met nadruk stelt dat ze alleen voor jou bestemd zijn. Hofland geeft zich daarin ongewoon bloot.
Met boze stem zegt hij: ‘Ik heb hem vijf maanden de tijd gegeven om contact met me te zoeken. Er gebeurde niks. Toen heb ik hem in een aangetekende brief meegedeeld dat de tijd verlopen was.
Mijn moeder zei toen ze Henk voor het eerst ontmoette, ik mag die jongen niet. Hij geeft de verkeerde hand. Razend was ik, maar later... het lijkt nu toch een voorbode.
Toen hij uit de militaire dienst wilde deserteren en me schreef of ik in het buitenland een onderduikadres voor hem wilde zoeken, ben ik meteen aan de gang gegaan. En toen ik iets had voor hem in Antibes schreef hij, ik ben toch te veel gehecht aan m'n boeken, aan Mimi, aan een veilig bestaan. En hij was bang dat z'n vader en moeder een beroerte zouden krijgen. Daarbij viel het leger toch weer mee.’
Hij vergelijkt jullie correspondentie met die van Ter Braak en Du Perron. ‘Wat de eerlijkheid betreft sta jij veel dichter bij hen dan ik,’ schreef hij. ‘Ik vond dat ik nog altijd te beleefd ben tegen officieren en onderofficieren. Maar ik herinner me dat ik jou ook wel 's tegen de rector van Nijenrode heb horen zeggen: Ja meneer, goed meneer.’ Hij noemt je brieven vaak meesterlijk, zelfs geniaal, ‘de kwaliteit wordt bepaald door de mate van onzekerheid die erdoor bij mij wordt aangericht.’ Waarom staat er geen brief van jou in?
‘Al mijn brieven heeft Henk, laat hij ze maar gebruiken en ze mij eerst laten lezen. Peter heeft duizenden brieven van me, daar komen er ook enkele van in de volgende delen.’
Hofland noemde zichzelf ontevreden en rancuneus en jou een avonturier. ‘Een rancuneuze ontevredene en een avonturier hebben veel gemeenschappelijks,’ schreef hij, ‘anders zou onze verhouding niet kunnen bestaan.’ Hij spoorde je aan te blijven zoals je bent, want je had volgens hem ‘af en toe de neiging een mens te worden met diverse rare meningen die Henk Hofland erop na houdt’.
Nu steekt er een duidelijke woede in hem op. ‘De dag dat ik Hofland geïmiteerd heb is noch niemals da gewesen. Ik heb bijvoorbeeld van 1956 tot 1958 in Indonesië gewoond omdat ik wou weten of Soekarno echt, zoals algemeen beweerd werd, een rotzak was of niet. Henk was na drie weken uit Indonesië terug. Op Nijenrode zei hij dat ik Ter Braak moest lezen maar na een paar pagina's sloeg ik die boeken dicht. Gide las ik wel en De Montherlant. Henk had veel meer gelezen dan ik maar ik had meer aan muziek gedaan. Henk was diep onder de indruk van Oscar Wilde's The portrait of Dorian Gray. Ik begreep dat boek pas in 1963 toen ik een intense liefde achter de rug had. Ik begrijp nog steeds niet dat Henk dat op Nijenrode al zo prachtig vond terwijl hij alleen maar oppervlakkig juffrouwen frequenteerde. Mimi had hij toen nog maar net ontmoet en dat was de eerste keer dat hij serieus in een

[p. 17]

vrouw geïnteresseerd was. Mimi is een enorme steun, ook voor die twee jongens. Ik zei onlangs tegen Henk: praat je wel 's met je boys? “Nee,” zei hij. No wonder. Ik beschouw de flat in Amerbos als mijn Nederlandse basis, daar staat mijn vleugel. Henk is eigenlijk een soort nomade. Hij schrijft ook niet veel. Goed, jij vindt van wel, maar volgens mij krijgt hij sporadische schrijfaanvallen. Zo van o god, straks heb ik ook een hersenbloeding. Links en rechts gebeuren er met mensen vervelende dingen. Nou, dan schrijft hij prachtige artikelen over Polen. Maar hij reist dan met een nachttrein. Ik neem de plane naar Polen, ik wil er zo gauw mogelijk zijn. En dan duikt hij opeens op met artikelen over Tamils in Apeldoorn. Ik vind, tegen je zestigste moet je schrijven over onderwerpen van niveau. Dan moet je, zoals André Spoor, je met grote problemen van de wereld bezighouden. Ik vind dat Henk zijn talent verpest als hij over Tamils in Apeldoorn schrijft. Nee, het gaat er niet om hoe hij erover schrijft, het gaat om het onderwerp. Tamils zijn ook kinderen gods, maar Henk heeft een heel groot talent en ik vind dat hij vlucht.’
Toen je naar Amerika ging, om daar te studeren, schreef je: ‘Zal ik van Henk blijven houden?’ Tijdens je verloving met Micheline schreef je: ‘Ik houd nog altijd veel meer van Henk.’ De enige keer dat je hem afviel was na een bezoek aan de Ratskeller in Wenen, in 1948: ‘Je bent een proleet en je zult er altijd een blijven.’
‘Omdat hij zat te kletsen terwijl er werd gemusiceerd. Ik dacht, ik laat het staan. Het is de waarheid. Hij gaat nu zelf zijn memoires schrijven heb ik gehoord, maar hij heeft niets genoteerd en de herinnering vertekent alles. Ik heb in de afgelopen vijftig jaar alles zo nauwkeurig mogelijk opgeschreven. En onlangs heb ik mijn memorandum laten overhandigen aan Rajiv Gandhi. Ik heb hem geadviseerd in oktober, nu de Uno veertig jaar bestaat, een topconferentie van alle leiders uit de Derde Wereld te organiseren waarvan hij als leider der niet-gebonden landen de dirigent zou kunnen zijn. Dan kan hij die kloot van een Reagan op het hart drukken: wij hebben in Afrika en Azië niet te vreten en jullie praten over oorlog in de ruimte. Na alle onbeschrijfelijke ellende die Amerika in Vietnam en Cambodja heeft uitgestrooid ziet Reagan zich gerechtigd om een middeleeuwse kruistocht tegen het communisme te organiseren. Hij mag blijkbaar alles, hij heeft die ontzagwekkende macht. Dat vind ik het verschrikkelijk enge. Ik dank de hemel dat de Russen ook over een enorme hoeveelheid wapens beschikken, anders was de situatie nog veel gevaarlijker. Dat de regering-Castro in Cuba nog bestaat is alleen omdat de Amerikaanse blokkade als afschuwwekkend voorbeeld moet dienen. Het is van de Sovjetunie oerstom dat er in Havana een enorm paleis wordt gebouwd voor hun ambassadeur. Onpsychologischer kan het niet. Een home voor de Russische Seyss-Inquart in Cuba.’
Brugsma
‘Ik heb mede de Alerdinck Stichting in elkaar getimmerd, waar contacten tussen oost en west worden bevorderd. Welnee, Brugsma zit er niet in, hoe kom je erbij. Brugsma heeft zich totaal onmogelijk gemaakt. Die heeft vertrouwelijke gegevens in de hp gepubliceerd. Die komt daar niet meer binnen. Ik ben mijn eigen baas ik ben eigen baas in eigen brein. Als ik vertrouwelijk heb gesproken dan kan ik daarover zwijgen. Dat ben ik m'n hele leven als journalist gewend.
Maar door de invloed van Peter ben ik me steeds meer gaan verdiepen in psychologie, de politiek raakte op de tweede plaats. Mijn bemoeiingen met Suriname zijn feitelijk een herbeleving van mijn emoties over Indonesië, de tijd van Soekarno, mijn haat tegen de etter Luns. Mijn betrokkenheid heeft ook te maken met het feit dat een groot deel van mijn familie uit het toenmalige Nederlands-Indië komt. Ik heb onnoemelijke bewondering voor de moed van mijn grootvader Willem Oltmans die na zijn scheiding voor de Eerste Wereldoorlog met een Javaanse vrouw ging samenwonen. Er werden twee kinderen geboren. Ondanks de kritiek die mijn grootvader als vooraanstaand lid van de Europese gemeenschap in Indië kreeg, is hij altijd met de Javaanse Sima Sastro Pawiro samengebleven tot aan zijn dood in

[p. 18]

1955. Ik ben er trots op zijn petekind te zijn.’
Je was als kind lastig, ongelukkig, het zwarte schaap in een familie die niet alleen zeer gefortuneerd was maar ook briljant. Jij bleef zitten op school, moest in de kost bij een onderwijzersgezin. Op het kasteel van je grootouders Poslavsky in de Ardennen werd je geregeerd door ‘strenge blikken die je tot nul reduceerden’. De sfeer was niet alleen zeer afstandelijk maar ook op prestaties gericht. Op je vijfde jaar moest je elke dag een uur cello studeren en als je tegenstribbelde werd je geslagen.
‘Een vreselijke jeugd. Maar mijn ouders werden als kind net zo beschadigd als ik, ze waren zelf slachtoffers. Ik heb me lange tijd schuldig gevoeld, maar daar ben ik overheen. Ook dankzij mijn dagboeken. Alles wat ik schreef is waar, ik zie de werkelijkheid zoals die was. Mijn oom Poslavsky, psychiater, zegt, jij kunt schitterend sublimeren. Ik heb onlangs een intens verdrietige ervaring gehad, in die sombere maanden ben ik mijn Chopin spelen gaan perfectioneren. Vervelend voor de buren, want ik leef me uit op de vleugel. Het liefst was ik met piano doorgegaan destijds, maar ik had geen zelfvertrouwen.’
Je vader noemde je in het bijzijn van je leraar een nietsnut. En ook je moeder vergeleek je mislukkingen graag met haar eigen briljante resultaten op school en aan de universiteit.
‘Het liefst had ik mijn dagboeken volledig uitgegeven, er is zoveel meer gebeurd dan in dat eerste deel werd beschreven. Het schrijven in m'n dagboek, waarmee ik op m'n achtste jaar begon, was een houvast, ik raakte eraan verslaafd. Later heeft een boek van professor Russell, De ware eenzaamheid, invloed op me gehad. Die schreef: waarom zou je met anderen willen spreken als je door middel van het lezen van boeken kunt spreken met de werkelijk grote geesten die de mensheid heeft voortgebracht? Ik dacht, zie je wel, ik heb gelijk, ik volg mijn eigen weg.’
Je draagt een trouwring.
‘Omdat ik die rug mooi vind. Ik ben drie jaar getrouwd geweest met Frieda Westerman. Het huwelijk is uitgevonden om niet eenzaam te zijn maar ik ben nu heel wat minder eenzaam. Ik denk dat een man niet in staat is een vrouw te begrijpen zoals vrouwen elkaar begrijpen. En vrouwen begrijpen mannen niet. Frieda en ik woonden in Amerika, zij dacht, als we een kind kregen worden we gelukkig. Ik dacht, als we het niet zelf redden wordt het allemaal nog erger. Toen ik na vier maanden in de Kongo te zijn geweest terugkwam, was ze zwanger van een andere meneer. Ik dacht, hoera de heer heeft ingegrepen. Ik dank de hemel dat ik geen kinderen heb. Ik zou een ramp zijn, ik zou ze zo willen beschermen, ik zou alles willen regelen, ik houd iemand van wie ik houd zo hevig vast dat hij verstikt. Frieda wilde mij totaal bezitten en ik nam de benen. Toch ben ik verbaasd als anderen weglopen, hoewel ik hetzelfde doe.
Toen ik 24 was, wist ik dat ik niet verantwoordelijk wilde zijn voor een mensenleven. Misschien heeft het met de oorlog te maken. Ik kom uit een zogenaamd gewatteerd milieu, maar wat betekent dat nou? Er vielen bommen op ons park, en toen ik naar school ging lagen er lijken langs de weg. Ik heb m'n hele leven verlangd naar iemand met wie ik echt contact zou hebben, in wie ik totaal kan geloven.
In 1950 schreef ik: “Nog geen sex.” Ik beken het met schaamrood op de kaken. Ik heb het heel lang afgehouden. Hoewel ik me tot vrouwen voelde aangetrokken, ging mijn diepe liefde uit naar mannen. De reden daarvan kan niet zijn dat ik geen hechte band met mijn moeder heb gehad want mijn gouvernante, mevrouw Buringh Boekhoudt die mijn steun en toeverlaat was, hield veel van me en ik hield heel veel van haar. Toch heb ik m'n hele leven geprobeerd een vorm van die gemankeerde moederliefde terug te vinden. Geen wonder dat mijn affectie door anderen altijd als bezwarend en knellend wordt ervaren. Eind 1947 maakte ik voor het eerst kennis met de term homoseksualiteit. Iemand op Nijenrode zei: “Je moet oppassen dat Hofland niet over mijn vriendinnetje van Nijenrode gaat spreken.” Henk zei, wanneer mij iets van die aard ter ore kwam, zou ik het er niet bij laten zitten.
Ik ben dan zogenaamd een nicht, maar ik

[p. 19]

ben totaal ongeschikt voor nichtenbars. Het enige waar ik naar toe ga is de sauna, daar gebeurt wel 's wat en dan sta je na twee uur op straat. Seks is voor mij een zuiver biologische aangelegenheid, goed voor de gezondheid, zoals ik ook fiets en met m'n rekveer werk en niet drink en niet rook.
Mensen denken, hij is zeventien jaar samen met Peter, dat is dus een loversrelatie. Maar dat is niet waar. Er is geen lichamelijk contact, we zijn werkelijke vrienden. Ik ben een keer dicht bij een echte liefdesrelatie geweest, tien jaar geleden. Het gevoel dat ik voor die jongen had was zo totaal. Als dat wat geworden was, was mijn leven heel anders gegaan. Wat ik zo triest vind is dat er geen echt bevredigende intense relatie bestaat waarin niet op een gegeven moment op een verschrikkelijke manier het mes wordt ingezet. Daarom heb ik er maar liever geen.
Mijn oom Poslavsky zegt, hoe kan je dan als je echt oud bent de eenzaamheid bestrijden. Maar ik heb eigenlijk nooit anders dan alleen geleefd. Dan komt het alleenzijn niet zo hard aan. Mijn moeder had over mijn vader een haast goena-goena-achtige macht.’
Jij hebt af en toe een goena-goena-achtige blik.
‘Daar vang ik ze mee,’ zegt hij triomfantelijk. ‘Ik plant iets van mezelf in mensen, waardoor ze heel goed weten dat ik geweest ben. Voor de meeste journalisten geldt: ze interviewen iemand en dan is de koek af. They fuck and they forget. Ik niet, als mensen waardevol zijn dan houd ik dat contact vast. Gerard Croiset heeft me gezegd, als jij je erop toelegt, Willem, zou je beter helderziend kunnen worden dan ik. Maar dat wil ik niet. Toch is die innerlijke kracht sterker dan mezelf. Ik kan mensen hevig afstoten. In het begin ging Peter door de grond als hij hoorde wat ik allemaal zei. Maar ik ben nooit aanvallend uit mezelf, het is altijd een reactie op een verkeerde uitstraling. Daardoor blijf ik zelf clean.’
Begin februari 1952 had je nog maar 53 centen, solliciteren leverde niks op, je meldde je als oorlogsvrijwilliger voor het Nederlandse Detachement van de Verenigde Naties in Korea. Daartoe aangemoedigd door een psychiater, Van der Leeuw.
‘De noodsprong in de richting van de slagvelden van Azië was een duidelijk bewijs dat ik aan het doldraaien was. Ik schreef dat deze stap met mijn jeugd had te maken, met mijn opvoeding, mijn ouders en familie en het gevoel dat ik altijd anders was dan de anderen.’
Flinke kerel
Henk Hofland schreef: ‘Beste Wim, Lummel, ik sta verstomd. Maandag kom ik naar je toe. Waarom Korea, en niet Amerika, Zuid-Afrika, Australië of een moordaanslag op Drees?’
‘'t Was allemaal niet nodig, ik werd meteen afgekeurd. De psychiater zei: “'t Gaat dus om geld, avontuur en om een flinke kerel te worden.” En hij raadde me aan te gaan werken.’
Je familie besloot je naar Zuid-Afrika te sturen. Je grootmoeder betaalde de reis. ‘Maar toen de trossen werden losgegooid kon ik nog net met grote moeite op de begane grond springen. Ik was door familie, vrienden en kennissen uitgewuifd, ook door Henk Hofland en Mimi. Om vier 's middags keek mijn grootvader op de klok en zei tegen Sima: “Wim vaart.” Prring ging de bel, daar stond ik.’
Terwijl de consternatie groot was, evenals de kritiek, koos Henk Hofland duidelijk jouw kant. Eerder heeft hij jou benoemd tot executeur testamentair voor alles wat hij geschreven heeft en de inhoud van zijn brievenkist. Ik citeer hem nu letterlijk: ‘Omdat ik denk dat je de enige bent, wiens illusies ik niet hoef te sparen omdat je geen illusies over mij hebt, omdat je mij het beste van iedereen kent. Verwikkelingen die ik heb veroorzaakt zijn zeker niet uit boosaardigheid ontstaan maar alleen omdat ik tot dusver mijzelf zo min mogelijk geweld heb aangedaan en daarbij probeerde niet op de tenen van een ander mens te trappen, wat een onbestaanbare combinatie is. Als een normaal mens alles zou lezen, zou hij concluderen Hofland is een schoft. In veel opzichten zijn wij precies hetzelfde

[p. 20]

maar jij bent geniaal en ik ben verstandig, welke adjectieven tegengesteld zijn.’
Later schreef hij: ‘Vroeger probeerde ik deze of gene met wie ik over je praatte, aan het verstand te brengen dat je iets bijzonders bent, maar men (onleesbaar in de kopie). Dan wordt er gezegd, ja, maar hij draagt zulke gekke jasjes... ja maar ik geloof dat hij een miet is, hij betaalt zijn schulden niet, hij kan nergens blijven. En de atoombom van de middelmaat: Heeft hij nu nog geen baan? Tegen zulke dingen kan ik niet op, daarom praat ik met niemand over je.’
In een van de laatste brieven meldt hij zijn droom over jou. ‘We hadden een paar uur met elkaar gepraat en namen afscheid ergens in een straat. Ik zei, ik ga en stak de straat over, naar de kant waar een paar autobussen stonden geparkeerd, waar ik achter wilde verdwijnen. Toen zag ik Bertie aankomen aan jouw kant van de straat. Ik lachte en riep: Ik ben op de goede tijd weggegaan, zie ik. Het is maar goed, dat hier bussen staan.’
Langzaam zegt hij: ‘In mijn hart heb ik altijd nog een zwak voor Henk. Ik zou weer mentaal voor hem willen zorgen, zoals op Nijenrode. Ik was een beetje als een baboe. Ik lette op hem. Hij was erg slordig. Toen hij ziek was geweest, waren we naar Noordwijk gegaan. Op de terugweg was het koud en ik zei tegen Henk, doe je jasje aan. Zijn moeder schreef me later, ik wist dat je dat zou zeggen. Ik heb altijd de neiging gehad op Henk te willen letten, maar hij loopt met zevenmijlslaarzen over me heen. Iedere poging tot toenadering heeft hij verpest. We hebben samen geluncht, hij zei dat we in zijn huis in Frankrijk samen mijn memoires zouden doornemen. Ik was opgetogen. Ik dacht, dan kom ik op m'n zestigste jaar toch weer bij Henk terug. We hadden de treinen afgesproken, alles. Henk heeft niet afgezegd, alleen toegezegd en is de belofte niet nagekomen. Ik heb het bewuste weekend Mimi gebeld, ze wist niet waar hij was.
Ik ben dan zogenaamd een nicht maar ik ben veel meer recht door zee. Ze hebben mij een landverrader genoemd. Pasquino schreef: “Johan van Oldenbarnevelt werd vermoord. Wat zal justitie met Oltmans doen?” Ik ben naar Amerika gegaan, ik dacht, ze kunnen de pot op. Maar ik dacht ook: de waarheid zal winnen. Ik heb mijn dagboeken en eens zal alles gepubliceerd worden. Ik dacht, als ze mijn dagboeken lezen zullen ze weten wie ik ben.
Ik ben Wim Hazeu heel dankbaar dat hij ze wilde uitgeven. Toen ik aan dit eerste deel werkte en al die brieven en aantekeningen herlas, kwam de affectie voor Henk totaal terug. Alles werd zo geweldig geactiveerd. Maar hij heeft het definitief vertrapt.
Een paar weken geleden liep ik door de Leidsestraat, daar kwam de tram, die op dat punt langzaam reed. Ik zag Henk zitten. Hij zag mij. Weet je wat hij deed?’ Terwijl hij dit zegt is er in zijn ogen een fel wit licht. Hij kust de toppen van z'n vingers en strekt die roerloos naar mij uit. ‘Ik dacht: the kiss of death.’
bibeb

[p. 21]

1 juli 1985

Amerbos

Er is veel te doen over het televisiegesprek met Adriaan van Dis. Kor Al van het praatprogramma van Sonja Barend belde: ‘Je hebt beslist gewonnen.’

‘Maar daar ging het helemaal niet om. Van Dis was oneerlijk en onder de gordel bezig, wat ik niet kon accepteren,’ heb ik geantwoord.

Jan Cremer zei: ‘Volkomen overwinning voor jou.’ Hij had het een paar maal op video teruggekeken. Ik dacht: wat bezopen, ik ben gewoon mezelf geweest nadat ik werd geconfronteerd met onzuiver gedoe, en men doet of dit iets uitermate bijzonders is.

Bij boekhandel Athenaeum werd de video van Adriaan en mij permanent gedraaid. Ik wist niet wat ik zag. De conducteur in de trein naar Den Haag begon er ook over.

In Scheveningen heb ik samen met Bibeb nog eenmaal de tekst doorgenomen.¹ Eigenlijk vond ik haar verhaal nog rammelen, zeker gezien de weken van arbeid die ze eraan besteed had. Ze had kennelijk verwacht dat ik zou staan jubelen. Ik heb er drie uur lang aan verbeterd. Soms was zij het spoor in haar aantekeningen bijster. Toen ik op de zin stuitte dat ik gezegd zou hebben Joop van Tijn ‘zeer integer’ te vinden, iets wat zij vindt en wijd en zijd verkondigt, maar wat ik natuurlijk nooit heb gezegd, heb ik alleen het woordje ‘zeer’ geschrapt om haar niet teveel voor het hoofd te stoten. Maar ik dacht wel: hoe is zoiets in godsnaam mogelijk? Passages over Philips en Van Eeghen moesten worden afgezwakt en ‘Beatrix is gek’ moest veranderd worden in ‘royalty mad’. Toen dit werk gedaan was, liet ze mij de column van Max van Rooij in nrc Handelsblad zien.²

1 Het interview verscheen op 6 juli 1985, maar om Bibeb te eren ben ik er dit deel mee begonnen.

2 NRC Handelsblad, 29 juni 1985, zie bijlage 1.

2 juli 1985

Een Amerikaanse functionaris in Washington heeft verklaard dat het aantal ss-20-raketten in de ussr met negen is gestegen tot 423. Jan Gerritsen wist dit in nrc Handelsblad vanuit Brussel te melden; dan weet je echter wel hoe laat het is en hoe betrouwbaar de bron: navo-geklets.³ In dit deel van de wereld is men geneigd een dergelijke bron voor waar aan te nemen. De Sovjet Unie heeft dit nieuwe aantal ss-20-raketten een ‘pro-

3 NRC Handelsblad, 1 juli 1985.

[p. 22]

pagandistische vervalsing’ genoemd. Wie te geloven? Ze liegen natuurlijk aan beide kanten.

Vandaag komt het bestuur van Den Alerdinck bijeen waar ik belet voor had gevraagd, en van Lurvink direct had gekregen. Maar kennelijk heeft Carel Enkelaar daar een stokje voor gestoken, want ik hoorde niets meer.

Wim Hazeu belde en zei dat veel mensen hem hadden gezegd: ‘Waarom is Oltmans zo kwaad geworden, anders zou Van Dis nog meer op zijn bek zijn gevallen.’ Direct na de uitzending zei Hazeu nog: ‘Prima, een knock-out,’ dan wordt er een rondje geklets met deze en gene, en volgt er een telefoontje met het verwijt dat het beter had gekund.

Ook Nellie Hazeu uit Waalre belde om te zeggen de uitzending niet goed te hebben gevonden. ‘Waarom ben je toch zo boos geworden? Dat had zo je niet mogen doen.’ Cecile van Lennep⁴ zei: ‘Ja, Van Dis was vals bezig. Maar toch vind ik die rel rond jou vervelend. Ik had zoiets anders verwacht.’ Mijn vader gebruikte dikwijls de uitdrukking: Egal was man macht, es ist immer falsch.

Ernst van Eeghen heeft de show van Van Dis blijkbaar gezien, want hij stuurt het boekje Christ and the Media van Malcolm Muggeridge en schreef er de volgende tekst in:

Ik weet niet of dit een signaal tot toenadering van hem is, maar voor deze mijnheer ben ik nooit meer thuis. Bovendien vind ik niet dat een journalist politiek of religieus gebonden zou zijn. Andrei Gromyko is president van de ussr geworden, wat een bevordering is volgens het bekende Peter Principle: het wegpromoveren van een overbodig geworden minister. Waarom uitgerekend Edoeard Sjevardnadze minister van Buitenlandse Zaken is geworden, een Georgiër, is me niet duidelijk. Behalve dan dat hij niet 75 maar 57 jaar oud is, dus bekend kan zijn met Gorbatsjovs stokpaardje van ‘nieuw denken’.

4 De moeder van Frank van Lennep, een vriend sinds Nijenrode.

[p. 23]

3 juli 1985

Wim Neus stuurde aan mij en mijn broer Theo een overzicht van projecten die we in Suriname op gang zouden kunnen brengen.⁵

De Groene Amsterdammer belde. Martin van Amerongen had een profiel van mij geschreven en men wilde me het nummer opsturen. Naar welk adres dat dan mocht. ‘Hoe kan hij dat schrijven? Hij kent me niet, en weet niets van mij.’ Bovendien zei ik het bewuste nummer wel te zullen kopen.

Bosch & Keuning zegt dat uit het hele land nu bestellingen voor Memoires 1925-1953 binnenkomen. Athenaeum liet zestig exemplaren ophalen. Zo werkt ‘onze wereld’: eerst een schandaal, dan bekendheid.

Frans Lurvink deelde me telefonisch mee dat Enkelaar managing director van Den Alerdinck is geworden. ‘Ik ben er heel blij mee,’ zei hij. Ik was met stomheid geslagen. Ik wist maar al te goed dat hij het snode plan had om Enkelaar te dumpen. Ik had zelfs Enkelaars vertrek bij Lomeiko en Molchanov in Moskou in het vooruitzicht gesteld. Ik had hun dus een mededeling had gedaan, die als onwaar zou kunnen worden opgevat.

Lurvink en André Spoor hadden samen naar het gesprek tussen Van Dis en mij gekeken. André had opgemerkt dat Van Dis onnodig kwetsend vragen stelde.

Egbert Dommering van advocatenkantoor Buruma Maris in Den Haag heeft namens nrc Handelsblad een berg documenten ingediend in verband met het kort geding tegen Sytze van der Zee, waar zowel mijn advocaat André Haakmat als ik geen touw aan kan vastknopen. De schade betreft enerzijds dat men in Suriname zijn artikel serieus zou kunnen nemen, wat mijn betrekkingen daar schaadt. En anderzijds is er het geklets over full time consultant worden. Ik probeer dat inderdaad al een hele tijd te worden, maar zolang het niet is gelukt, moet er in het openbaar over gezwegen worden. Niet in de laatste plaats omdat de nvj altijd zeker moet zijn dat het merendeel van mijn inkomsten uit journalistieke activiteiten voortkomt, anders krijg ik maar beperkte ondersteuning van de nvj. Van der Zee's artikel gebaseerd op informatie uit een vertrouwelijk privégesprek brengt me in diskrediet, wat ik absoluut niet kan toestaan.

Ik kwam Jan Cremer tegen. Ik realiseer me dan altijd weer hoe weinig we elkaar eigenlijk te zeggen hebben.

André Spoor had een vondst gedaan. Boven zijn column voor

5 Zie bijlage 2.

[p. 24]

nrc Handelsblad zette hij: wachten tot bouterses ‘evil empire’ instort. Schandelijk geklets in de ruimte eigenlijk. Hij vergeleek het ministaatje Suriname, met evenveel inwoners als groot-Haarlem, met Reagans benaming voor de ussr. Deze vergelijking slaat absoluut nergens op. In dit onverantwoordelijke schrijfsel over Suriname beroept hij zich ook nog op de meldingen onlangs door Sytze van der Zee in die krant gedaan. Die laatste zat een week vergeefs in hotel Torarica om iemand van enig belang te spreken te krijgen, en constateerde dat er praktisch niemand te vinden was in Suriname, die hervatting van de ontwikkelingshulp bepleitte. Deze column is een schandelijke vorm van journalistiek bedrijven. Columnisten zijn schrijvers die iedere week op een vaste plaats hun denkbeelden mogen ontvouwen, of ze nou weten waar ze het over hebben of niet.

De psycholoog Charles Ansell vroeg zich in de The New York Times af wat er gebeurd zou kunnen zijn met het menselijk geweten.⁶ ‘Should we dismiss unethical behavior as no more than idiosyncrasies of misguided people? It seems that the decay is more advanced than we like to admit. our conscience is not innate, it is learned. We absorb it every day in our youth [wo: in het gunstigste geval]. It is not only taught by precept and instruction but by example [wo: De Horst]. It becomes our roadmap to guide us through our lives.’ Ik vind een column als van Spoor over Suriname, waar hij niet alleen nul komma nul over weet, maar waar hij ook niet de moeite voor nam om er meer over te weten te komen, ook onethisch en gewetenloos.

6 The New York Times, 3 juli 1985.

4 juli 1985

Rechtbank, Noordsingel, Rotterdam

Zonde om met dit mooie weer hier te moeten zijn voor die klote affaire met Sytze van der Zee en diens onfatsoen. Zijn hele gezin is aanwezig, evenals hoofdredacteur Wout Woltz en Max van Rooij.

André Haakmat doet het prima. Soms zit de bejaarde rechter, geflankeerd door een jonge griet, ostentatief niet te luisteren. Zijn ogen dwalen dan naar buiten en de hemel mag weten waar zijn brein zich dan bevindt.

Sytze van der Zee laat zijn advocaat zeggen dat ik vier of vijfmaal contact had gezocht. Ik heb die man juist opzettelijk links laten liggen. Maar tegen een gesprek had ik geen bezwaar, ook

[p. 25]

vanwege Spoor. Ik weet verder niet wat ik ervan denken moet. De vertoning was mijns inziens een lachertje.

Er is een compromis bereikt in de rechtszaak over een tekst die op 6 juli in de vorm van een brief van mij in nrc Handelsblad zal worden opgenomen.⁷ Het ging Haakmat allemaal veel te vlug, maar ik wilde er vanaf, en wel zo snel mogelijk. Deze ‘oplossing’ was natuurlijk totaal onaanvaardbaar, maar meer zat er niet in. Bovendien vond ik Van der Zee, die een hoogrode kleur had en uitermate nerveus was, eigenlijk zielig. De man moet weten dat hij verkeerd handelde, en de zitting van vanmorgen heeft dit andermaal verduidelijkt.

Dirk Mellema van Sijthoff Pers reed me naar Le Bistroquet in Den Haag, waar ik een lunchafspraak had met Hans Teengs Gerritsen. Hij was gekleed in een geruit colbert met geruite broek, een das met parachutes en bordeelsluipers: hij zag er prima uit. Hij geeft een erg sterke hand, wat ik belangrijk vind. Opnieuw zeg ik hem dat hij een boek zou behoren schrijven.

‘Wie is in mijn leven geïnteresseerd?’ vroeg hij. Maar hij beloofde dat hij mij in september zijn definitieve besluit zal meedelen. ‘Ik wil het eerst met de koningin, de huidige koningin, bespreken en dan natuurlijk met de prins.’

Hij vond wat ik vertelde van mijn ervaringen bij Philips met Gerrit Jeelof en Sergio Orlandini van klm een treurige zaak.

‘U had bij Philips naar de hoogste man moeten gaan. Wisse Dekker is een eerlijk kerel. Die is bovendien in een positie een lagere functionaris te desavoueren. U zou via uw contacten moeten uitzoeken waar Dekker zal zijn en hem dan persoonlijk aanschieten en uw zaak bepleiten. Dan kan hij er niet omheen.’ Hij vroeg trouwens: ‘Wat heeft Jeelof u geboden: een miljoen?’ Ik zei: ‘Helemaal niet, ik heb 50.000 gulden per jaar gevraagd als vergoeding.’ Hierop glimlachte hij medelijdend.

‘Wanneer u een dergelijk bedrag vraagt, nemen ze u niet serieus. Dat is helemaal niet interessant voor ze. Pas bij een miljoen beginnen ze op te letten.’ Hij adviseerde tegen Dekker te zeggen dat ik de zaken in de Sovjet Unie nog steeds in beweging kan brengen, maar dat hij moest zeggen wat het hem waard is. Ik antwoordde daar geen zin meer in te hebben, maar wel gecompenseerd te willen worden voor de moeite die ik heb gedaan. Ik realiseerde me Jeelof als ‘een klein kind’ tegemoet te zijn getreden. Teengs Gerritsen noemde Jeelofs gedrag ‘ignoble’.

Teengs Gerritsen vertelde soms wel eens tegen Beatrix te zeg-

7 Zie bijlage 3.

[p. 26]

gen: ‘Meisje, wat doe je nou?’ Hij was het eens, en kwam er een aantal malen op terug, dat de public relations van het koningshuis abominabel waren. Het was hem bekend dat het koningin Juliana werd verboden naar de Sovjet Unie te reizen ‘en vooral Bernhard mocht er niet heen’. Ik wilde weten hoe dit in Den Haag werkte, maar hij bleef zich bepalen tot ‘de regering’ die het niet wilde hebben. Zelf was hij wel in Moskou geweest en had hij een verzetskruis opgespeld gekregen door een sovjetadmiraal. Koningin Juliana wilde toen hij terug was van hem van de hoed en de rand over de ussr weten.

Teengs Gerritsen beaamde dat mijn persconferentie over prins Claus ‘erger had voorkomen’. Ik antwoordde: ‘Ze hadden vanuit Huis ten Bosch toch wel eens een indirect signaal kunnen geven dat die stunt werd gewaardeerd?’ Hij reageerde niet op mijn opmerking. Hij was het met me eens dat Claus helemaal niet had beredeneerd, en ook niet in een positie was in te schatten, waar hij in terecht zou komen toen hij aan de zaak begon.

Ook vertelde hij, wat ik al eens eerder van hem hoorde, dat hij en de prins soms afspraken dat de prins een rotmop zou vertellen, waarna zij dan samen zouden kijken wie er het luidste lachten. Dan wisten ze in ieder geval dat dat hun vrienden niet waren. Hij zette me met zijn Jaguar bij Den Haag Centraal af.

5 juli 1985

Ik was voor zeven uur al in de polders. De konijnen zaten aan het ontbijt. De jongen zijn enig.

Piet Grijs komt met een zogenaamde vernietigende kritiek op mijn Memoires in de Volkskrant.⁸ De vellen vliegen eraf. Als tekening staat er een kip zonder kop bij, wat ik volgens hem ben. Reden te meer om met spoed aan deel ii te werken. Bibeb belde om te zeggen dat ik de Volkskrant het geklets van die man moest laten rectificeren. Ik pieker er niet over. Hij kan kletsen wat hij wil.

Ik krijg nog steeds van alle kanten reacties op het televisiegesprek met Van Dis.⁹ Ook Frans Lurvink belde en vond de publiciteit over de zaak ongelooflijk. Nadat ik Teengs Gerritsen in grote lijnen mijn ervaringen met Lurvink had verteld, merkte hij op: ‘Ik begrijp niet dat je nog met die man te maken wilt hebben.’ Daarom liet ik Lurvink merken twijfels te hebben of ik wel met Den Alerdinck verder zou gaan. ‘Niemand is foutloos. Enkelaar heeft zich neergelegd bij het meerderheidsbe-

8 Zie bijlage 4.

9 Zie bijlagen 5A, 5B en 5C.

[p. 27]

sluit van het bestuur. Ik ben gelukkig met het aanblijven van Carel,’ herhaalde hij. Hij zegde toe op korte termijn een ontmoeting te zullen arrangeren met advocaat Slager om nu eindelijk de overeenkomst voor drie jaar op papier te krijgen.

6 juli 1985

Adriaan van Dis had tegen me gezegd: ‘Ik ga je een brief schrijven, daar heb ik behoefte aan.’ Dat was dus een aantal dagen geleden.

De vandaag binnengekomen brief van Slager doet de deur dicht: ‘Voor de jaren 1985 en 1986 competeert u een honorarium van f 50.000 per jaar exclusief de vergoeding van uw kosten. In beginsel zal uw aanstelling ook voor het jaar 1987 worden voortgezet, doch de financiële voorwaarden voor dat jaar zullen te zijner tijd in onderling overleg nader worden vastgesteld met in achtneming van de dan voor Den Alerdinck geldende omstandigheden.’ Terwijl André Spoor toch aanwezig was bij de bestuursvergadering, is hij blijkbaar voldoende onder druk gezet - hij blijft een slappe, zwakke broeder - om akkoord te gaan met Lurvink. Er wordt weer gedaan of er nooit een afspraak over een derde jaar is gemaakt. Ik mag nu over mijn relatie met Den Alerdinck ook niet meer mijn mond open doen, en val nu uitsluitend onder Carel Enkelaar. Er is maar een antwoord op mogelijk: afrekenen en wegwezen. Je komt terug uit Moskou met een (betaalde) uitnodiging voor de hele Den Alerdinck-club om in Moskou een symposium te houden, en als beloning voor die buit krijg ik een uitgekookte brief van Slager.¹⁰

Ik heb een vervelende handtekeningensessie van mijn Memoires bij Athenaeum gehad waar misschien twintig mensen (onder wie Jan Cremer en Hans Geerlofs) op afkwamen. Er werden vijftig boeken verkocht tot dusverre, wat na de behaalde publiciteit rond dit boek niks is.

Peter leest het momenteel en noemde het een ‘eye opener’. Hij zei: ‘Wat heb jij een trieste jeugd gehad. Het ontroert zeer.’ Ook het interview met Bibeb heeft hij inmiddels ontvangen. ‘Teveel over Hofland, maar in zijn geheel erg goed.’ nrc Handelsblad heeft de brief van mij geplaatst, op de wijze zoals Woltz het wilde. Ik belde André Haakmat, die totaal verbaasd was omdat ik meteen per telegram nrc Handelsblad had verboden in deze vorm de brief te publiceren. ‘Dat is een overtreding,’ aldus Haakmat. Hij vroeg zich af wat gedaan zou

10 Zie bijlage 6.

[p. 28]

kunnen worden met de dwangsom van 5.000 gulden. Hij zou er over nadenken.

Arnold Hutschnecker beantwoordde mijn laatste brief en spreekt - als overblijfsel uit mijn jeugd - van ‘an undercurrent state of depression’. Dat moet dan wel erg undercurrent zijn, of ik ben er de afgelopen zestig jaar dermate aan gewend dat ik me van een onderdrukte depressie niet meer bewust ben. Hij nodigt me uit er eens over te praten als ik weer in New York ben.

7 juli 1985

Hans Geerlofs zei dat hij mijn gesprek in Trouw had gelezen en mijn opmerking dat mensen ‘mentale joyrijders’ zijn uitstekend vond.

Zowel oud-premier Jan de Quay als dominee Willem Visser 't Hooft is overleden. Ronald Gase heeft zijn vakantie uitgesteld om naar de begrafenis van De Quay te gaan. Hoe haalt hij het in zijn hoofd? Omdat hij hem eens geïnterviewd heeft? Van dominee 't Hooft zal ik nooit vergeten hoe ik hem eens op het achterterras van het paleis in Djakarta aantrof bij een ontmoeting bij het ontbijt met Sukarno. Bung Karno was volledig zichzelf en sprak als gewoonlijk ook over dames, op een wijze dat ik me zorgen maakte over hoe de dominee tegen de president zou aankijken.

Gase had nu ook oud-ambassadeur Boon gesproken, die hem had gezegd dat mijn ‘vrijage met de ussr’ mij in diskrediet had gebracht. Een variatie van Boon op een oud thema.¹¹ Het was Gase verder opgevallen dat de oud-diplomaten en politici die hij nu spreekt ‘allemaal steeds meer zeggen dat ze Luns verachten,’ aldus Ronald. ‘De werkster van Boon had het portret van Luns achter een kast laten vallen en daar hoorde het nu ook eigenlijk. Zelfs oud-minister Sassen had tegen Gase gezegd dat Luns een etter was.

Ik herinner me dat Hans Teengs Gerritsen het met me eens was dat de adjudant van prins Bernhard, Gerritsen, ‘hopeloos’ was. Hij voegde er aan toe dat het Gerritsen was geweest, die Joop Wolff van de cpn bij de prins had binnengebracht. ‘Het hele hof was er tegen, maar nu zijn ze de grootste vrienden en bellen elkaar iedere maand.’

Ik heb Frans Lurvink gebeld. Ik wil snel alles regelen, daarom zal ik met Carel gaan praten, maar daar hangt dan alles van af. Ik ga Georgii Arbatov in Zwitserland ontmoeten, privé, en ga

11 Pas in 1990 ontving ik de brieven die Boon in 1956 en 1957 aan onder meer De Telegraaf had geschreven om mij zwart te maken.

[p. 29]

dan snel een besluit nemen - zeker na ontvangst van de curieuze brief van Slager.

Als de telefoon gaat hoop ik dat het Eduard is. Tot dusverre: stilte.

Nel Oosthout las het interview met Bibeb en belde: ‘Ik ben blij dat ik je ken.’

Boris Becker won Wimbledon. Hij verdiende het.

André Haakmat belde: ‘Ik vind het gesprek van Bibeb met u magistraal. Het geeft een diepte van mijnheer Oltmans weer, die niemand kende. Dat hoor ik trouwens van alle kanten.’ Bibeb zelf zei dat Vrij Nederland totaal was uitverkocht deze week.

8 juli 1985

Ik luister naar het Frühlings-Quartett van Mozart.

Vandaag ontmoette ik André Haakmat. Ik betaalde hem 900 gulden, een vriendenprijsje dus. Erg vriendelijk van hem. De zaak tegen nrc Handelsblad opstarten zou 2.500 gulden kosten. We laten het verder maar zitten.

Hij had 30 pagina's in mijn dagboek gelezen. ‘Ik begrijp niet dat Piet Grijs tegen u tekeer is gegaan.’

‘Ik wel,’ antwoordde ik, ‘die man is niet goed bij zijn hoofd.’ Vervolgens spraken we over Suriname. Hij noemde Desi Bouterse ‘een stabiliserende factor’, wat ik al heel lang uitstekend weet. ‘Wanneer er wat met hem zou gebeuren, krijg je in Suriname Congolese toestanden,’ vervolgde de Surinaamse advocaat.

We bespraken het opstellen van een nieuwe Surinaamse Grondwet, bestemd voor een te houden referendum. Hij refereerde aan een eerdere conferentie hierover in Katwijk Wederzorg. Ik zei: ‘Waarom wordt er geen commissie benoemd om een nieuwe grondwet te schrijven?’

‘Als Desi me dit zou vragen, neem ik het zeker aan.’ Hij voegde toe: ‘Ik hoop dat Desi beseft dat uw publiciteit deze week voor hem van onschatbare waarde is geweest.’

Er zijn veel schriftelijk reacties op de tv-uitzending met Van Dis binnengekomen, waaronder een brief van pastoor Kerstholt uit Edam. ‘U hebt “interviewers” op hun nummer gezet. Ik ben blij dat u de zaak zeer goed doorprikte.’ Ik weet niet of de vpro wel alles doorstuurt.

Peter belde dat hij het artikel van Piet Grijs had ontvangen. ‘Ik heb nog nooit zoveel gif in een artikel bij elkaar gezien. Laughable,’ zei hij.

‘Dat zijn hier “de groten” in ons vak,’ zei ik. Eduard belde

[p. 30]

eveneens. Hij had honderd pagina's van mijn Memoires gelezen. ‘Het leest als een roman.’ Broer Theo en Nellie lieten het onaangeroerd. Toen ik belde, zei Nellie zelfs dat ze nog veel andere boeken hadden te lezen. Theo was druk met zaken in Zürich.

Inmiddels is de achttienjarige Willem Alexander in de Raad van State geïnstalleerd. Werkelijk absurd. Op grond van welke verdiensten?

In de serie Zwerftocht door Nederland leverde Hofland nummer vijf. Hij is een week op stap geweest en ‘Aan een verschoninkje heb je genoeg met moderne wasmiddelen,’ is de slotzin. Gênant verhaal. Daar zit de natie niet op te wachten.

Ronald Reagan heeft, zo meldt Newsweek volgens nrc Handelsblad, het plan om guerrillabases in El Salvador te gaan bombarderen afgeblazen. Het had een vergelding moeten zijn voor het vermoorden van vier Amerikaanse mariniers in dat land.¹² Stel je voor dat dit was doorgegaan.

Koningin Victoria (1837-1901) heeft aan persoonlijke en officiële papieren 60 miljoen woorden nagelaten, voldoende om 700 boekdelen te vullen. ‘Victoria wrote as she spoke. She was incapable of diplomatic evasiveness or ambiguity, and the self-portrait she unconsciously painted is a true likeness exhibiting, as Hibbert observes, “her simplicity and practicality, her sound common sense, her deep capacity for affection, the undeviating and sometimes highly uncomfortable regard for truth, the stubborn imperiousness protecting an inner security and awareness of her own limitations”.’¹³ Zo'n onmogelijk zin zette Richard Altick in The New York Times. Haar persoonlijke aantekeningen en brieven werden in 24 dikke delen van 374 pagina's samengevat.

Buurvrouw Galina Droogendijk was op bezoek. Zij had mijn Memoires gelezen en realiseerde zich hoe weinig ze me kende ondanks dat we al zo lang in dezelfde straat wonen. Er werd gebeld. Henk Hofland stond voor de deur. Dit was dus zijn eerste bezoek sinds de rampzalige affaire in 1973 met Peter Zonneveld en de sovjetsdelegatie tijdens een ontvangst hier. Ik wist niet wat ik zag. Galina zei het ook meteen. Hij was lichtelijk lazarus. Hij bleef twee en een half uur en vroeg om een exemplaar van de Memoires. Ik schreef er in: ‘Henk, beter laat dan nooit!’ Hij gaf me een armband die ik voorzichtig op tafel legde, en waar ik niet goed raad mee wist.

Henk begon het gesprek met: ‘Ik heb je uitgever, Wim Ha-

12 NRC Handelsblad, 8 juli 1985.

13 The New York Times, 8 juli 1985.

[p. 31]

zeu, vanmiddag de stuipen op het lijf gejaagd. Ik zei hem: “Wacht maar jongetje, ik krijg geld van je, minstens duizend gulden”.’

‘Waarom doe je zoiets onzinnigs. Bovendien denk ik niet dat je een cent krijgt, laat staan dat je er recht op zou hebben. Probeer het maar,’ reageerde ik. Hij kwam er een paar maal op terug. Ik vroeg hem waarom hij nooit had geantwoord om samen te overleggen over het opnemen van zijn brieven. ‘Je kent me toch,’ was zijn stomme antwoord.

‘Ja, daarom vind ik je dus ook een zak.’ Toen hij eerder die armband neerlegde betekende het niets voor me. Helemaal niets.

Ik zei hem dat hij verstandiger zou zijn niets tegen Wim Hazeu te beginnen omdat dat hem zelf het meeste kwaad zou doen. ‘Het kan me ook werkelijk niets schelen,’ zei Henk. ‘Ik heb het alleen gedaan om Hazeu te treiteren.’

Hij refereerde aan de affaire met De Telegraaf en zei: ‘Je bent toen als een tank door mijn leven gegaan.’ Ik dacht: de man begrijpt nog altijd niet dat wat toen met hem gebeurde het resultaat was van zijn eigen verraad en daarom verder niets met mijn doen of laten te maken heeft gehad. Hij nam een uitnodiging aan en misbruikte die door bedrieglijk een fotograaf van De Telegraaf mijn huis binnen te smokkelen. Henk zei dat het op de vpro-televisie moeten toegeven dat hij tegen mij gelogen had bij het in mijn huis binnenhalen van de fotograaf het rotste moment uit zijn hele leven was geweest. Hij had er bovendien de meeste spijt van. Omdat het de enige keer was dat hij schoon schip maakte door eerlijk te zijn?

We haalden meer herinneringen op. Hij zei dat we eens samen in Utrecht stonden te liften en mijn broer Hendrik - die na de oorlog in een oude t-Ford reed - eraan kwam. Ik rende naar zijn auto toen hij inderdaad stopte, en kwam vervolgens met een zuur gezicht terug. Hendrik had voor twee personen twintig gulden gevraagd om naar Nijenrode te rijden. Ik vrees dat dit mijn oudste broer ten voeten uit was. Het incident ben ik overigens niet in mijn dagboek tegengekomen. Vreemd, vreemd, vreemd. Ik bracht het gesprek enkele malen op zijn moeder, op wie ik erg gesteld was, maar daar reageerde hij niet op. Ik weet niet wat hij daarover verdrukt.

Nadat hij over Piet Grijs had gezegd dat hij een goede man en een behoorlijk mens was, vroeg ik hem het artikel uit de Volkskrant te lezen (hij zei het niet te kennen). Hij zette zijn bril op, las ongeveer de helft en zei: ‘En toch is hij een goed mens. Ik vertel je nog wel eens waarom hij dat zo heeft geschreven.’

[p. 32]

‘Uit vriendschap voor jou?’

‘Zo is het.’ Ik dacht: ga maar liever weg, ik ken je niet meer, en wil je niet meer kennen ook.

Henk zei, met tranen in de ogen, dat hij nog altijd mijn vriend was en hij nog altijd van me hield. ‘Als dat zo is, was twaalf jaar wel erg lang om weer naar Amerbos terug te komen,’ was mijn antwoord. ‘Bovendien, wanneer iemand een stuk over jou zou schrijven, zoals Piet Grijs over mij deed, zou ik hem geen goed of behoorlijk mens noemen. Het druipt er vanaf dat die man niet in orde is.’ Misschien meent Henk op een emotioneel moment nog wel wat hij zegt, maar ik betwijfel of ik er verder waarde aan moet hechten. Het is eigenlijk intens zielig.

‘Je zult je waarden en principes moeten herzien Henk, want wat gebeurt er met je als je die niet bijstelt?’ benadrukte ik hem.

Om 23:15 uur vroeg hij me om een taxi te bestellen. ‘Welnee, neem gewoon de bus. Dan breng ik je weg naar Centraal Station.’ Dat is wat we hebben gedaan. Terwijl we op de bus stonden te wachten, vertelde hij over een nieuwe vriendin Elly. Hij vertelde met deze Elly van Het Parool in de bosjes te hebben geneukt waarbij ze door de politie waren betrapt. ‘Die moet je ontmoeten.’¹⁴

Hij vertelde ook zijn eigen memoires te hebben geschreven, 450 pagina's. Ze moesten op 8 januari 1986 bij de uitgever zijn.¹⁵

14 Tot 1997 (wanneer ik dit schrijf) heb ik haar ontweken. Voor mij blijft Mimi Henks vrouw.

15 In 1997 zijn Hoflands memoires er nog niet.

9 juli 1985

Amsterdam - Enschede

Carel Enkelaar vroeg me naar Buurse te komen. Ik mocht eerste klasse reizen. We konden desnoods in Enschede praten.

‘Nee,’ zei ik, ‘ik wil graag Liny zien.’ Zij is uiteindelijk de zuiverende invloed op zijn scharrelpraktijken.

Oud-ambassadeur Piet Schaepman belde laat gisteravond. Hij had in de bibliotheek in Roermond het interview met Bibeb gelezen. Hij vond het prima wat ik over Van Roijen (eens zijn baas) had gezegd. ‘Vooral om dat het waar is. (...) Ik heb hem als departementshoofd op Buitenlandse Zaken goed gekend. Ik herinner me nog de wekelijkse vergadering, waarin Van Roijen stelde dat Indonesië heus geen represailles zou nemen door de kip die het gouden ei legt te slachten.’ Hij voegde toe: ‘Een week later werden we uit Indonesië geflikkerd.’

[p. 33]

Ik antwoordde: ‘Ze hebben Sukarno elf en een half jaar opgesloten, maar namen niet de moeite hem te leren kennen. Ik deed dit in 1956 en 1957 wel, en voorspelde wat hij zou doen en hoe er gereageerd zou worden. Ik werd onmiddellijk voor landverrader uitgemaakt maar intussen kwam mijn voorspelling naar de letter uit.’

‘Sommige lezers van Bibeb zullen zeggen: Oltmans scheldt op hoge heren. Maar ik ken Van Roijen door en door. Wat jij allemaal doet, Willem, is me uit het hart gegrepen.’ Schaepman had het ook schitterend gevonden dat Luns door de Belgische socialist Louis Tobback bij Adriaan van Dis werd omschreven als ‘een lakei in een Rolls-Royce’.

Piet Schaepman had het heel subtiel gevonden dat ik had duidelijk gemaakt dat ik zonder een rooie cent te hebben, in 1957 tegen het beleid van Luns in Djakarta was ingegaan. Ik weet niet eens meer dat ik het gezegd heb, maar het was waar. Ik verloor mijn kranten erdoor en had feitelijk niets. Dan te bedenken dat ambassadeur Van Roijen zelf puissant rijk was en het zich had kunnen permitteren af te treden uit protest tegen het beleid en het bedrog van Luns. Maar deze types zijn prestigegericht omdat ze blijkbaar meer waarde hechten aan wat men van hen denkt of zegt dan wat zij zich jegens hun geweten wel of niet menen te kunnen veroorloven. Hofland is wat dat betreft van hetzelfde laken een pak als Van Roijen.

Conducteur Rinus Meupelenberg komt bij me praten. Hij had genoten van Adriaan van Dis (en mij).

Buurse

Carel en Liny zeiden niet te hebben geweten dat ze hem aanvankelijk hadden willen wippen. Toen Carel tijdens de vergadering van 2 juli had aangeboden zich terug te trekken, had men in koor geprotesteerd, ook André Spoor. Wel vlogen de vonken eraf tijdens de vergadering. De medewerking van Friso Endt is aan de orde geweest, maar in zijn geval had Spoor in alle toonaarden zijn voet dwars gezet. Hij werd getorpedeerd.

Enschede - Amsterdam

Bij thuiskomst belde ik Bibeb. Zij is een echte heks, want toen ik vertelde dat Henk was geweest, zei ze: ‘Zie je wel, dat voelde ik.’

De secretaris, A.M. Panioukhov van ambassadeur Blatov van de Sovjet Unie vraagt om een afspraak met zijn baas te maken omdat er een misverstand in de maak zou zijn. Ik had namelijk een pittig telefoontje naar de ambassade gedaan, omdat men

[p. 34]

weigert de zoon van buurvrouw Galina Droogendijk, een Russische, een visum te geven zodat hij met zijn moeder op vakantie kan naar de Sovjet Unie om daar zijn grootmoeder te bezoeken. Dit soort onzin loopt langzamerhand de spuigaten uit.

Ik belde Peter om te vertellen over het bezoek van Hofland. ‘Ik hoop,’ zei hij, ‘dat je alles hebt opgeschreven. Die man is niet te vertrouwen.’

Hofland heeft een in memoriam over oud-premier Jan de Quay geschreven onder de titel afscheid van een beschaafde sukkel. De Quay was inderdaad een sukkel, want hij was niet tegen de gemene streken van Luns en consorten opgewassen. En toch vind ik dat zo'n titel op dit moment niet kan.

Er was een lieve brief van een oude vriendin, Iris Lulofs, met wie ik in de jaren vijftig in contact stond. ‘Ik ben er trots op dat ik jou gekend heb toen we nog jong waren en jij nog niet beroemd/berucht was. Ik herken je nog steeds in ieder gebaar, in iedere oogopslag, stem, intonatie, half spottende lachje.’ Ik zou haar graag terugzien.

10 juli 1985

De Sovjetambassade belt met de mededeling dat Alexander Droogendijk een visum kan krijgen.

Omdat eerst werd aangekondigd dat Vladimir Lomeiko naar Den Haag zou komen en later weer wat anders werd gemeld, heb ik na enig speurwerk Lomeiko weten te vinden in het InterContinental Hotel in Helsinki. ‘Mama Mia,’ reageerde hij, ‘how did you find me?’ Hij ging op een tripje met een eigenaar van een Finse krant in een privévliegtuig, maar we zullen zondag samen in Helsinki ontbijten. Ik belde dus keurig Carel, die akkoord ging.

Wim Neus kwam een conceptovereenkomst voor activiteiten in Suriname brengen. Deze zou uiteindelijk door Theo, mij en hem moeten worden ondertekend.¹⁶

Er was ook een brief van mijn interviewster bij Moscow News.¹⁷ Ik heb haar meteen geantwoord dat er maar één werkelijk vreemde fout in haar interview was geslopen: van antibody had zij antipode gemaakt. De andere kleine zaken zijn onnodig aan haar te vermelden.

Jouke Mulder van Elseviers belde. De Memoires hadden hem geroerd. Het was een moedig ‘en erg buitenlands’ boek. Hij had tegen Michel van der Plas gezegd dat hij een bespreking zou

16 Zie bijlage 7.

17 Zie bijlage 8.

[p. 35]

moeten schrijven. Daar was Michel toe bereid. Toen bekritiseerde ik Van der Plas in het Bibeb-interview en nu wil hij het dus niet meer. ‘Maar ze hebben geen hersenen. No brains. De meeste mensen hebben shit in hun brains. Michel van de Plas, zit al 35 jaar bij Elsevier de zaak te verzieken, schrijft over koningin Marie van Roemenië. Was een gesjeesde pater, per ongeluk destijds in Nijenrode beland. Zo bleek als een laken, toen al volkomen verpest. Chip rooms-katholiek getroebleerd. Hij heeft op Nijenrode een gedicht voor me geschreven, dat vind je in mijn Memoires. Die gaat hij nu straks bespreken.’ Dat was de passage in het interview in Vrij Nederland over Ben Brinkel, alias Michel van der Plas. Hollandser kan dus niet, want nu wil hij niet.

11 juli 1985

Henk Hofland belde gistermiddag. Max van Rooij had hem gevraagd naar Indonesië te gaan voor de krant. ‘Ik heb er geen zin in omdat het mijn leven zo onderbreekt,’ zei hij.

‘Je bent gek! Je moet gaan. Je weet alleen niets over Indonesië. Kom maar eerst hier voor een college.’

Ik luister naar een strijkkwartet van Dvor̆ák. Dat speelden we ook op De Horst.

Rotterdam - Amsterdam

Ik bracht een bezoek aan advocaat Slager die een erg indrukwekkend kantoor heeft. Ik geef sterk de voorkeur aan Voetelinks ‘tampatje’¹⁸ aan de Keizersgracht bij Nauta Van Haersolte. We spraken ruim een uur en erg prettig. ‘Het is waar,’ zei Slager, ‘dat André Spoor mij ook heeft gezegd dat wat Sytze van der Zee jegens u heeft gedaan, niet kon. Ik weet dat jij Willem heet. Ik ben Dee...’ Daar onderbrak ik hem, want daar houd ik niet van.

Slager vond zijn cliënt Lurvink ‘te licht’ om in de International Council for New Initiatives in East-West in Wenen te gaan zitten naast Donald Kendall (Pepsi), Jermen Gvishiani (Moskou) en andere internationale topfiguren. ‘Hij is ook niet echt rijk, dus Freddie Heineken en zulke mensen vinden hem geen geschikte partner.’ Ik zei tegen Slager verheugd te zijn dat Enkelaar was gebleven. ‘Meent u dat nu echt?’

‘Ach, mijnheer Slager (expres), wat is gebeurd is gebeurd. Hij haalde vreemde stunts uit, vooral in Moskou met mijn vrienden daar, maar we moeten verder dus ik spreek er niet meer over.’

18 Indonesisch: tampat - een slaapplaats van een matroos aan boord van een oorlogsschip.

[p. 36]

Hij stipte een probleem aan tussen Suriname en ogem (Overzeese Gas- en Elektriciteitsmaatschappij) over een bedrag van dertig miljoen, waar problemen over zijn gerezen bij het nationaliseren van de Surinaamse Elektriciteitsmaatschappij per decreet van Bouterse op 31 december 1982. Hij vroeg of ik daarin iets kon betekenen. Ik zou er een vergoeding voor krijgen. Mimi Hofland belde dat ze me dankbaar was dat ik ook haar bij Bibeb had genoemd. Zij had daardoor veel telefoontjes gekregen, want zij had weer eens de pers gehaald als echtgenote van Henk. Dit kwam haar prima uit, al was het alleen maar om juffrouw Elly van Het Parool te pesten, bij wie Henk nu het meeste verblijft. Ik kan me haar ergernis goed voorstellen. Henk heeft al acht jaar die relatie, die Mimi pas drie jaar geleden ontdekte. Vooral de afgelopen anderhalf jaar waren een hel voor haar. Zij noemt Henk nu dus ook een pathologische leugenaar. Ik vrees haar gelijk te moeten geven. Samen met haar twee zonen, Henk en Edmond, had zij naar Van Dis gekeken. Ze hadden het opgenomen. De jongens hadden het al enkele keren teruggekeken. Henk had Mimi opgebeld om het artikel van Piet Grijs in de Volkskrant vooral te lezen, omdat dit volgens hem heel erg goed was. Toen hij bij mij was, deed hij eerst of hij het niet kende en voerde een toneelstukje op door zijn bril op te zetten en een beetje lezen.

12 juli 1985

Ik was al om 07:30 uur in de polders. Het was aandoenlijk om zo'n piepjong konijntje in stomme verbazing naar een passerende fietser te zien staren. Ik moet een soort olifant voor hem lijken. Moeder fazant verdween met drie jongen in de bosjes. Ik belde Henk Herrenberg. Bevelhebber Bouterse had tegen hem opgemerkt dat ik tegen Bibeb had gerefereerd aan Hans van den Broek, die Desi keurig vuurtjes aanbood. Kennelijk vond Henk dat niet prettig. Ik stuur hem daarom als de gesmeerde bliksem per aangetekende post een videoband van het gesprek met Van Dis, met het verzoek die voor Bouterse af te spelen. Maar het was fout zo uit de school te klappen, ook al was het waar.

13 juli 1985

Gisteravond om 23:15 uur belde Piet Schaepman. Hij had mijn gesprek in Moscow News gelezen en vond het geweldig. ‘Dat is jouw visitekaartje.’ Piet had Saartje Burgerhart¹⁹ van de Volks-

19 Pseudoniem voor Cri Stellweg.

[p. 37]

krant op bezoek gehad. Ook zij stond achter me in de confrontatie met Van Dis.

Schiphol

Ik vergat mijn dagboek, erg onwennig. Bibeb vond het interview in Moscow News uitstekend. Ik zei tegen haar juist die onderwerpen met haar te hebben willen bespreken, waarop zij antwoordde: ‘Dan had ik nog een pagina nodig gehad.’ Zij gaat nu Hans Teengs Gerritsen interviewen.

Helsinki, Hotel Marski

Vreemd dat de infecties in mijn oksels (opgelopen in Suriname) niet verdwijnen.

Ronald Reagan schijnt ziek te zijn. Het is wreed om te zeggen, maar het zou een zegen voor de wereld zijn indien hij dit aardse tranendal zou verlaten. George Bush zou iets beter zijn, maar eigenlijk moeten de Democraten terug komen.

14 juli 1985

The New York Times laat vandaag weten dat Reagan succesvol geopereerd is. Ik genoot een uitstekend ontbijt samen met Vladimir en Olga Lomeiko. Hij sprak van een totaal andere stemming in Moskou. Hij verwachtte dat het komende partijcongres van de cpsu erg interessant zal worden. Maar de ingrijpendste veranderingen verwachtte hij in het voorjaar van 1986. Den Alerdinck in Moskou gaat in het najaar zeker door. Playboy²⁰ heeft een dertien pagina's lang interview met Fidel Castro gepubliceerd. Verstandige zet. Veel jonge Amerikanen zullen het lezen. ‘No one ever calls me Castro, only Fidel. We have never lied to the people. Ours has been an honest Revolution. The people know we keep our word.’ Ik denk inderdaad dat hij naar eerlijkheid heeft gestreefd, maar heeft hij zich te allen tijde eerlijkheid kunnen permitteren? Hij zegt bijvoor-

20 Playboy, augustus 1985.

[p. 38]

beeld dat hij wel naar de begrafenissen van Brezhnev en Andropov is geweest, maar de begrafenis van Tsjernenko kwam op ‘(...) a time when I had an enormous amount of work’. Hij kon zich niet permitteren de waarheid te zeggen, zoals Salsamendi mij deze toevertrouwde. Fidel had namelijk gezworen nooit meer naar een begrafenis bij 20 graden onder nul te gaan. Playboy schrijft dat critici binnen de regering Reagan stellen dat Castro wrede maatregelen moet gebruiken om een socialistisch systeem in Cuba te implementeren. Castro antwoordt daarop: ‘As regards the charge of cruelty, I think the cruelest people on earth are the ones who are indifferent to social injustice, discrimination, inequality, the exploitation of others - people who don't react when they see a child with no shoes, a beggar in the streets or millions of hungry people.’

‘Socialism is just the opposite,’ meent Castro. ‘By definition, it expresses confidence and faith in man, in solidarity among men and in the brotherhood of men - not selfishness, ambition, competition or struggle. I believe that cruelty is born of selfishness, ambition, inequality, injustice, competition and struggle among men.’

Ik denk ook dat socialisme, of hoe het systeem van solidariteit ook in de toekomst mag heten, uiteindelijk zal overwinnen, omdat er geen andere methode zal zijn om de reis op dit spaceship earth te kunnen overleven. Al helemaal niet via de wreedheid als gevolg van persoonlijke hebzucht, zoals dit vanuit de vs nu nog wereldwijd wordt gepropageerd. Er staat heel veel meer in dit gesprek wat het overdenken waard is, maar ik moet het hierbij laten. Het kostte anderhalf uur om Fidel te lezen.²¹

21 Zie bijlage 9 voor het volledige interview. Pas in 2015 kwamen president Barack Obama van de Verenigde Staten en president Raúl Castro van Cuba overeen weer ambassades te openen in elkaars hoofdsteden (red.).

Helsinki - Göteborg

Vanmorgen met Lomeiko ontbeten. Hij verbaasde zich over het wankele beleid van Lurvink tegenover zijn medewerkers. Heb natuurlijk aan Alexander gedacht, de Russische jongen, die ik eens in Leningrad ontmoette.²² Via een huwelijk met een Fins meisje had hij de Sovjet Unie weten te ontvluchten. Wat zou ik graag weten hoe het nu met hem is. Ik zit alleen in de Business Class.

Piloten lijken steeds jonger te worden. In werkelijkheid word ik steeds ouder. Uit mijn koptelefoon hoor ik een vioolconcert van Saint-Saëns.

22 Zie Memoires 1975.

[p. 39]

Lees een bericht over cat-scanners.²³ ‘The best-known of the new imaging devices in the Computerized Axial Tomograph (cat). Inside the doughnut-shaped cat machine, a moving ring rakes x-ray beams in pencil-thin lines around a patient's head, like a planet rotating around the sun. Brain tissue absorbs the radiation in varying amounts depending on its density. Instantly calculating the difference between the total radiation and the absorption of the x-rays as they enter different parts of the head, the device's speed computer uses the mathematical difference as the basis for a reconstructed cross-sectional view of the brain, dazzling in its detail.’ In de vs zijn 1.300 cat-machines in gebruik. Een ander nieuw toestel is een machine die Magnetic Resonance Imaging (mri) wordt genoemd. Hiermee kunnen problemen in de hersenen worden opgespoord. ‘Using magnetic fields 3.000 to 28.000 times stronger than the earth's, an mri pries information from the body's molecules. The huge doughnut-shaped magnet utilized can make the nuclei of hydrogen atoms within the body twirl like tops in the direction of the magnetic field. A radio-wave tuned to this frequency can, by the use of a process called “resonance”, give these wildly spinning nuclei extra energy. When the radio wave is turned off, the energy is released, and is translated by computer into a visual image.’

Dan is er Positron Emission Tomography (pet) waarmee de anatomie van de hersens bestudeerd kan worden. ‘pet shows the brain actually at work, going about its minute-by-minute metabolic business.’ cat and mri are like road-maps of the brain: pet shows the traffic moving on the roads. The brain is more than an organ in constant chemical ferment: it is also a small generator, its electrical impulses flying from cell to cell. By measuring this continuous electrical turmoil, a new technique called ‘evoked potential’ has enabled researchers to interpret brain-wave patterns in ways never possible before. Interestingly, these new devices have also served to contradict old myths about racial differences in intelligence and in aging. They have revealed for example, the brain electrical activity (often an important index of normal intelligence) is the same among healthy children no matter what their ethnic group, based on data collected by investigators in regions ranging from northern Europe to the Caribbean.’

Ik verlang naar Amerbos, de privacy, mijn piano, de polders.

23 The New York Times, 14 juli 1985, door Laurence en Rona Cherry.

[p. 40]

15 juli 1985

Ik schreef het begin van Memoires 1953-1957 opnieuw. Ik vraag me af of ik zo uitgebreid de perikelen met Van Haagen en Röell zou moeten beschrijven.

Broer Theo belde om een datum te prikken voor onze reis naar Suriname. Weekkrant Suriname schreef over Van der Zee en mij. Ze hebben de klok horen luiden..., als gewoonlijk.²⁴ Ik schreef Georg Hering in een briefje dat het geen wonder was dat er maar weinig zijn die zijn krantje serieus nemen, gezien de manier waarop hij journalistiek bedrijft.

Privé meldt dat prinses Irene ‘en haar Joop van Tijn’ op een steenworp afstand van Soestdijk Indisch zijn gaan eten. Het zal toch niet waar zijn?

24 Weekkrant Suriname, 13 juli 1985, zie bijlage 10.

16 juli 1985

Ronald Reagan heeft de ‘terroristische staten’ in de wereld aangewezen, namelijk Iran, Libië, Cuba en Nicaragua. Philip Geyelin wijst erop dat hij dit drie weken geleden in een andere rede blijkbaar nog niet wist en toen zei: ‘You can't just start shooting without having someone in your gunsights. You have to know who is perpetrating deeds of terrorism.’ Hij zal een telefoontje van de cia hebben gehad: ‘Ben je gek, we weten toch wie terrorisme bedrijven?’ Inderdaad de cia zelf. Reagan, die graag door de cia opgestelde verklaringen voorleest, probeerde nu dus de verdenking te verleggen en met zoveel succes dat die landen (zelfs in 1997 als ik dit samenstel) nog altijd voor de wereld te boek staan als terroristische landen bij uitstek. De aandacht werd dus effectief verlegd.

Geyelin verwijst naar Reagans aanvullende verduidelijking dat de bron van alle ellende in het Kremlin ligt: ‘(...) because of the Soviet Union's close relationship with almost all of the terrorist states.’ En hij citeert Fidel Castro, die in antwoord hierop Reagan ‘a madman, an imbecile and a bum’ noemde, waar ik het met dat laatste hartgrondig eens.²⁵

Admiraal Stansfield Turner, voormalige cia-directeur onder Carter, schreef Secrecy and Democracy. Charles Mohr bespreekt

25 The Washington Post, 13 juli 1985, Philip Geyelin.

[p. 41]

dit boek in The New York Times en herinnert eraan dat menig lid van het Amerikaanse Congres de cia met een ‘rogue elephant’ heeft vergeleken. De admiraal schijnt uitvoerig in te gaan op clandestiene operaties tegen Nicaragua.²⁶ Ook noemt hij de adviseur voor nationale veiligheid van Jimmy Carter, Zbigniew Brzezinski: ‘an untempered collegue’. Brezinski zou onrealistische verwachtingen hebben over het resultaat van geheime operaties.²⁷ Die man was al net zo'n ramp voor de Amerikaanse buitenlandse politiek als Kissinger.

26 Stansfield Turner, Secrecy and Democracy: The CIA in Transition, Houghton Mifflin, Boston, 1985.

27 The New York Times, 13 juni 1985.

17 juli 1985

Henk Hofland zei dat hij in Den Haag zijn visum ging halen. Ik schreef (voor de grap) een kaartje aan Max van Rooij: ‘Wat denk je dat er zou gebeuren als Henk en ik samen naar Djakarta, gingen?’

Premier Lubbers was op televisie te zien naast de president van Venezuela, op dezelfde bank waarop ik indertijd naast president Herrera Campins zat. Zijn pogingen om de situatie voor Shell op te lossen aangaande een conflict met Curaçao schijnt te zijn mislukt. Hij is dus toch niet zo slim als algemeen wordt aangenomen.

18 juli 1985

Droomde heel gedetailleerd van mams, en later over mijn hondje Keke. Ik was steeds met het diertje bezig. Het lag altijd zoet op me te wachten. Het lijkt wel of de hond de hele nacht in mijn hoofd heeft rondgespookt. Op het laatst waren zijn oogjes erg moe; ze herinnerden me aan de ogen van mijn vader toen hij oud was.

Om 10:00 uur stond Hans Meijer, postdoctoraal onderzoeker uit Groningen, voor mijn neus. Hij had een vrij grote mond. Hij stelde vragen als: ‘Waarom stond Sukarno erop dat Nieuw-Guinea bij Indonesië kwam?’ Hij schijnt een boek te schrijven over de relatie tussen Indonesië en Nederland tussen 1950-1962.²⁸ Hij begrijpt van de Indonesische kant geen moer blijkt uit zo'n vraag. Het was een boom van een kerel, wel aantrekkelijk, maar nerveus. Ik moest hem vragen te stoppen met zijn potlood te friemelen.

Ik kreeg een briefje van Piet Schaepman:

28 Hans Meijer, Den Haag - Jakarta: De Nederlands-Indonesische betrekkingen 1950-1962, Het Spectrum, 1994.

[p. 42]

Ik schreef Ed een kaartje dat zijn tien mooie rozen waren overleden.

Jouke Mulder van Elseviers belde of ik bereid was samen met hem naar Paramaribo te gaan. Ik belde Henk Herrenberg, die vertelde dat Desi Bouterse naar Lima ging om een kleine top met vijf Latijns-Amerikaanse staatshoofden te hebben. ‘Kom daar dan met Mulder naar toe, dan betaalt Elseviers jouw reis,’ adviseerde Herrenberg me. Hij vroeg nog even niets te zeggen over Peru, want het was ook in Suriname nog niet bekend.

Frans Lurvink belde: ‘Mijn advocaat Slager vind je nu een aardige man. Het hele kantoor was uitgelopen om je te zien om-

[p. 43]

dat je in jeans was met een radio op je kop.’ Daar was ik me wel van bewust geweest.

Lurvink vroeg ook, na een bespreking met Carel Enkelaar, wat ik ervan zou vinden als Den Alerdinck naar een komende topontmoeting tussen Reagan en Gorbatsjov zou gaan. Ik zei: ‘Absurd. We zijn toch immers nog helemaal niets. Vraagt het aan André Spoor.’ Ook vroeg ik hem 10 en 11 oktober te reserveren. Ik zal dan samen met hem naar de herinneringsvergadering ter ere van Aurelio Peccei in Salzburg gaan om hem aan contacten te helpen. Hij ging naar de boot met Natascha.

‘Ik denk niet dat het erg verstandig is om het bed in te duiken met een getrouwde vrouw,’ zei ik, wetende boter aan de galg te smeren. Ja, maar hij ging nu scheiden, was zijn excuus. Lekkere boel. Ze vinden een jonger nummer en doeken hun abonnement op.

Jouke Mulder belde nog laat. ‘We gaan geschiedenis maken. We gaan naar Peru.’

19 juli 1985

Gerrit Jeelof kwakt de deur dicht. Ik verwachtte nauwelijks anders, al blijf je hopen op elementair fatsoen.

Josje Hagers meldt dat Willem Alexander per 17 augustus ‘een aangepaste opleiding’ zal krijgen bij de Koninklijk Marine. Heel flink. Anders kan hij later als koning ook geen admiraalsuniform dragen.

Trouw meldt dat de deuren voor ambassadeur Van Houten in Paramaribo dicht gaan. Wij hebben toch op knelpunten begaafde diplomaten zitten. Alhoewel: ze luisteren in Den Haag niet naar de uitgezonden krachten, zoals Johan Beelaerts van Blokland me in Boedapest eens meer dan duidelijk maakte.

Joop van Tijn heeft Bibeb geschreven dat het interview met mij een van haar beste stukken was geweest. Maar Bibeb is razend dat ene mejuffrouw De Graaf, voormalige secretaresse van Beatrix, had gezegd een interview met mij, Bibeb niet waardig had gevonden.

Barbara Crossette schrijft in The New York Times over de aanhoudende oorlog op Timor, sinds Indonesië tien jaar geleden het Portugese gedeelte van het eiland bezette. Het voormalige Portugese, Hong Kong-achtige gebiedje in de gigantische Indonesische archipel is voornamelijk christelijk in het grootste islamitische land ter wereld. Er is nog steeds een guerrillagroepje van duizend of tweeduizend man, die zich tegen de Indonesische bezetting keren. Stel je voor dat Urk in handen was van Japan, daterend uit een verovering van 300 jaar geleden. Het is

[p. 44]

begrijpelijk dat de storm der Indonesische revolutie die plek heeft willen wegvagen. Ik blijf het een onbelangrijk conflict vinden, dat dankbaar door Djakarta wordt aangegrepen als afleidingsmanoeuvre voor wat werkelijk in Indonesië gebeurt onder het fascistische regime van Suharto. Ze denken: laat de wereld maar over Timor kletsen dan hebben we in Djakarta rust. Barbara Crossette trapt daarin.²⁹

29 The New York Times, 19 juli 1985, door Barbara Crossette.

20 juli 1985

Ik was twee uurtjes bij Frans Lurvink op kasteel Den Alerdinck. Natascha Iliouchina bracht koffie. We gingen door alle vraagstukken heen. Er gebeurt nu veel in Den Alerdinck waar ik geen grip meer op heb. Eigenlijk kan het me ook niet meer zoveel schelen. We hebben de zaak als denktank voor journalisten kunnen lanceren. Laat ze maar verder rommelen.

In dat kasteel wordt niet echt geleefd, zonde. Het zakken van de dollar heeft Lurvink weer een miljoen gekost, zei hij. Hij zou tot eind 1986 nog eens anderhalf miljoen in Den Alerdinck stoppen. Maar het genereren van fondsen bleef belangrijk. Ook meldde Lurvink dat de bvd inmiddels meermalen bij hem was geweest, en had gewaarschuwd dat hij met zijn initiatief met vuur speelde.

Op de terugweg sprak een conducteur van Amersfoort tot Amsterdam over de uitzending van van Dis.

John van Haagen had Memoires 1925-1953 gelezen en belde laat op: ‘Ik dacht jou te kennen. Nu weet ik dat ik over 75 procent van die kennis niet meer zeker ben. De engel Gabriel kom je tegen, dat is om te beginnen een wonder: en dan vraagt hij je ook nog het toilet aan te wijzen.’ Ik vroeg hoe hij mijn beschrijving van de affaire met mevrouw Röell had gevonden. Hij dacht even na, en zei: ‘Genadig.’ Waarop hij vervolgde: ‘Jij stelt je niet al te vijandig tegen veel dingen op, en dat is je sterkste kant. Dat jij er nog bent, komt doordat je nog altijd gelooft dat je die ene ster aan de hemel zult vinden. Je bent nog altijd niet cynisch genoeg om te aanvaarden dat een dergelijk wonder niet mogelijk is, of dat jouw persoon voor zo'n wonder niet geschikt is.’ Wat hij zei was weer op vele punten zo raak.

‘Toen ik jullie samen ontmoette,’ zei hij, ‘zag ik in Eduard de jongen die ik ook ooit was. Ik kan het verder niet verklaren. Wees voorzichtig. Eduard is heel breekbaar. Toen hij sprak, en ik stond, zag ik opeens in hem mezelf. Het was een erkenning.

[p. 45]

Het was een herkenning. Het is bij hem rechts of links. Dat wil zeggen, er is haast geen terug mogelijk. Die jongen heeft karakter en je moet er rekening mee houden. Bij Eduard is een beschadiging een beschadiging. Daar moet je rekening mee houden.’

Ik vertelde hem dat ik Eduard eens in mijn boosheid ten onrechte voor hoerenjongen had uitgescholden. Daarop zei John: ‘Wanneer je je continu ongelijk voelt met iemand, beschadigt dat. De intensiteit van de ander onderga je inderdaad als een vorm van gevangenneming. Weet je waarom Picasso, Chaplin en de anderen wel met een veel jonger iemand konden samenleven? Omdat ze in staat waren af te dalen naar het andere niveau, en dat bedoel ik niet denigrerend.’

Toch hield ik vol dat een relatie zou kunnen worden geanalyseerd en herwaardeerd. ‘Dat kan niet,’ zei John. ‘Dat is niet mogelijk. Wanneer Eduard of ik iets op de rails zetten komen we er niet meer van af. Bij ons is het alles of niets.’ Ik vertelde hem van Eduards affaire met de danser in New York. ‘Oh, dat is zelfverdediging,’ zei hij meteen. ‘Dat komt omdat Eduards innerlijk niet in overeenstemming is met zijn geestelijke structuur, dat wil zeggen, zijn innerlijk kan niet aanvaarden dat hij jouw protegé zou zijn. Zijn persoonlijkheid wil zich uiten, wil zich bewijzen, wil er gewoon zijn. Wanneer jij een keuze maakt, wanneer jouw waardering je zegt dat Eduard iets bijzonders is, dan handel je er niet naar. Dan geef je een behandeling die deze bijzonderheid ontkent. Jouw denken is zodanig gecompliceerd, dat kunnen Eduard en ik niet bijbenen. Jij ordent chaos, zelfs je gevoelens. Nou, dat is voor mij sciencefiction. Jij bent in staat zelfs gevoelens in cijfers om te zetten.’ Ik ben van dit late gesprek lang wakker gebleven.

21 juli 1985

Henk Hofland zou bellen. John vond hem uit mijn herinneringen ‘zielig’ tevoorschijn komen. Ik stuurde hem mijn gesprek met Moscow News.

Mevrouw Van Regteren Altena is in Bergen overleden. Ik moet nog altijd een keer naar haar man toe omdat hij een jeugdvriend van mijn moeder was.

Na een onverwacht telefoongesprek met Eduard, belde John van Haagen opnieuw. ‘Door jouw boek loopt als een rode draad altijd een ding: jij wenst van je vrienden totale overgave. Misschien is dit bij Henk Hofland ook wel latent aanwezig, maar het heeft hem vijandig jegens jou gemaakt. Jij wenst geestelijke onderworpenheid bij de door jou uitverkorenen, maar

[p. 46]

die hebben nu juist zo'n ontwikkeld gevoel van eigenwaarde dat dit onmogelijk is. Dat is in zekere zin het tragische.’

Wim Hazeu belde. Hij had de grootste onzin over me gelezen de laatste dagen. ‘We gaan gewoon rechtdoor,’ zei hij. ‘Je kunt volledig op me rekenen.’ Hij staat dus toch achter me. Daar had Poslavsky dus gelijk in.

22 juli 1985

Het leven stopt wanneer Eduard er is. Het was daarom ontzettend vervelend dat Marie van Oostenbrugge³⁰ hier nu net twee dagen is om het huis weer eens op orde te brengen. We haalden herinneringen op. Zij herinnerde zich dat wanneer zij het eten serveerde op De Horst, ze altijd merkte dat mam mij reprimandes uitdeelde. Berta de Kruif, de huishoudster van mijn grootvader Van der Woude in Maarssen, had haar eens verteld dat mam dit deed omdat ze had gehoopt dat ik als tweede kind een meisje zou zijn geweest. Ik heb dit mam later wel eens gevraagd, en dan antwoordde zij: ‘Theo, je jongere broer, kwam toch na jou?’ Dat was waar. Marie vertelde ook dat alleen mijn vader mij Luutje mocht noemen ‘en je werd heel boos als iemand anders het deed.’ Dat raakte me, want dit stond in verband met mijn eindeloze pogingen in mijn jeugd mijn vader tot ‘vriend’ te maken, wat altijd weer mislukte omdat niemand tussen hem en mam mocht staan. Ik had gewild dat Eduard dit gesprek had gehoord. Of Peter.

Op reis had ik een nieuw polshorloge voor Eduard gekocht. We waren in de tuin. Ik ging het halen. Hij opende het pakje, en was er erg verbaasd over. Hij liet zijn hoofd zakken en kreeg tranen in zijn ogen. Ik omhelsde hem en drukte hem tegen me aan. Hij wilde het opbergen waarop ik zei: ‘Doe het om.’ Ik kreeg onmiddellijk weer spijt en zei: ‘Doe het niet om.’ Maar het stond hem prima.

30 Marie van Oostenbrugge-van Zoeren was onze dienstbode op De Horst voor en tijdens de oorlog.

Den Haag - Amsterdam

Ik heb de Sovjetambassade bezocht. Anatoly Blatov is een broze man, deze nieuwe ambassadeur. Hij wandelde de kamer binnen, met Koelisjov en Genawisjov. Een gewoon gesprek met deze man was niet mogelijk. We dansten langs enige onderwerpen en belandden bij de rakettencrisis. Ik zei dat dit vraagstuk zijn moeilijkste zaak zou worden. ‘Men kan de aantallen ss-20's het beste uitspelen,’ zei ik. Ook voorspelde ik dat Reagan wel eens afstand zou kunnen doen ten gunste van

[p. 47]

Bush, gezien Reagans gezondheid, maar dat de Democraten dan de volgende verkiezing zouden winnen.³¹ Over Ernst van Eeghen zei ik dat hij een uitgesproken boef was, en van God bezeten, maar in militaire zaken nuttig en zit hij op de juiste lijn. Van Eeghen zou zeker invloed kunnen blijven uitoefenen, vooral publicitair.

Alexander Münninghoff, een notoire ‘bruikbare’ journalist in Den Haag, had over mijn Memoires in de Haagse Courant geschreven.³² Ik liet hem weten dat niemand in mijn omgeving mij Willemientje noemt. En hoe het met de primeur aangaande Blatov ging, was ook geklets in de ruimte. Ik schreef hem onlangs in gesprekken met Lurvink en Enkelaar genoemd te hebben als mogelijke gast van Den Alerdinck, ongeveer ten tijde dat mijnheertje er voor ging zitten mijn boek de grond in te schrijven. Boet Kokke heeft overigens bij De Gelderlander hetzelfde gedaan.³³ Laat maar. Ze weten beter.

Ik ontmoette Jouke Mulder in het Zuidhollands Koffiehuis. De trip naar Peru gaat niet door. Smoesjes. Bonaventura ging bezuinigen. In werkelijkheid is er weer gestookt. Ik vroeg hem Hoogendijk te bellen, wat hij deed. ‘Ik zet er een streep onder,’ was het antwoord. Weer een opdracht door mijn neus geboord vanwege achterklap en Hollands gedoe.

Ik belde Henk Herrenberg. Hij wilde geen team van de avro in Peru hebben. ‘Kan jij niet komen en zelf een reportage maken,’ vroeg hij.

‘Daarom probeer ik met een televisieploeg te komen,’ antwoordde ik. Hij zou een ticket regelen.

Uit het niets kwam een telefoontje van Dirk Jan Keijer afkomstig uit Huizen, de zakenman van Investronic in Hilversum, met een kantoor in Moskou, die al enige tijd mysterieus in rook was opgegaan. Hij had oud-ambassadeur Romanov naar Nederland uitgenodigd. Hij zei nu in Spanje te wonen.

31 Die voorspelling sloeg nergens op. Bush werd president.

32 Zie bijlage 11.

33 Zie bijlage 12.

23 juli 1985

Yuli Vorontsov, de Sovjetambassadeur in Parijs, schijnt naar Washington te gaan ter vervanging van Anatoly Dobrynin.³⁴ Het zou op de invloed van Arbatov kunnen wijzen. Of Dobrynin heeft er genoeg van.³⁵

Vladimir Lomeiko is geëxplodeerd tijdens een persconferentie

34 Ik heb Vorontsov in Parijs ontmoet toen Arbatov daar was.

35 The New York Times, 22 juli 1985, door Bernard Gwertzman.

[p. 48]

in Moskou en heeft de aanhoudende aanvallen op mensenrechten in de ussr beantwoord met: ‘In the West advocates of human rights are slave-traders who run networks of houses of prostitution where they debauch young girls.’ Als dat geen voorbeeld van nieuw denken uit Moskou is, dan weet ik het niet meer. Het wordt de hoogste tijd. ‘The session was marked by an unusual degree of emotion as Mr. Lomeiko raised his voice,’ aldus Seth Mydans, die voorbeelden gaf van Lomeiko's argumenten. Het was waar dat Cuba eens ‘the whorehouse of America’ was geweest, zoals Lomeiko ook had gezegd.

Ik ben de hele dag bezig geweest een opdrachtgever te vinden voor een reportage over Bouterse in Lima. De slm bevestigde dat een ticket voor me klaar lag. Peter Hagtingius was geïnteresseerd. Later belde Jacques Ros: ‘Je boodschap is anders overgekomen.’ Het kwam met Panorama rond.³⁶ Later belde Peter terug, het ging toch niet door, want een eigen fotograaf meesturen zou te duur worden. Altijd hetzelfde liedje. Gijs van de Westelaken van de Haagse Post wilde het verhaal hebben, maar van 1.500 gulden maximaal kan ik mijn hotels en kosten niet dekken.

Marie van Oostenbrugge keerde naar Den Dolder terug nadat we samen nog een visje hadden gegeten. Ik gaf haar kersen mee.

Mimi Hofland vertelde dat Henk op zijn verjaardag met juffrouw Elly was gaan dineren en haar en zoon Edmond had laten stikken met leugens en uitvluchten. Het verwondert me niets. Hij had haar steeds bedreigd dat als zij een scheiding zou aanvragen, hij zou stoppen met werken voor de Haagse Post en de vpro. Van zijn geld van nrc Handelsblad gaat het meeste naar hypotheken en rekeningen. Edmond had tegen haar gezegd: ‘Die man is niet normaal. Trek het je niet aan.’ Maar Mimi had gevoeld hoe Edmond gekwetst was geweest door wat er was voorgevallen.

Piet Schaepman belde en concludeerde, nadat ik vertelde dat Elseviers de trip naar Peru had geannuleerd: ‘Daar heeft de regering of Buitenlandse Zaken een stokje voor gestoken.’ Hij had mijn zaak met nrc Handelsblad gevolgd en noemde het oorlog, zoals zijn eigen conflict met zijn voormalige ministerie ook niet anders was dan oorlog. Ik adviseerde hem met Ronald Gase te gaan praten, wat hem een uitstekende gedachte leek.

36 Zie bijlage 13.

[p. 49]

24 juli 1985

André Haakmat vertelde moeite te hebben een stuk voor Desi Bouterse op te stellen. Ik had immers gezegd dat hij zich zou kunnen gaan inzetten voor het opstellen van een nieuwe grondwet. ‘Ik heb al vier pogingen gedaan,’ aldus Haakmat.

‘Ik weet niet wat er met me aan de hand is.’

‘Emoties spelen u parten,’ zei ik, ‘dat is logisch.’ Maar ik moedigde hem opnieuw aan.

‘Ik ga weer een poging wagen,’ verzuchtte hij.

Jan Cremer belde om het nummer van Westerling, de massamoordenaar van Indonesiërs. Hij had voor een boek een foto samen met de man nodig. Ik vroeg hem: ‘En denk je dat zo'n foto een aanwinst voor je boek zal zijn?’ Hij reageerde enigszins verbouwereerd.

De slm belde dat ambassadeur Herrenberg had gevraagd mij te zeggen niet naar Lima te komen. Je wordt goed gek van alles. Maar uit het gedonder is een samenwerking met John Drieskens voor een gesprek met Bouterse voortgekomen, waardoor ik in de gelegenheid zal zijn andere dingen in Suriname te doen.

Ik kreeg een erg bemoedigende reactie van professor Gerard Kruijer, socioloog gespecialiseerd in problemen in de derde wereld, op mijn Memoires.³⁷

37 Zie bijlage 14.

25 juli 1985

Ik droomde van een tijger die door drie leeuwen werd aangevallen.

Henk Hofland belde. Hij gaat twee weken naar Indonesië, een land waar hij helemaal niets over weet. nrc Handelsblad betaalt natuurlijk. Ze hebben blijkbaar geen deskundiger journalist om te sturen. Ik gaf hem op de valreep het adres van oud-minister Ruslan Abdulgani.

De Spaanse schrijver Juan Goytisolo, vatte onze conceptie van vreemde culturen samen als doorgaans gebaseerd ‘not on their complex reality, but on the simplified image they project. The clearer and more sharply that image is, the more convinced we will be, that we are intimately acquainted with it: it is a mere outward confirmation of knowledge we already possess.’ Goytisolo waarschuwde voor ‘images so often repeated that they become cliché's that block our vision of reality and change and end up becoming inflexible myths’.³⁸

38 The New York Times, 26 mei 1985.

[p. 50]

26 juli 1985

Ik heb twee uur met Michiel Bendien gesproken, die een nare ervaring met ene Menno achter de rug heeft, wat hem erg heeft aangegrepen. Ik ken die situatie.

Het is een voordeel van dit dagboek dat er in ieder geval minder is weggewaaid uit mijn leven dan bij de meeste mensen het geval is. Ik kijk op een altijd groene loofboom. De terugblik op mijn leven wordt geen gok waarbij ik geen idee meer zou hebben wat werkelijk gebeurde. Ik ben nu in 1956 en vind voortdurend wonderlijk mooi materiaal.

Het is officieel: Rock Hudson heeft aids.

Het kraken van huizen of gebouwen die nog geen half jaar leeg staan, wordt strafbaar. Vreemde wet. Of het is altijd strafbaar of woningzoekenden kunnen hun gang gaan, maar wat is dit?

Ik werd opgebeld door René Vaarnolds medewerker die vertelde dat ze in de auto in Gouda zaten en de toverdokter zei: ‘Willem Oltmans denkt aan me.’ Ik dacht helemaal niet aan hem, maar zei hem altijd gaarne te willen ontvangen.

27 juli 1985

Nu begrijp ik waarom André Haakmat zoveel moeite heeft met een brief aan Bouterse. Hij doet mee aan de anti-Bouterse radiozender.

Milo Anstadt belde. Hij kreeg de uitzending van Van Dis te zien nadat hij terugkwam van vakantie. ‘Je maakte hem af.’ Milo is al anderhalf jaar weg bij de vara. ‘Inderdaad, wat daar gebeurt, is niet meer in orde,’ zei hij.

In New York is een ongewoon hoge hoeveelheid plutonium in het drinkwater gevonden. Moet je even nagaan.

Er lag een brief van Slager aan mij, Lurvink en Enkelaar, waarin hij mijn commissie van 6 procent over door mij aangebrachte fondsen voor Den Alerdinck als reëel voorstel aanhangig maakt. Hij benadrukt dat er nog wel concreet moet worden afgesproken wat mijn commissie wordt wanneer ook iemand anders meent dezelfde gift te hebben binnengehaald.

Fidel Castro heeft in een voor Washington vervelend potje geroerd. Hij heeft de Latijns-Amerikaanse landen opgeroepen hun gezamenlijke schuld van 360 miljard dollar aan Washington gewoon te schrappen. Maar de vs beschikken over een machtig netwerk van verraders en omgekochte politici in Latijns-Amerika. Castro's oproep is rechtvaardig, maar zal nergens toe leiden bij de huidige machtsverhoudingen.³⁹

39 Newsweek, 29 juli 1985.

[p. 51]

28 juli 1985

Ik heb tot 03:15 uur naar de tenniswedstrijd tussen Ivan Lendl en Boris Becker gekeken. Vroeger was ik voor Lendl. Nu voor Becker. Hoe komt dat? Het heeft waarschijnlijk te maken met Lendls treiterige pogingen de jonge Duitser uit zijn concentratie te helpen, door bijvoorbeeld voor het slaan van een bal met zijn racket op de achterkant van zijn schoenen te slaan. Of om zogenaamd zweet van zijn gezicht te vegen. Een keer ergerde het Becker zodanig dat hij ostentatief op zijn racket ging zitten wachten. Becker had gelijk. Lendl was smerig bezig. Lendl won 7-5, 6-2 en 6-2. Na afloop repte Becker met geen woord over de gemene sabotage.

Lex Poslavsky schreef het eerste boekdeel van mijn Memoires aantrekkelijk te hebben gevonden. ‘Ik ben erg blij dat het goed ontvangen wordt. Het verdient het zeker.’ Maar hij was teleurgesteld dat het boek geen foto bevatte van mijn biologische grootvader Hendrik van der Woude, die overleed voor ik werd geboren. Ik plaatste bewust in dit deel een foto van zijn vader, graaf Poslavsky, omdat ik alleen hem vanaf mijn jeugd kende als de man van mijn grootmoeder en hem met grandad aansprak. Lex hoopte dat een foto van grootvader Van der Woude in het tweede deel zou komen. Dat ben ik wel van plan, evenals van mijn biologische grootmoeder Jacoba Klink en de tweede vrouw van mijn grootvader Willem Oltmans, de Javaanse Sima Sastro Pawiro.

Hans Warren schreef in de Provinciale Zeeuwse Courant over Memoires 1925-1953.⁴⁰ Weekkrant Suriname heeft mijn beschouwing gepubliceerd over de noodzaak van objectieve journalistiek bij het analyseren van een dekolonisatieproces als in Suriname.⁴¹ André Haakmat belde. Hij vond het een artikel van hoog niveau.

40 Zie bijlage 15.

41 Zie bijlage 16.

29 juli 1985

Fyffys laat twee schepen bouwen in Japan, onder de namen Nickerie en Jarikaba, voor het vervoer van Surinaamse bacove bananen.⁴² Dit hebben vertegenwoordigers van de Ierse firma aan de heren Power en Soe-Agnie van Suurland meegedeeld. Dat waren mijn partners toen ik wist dat de uitbreiding van die bananenindustrie een schitterende kans voor Suriname bood.

42 De banaan die uit de schil gegeten wordt, zoals bekend in Nederland, wordt in Suriname bacove genoemd. Wat in Nederland bakbanaan wordt genoemd, noemt de Surinamer banaan.

[p. 52]

Ze hadden mij hiervoor natuurlijk niet echt nodig. Maar de aanzet tot het uitbreidingsproject heb ik dus wel gegeven.⁴³

Ik kreeg een aardige brief van Hans Warren.⁴⁴ Ik zal hem wel eens ontmoeten. Ook ontving ik een brief van Ruslan Abdulgani.⁴⁵ Hij houdt nog wel vast aan het geloof. Ik zal The Future of an Illusion voor hem aanschaffen in de vs en het boek hem toezenden.

Robert Jay Lifton⁴⁶ heeft een studie gemaakt van Josef Mengele, de man die ‘came to symbolize the entire Nazi killing project’. Lifton analyseerde ‘the cult of the demonic personality’, waabij Mengele welhaast als de verpersoonlijking van het absolute kwaad werd gezien. Dit jaar werden de botten van de meest beruchte, op de vlucht zijnde nazi, in Brazilië opgegraven. Voor veel overlevenden verliest Mengele nu hij, weliswaar dood, gevonden is, die haast onaantastbare status van het absolute kwaad. ‘Mengele was a man, not a demon, and that is our problem.’ Lifton vraagt zich af: ‘What made Mengele? How can we explain his murderous behavior at Auschwitz?’

‘Auschwitz was both an annihilation camp and a work camp for German industry,’ schreef ook Lifton. Hetzelfde dus als mijn vriend Joe Borkin, de Joodse regeringsadvocaat in Washington dc, schreef in zijn boek The Crime and Punishment of I.G. Farben.⁴⁷ De gek Mengele had in Auschwitz 175 tweelingen geselecteerd voornamelijk uit binnengebrachte Hongaarse Joden. De meesten waren kinderen, maar er waren er ook van zeventig jaar. De tweelingen hadden een betere kans de waanzin te overleven. Zij kregen een unieke status. ‘They lived in special blocs, usually within medical units.’ Ze mochten dikwijls hun eigen kleren hebben en werden niet kaal geschoren. Hun voedsel was anders, met brood en melk. Ze werden nooit geslagen. Soms mocht hun moeder bij hen blijven. Mengele beschouwde hen als interessante onderzoeksobjecten. Een soort persoonlijke hobby. ‘The final step in Mengele's research,’ aldus Lifton, ‘was to apply on a number of twins dissection. (Ik moet even op adem komen.) Auschwitz enabled him not only to observe and measure twins to compare them in life, but to arrange for them to die together. He could thereby obtain comparisons of healthy or deceased organs to show the effects of heredity.’

43 Weekkrant Suriname, 27 juli 1985.

44 Zie bijlage 17.

45 Zie bijlage 18.

46 The New York Times, 21 juli 1985.

47 Joseph Borkin, The Crime and Punishment of I.G. Farben: The startling account of the unholy alliance of Adolf Hitler and Germany's great chemical combine, The Free Press, MacMillan, New York, 1978.

[p. 53]

Sometimes Mengele himself presided over the murder of his twins. A deposition given by Dr. Nyiszli in 1945 described one such event: ‘In the work room next to the dissecting room, 14 gypsy twins were waiting... and crying bitterly. Dr. Mengele didn't say a single word to us, and prepared a 10 cc. and 5 cc. syringe. From a box he took evipan, and from another box he took chloroform, which was in 20 cubic-centimeter glass containers, and put these on the operating table. After that, the first twin was brought in... a 14-year-old girl. Dr. Mengele ordered me to undress the girl and put her on the dissecting table. Then he injected the evipan into her right arm intravenously. After the child had fallen asleep, he felt for the left ventricle of the heart and injected 10 cc. of chloroform. After one little twitch the child was dead, whereupon Dr. Mengele had it taken into the corpse chamber. In this manner, all 14 twins were killed during the night.’
Mengele could be totally arbitrary in his killings. An inmate radiologist told of a pair of gypsy twins, ‘two splendid boys of 7 or 8, whom we were studying from all aspects - from the 16 or 18 different specialties we represented.’ The boys both had symptoms in their joints that, according to a belief at that time, could be linked to tuberculosis. Mengele was convinced that the boys were tubercular, but the various inmate doctors, including the radiologist, found no trace of that disease.
Mengele was outraged, and he left the room, ordering the radiologist to remain. When he returned about an hour later, Mengele said calmly: ‘You are right. There was nothing.’ After some silence, Mengele added ‘Yes, I dissected them.’ Later, the radiologist said, he heard from Dr. Nyiszli that Mengele had shot the two boys in the neck and that ‘while they were still warm, began to examine them: lungs first, than each organ.’
The two boys, the radiologist added, had been favorites with all the doctors - including Mengele. They had been treated very well, he added, ‘spoiled in all respects... these two especially... they fascinated him considerably.’ But their post-mortem study had still greater fascination for him.
Mengele's fanatically brutal approach to his research can be understood mainly in terms of his combination of ideological zealotry and scientific ambition. Verschuer, his mentor, was taking science in a Nazi direction when he declared that research with twins would demonstrate ‘the extent of the damage caused by adverse hereditary influences’ as well as ‘relations between disease, racial types, and miscegenation.’

Daniel Goleman meldt dat ‘development and growth of the brain go on into old age’.⁴⁸ ‘Over the last decade, neuroscientists have become impressed by the degree to which the structure and the chemistry of the brain is affected by experience,’ aldus Floyd Bloom, van de Scripps Clinic in La Jolla, Californië.

‘Even in old age, the cells of the cerebral cortex respond to an enriched environment

48 The New York Times, 29 juli 1985.

[p. 54]

by forging new connections to other cells,’ schrijft Goleman.

‘The brain cells showed, for instance, a lengthening of the tips of their dendrites, the branches that receive messages from other cells. This increase in the surface of the dendrites allows for more communication with other cells.’

Hoe wonderlijk, hoe wonderlijk. Ik leef al zestig jaar met die machinerie van protoplasma in mijn kop en eigenlijk heb ik geen notie over wat zich daar afspeelt.

30 juli 1985

Ik heb de Amerikaanse ambassadeur Bremer een Amerikaanse uitgave van mijn boek met Georgii Arbatov gestuurd en schreef erin: ‘I am in favor of building bridges and not unnecessarily aggravating an already potentially dangerous world situation.’ Doelende op het gevaarlijk gebazel van Ronald Reagan en consorten.⁴⁹

Schreef Sovjetambassadeur Blatov opnieuw om te bespoedigen dat mijn buurjongen Sacha Droogendijk met zijn Russische moeder mee mag op vakantie naar zijn grootmoeder in de Sovjet Unie.

49 De man zou er zelfs niet voor bedanken, dankzij de rode kaart van Luns.

31 juli 1985

Ik kreeg een briefje van Viola van Emmenes.⁵⁰

Ik kreeg bezoek van de journalist Bob Lagaaij van de Provinciale Zeeuwse Courant. Hij was wel aardig, maar gaf teveel complimentjes. Misschien meende hij het nog ook.

Han André de la Porte belde. Hij zei erg onder de indruk te zijn van mijn Memoires.

Jouke Mulder telegrafeerde Henk Hofland drie weken geleden of hij een artikel over mijn Memoires wilde schrijven voor Elseviers. Hofland antwoordde niet. Henk ten voeten uit. Hij komt wel bij mij binnenvallen en roept dan hoe een bijzonder boek het is - met tranen incluis - maar wat mankeert hem dan om er niet over te willen schrijven? Hij liever dan ik. Zijn dendrieten zijn blijkbaar opgehouden nieuwe aansluitingen te zoeken.

Jan van Wieringen meldde in de Volkskrant dat Nixon tijdens zijn presidentschap viermaal overwogen heeft atoomwapens in te zetten: tijdens de oorlog in Vietnam, tijdens conflicten tussen Arabische landen en Israël, het conflict tussen India en Pakistan, en tijdens de spanningen tussen ussr en China.⁵¹ En dan vragen ze zich hier nog af waarom men in het Kremlin steeds

50 Zie bijlage 19.

51 De Volkskrant, 23 juli 1985.

[p. 55]

ernstig rekening heeft gehouden met een dergelijke misdadige uitbarsting gedirigeerd vanuit het Witte Huis. Fuut van Loon heeft het in De Telegraaf over tien momenten waarop verschillende presidenten het gebruik van kernwapens overwogen, namelijk in 1948, 1950, 1954, 1958, 1962, 1969, 1971 en 1973.⁵² De universiteit van Lyon heeft de briefwisseling (1934-1950) tussen Jef Last en André Gide gepubliceerd. Wat zou ik het Jef gegund hebben dit te weten.⁵³ Gide was zijn hoogtepunt, altijd, zoals Sukarno dat voor mij is gebleven.

In 1925, een jaar na de dood van Lenin, nodigde de Sovjetregering professor Oskar Vogt, directeur van het Kaiser Wilhelm Instituut voor hersenonderzoek in Berlijn, uit naar de ussr uit om de hersens van Lenin te onderzoeken. De sovjets wilden dat Vogt zou zoeken naar de fysieke origine van het genie Lenin. De Duitser zag kans 34.000 plakjes uit de hersens te snijden, zoals in 1927 in Pravda is vermeld. Vogt rapporteerde: ‘The marked development of the pyramidal cells (in Lenin's cerebral cortex) produced, of necessity, an intensification of the general activity of the various divisions of the brain. The large number of paths proceeding from the pyramidal cells and thus uniting portions of the brain otherwise widely separated explains, furthermore, the wide range and the multiplicity of ideas that developed in the brain of Lenin. Particularly, his capacity for quickly getting his bearings when confronted with the most complex situations and problems. Lenin's brain activity can be compared, in other words, with the whole wave of sounds, closely interwoven, rapidly tumbling over one another, yet so combined as to produce a mighty harmony. Thus the key to a materialistic view of Lenin's genius has been found.’⁵⁴ Wijsheid uit 34.000 plakjes hersens. Om stil van te worden.

Het oude, beduimelde Frans-Italiaanse woordenboek van mam, gaat nu mee met het oud papier. Zoiets gaat me vreselijk aan het hart. Hoeveel heeft zij niet van haar geliefde naslagwerk geleerd? Hoe dikwijls raadpleegde zij deze pagina's niet? Weg, weg, weg. Kennis opgeslagen in 34.000 schijfjes van haar hersens.

52 De Telegraaf, 27 juli 1985.

53 Vrij Nederland, 27 juli 1985.

54 The New York Times, 28 juli 1985, door Walter Reich.

23:50 uur

Ik ben naar buiten gegaan en heb het Frans-Italiaanse woordenboek van mam weer naar binnen gehaald.

[p. 56]

2 augustus 1985

M. Belyat en Volodja Molchanov hebben in het sovjet apn-bulletin fel gereageerd op Westerse kritiek tijdens een jeugdfestival in Moskou. De kritiek ging onder meer over de paspoortcontrole en douanefaciliteiten van het vliegveld. Ik ken die ellende al veertien jaar en er is nauwelijks enige verbetering in gekomen.

Belgische en Nederlandse deelnemers aan het feest brachten koffers vol aanplakbiljetten, folders, pamfletten en ander propagandamateriaal mee dat er bij de burgers van de ussr op aandrong de regering omver te werpen. Nu Gorbatsjov dus. De beide journalisten schrijven dat ze het niet in hun hoofd zouden halen om dergelijk materiaal mee naar België of Nederland te slepen, waarin het omverwerpen van de regeringen Martens en Lubbers zou worden gevraagd. Het zooitje werd dus in beslag genomen en de Belgen en Nederlanders schreeuwden moord en brand over dictatuur.

‘We have our own moral principles which should be reckoned with especially if you are our guest. Why should anyone be allowed to impose upon us the “ideals” of lesbian and homosexual love or to leave porno literature on the tables of Moscow cafes?’

Op 6 juli 1944 gaf Winston Churchill opdracht na te gaan of het bestoken van Duitse steden met gifgas tot de mogelijkheden zou kunnen worden gerekend. Dat hoor je dan veertig jaar later. Ik heb altijd vraagtekens bij die mijnheer gezet als held van de Tweede Wereldoorlog. Omdat Hitlers v-2 raketten op Londen neerkwamen en op 6 juli 1944 hierdoor niet minder dan 2.700 Britten op een dag werden gedood, zou de premier deze maatregel overwogen hebben. De geallieerden stonden op dat moment machteloos tegenover de Duitse raketten.⁵⁵

55 NRC Handelsblad, 31 juli 1985.

3 augustus 1985

Ommen - Amsterdam

Ik heb gezellig bij Han en Irthe André de la Porte gelogeerd. Er was een semi-officieel diner gearrangeerd, waar men opgedoft aan verscheen (typisch Han). Ook de moeder van Irthe, Wilhelmine van Pallandt-Voorwijk, was hierbij aanwezig. Ik heb veel met haar gesproken. Een typisch Indische dame, afkomstig uit het geboorteland van mijn eigen grootouders van beide kanten. Zij deed me dan ook erg denken aan mijn grootmoeder, eveneens bij de nonnetjes op Java opgevoed. Zij is nu

[p. 57]

83 jaar. ‘Ik denk niets over hierna. Ik zal wel zien wat er gebeurt,’ zei zij. Maar ze meende eveneens dat er naast hersenen en gedachten nog iets anders was, de geest, ‘en daarom geloof ik, dat die wel blijft leven.’

Ik stond vanmorgen op met Daphnis en Chloë van Ravel en kreeg tranen in mijn ogen, omdat ik Eduard miste die mee zou komen, maar verhinderd was omdat zijn vriendje uit New York overkwam. Eigenlijk werd de muziek van Ravel me teveel. Ik zette de walkman daarom af. Dat gebeurde om 05:30 uur toen ik niet meer kon slapen vanwege hem. Ik blijf ontroostbaar over die jongen.

In de haven van Amsterdam zag ik weer de Kruzenshtern liggen, het Russische zeilschip waar ik eens tien dagen op heb gevaren.

Carey Winfrey van cbs schreef in The New York Times dat hij pas bij zijn tweede huwelijk, na zijn veertigste, wist dat hij kinderen wilde hebben.⁵⁶ Hij wilde het vaderschap niet mislopen, maar was niet gehaast. Nu had hij ze. ‘I like being a father. I love being a father. And I think I am a better one for having waited.’ Voor mij was de enige en juiste beslissing beslist nooit aan een kind te beginnen. Ik zal dit nog eens nauwkeurig formuleren. Het was een besluit vergelijkbaar met niet door te gaan met pianolessen. In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister. Het was ook eerlijker tegenover het veroorzaken van een zwangerschap bij een ander mens, waarover ik me diep bewust was niet te weten hoe het te hanteren zonder blijvend onherstelbare psychische wonden achter te laten.

56 The New York Times, 28 juli 1985.

4 augustus 1985

Bij gevechten in Nicaragua zijn 70 Sandinisten gesneuveld in gevecht met Contra's, die 61 man verloren.

5 augustus 1985

Ik had een ontmoeting met Frans Lurvink in Hotel de l'Europe. Ik moest denken aan de opmerking van Han André de la Porte die vertelde dat zakenlieden als Lurvink ‘lijkenpikkers’ werden genoemd, omdat zij gestorven bedrijven opkopen, weer tot bloei brengen en met veel winst van de hand doen. Tijdens onze lunch zei Lurvink: ‘Als jouw jeugd anders was geweest, zou je leven anders zijn geweest.’ Het irriteerde me en ik werd boos. Uiteindelijk geldt dat voor iedereen.⁵⁷ Verder was hij aardig. Hij was in gesprek over de aankoop van een

57 Hij moest mijn Memoires nog kopen en lezen.

[p. 58]

bank. Hij bracht me met de Bentley naar Amerbos terug, en legde in de auto uit hoe je geld als water kon verdienen. ‘Je pikt een bedrijf uit - want van de honderd die op de beurs geregistreerd staan, zijn er dertig ondergewaardeerd. Je gaat er in een Bentley een bezoek brengen en bespreekt het opkopen van de aandelen. Omdat ze dan in de rikketik zitten voor hun positie gaan ze als een razende proberen andere kopers te vinden en de aandelen schieten omhoog. Op die manier zit je altijd goed. Zo was er laatst een bedrijf waar ik maar 100.000 gulden instopte en via deze manoeuvres twee en een half miljoen aan verdiende. Ik had er zelfs vier en een half miljoen uit kunnen halen. Zo wordt immers in de vs goud verdiend.’ Ik walg van zulke verhalen. Zo'n figuur zal je vader zijn. Hij liet me brieven van Spoor en Ruge lezen. Zo gaat het dus ook met mijn brieven aan hem.

De zeventienjarige Boris ‘boem boem’ Becker begint tot een Duitse volksheld uit te groeien.

In Time staan foto's van Rock Hudson in 1958 als beroemde, stralende, machoster en het wrak dat hij nu als 59-jarige acteur is geworden tengevolge van aids. Het is meer dan afschuwelijk.⁵⁸ aids houdt me ontzettend bezig.

58 Time, 5 augustus 1985.

6 augustus 1985

Tranen in bed. Ik kon niet slapen bij de gedachte dat Paul uit New York nu bij Eduard is. Misschien wil hij zijn ouders tonen niet alleen op oude kerels als ik te vallen, en toverde hij daarom een absolute schoonheid van het New York City Ballet tevoorschijn. Waarom een joch van 25 jaar zure verwijten maken? Hij heeft groot gelijk. Ik tracht de zaak uit mijn hoofd te zetten, maar het dramt maar door.

Ik ga nu al mijn dagboeken achter elkaar afschrijven.⁵⁹ Dan moeten ze allemaal naar de Koninklijke Bibliotheek verhuizen. Daarna hef ik Amerbos op en zal ik weer ‘vrij’ zijn.

Cila van Lennep zei weer eens dat ik een erg slechte naam had.

‘Ik vertelde een neef van me [wo: Emiel van Lennep van de oecd] dat ik je kende en graag mocht.’

‘Die denkt nu dat u gaga bent,’ zei ik.

‘Dat kan me geen barst schelen.’ Zij sprak over Zuid-Afrika, en was van mening dat ‘de wereld’ niet zal rusten voor zij van dat land ‘een rotzooi hebben gemaakt’.⁶⁰ Zij is vooral bezorgd

59 Schreef ik in 1985. Nu in 1997 ben ik pas op dit punt.

60 Van 1937 tot en met 1945 was Cecile van Roosmale Nepveu's echtgenoot Willem van Lennep in Zuid-Afrika ambassadeur voor Nederland.

[p. 59]

over twee zonen van Frank (haar eigen zoon die met mij op Nijenrode zat) die in Zuid-Afrika zijn en daar aan hun toekomst werken.

Amsterdam - Barcelona

Ben onderweg naar Dirk Keijer. Ik had eerst een ontmoeting met André Haakmat. Hij adviseerde tegen een heropening van de zaak tegen nrc Handelsblad. Dat heeft natuurlijk verder ook geen zin. Wel was hij overtuigd dat in hoger beroep de rechter het vonnis zou vernietigen. Bij een kort geding diende ‘het belang van de eiser’ bij de zaak te worden bewezen. Na de plaatsing van de zogenaamde correctie door nrc Handelsblad tegen mijn telegrafische verbod zulks te doen, was het belang vervallen, want ik wilde tenslotte maar vijf regels meer. Haakmat: ‘nrc Handelsblad heeft de rechter voor een fait accompli geplaatst en in plaats van dat niet te accepteren, heeft hij die kwestie domweg gelegaliseerd. De rechter had in het dossier niet minder dan drie telexen en telegrammen kunnen aantreffen die verbod van die publicatie eisten. Hij leed misschien aan vakantiemoeheid. Dat hij op 8 augustus al een uitspraak deed, wijst op overhaast te werk gaan. Het was een onnadenkende uitspraak en vluchtig vonnis.’⁶¹

Haakmats declaratie was drieduizend gulden. Ik zei dat dit erg veel was en meer dan Voetelink berekende. Ik probeerde af te dingen. ‘Betaalt u dan maar duizend gulden,’ zei hij. Tenslotte had ik 900 gulden vooruit betaald. Na nog meer protest ging hij akkoord met 500 gulden contant. Ik wees er namelijk op dat ik in Paramaribo op het hoogste niveau de nodige public relations voor het Amsterdams verzet had gedaan en nooit overwogen had daar een nota voor te sturen. Daarop vertelde hij dat Desi Bouterse naar de vn zou gaan en of ik daar een gesprek met de bevelhebber voor hem zou kunnen regelen.

Peter had me gevraagd hoe ik het beleefde mijn dagboeken na al die jaren terug te lezen. Ik bleef hem een antwoord schuldig. Daar moet ik eerst zorgvuldig over nadenken. Misschien had ik alvast kunnen antwoorden dat ik me realiseer dat het nog beter en nauwkeuriger had gekund. Wim Hazeu zei trouwens vanmorgen dat de winkels van Bruna - eens mijn uitgever - Memoires 1925-1953 niet in de verkoop nemen. Dat is toch je reinste censuur?

61 In de pers verschenen op 8 en 9 augustus berichten dat ik het kort geding tegen NRC Handelsblad had verloren.

[p. 60]

Barcelona

Dirk Keijer had een auto met chauffeur gezonden. Terwijl we door de stad reden, herinnerde ik me hier in 1967 met Peter te hebben gereden in de Sunbeam Tiger.

S'Agaró, Hostal de la Gavina

In de auto naar hier heb ik Henk Hoflands pagina's over de bananenmonarchie nog eens uitgespeld. Ik heb hem een brief geschreven dat we onze betrekkingen moeten hervatten, en wel meteen. Zoveel tijd is er niet meer. We worden ook ouder.⁶²

62 Ik heb van de brief helaas geen kopie van gemaakt. Bedoeld is het laatste hoofdstuk in de nieuwe editie van het boek van Henk Hofland, Tegels lichten, Bert Bakker, Amsterdam, mei 1985.

7 augustus 1985

De ontvangst bij de Keijers was allerhartelijkst. Inge is en blijft een schat. Ze is dol op de kinderen, Dickie en Brigitte, die nu het huis uit gaan. Dickie gaat naar Engeland, heeft spierballen gekweekt en bokst. Zijn vriendin was er ook. Brigitte gaat in Amsterdam studeren. Ze wonen in deze villa in Spanje al zes jaar. Inderdaad erg aangenaam.

Dirk excuseerde zich dat we bijna zes jaar geen contact meer hadden, maar hij diende voorzichtig te zijn opdat niemand zou kunnen zeggen dat hij mij financierde. De bvd hield ons immers altijd in de gaten. Spanje was in dit opzicht voor hem gemakkelijker omdat het land geen lid van de navo is. ‘Want als Spanje zou toetreden, coördineren ze het eerst van alles de geheime diensten.’⁶³

Ik bracht het grootste deel van de dag bij de Keijers door. Het is hier absoluut heerlijk. We spraken over het zakendoen in Suriname. Hij wilde weten of het land een raffinaderij had om ruwe olie uit Nigeria af te kunnen nemen. Ik belde hierover meteen met Henk Herrenberg. Hij vond het de beste denkbare zet voor Desi Bouterse om de klm er weer uit te smijten.

Uiteindelijk zei Keijer: ‘Bouterse vertrouwt jou. Je moet hem voorstellen dat ik bereid ben om zaken met hem te doen via New York om onze commissies in dollars te hebben. Dan zet ik een rekening voor hem op in Zwitserland. In feite heeft Bouterse zijn doodvonnis al getekend. Hij wordt of afgeschoten of hij komt er levend uit en dan heeft hij geld in Zwitserland.’ Ik hoorde hem aan maar betwijfel of dat een realistische benadering is van de situatie in Suriname of de persoon van

63 Spanje was op 30 mei 1982 tot de NAVO toegetreden, maar militair en organisatorisch niet volledig geïntegreerd. Dat gebeurde vanaf 1996, (red.).

[p. 61]

Bouterse. Ik zou veel liever de uitbreiding van de bananenindustrie samen met Keijer tot uitvoering brengen. Of hout voor doodskisten naar Florida uitvoeren.

De dag eindigde met een knal. Vanmorgen had Keijer zijn zoon al met een slang natgespoten en andersom. Inge en ik ergerden ons groen en geel. Het hield niet op. In de keuken smeet Dickie een bak water over zijn vader. Later, terwijl ik met Dirk zat te praten, mieterde hij een bak water van een balkon over mij. Ik was zeiknat. Ik had er genoeg van. Ik moest nu bovendien naar het hotel om droge kleren aan te trekken. Ik stond op en vertrok.

Ik heb heerlijk gelezen. Hoofdstuk v van Delusion⁶⁴ gaat over therapie ten aanzien van ‘delusional possession of reality. Delusion as an internal prison. Therapy as an effort both to retrieve the historical self and to forge a new social compact with external reality.’

James Glass maakt glashelder, dat ‘a delusional identity’ (een dame die denkt dat zij koningin is, of een mijnheer uit Polen die denkt dat hij de vertegenwoordiger van God op aarde is) ‘rests on premises that have nothing to do with the real consensual or social universe. Delusion creates its own imprisoning effect.’

Werner Mendel schreef in zijn bijdrage voor het in 1974 verschenen boek Schizophrenia as a lifestyle⁶⁵ dat iemand die in de vrille van een gespleten levensloop raakt - dus de waanvoorstelling krijgt dat hij denkt dat hij is wat hij niet kan zijn - iemand is ‘as the person who lives in a glass prison pounding the walls, unable to be heard, yet very visible.’ Met andere woorden, het kan niet anders dan dat wanneer zijne heiligheid de paus 's avonds in zijn bedje ligt, hij in zijn gedachten terug bij af moet zijn, namelijk bij de boerenzoon uit Polen die werd opgevoed en uiteindelijk uitgebuit om het waanbeeld van honderden miljoenen aardbewoners ‘waar’ te maken. Hiervoor verschijnt hij overdag in de meest exotische gewaden voor de wereld en voert hij het nummer op van herder der mensheid, het troostende, beschuttende, maar in werkelijkheid misleidende totem aller totems - althans voor christenen - van heiligheid. Het Oranjetotem is een variatie op hetzelfde thema, zoals Beethoven het klaarspeelde 24 variaties op de aria Venni Amore op papier te krijgen.

64 James M. Glass, Delusion: Internal Dimensions of Political Life, University of Chicago Press, Chicago, 1985.

65 Werner M. Mendel, ‘A phenomenological theory of schizophrenia’, in A. Burton, J. Lopez-Ibor en W.M. Mendel, Schizophrenia as a Lifestyle, Springer, New York, 1974.

[p. 62]

Marshall Edelson schreef in 1971 The idea of mental illness.⁶⁶ Hij benadrukte dat ‘a delusion may not be simply the creation of a false reality substituted for a painful true reality in the interest of gratification.’⁶⁷ Daar komt verder bij kijken ‘for most of us a particular and peculiar kind of language [wo: zijne heiligheid, zijne majesteit] to represent, think over and communicate certain conceptions he (or she) has of his object world, self and his past experience’.

Beatrix heeft van 1938 tot 1965, dus 27 jaar, kunnen werken aan de Umwertung aller Werte van werkelijkheid naar schijnwerkelijkheid om zichzelf aan te praten en te accepteren dat zij een koningskind was en eens als majesteit de straat op diende te gaan. Dit voor de zogenaamde ‘gemoedsrust’ van het volk. Gekker kan het nauwelijks. Claus, die opgroeide onder Hitler in een land waar de laatste keizer in 1918 voorgoed was afgereisd, kwam in 1965 per ongeluk vanwege een wandeling in het park van kasteel Drakensteyn in de nationale Nederlandse zinsbegoocheling over het Huis van Oranje terecht. Hij moest in een recordtempo kans zien in de waanvoorstelling meegezogen te worden waar Beatrix al een lange martelgang van vallen en opstaan voor achter de rug had. Van Claus werd verlangd binnen de kortste keren zijn eigen rol in de nationale gekte over een koningshuis tot in de perfectie op te voeren. Claus was te normaal om dit als vanzelfsprekend te kunnen uitvoeren zonder bijkomende ziekteverschijnselen. Hij had de grootste moeite met de massale verlakkerij en had niet, zoals wij allemaal, vanaf de wieg geleerd een gouden koets normaal te vinden. ‘Delusions and hallucinations represent in part efforts to create a new reality, in the form of thought or image, to replace the rejected reality,’ schreef Edelson.

Waar James Glass vooral ook op wijst, is dat rituelen (het Urbi et Orbi van de paus of zoals Beatrix na de troonrede naar God verwijst met de implicatie dat zij zou weten hoe dit in elkaar zit) niets met de waarheid of werkelijkheid te maken hebben. Het zijn ‘patterns of truth’ die door het Zelf via eeuwige herhaling zijn geschapen. ‘Ritual’ vertegenwoordigt ‘a deeply rooted intellectual structure. For the schizophrenic [wo: en dat zijn allen die heilig in rituelen geloven] the ritualized utterance or belief alienates the Self [wo: wat het onoverkomenlijke probleem van Claus was] and it reinforces the internal tyranny, and defends against the intrusions of the consensual world.’ Claus moest murw, of liever gek, gemaakt worden om zonder blik-

66 Marshall Edelson, The idea of mental illness, Yale University Press, New Haven, 1971.

67 Hier dus in het belang van gemoedsrust.

[p. 63]

ken of blozen in onze rituelen mee te kunnen functioneren of meedansen. Om met een ernstig gezicht op de troon naast de majesteit te kunnen plaatsnemen, zonder te gaan giechelen.

8 augustus 1985

Ik droomde van Beatrix.



Heel vreemd. Ik vouwde mijn handen voor haar als voor een God en zei: ‘I respect you, your Majesty, and all the rest, but why don't you come from your high horse and act normally like everyone else?’ Zij raakte mijn voorhoofd aan en toen? Verder weet ik er niets meer van.

Vierhonderd schrijvers werd gevraagd: ‘Waarom schrijft u?’ Ik zou het niet weten. Schrijvend denken?

Vlak voor zijn dood in 1961 keek de toen 86-jarige Carl Gustav Jung terug op zijn leven. ‘De mens moet bespeuren dat hij in een wereld leeft die in zekere zin geheimzinnig is, dat er in onze wereld dingen gebeuren en ervaren kunnen worden die onverklaarbaar blijven, en dat niet alle gebeurtenissen volgens onze verwachtingen verlopen. Voor mij was de wereld van meet af aan oneindig groot en onbegrijpelijk,’ was zijn conclusie. Dat kan ik met hem eens zijn. Veel van die onverklaarbare geheimzinnigheid is het resultaat van ontstane mentale vervuiling door het niet aanpassen aan nieuwe realiteiten en het wanhopig vastklampen aan overbagage - als rituelen en totems uit vervlogen eeuwen - die hun betekenis reeds lang hebben verloren. Hierdoor ontstaat een wereldwijd, psychisch ziektebeeld dat voortkomt uit de botsing tussen een imaginaire, achterhaalde wereld en een nieuwe werkelijkheid, die men vreest, of niet in staat is onder ogen te zien.

In 1847 werd Franz Liszt uitgenodigd door sultan Abdul-Medjid Khan om te komen spelen in het koninklijk paleis in Constantinopel, het huidige Istanboel. Hij gaf twee concerten en ontving de met diamanten gesierde Orde van Nichan-Iftikhar. Die zal Joseph Luns ook wel hebben. Ik lees zoiets met verbazing en probeer het me voor te stellen.

Vera de Vries, alias Xaviera Hollander, heeft een advocaat uit Soest in de arm genomen om dertig miljoen te eisen van de Amerikaanse staat, omdat zij in 1971 gedwongen werd het land

[p. 64]

te verlaten en hierdoor schade zou hebben geleden. Wishful thinking. Zij maakt geen schijn van kans na de bestseller The Happy Hooker en het feit dat ze in de bak had gezeten in de vs als de beroemdste prostituee in dat land ooit.

Anton Tsjechov heeft eens gezegd: ‘Wie interesseert zich voor jouw leven, voor mijn leven, voor jouw gedachten, voor mijn gedachten, voor ons lot?’ Hij vervolgde: ‘De kunst van het schrijven bestaat er niet zozeer in dat je goed schrijft, maar veel meer daarin dat je het slecht geschrevene schrapt. Een kunstenaar moet een onpartijdige getuige zijn. Hij moet pas dan gaan schrijven, als hij koud is als een stuk ijs. Hij moet weten dat het slechte net zo goed bij het leven hoort als het goede, dat een mesthoop ook een respectabele rol in een landschap speelt.’ Ik ben het maar gedeeltelijk met hem eens. Lezen is als een gesprek met een bekende in aanzet en de mogelijkheid tot een ‘liefdesrelatie’ zit er soms in. Wat ik altijd zo bespottelijk vind, is dat schrijven ‘literair’ zou moeten zijn, als Frans Kellendonk die een ochtend broeit op een zin. Kromme zinnen zijn net als de mestvaalt van Tsjechov, of een pukkel op je neus, deel van het leven. Gewoon doen. Niet nadenken. Authentiek zijn. In contact treden met het andere brein, in casu de lezer, zonder voorbedachte rade.

De Britse professor Douglas Johnson schreef in de The New York Times: ‘It is dangerous to get near to a great author.’⁶⁸ Zo had een wetenschapper eens een afspraak met André Gide, die hem beleefd ontving, maar op dat moment in alle staten was omdat hij zijn sleutelbos niet kon vinden. Door die situatie kwam het niet tot een gesprek over literatuur, waar hij zich op had voorbereid en op verheugd. De bezoeker vertrok als een teleurgesteld man. Dit soort pijnlijke confrontaties met de werkelijkheid drong al in de jaren vijftig tot mijn brein door, bijvoorbeeld toen president Sukarno een stoet auto's met ministers, ambassadeurs en journalisten op de weg van Soerabaja naar Gresik (waar hij een cementfabriek zou gaan openen) liet stoppen, om zich vervolgens naar een boom in het veldje langs de weg te begeven om een plas te doen. Simone de Beauvoir schreef: Adieux: a farewell to Sartre.⁶⁹ Johnson merkt hierover op dat dit boek de bewonderaars en volgelingen van Sartre dichterbij de man bracht die hij werkelijk was, en dat zij deze kennis over de mens Sartre misschien liever niet hadden geweten. Het boek van diens levenslange vriendin zou zijn aanzien wellicht juist verkleinen, wat nauwelijks de bedoeling van dit adieu

68 The New York Times, 6 mei 1984

69 Simone de Beauvoir, Adieux: A Farewell to Sartre, Pantheon Books, New York, 1984.

[p. 65]

kan zijn geweest. Opnieuw wordt Les Mots Sartres grootste literaire succes genoemd. Ik las het in 1965 in New York, maar was voornamelijk teleurgesteld omdat ik hem niet geloofde. Stephen Hawking vertelt over een bezoek aan het Vaticaan in 1981, waar natuurfilosofen bijeen waren. De wetenschappers werden door Zijne Heiligheid ontvangen. De Paus zei dat de heren best naar de ontwikkeling van het universum en de oerknal mochten zoeken, maar zij dienden het begin van de tijd zelf met rust laten. Dat was gods terrein. ‘Ik was opgelucht,’ aldus Hawking, ‘dat hij niet besefte dat ik juist had voorgesteld dat er geen oerknal was geweest en dat we dus geen schepper nodig hadden gehad.’⁷⁰ Op de vraag of hij in het bestaan van een god geloofde, antwoordde Hawking dat hij niet geloofde in een god die relaties met mensen onderhield. ‘Je zou de natuurwetten een soort god kunnen noemen, maar dat zou misleidend zijn, want voor de meeste mensen betekent god een wezen waar zij persoonlijke betrekkingen mee onderhouden.’ Het lijkt mij dat Hawking hier het dichtst bij een toekomstige aanvaarding van de werkelijkheid van het universum is gekomen.

70 NRC Handelsblad, 25 april 1985.

9 augustus 1985

De auto komt me zo halen voor de lange rit naar Barcelona. Gisteravond nog een afscheidsdinertje met Dirk en Inge in een restaurant. Er was geen geld in huis. Toen we de nota kregen, werd er gesmoesd. Inge moest een cheque uitschrijven. Dan zit je in een villa van anderhalf miljoen, met andere huizen in Hilversum, Zug en Nigeria. Ik blijf erg op Inge gesteld. Dirk Keijer is even onberekenbaar als zijn hond Boris, die zelfs onverwachts Inge's moeder beet.

In 1997 weet ik, ook na wat bekend is geworden in mijn proces tegen de Staat, dat ik vrijwel mijn gehele journalistieke leven door inlichtingendiensten in de gaten ben gehouden. Sinds mijn ontmoeting met Sukarno in Italië in 1956 werd ik eerst door Joseph Luns en vervolgens door dien opvolgers als ‘een gevaarlijk’ man gezien. Ik was me bewust dat dit bespieden gebeurde. De eerste die mij hiervoor waarschuwde was Henk Hofland, toenmalig redacteur Buitenland van het Algemeen Handelsblad in Amsterdam, die me in 1957 al vertelde dat de inlichtingendiensten bij de krant waren geweest om voor mij te waarschuwen. Ik zou naar Sukarno zijn overgelopen en was een gevaar voor de Staat omdat ik op het

[p. 66]

standpunt stond dat een gebied dat tot het koninkrijk behoorde, Nieuw-Guinea, aan Sukarno zou moeten worden overgedragen. De Staat heeft, zoals na 1990 uit vrijgekomen documenten is gebleken, via karaktermoord stelselmatig geprobeerd met leugens en misleidende zwartmakerij mij als burger verdacht en als journalist zonder werk te maken. Dit gebeurde vanuit het ministerie van Buitenlandse Zaken en via de inlichtingen- en spionagediensten. Mijn vijanden beschikten daarbij over een machtig wereldwijd apparaat ad libitum gefinancierd uit de belastingpot. Ik was dikwijls gedwongen te putten uit fondsen die mijn ouders me nalieten, bedoeld als steuntje in de rug bij de oude dag. Sedert 1955 heb ik nergens in Nederland ooit nog een vaste betrekking kunnen krijgen na de geheime acties van de overheid bij hoofdredacties van de nrc, het Algemeen Handelsblad en Het Vaderland. Ik was na gelijktijdig ontslag bij drie prominente dagbladen in 1957 voor de rest van mijn leven als journalist in dit land ‘verdacht’, een melaatse in de journalistiek.

Luns en de zijnen herkenden in 1956 in mij een journalist die ‘onbruikbaar’ was omdat ik geen notitie nam van de Nederlandse ambassadeur in Rome en niet luisterde naar het verbod per telegram⁷¹ van mijn hoofdredacteur Stokvis van De Telegraaf om in Rome contact met president Sukarno van Indonesië te leggen (als verslaggever voor die krant). Ik deed het toch en reisde later naar Djakarta, waar ik negen maanden bleef met als gevolg dat ik over de kennis beschikte om een juiste analyse te maken van de afloop van het zich voortslepende conflict over Nieuw-Guinea. Ik was door mijn onafhankelijkheid in denken en handelen een gevaar voor de Haagse ambtelijke mallemolen, die sedert 1945 het dekolonisatieproces in Indonesië door ‘oud denken’ en onwetendheid faliekant verkeerd had aangepakt. Resultaat: ik trok een Haagse rode kaart.

Naast acties in de vaderlandse journalistieke gevestigde orde met het doel mij uit te schakelen, was het voor de overheid noodzakelijk te weten wat ik, inmiddels naar New York vertrokken, in den vreemde uitspookte. Vooral nadat begin 1961 duidelijk werd dat ik de stap had ondernomen (schriftelijk gedocumenteerd, o.a. in de Kennedy Library) om via prins Bernhard president John F. Kennedy ervan te overtuigen dat Luns tegenover Djakarta geschift bezig was. Deze stunt lukte totaal. De enige die ik de eerste dagen van april 1961 inlichtte over mijn stap bij de veiligheidsadviseur van jfk was Henk Hofland. Prompt verscheen op 15 april 1961 het hele verhaal in de Haagse Post, geschreven door Henks vriend Jan

71 Ital Cable 111, terug te vinden in mijn dagboeken in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

[p. 67]

Vrijman. Als ik mijn geheime activiteiten toen al op straat had willen hebben, zou ik de reportage zelf hebben geschreven. Ik werd er dus door verrast en Luns, die op 16 april 1961 voor een kennismakingsvisite door jfk op het Witte Huis werd ontvangen, was vroegtijdig van informatie op de hoogte, die dankzij Hofland (in het voordeel van Den Haag) naar buiten kwam.

De wijze waarop ik prins Bernhard tijdig, en voor Luns zijn mond kon open doen en een valse voorstelling van zaken aan jfk kon geven, het Witte Huis binnenloodste, was voor de Staat aanleiding er een gediplomeerde mannetjesputter op uit te zenden, die zijn sporen in het vak der spionagemaffia had verdiend. In de moord op Kennedy in 1963 kreeg Lee Harvey Oswald al enkele jaren tevoren een zogenaamde ‘babysitter’ in zijn leven, in zijn geval graaf George de Mohrenschildt, een Russische edelman met verdiensten voor de oas⁷² gedurende de oorlog en zakelijke contacten met de oliebaronnen in Texas. Zijn opdracht was het mogelijk te maken Oswald op te zetten als fall guy, zodat de moord op de president ogenschijnlijk door hem was uitgevoerd, om het werkelijke schuttersteam de kans te geven te ontkomen. Oswald werd binnen de kortste keren vermoord. Nadat De Mohrenschildt mij bekende zich schuldig te voelen voor het verlinken van zijn bloedbroeder Lee, vluchtte hij met mij naar Nederland om zijn verhaal voor Strengholt's Uitgevers Maatschappij op papier te zetten. Hij werd echter snel ontvoerd en eveneens vermoord.

De eerste keer dat een waarneembare babysitter in mijn leven opdook, was in 1961 in New York. Door de vriend van prins Bernhard, Paul Rijkens, werd Emile van Konijnenburg, vicepresident van de klm (een man die ik sinds 1956 blind was gaan vertrouwen), gevraagd via de directeur van de klm in New York en de functionaris Van der Jagt een ‘professor’ Werner Verrips bij mij te introduceren, die duidelijk geen professor was, maar een ordinaire zware jongen met een reeds lange loopbaan van hand en spandiensten voor de cia. Begin jaren vijftig had hij voor de cia een eerste coup tegen Sukarno op gang gebracht, onder meer door een overval te plegen op de Javasche Bank in Soerabaja om met die miljoenen zijn avontuur te financieren. Na jarenlang in Indonesië te hebben vastgezeten, keerde hij eind jaren vijftig naar Nederland terug om zijn oude vak weer op te nemen. Zijn eerste zware klus werd naar New York reizen om babysitter van mij te worden. Dit bestond uit het zwartmaken van mij bij de Amerikaanse autoriteiten bijvoorbeeld. Eerder had Luns immers in geheime telegrammen reeds ambassadeur Van Roijen in Washington gepolst of ik

72 Organisation de l'Armée Secrète, een organisatie die de Algerijnse onafhankelijkheid van Frankrijk wilde voorkomen.

[p. 68]

niet uit de vs gesmeten zou kunnen worden. Na mijn geslaagde stunt met prins Bernhard bij jfk werd van de zijde van de Staat blijkbaar een oorlog tegen me ontketend, waar ik me nog maar zeer ten dele van bewust was. Er verscheen wel onverwacht in De Telegraaf een voorpagina-artikel van Robert Kiek, dat Washington overwoog mij uit te wijzen vanwege reizen naar Fidel Castro op Cuba. Maar ik zag toen nog geen verband met Verrips. Ook kende ik uiteraard nog niet zijn nauwe bindingen met PvdA-bonzen en de cia. Laat staan dat ik begreep een babysitter gekregen te hebben, met vriendelijke groeten van de Nederlandse Staat.

In 1996 ontdekte ik pas, na druk van mijn advocaten op de Staat en het vrijkomen van een minitopje van de ijsberg uit de geheime documentendoos van Pandora van minister Dijkstal, dat Verrips in 1962 formeel had verklaard dat ik in de vs drie maanden in Amerika in de petoet zou hebben gezeten vanwege ‘een zedendelict’. De idioten overhandigden dit stuk in 1997 na de naam Verrips te hebben uitgewist. Maar wie schetst onze verbazing wanneer de advocaat voor de Staat, D. den Hertog, op 7 juli 1997 - op de kop af 35 jaar nadat Verrips zijn leugens lanceerde - drie rechters in Den Haag op dit vervalste stuk wijst alsof het waarheid en feiten zou bevatten. Ik zat erbij en kon niet protesteren of ‘leugens’ roepen, want dat is niet toegestaan op straffe van verwijdering uit de zaal. Naderhand loog de advocaat van de Staat dat hij het document Verrips niet ter sprake had gebracht. En de dame, die namens de rechters de zitting van 13:30 uur tot 18:15 uur in zes A-4tjes samenvatte, liet de interventie van Den Hertog uiteraard weg, alsof deze niet had plaats gehad. Daarom is op dit moment geen strafklacht jegens Den Hertog mogelijk, omdat ik niet glashard kan bewijzen dat hij heeft gezegd wat hij heeft gezegd.⁷³ Het op de band opnemen wat advocaten of getuigen in de rechtszaal verklaren, is er anno 1997 bij de rechtspraak in Madurodam nog niet bij. De Haagse rechtspraak maakt dan ook onafscheidelijk onderdeel uit van de algehele farce, die zich ook tegen het jaar 2000 nog altijd in de Koninklijke residentie afspeelt. Maar het is niet bij de cia-agent Verrips gebleven. Hij kwam drie jaar later in 1964 bij een mysterieus ongeluk te Sassenheim om het leven.

In 1967, vrijwel direct nadat De Mohrenschildt onder mijn neus bij het Metropole Hotel in Brussel spoorloos verdween, meldde zich de volgende babysitter in mijn leven, ditmaal een Amerikaan. Het was Jim Adams uit Hollywood, die zei een film te willen maken over de moord in Dallas. Hij bleek toen ik hem ontmoette de Pentagon-generaal Donald Donaldson te zijn, oorspronkelijk af-

73 Zie bijlage 20.

[p. 69]

komstig uit Bulgarije. Een verzetsheld, eerst tegen de nazi's en nadien tegen de Sovjetbezetting van zijn land. Hij was door de inlichtingendienst van het Pentagon⁷⁴ naar Washington gevlogen waar president Roosevelt hem per decreet van Dimiter Dimitrov in Donald Donaldson veranderde. De babysitterij van Jim speelde zich voornamelijk in mijn leven af tussen mei en oktober 1967. In december 1967 werd ook generaal Donaldson met 18 kogelgaten in Californië aangetroffen, wat zou wijzen op een actie van de cia. In 1971 reisde ik voor het eerst naar Moskou. Dit in verband met de nos-documentaire die ik maakte over het rapport van de Club van Rome, Grenzen aan de groei. Ik legde er mijn eerste contacten op introductie van Aurelio Peccei,⁷⁵ voorzitter van de Club van Rome, en ondervond onmiddellijk sabotagedaden van de ambassade in Moskou tot en met minister Max van der Stoel in eigen persoon, toen hij daar in 1974 een officieel bezoek aflegde. Ongeveer tegelijkertijd werd ik in mijn lievelingsrestaurant in Lage Vuursche, waar ik soms meerdere malen per week met mijn moeder ging eten, aangesproken door een zakenman uit Hilversum, Dirk Keijer. Het gebeurde min of meer in dezelfde stijl als hoe indertijd Verrips in mijn leven verzeild raakte. Verrips gebruikte de naam van Paul Rijkens en Keijer de naam van de Sovjetambassadeur in Den Haag, Alexander Romanov. Geen haar op mijn hoofd was er in die dagen op bedacht, dat er een nieuwe babysitter op me af was gestuurd. De man bezat een kantoor in Moskou voor de firma Investronic en was reeds in de problemen geweest met de Haagse inlichtingendiensten over de uitvoer van technologie naar de toenmalige ussr. Dus hij leek eerder een ‘bondgenoot’ dan een spion voor de inlichtingendiensten. Terugkijkend neem ik mijn petje af, hoe professioneel ik er ben ingeluisd door de dienaren des Staats die nadere informatie wensten te krijgen over mijn handel en wandel in Moskou. Toen ik door Keijer werd opgebeld dat er een ticket voor me klaar lag bij Iberia om hem in zijn villa in Spanje te komen bezoeken, kende ik hem en zijn gezin al langer dan tien jaar. Ik had hem aan een aantal contacten geholpen, zelfs in Moskou, en omgekeerd leerde ik een aantal personen via hem kennen. Tijdens de hier beschreven dagen in S'Agoro was ik mij geen moment bewust, dat hij andermaal - en tegen mij - in actie kwam om mijn uitstekende betrekkingen in Paramaribo met de leiding van Suriname binnen de kortste keren (hij slaagde binnen een jaar) te verzieken en af te kappen. Keijer zou door andere babysitters worden gevolgd.

74 In permanente oorlog met de CIA.

75 Oud-manager van Fiat en Olivetti. Hij was van 1971 tot zijn dood in 1985 een goede, persoonlijke vriend.

[p. 70]

Het leek me in 1997 noodzakelijk deze achtergrondinformatie bij de dagboekaantekeningen in Spanje te verstrekken, ook om duidelijk te maken wat de aanloop was tot de breuk met Suriname en Bouterse in 1986-1987.

Barcelona - Amsterdam

Meer dan negen miljoen Amerikanen lijden aan een depressie. Aaron Beck zegt hierover dat het om mensen gaat ‘who learned inappropriate ways of interpreting their experiences, ways that, with training, can be unlearned.’ Hij signaleert drie voornaamste ‘thought disorders characteristic for depressives: seeing themselves as deficient and unworthy, seeing the world as frustrating and unfulfilling and seeing the future as hopeless.’⁷⁶ Beck ontwikkelde - ter vervanging van medicinale behandeling - Interpersonal Psychotherapy (ipt). Dat is dus wat Claus had moeten hebben. ‘It is based on the assumption that since depression can lead people to interpersonal problems, and visa versa, better social functioning can lessen the symptoms of depression.’ ipt concentreert zich bijvoorbeeld op ‘role disputes’, dus exact wat het eigenlijke probleem tussen Claus en Beatrix was.⁷⁷ De problemen worden uitgepraat. Claus werd daarentegen met medicamenten bewerkt om hem beter te krijgen. Deels was dat omdat er op het punt van rolverdeling bij het koningspaar eigenlijk met Beatrix niet te spreken viel - voor haar staat immers als een paal boven water: zij is koningin en zij maakt de dienst uit. De behandeling van Claus heeft echter zijn gezondheid permanent geruïneerd.

76 Psychology Today, juni 1985.

77 Althans, dat is wat ik altijd van mejuffrouw Buringh Boekhoudt begreep.

10 augustus 1985

Amerbos

Graaf Henri de Laborde de Monpezat, eens derde secretaris op de Franse ambassade in Londen en nu echtgenoot van de koningin van Denemarken, heeft een jaar lang in de media zijn beklag gedaan dat hij op zijn 51ste jaar voor Denemarken niet bestond wat betreft financiële toelage. Uiteindelijk is er nu een regeling getroffen door de Deense politiek, dat de prins-gemaal uit de acht miljoen die koningin Margaretha van de Staat jaarlijks opstrijkt, een stipendium zal ontvangen. Het blijft niettemin een vernederende zaak voor een man uit het inkomen van zijn echtgenote betaald te worden.

Het schijnt dat het gesprek met Adriaan van Dis ook nu nog in

[p. 71]

het Athenaeum Nieuwscentrum via een televisiescherm wordt vertoond. Geschift.

Jan Cremer belde of ik vanavond mee ging naar de première van zijn biografische rockopera Ik, Jan Cremer in Stadsschouwburg van Groningen. Ik moet er niet aan denken.

11 augustus 1985

Memoires 1953-1957 heb ik af. Het kan de deur uit. Hugo van Reijen, de zogenaamde postzegelhandelaar, kwam langs en bood aan de tikfouten uit dit manuscript te halen. Om de een of andere reden vertrouw ik de man niet. Hij is een babysitter-variant, die ik ‘toevallig’ in Hotel Torarica in Paramaribo tegen het lijf ben gelopen.

De minister van Buitenlandse Zaken van Suriname Erik Tjon Kie Sim bedankt me voor het opsturen van het interview met mij in Moscow News en vraagt om meer van dergelijke informatie. Ik kreeg ook weer een aardige persoonlijke brief uit Moskou van Romanov.

Wim Hazeu zeurt over een subsidie voor de volgende uitgaven van de Memoires. Hij schat het verlies op deel i tussen de 5.000 en 7.000 gulden. Hoe is dat nu mogelijk? Drieduizend exemplaren gedrukt, er zijn er 2.000 verkocht en het is pas augustus? Ik blijf een ongemakkelijk gevoel krijgen bij Wim.⁷⁸

Nadat Ronald Reagan



zich liet ontglippen dat hij een volgende keer Rambo zou sturen om problemen in de wereld op te lossen, hebben twee Amerikaanse artiesten een passende beeltenis gemaakt.

Ik belde met Henk Herrenberg in Paramaribo. Wat hem betreft kon mijn broer Theo al meteen naar Suriname komen, alleen dus. Hij zou alle contacten regelen.

‘He will be my baby.’ Ik vertelde dat André Haakmat een commissie zou willen voorzitten die een nieuwe grondwet zou gaan schrijven. Herrenberg wist ook over een Surinaams moordcommando, zogenaamd onderweg om oud-president Chin A Sen te liquideren. Hij vroeg me een en ander uit te zoeken.

78 Zie bijlage 21.

[p. 72]

Een kaart van de Jan Cremer uit Saint Tropez gedateerd 15 juni 1985, arriveerde nu pas.

12 augustus 1985

De Telegraaf opende inderdaad vanmorgen met berichten over een moordcommando (uit het gevolg van Desi Bouterse) dat vanuit Brussel onderweg zou zijn om de voormalige president van Suriname overhoop te gaan schieten. Ik belde met André Haakmat. Hij lachte. ‘Wat ik heb gehoord, is dat de politie uit Haarlemmermeer de politie in Amsterdam zou hebben gewaarschuwd over een dergelijke, op komst zijnde actie. De politie tipte Chin A Sen, die op zijn beurt het anp belde.’ En Ar-

[p. 73]

nold Burlage had weer eens een anti-Bouterse kop in De Telegraaf.

Ik rapporteerde aan Herrenberg wat ik had gehoord. ‘Nee,’ zei de voormalige ambassadeur in Den Haag, ‘er is in een krant geschreven dat Haakmat had verklaard dat wapens vanuit Brussel met een auto van de ambassade voor dit doel naar Amsterdam waren gesmokkeld. Zoek uit of hij dat ontkent.’ Ik dacht: ik heb genoeg gehoord, maar even laten betijen.

Time publiceert een schokkend verhaal. De afgelopen vijf jaar is het aantal werkloze jongeren onder 25 jaar in de eeg gestegen van miljoen naar meer dan 4,4 miljoen. Dit staat gelijk met 37 procent van het totaal aantal werklozen in West-Europa.⁷⁹ Het Amerikaanse weekblad somt de situatie in deze paradijzen van democratie en vrijemarkteconomie op met de woorden: ‘Many young Europeans face life without work.’ Er wordt natuurlijk geen vergelijking gemaakt met de Sovjet Unie, waar dergelijke ontmoedigende cijfers gewoon niet bestaan.

79 Time, 19 augustus 1985.

Amersfoort - Amsterdam

Ik werd vanmorgen door John van Haagen op station Amersfoort afgehaald. We reden naar camping De IJsvogel in Barneveld, waar hij een stacaravan heeft en de zomers doorbrengt. Vroeger deed hij dat met zijn vrouw Greet. We hebben vele uren intensief zitten praten. Hij analyseerde de berichten over de geplande moord op Chin A Sen direct: ‘Een paar dagen geleden werden wapens in beslag genomen bij anti-Bouterse groepen. Dus was het van belang rond Chin A Sen dit relletje te ontketenen, want nu is het zogenaamd duidelijk waarom deze wapens nodig waren. Hij wordt bedreigd.’ De vraag is alleen hoe dan een tegenzet zo snel en zo efficiënt, met medewerking van De Telegraaf, in elkaar wordt gezet. Chin A Sen heeft waarschijnlijk ook een babysitter die hem assisteert bij het in diskrediet brengen van Bouterse. Dus op die manier geniet hij ‘medewerking’ van de Haagse inlichtingendiensten en anti-Bouterse lobby.

John verwacht dat de PvdA de Van Agt-formule gaat gebruiken en Den Uyl lijsttrekker maakt met in de toekomst Wim Kok als premier. Hij scheen veel vertrouwen in Kok te hebben.⁸⁰ Ik helemaal niet. Maar ik kan het bij het verkeerde eind hebben. In ieder geval zouden we dan Hans van den Broek kwijt zijn. Hij verwacht wel een samengaan van PvdA en cda,

80 John heeft jarenlang vakbondswerk gedaan in de haven van Rotterdam.

[p. 74]

wat ten koste zal gaan van de socialisten: ‘want het cda profiteert altijd van de absolutie.’ John sprak zich opnieuw uit voor een adviseurschap van Albeda in Suriname. ‘Wanneer Bouterse een wet op de ondernemersraden zou instellen, zou hij de vakbonden meekrijgen. Dat zou betekenen dat vakbonden daar meer democratische rechten zouden krijgen. De PvdA zou zich dan ook anders jegens hem opstellen.’

Ik geloof dat hij teleurgesteld was dat ik bij nader inzien toch niet bleef logeren. Maar ik wilde naar Amerbos terug, lekker in mijn eigen huis.

President François Mitterrand heeft een onderzoek gelast naar de bomaanslag op 10 juli in Auckland, Nieuw-Zeeland, op het schip Rainbow Warrior van Greenpeace. Stel je voor dat de boot door de Franse geheime dienst is opgeblazen omdat het actie voerde tegen kernproeven in het Franse gebiedje van de Stille Oceaan?

Wim Wertheim is vanuit Indonesië opnieuw gewaarschuwd dat Suharto een gevangene die vast zat sinds de cia-coup van 1965, Rustomo, heeft laten executeren. Wat is Suharto toch voor een onmens dat hij maar doorgaat met dit soort zinloze moordpartijen. En niemand in zijn land verheft zijn stem. Dit is ook niet mogelijk in een politiestaat. Trouwens, hier heeft men het ‘te druk’ met andere zaken om zich werkelijk op te winden over doodvonnissen aan het andere einde van de wereld.

13 augustus 1985

Ik begin te schrijven, maar als een soort gifwolk à la Bhopal bekruipt me - als ik zit na te denken over een volgende zin - het verdriet over Eduards stilte. Intussen schildert Han Moes mijn huis.

In Thermos zei Herman achter de balie: ‘Ik heb lymfeklierkanker. Het is geen aids hoor en ik heb vijftig procent kans te overleven.’ Hij zag er verschrikkelijk uit.⁸¹ Ik liep ook tegen Hein van Vollenhoven aan, die (hij is huisarts nu) zei zeker te zijn dat vijf procent van de bevolking aids zou krijgen.⁸² Frans Hartong was in zijn atelier in de Kerkstraat aan het werk. Ik liep even bij hem binnen. Hij zei te genieten van mijn Memoires. Hij had een jaar een verhouding gehad met een jongen van twintig jaar uit Zwolle. Nu had een van z'n vrienden hem afgepikt.⁸³

81 Hij zou aan AIDS overlijden.

82 Ook hij zou aan AIDS overlijden.

83 De gevolgen van AIDS zouden ook Frans fataal worden.

[p. 75]

14 augustus 1985

Ik bezocht Wim Hazeu in Baarn. Hij wilde mij in deel ii van de Memoires meer beschermen tegen mijn ijdelheid. Hij draaide nu het zogenaamde verlies op het eerste deel verder terug. Hij is helemaal niet open tegen mij zoals zijn voorganger Aize de Visser dit was, die trouwens vele malen sympathieker was. Wim blijf ik een achter-de-ellebogen-type vinden. Hij vertelt me absoluut niet wat hij allemaal over mijn boek te horen heeft gekregen.

In Indonesië is oud-diplomaat en generaal bij de mariniers, Hartono Dharsono, aangeklaagd vanwege contacten met ‘subversieve elementen’. Ook oud-premier Sjafruddin Prawiranegara en andere dissidente prominente Indonesiërs zullen worden vervolgd. Dat niemand Suharto kan stoppen. Er werden vijf aanslagen op Sukarno gepleegd met behulp van de cia. President Kennedy zei daarom eens: ‘Geen wonder dat Sukarno zekere bedenkingen jegens ons heeft.’ Tegen Suharto - zelf een cia-collaborateur - is van 1965 tot het moment dat ik dit schrijf in 1997, nooit een aanslag gepleegd.

Jan Cremers rockopera is nu al in de financiële problemen. De stad Groningen zou bereid zijn 200.000 gulden te lenen om het fiasco te helpen beperken.

Wat een drama in de familie van de voormalige premier van Pakistan Zulfikar Ali Bhutto (een persoonlijke vriend van Sukarno), die door Mohammed Zia-ul-Haq (de Pakistaanse evenknie van Suharto) werd vermoord. Er waren vier kinderen. De jongste zoon Shahnawaz, die in Cannes woonde met zijn vrouw en dochter, is op 18 juli eveneens vermoord. Hij organiseerde samen met zijn broer Murtaza een verzetsgroep om de cia-puppet Zia, de moordenaar van hun vader, te verjagen. Ze werden in absentia veroordeeld. Je kan er donder opzeggen dat deze jongen door de cia is geliquideerd.⁸⁴ De beiden zoons van Sukarno hebben nooit een vinger uitgestoken om wraak te nemen wegens het vermoorden van hun vader door Suharto. Die leven dan ook nog altijd. Guntur is zakenman, Guruh artiest. Peter vroeg me per telefoon of het me opwond te weten dat de danser Paul in Nederland bij Eduard was en ik buitenspel was gezet. Eduard in de armen van een ander is al enige tijd een pijnlijke gedachte. Intussen hebben we al lange tijd geen seks meer dus dat is niet het belangrijkste probleem. Wat me ellendig maakt, is dat ik - omdat Paul er is - taal noch teken van mijn vriendje hoor. Dat wringt.

84 Time, 19 augustus 1985.

[p. 76]

15 augustus 1985

Broer Theo laat al een week niets horen. Ik zit met reserveringen voor Surinam Airways. Ik heb mijn eigen plaats geannuleerd. Wim Neus meldde ook nu pas dat hij op dit moment niet naar Paramaribo zou kunnen reizen. De trip naar Suriname is onzeker.

Dennis Livson belde me om een amusant incident tijdens het filmfestival van Cannes te melden. Een bekende regisseur zei tegen Carel Enkelaar geen tijd voor een gesprek te hebben, want hij moest de Nederlandse ambassadeur ontvangen. Carel bood onmiddellijk aan te assisteren. Toen even later een slee voorreed en een deftige mijnheer uitstapte, snelde Carel met de nodige strijkages op hem af. Maar de heer bleek de Amerikaanse ambassadeur te zijn. Het klinkt inderdaad Enkelariaans. Seweryn Bialer meldde in The New York Times dat Michail Gorbatsjov, onder anderen met het wegpromoveren van Andrei Gromyko naar het ceremoniële presidentschap, zijn greep op de macht in de Sovjet Unie aan het versterken is. Opvallend vind ik het detail dat Bialer brengt, namelijk dat Gromyko geprobeerd zou hebben te voorkomen dat Gorbatsjov partijsecretaris zou worden. Toen hij zijn poging zag mislukken, en dat is communistisch denken ten voeten uit, was het juist Gromyko die Gorbatsjov uiteindelijk voor zijn huidige post nomineerde. Ook de benoeming van Edoeard Sjevardnadze zou een bewijs leveren voor de toenemende invloed van Gorbatsjov.⁸⁵

De uit de ussr afkomstige Dimitri Simes, verbonden aan het Carnegie Endowment for International Peace, waarschuwt in de The New York Times voor te veel optimisme in het Westen over Gorbatsjov. ‘He is interested in détente, but wants it on his own terms. He is clearly a formidable adversary of a type that Washington has not encountered before. But Mr. Gorbachev is still learning how to lead, and he may not know himself exactly what he wants to do, either at home or abroad. He must, however, understand that America faces him without illusions and that there will be no free lunch.’⁸⁶

85 The New York Times, 14 juli 1985.

86 The New York Times, 21 juli 1985.

16 augustus 1985

Peter arriveerde gisteravond laat vanuit Londen en liet zich de maaltijd goed smaken. Hij ging eerst nog de polders in, waar hij altijd intens van geniet. Hij las het gesprek met de Provinciale Zeeuwse Courant en zei dat ik nog steeds teveel over seks praat.

[p. 77]

‘As if you are bragging about your performance.’ Daar heeft hij wel gelijk in. Dat heb ik van Sukarno overgenomen.

17 augustus 1985

Professor Isaac Lipschits is nogal complimenteus over mijn Memoires.⁸⁷ Nu hij er zo positief tegenover staat, is hij wellicht ook bereid te helpen bij het zoeken van subsidie voor de verdere uitgave ervan.

Als Peter op Amerbos is, staat de wereld stil.

87 Zie bijlage 22.

18 augustus 1985

Amsterdam - Eindhoven

Gisteravond hebben we in de Oesterbar gegeten en zagen - een uitstekende keuze van hem - de film Une étrange affaire. Vanmorgen waren we in de tuin. Nu zijn we op weg, samen. Hij naar zijn moesje in Tilburg, ik voor het avondeten naar Nel Hazeu in Waalre.

Vanmorgen belde Piet Schaepman. Hij was dermate complimenteus over mijn Memoires dat ik me een moment afvroeg of hij het allemaal wel echt meende.

Eindhoven - Amsterdam

Ik legde Nellie Hazeu nog eenmaal uit wat me met Gerrit Jeelof van Philips was overkomen. Zij luisterde aandachtig. Haar conclusie was: ‘Je moet naar Wisse Dekker schrijven. Hij is eerlijk.’⁸⁸ Zij waarschuwde dat Pannenborg weinig voor me zal kunnen doen.

Vorige keer had ik haar The Future of an Illusion van Freud gegeven. ‘Ik las er anderhalve pagina in en heb het gesloten,’ vertelde zij. ‘Die tekst vermoeide me te veel.’ Hoe is het godsterwereld mogelijk? Harry Mulisch' laatste boek was volgens haar een meesterwerk. Dat lees ik niet. Zij zou mijn Memoires bestellen en lezen. We filosofeerden wat ons sedert 1947 als vrienden bij elkaar zou kunnen hebben gehouden. Ik antwoordde: ‘Lieder ohne Wörte.’ Je weet immers bij sommige mensen dat je ze moet vasthouden en voor altijd omhelzen, ook al ben je het op tal van punten oneens.

88 Ik heb Wisse Dekker daarom opnieuw een aangetekende brief geschreven met een verzoek voor een persoonlijk gesprek.

Amerbos

Ik lag na middernacht naar Alistair Cooke te luisteren en dommelde in. Opeens schrok ik wakker omdat ik mams tranen had

[p. 78]

‘gezien’. Ik ben opgestaan om Eds carnet beneden te gaan halen.

19 augustus 1985

Indonesië is veertig jaar onafhankelijk.

Rob Soetenhorst sprak met Ivo Samkalden, kenner van Indonesië tussen 1938 en 1947. De oud-secretaris voor juridisch aangelegenheden van de Commissie-Generaal voor Nederlands-Indië, die de afwikkeling van onze koloniale geschiedenis in Azië vertegenwoordigde, vertelde Soetenhorst een waarheid als een koe waar de journalist, die verder vrijwel niets van Indonesië en Sukarno weet, niet over doorvroeg:⁸⁹

‘In Nederland is veel te gauw een Mussertoordeel over Sukarno uitgesproken.’ Daar blijft het in dit interview bij. De notoire veroordelingen van Willem Drees en Joseph Luns - die kakelden over onderwerpen waar ze niet alleen niets over wisten, maar alleen maar ‘anderen’ over nakletsten - dat Sukarno een Quisling par excellence zou zijn geweest, die met de Japanners heulde. Ik sluit niet uit dat Sukarno, die door Japan uit de Nederlandse gevangenis was bevrijd, aanvankelijk niet onsympathiek stond tegenover zijn bevrijders. Misschien heeft hij - nieuw in het vak - zelfs aanvankelijk gedacht dat Japan de oorlog zou winnen. In 1941 wist niemand in de hele wereld dat er een atoombom in de maak was die uiteindelijk de doorslag in de oorlog tegen Japan zou gaan geven.

Zelf heb ik in 1957 ook met oud-premier Sutan Sjahrir en met Sukarno's mede-ondertekenaar van de Proklamasi der onafhankelijkheid, Mohammed Hatta, meerdere malen dit hete hangijzer besproken. Beiden, Sjahrir schreef dit bovendien in zijn Indonesische Overpeinzingen, verzekerden zij mij dat Bung Karno zich gedurende de hele Japanse bezettingsperiode maar door een gedachte had laten leiden: hoe de Japanners gebruikt konden worden om vrij te worden, vrij van Nederland en Japan. Maar in de breinen van de Hollanders hier was Sukarno het zwarte schaap bij uitstek, in plaats van dat hij in de context van de bevrijdingsoorlog van Nederlands-Indië werd geplaatst, waar hij tenslotte hoorde.

Samkalden: ‘Sukarno wilde wel degelijk concessies doen voor de Indonesische onafhankelijkheid. Hij had niets liever gewild dan als president van de federale staat Indonesië een staatsbezoek aan Nederland brengen.’ Dit is gedeeltelijk waar. Sukarno had ook Marx en Hegel gelezen. ‘In dat opzicht ben ik net

89 NRC Handelsblad, 17 augustus 1985.

[p. 79]

als Bung Karno een marxist,’ zei Hatta me destijds, ‘want we hebben pragmatisch leren denken.’ Sukarno was misschien inderdaad tot tijdelijke concessies bereid, maar zijn uiteindelijke doel bleef onveranderlijk een eenheidsstaat. Negen maanden lang heb ik in het jaar 1957 met Bung Karno door de republiek met hem meegereisd en hem honderden malen tot het volk horen spreken: ‘Satu Negara, satu Bangsa.’ Een land, een volk.

Wat ik in het artikel van Soetenhorst apprecieer, is dat hij de gelegenheid geeft Samkalden het beeld dat men in Nederland had van de laatste landvoogd in Nederlands-Indië, Huib van Mook, wat bij te slijpen. Samkalden omschrijft hem als ‘een man van in ons land zeldzame allure. Dat is in Nederland te weinig begrepen.’ Hier bevestigt de oud-minister vervolgens wat ik zelf van Van Mook heb vernomen, hoe onbehouwen hij door Willem Drees werd ontslagen en vervolgens door Den Haag werd behandeld, waarvoor hij uiteindelijk uit ons land is weggegaan. Inderdaad hoogst beschamend. Maar zo zijn de keuterboertjes van de Haagse politiek immers altijd geweest. Wat verder de conclusie rechtvaardigt dat de meeste mensen een oordeel hebben zonder over betrouwbare informatie te beschikken Ergo: ze kletsen in de ruimte.

Ik merkte tegen Peter op: ‘Als Eduard uiteindelijk belt, zeg ik dat er hier mensen zijn en ik hem zal terugbellen en dat doe ik dan maar eens een tijdje niet.’

‘Ja,’ antwoordde hij, ‘heel flink, maar dan vertel je hem later wat je hebt gedaan, dus dan kan je het beter laten.’ Dat was een terechte opmerking van hem.

20 augustus 1985

Luns trad op in het tros-programma Hemd van je lijf. Hij kwam in streepjespak met een parel op de das, en grootkruis in de revers. Zijn overhemd was te kort, steekt niet uit, en een armband. Dat had hij van Bernhard afgekeken. Hij had de laatste tijd niets aan zijn postzegelverzameling kunnen doen. Het hoogtepunt uit zijn carrière was deze keer de ondertekening van het eeg-verdrag in 1957. Hij heeft in acht regeringen gezeten en had nimmer de ambitie premier te worden. Na negentien jaar Buitenlandse Zaken had hij er genoeg van omdat het parlement ook steeds kritischer werd.

Luns had drie koninginnen gekend. Wilhelmina was een voorname landsvrouwe. In 1938 maakte Luns haar staatsbezoek aan België mee. Juliana was veel gemakkelijker. Maar hij werd het meest aangesproken door de huidige koningin. Zij is bijzonder

[p. 80]

geïnformeerd, stelt iedereen op zijn gemak en heeft een zonnig karakter. Luns was een overtuigde monarchist. En dan te bedenken hoe op het paleis tegen deze man aangekeken wordt. Ik zal nooit vergeten hoe in 1964 bij de ruïnes in Mexico, Luns altijd bij de hand was om de majesteit een arm te bieden bij een afstapje, tot grote ergernis van Juliana, wat van haar gezicht was af te lezen, behalve voor Luns zelf.

John van Haagen belde. ‘Jouw tweede deel Memoires raast op de lezer af, maar het heeft minder diepgang dan deel i. Maar dit effect kan ook zijn veroorzaakt omdat ik jou bij deel i niet echt kende.⁹⁰ Ik vind ook dat je Micheline Vernier en Frieda Westerman veel duidelijker neerzet dan Inez Röell. Ik denk dat studenten psychiatrie wel eens studieopdrachten over jouw dagboeken zullen krijgen.’

Ik kreeg een aardig briefje van Hans Teengs Gerritsen.⁹¹

Ik ben nu aan 1958 begonnen.

90 Ik kende John nota bene sinds 1954.

91 Zie bijlage 23.

21 augustus 1985

De Telegraaf publiceert een misleidend hoofdartikel, als gewoonlijk, vol weggemoffelde informatie. Het blad vindt het niet in orde dat mensen in Indonesië, die in 1976 werden veroordeeld tot de doodstraf, pas in 1985 worden geëxecuteerd. In 1965 zouden zij zich misdragen hebben, dus het gaat Suharto om het vereffenen van een rekening twintig jaar later. Het blad redeneert dat het stopzetten van ontwikkelingshulp aan Indonesië ‘onschuldige Indonesische burgers zou treffen’. De vergelijking met de vijftien executies in Suriname gaat mank, want in Indonesië worden doodvonnissen volgens bestaande wetten en regels voltrokken. In Suriname kwam het neer op een onwettige, wilde schietpartij. Bovendien werd ontwikkelingshulp aan Suriname per verdrag vastgelegd. Met Indonesië gebeurde dit niet. Het is legalistisch gezwam dat nergens op slaat. Executies zijn executies, dood is dood. Maar Suharto profiteert van de Nederlandse Schadenfreude, dat hij de gehate Sukarno verried en wipte, dus Suharto kan zich wat Den Haag betreft heel wat veroorloven. Den Haag kijkt wel een andere kant op.

Ik had Slager aan de telefoon. ‘Het loopt absoluut op ruzie uit,’ voorspelde hij, ‘want in de twintig jaar dat ik Frans ken, zijn al zijn relaties op ruzie uitgelopen.’ Het verwondert me niets. Met wat ik van dit gezelschap heb gezien, kan het niet anders dan spaak lopen. Ik vroeg Slager om vooral openhartig

[p. 81]

met André Spoor hierover te spreken, want die heb ik tenslotte hierbij betrokken.

Marcel Bruyns van de tros is naar Oregon gereisd om Bhagwan Shree Rajneesh te interviewen. De Hilversummer maakte zich - rode das en rode sokken - volkomen belachelijk met zijn pommade plakkop.⁹² Hij liet de ‘meester’ geen enkele keer uitspreken en keek meer naar zijn eigen lijstje met vragen, wat hij kost wat kost wilde afwerken, dan dat hij de Bhagwan werkelijk ondervroeg. Wat een gemiste kans. Ik heb Bruyns geschreven dat hij er prima in was geslaagd te tonen wat voor een stuk onbenul hij was.

92 Ik hoorde later van Jan Foudraine dat Bruyns de Bhagwan een das van de TROS had aangeboden.

22 augustus 1985

Henk de Mari van De Telegraaf belde met de mededeling dat hij een week naar Suriname zou willen, onder andere om Desi Bouterse te interviewen. ‘Vergeet niet, ik heb een miljoen lezers,’ zei hij. Desi had alle belang bij ‘een eerlijke reportage’. Ik dacht: die gok moet worden gewaagd. Ik liet bij Henk Herrenberg een boodschap achter om me terug te bellen. Dit gebeurde binnen het uur. Voor ik iets kon zeggen, zei hij: ‘Ik heb een verrassing voor je,’ waarop hij de telefoon doorgaf. Een moment dacht ik: het is Harvey Naarendorp. Maar toen wist ik dat het Bouterse zelf was. Ik zei dat we snel bij elkaar moesten komen om vele zaken te bespreken, waaronder de publiciteit. Ik vertelde ook dat ik zojuist iemand had gesproken in Spanje, die in Nigeria een staalconcern van acht miljard had neergezet in samenwerking met Moskou. Hij vroeg of broer Theo nog kwam. Ik bracht de boodschap van Henk de Mari over, waarover hij zich zou beraden.

Omdat ik gevraagd ben wat te spelen op de befaamde Uitmarkt,⁹³ met begeleiding van een bassist van het Concertgebouworkest, was er een korte repetitie in het Concertgebouw vanmorgen, wat overigens nogal slecht ging.

Ik lunchte met Koelisjov van de Sovjetambassade bij Indonesisch restaurant Djanoko. Ze wisten nog niet dat Romanov zou komen. ‘Dat kan helemaal niet,’ was zijn reactie. ‘De huidige ambassadeur Blatov zal zich buitengesloten voelen, omdat Romanov vrijwel iedereen hier kent, inbegrepen de koninklijke familie. Wat komt hij doen? Blatov zal erg geïrriteerd zijn. De ambassadeur komt 1 september uit Moskou terug.’⁹⁴ Ik hield

93 Zie bijlage 24.

94 Ik vermoed dat jaloezie van Blatov jegens Romanov de reden is geweest dat Romanov uiteindelijk niet zou komen.

[p. 82]

een pleidooi over de vraag of communisten, behalve aan hun partij en eigen positie, ook wel eens aan hun vaderland dachten. De goodwill in Nederland van een bezoek van Romanov zou immers de ussr ten goede komen, dus waarom zwammen over een gepikeerde ‘grootvader ambassadeur’?

Koelisjov vertelde: ‘Onze ambassadeur, Blatov, refereert altijd aan jou als iets verkeerd gaat. Hij zegt dan: Oltmans kan het wel, die kan alles.’ Hij had mijn bezoek laatst enorm op prijs gesteld, waar ik weinig van merkte, want met de man is gewoon niet te converseren.

Streep aan de balk. De ministers Hans van den Broek en Eegje Schoo zijn niet naar de ontvangst van de Indonesische ambassadeur in Wassenaar gegaan, uit protest tegen Suharto's nieuwe executies.

23 augustus 1985

Ik legde twee rode rozen op het graf van mijn ouders op Den en Rust in Bilthoven.

Ik sprak nog enige tijd met Lex Poslavsky in zijn werkkamer in Bilthoven. Hij had gesproken op het afscheidscollege van professor Nijdam in Nijmegen, de voormalige psychiater van Claus. ‘We waren allebei leerlingen van Rümke en komen om zo te zeggen uit hetzelfde nest,’ zei hij. Lex is overtuigd dat Nijdam persoonlijke notities heeft gemaakt over de behandeling van prins Claus ‘maar die zullen met hem de kachel in gaan.’ Psychiaters spreken onderling vrijuit over patiënten. ‘Nijdam had ook andere prominente patiënten, naast Claus, waaronder psychiaters,’ zei Lex, ‘maar zij zullen tegelijkertijd met geen woord hierover naar buiten toe reppen.’ Ik bleef lunchen, waarvoor Yonda Poslavsky zelfs vrij van school had gevraagd.

24 augustus 1985

Eigenlijk is door alles de verjaardag van Eduard op 21 augustus ongemerkt voorbij gegaan. Onze relatie is eigenlijk voorgoed verpest door het ten tonele verschijnen van Paul Boos, de danser uit New York. Er is op die manier nog weinig over in mijn leven met een werkelijke betekenis, of halve betekenis. Het enige wat me resteert te doen, is mijn dagboek te schrijven ter verantwoording van het feit dat ik er geweest ben.

Ik droomde van een gewond paard. Het kwam een straatje met trappen af, op de knieën. Het had gebroken benen en kreunde verschrikkelijk. Even later hadden enige mannen het dier op een oud tapijt neergelegd en sleepten het verder de straat uit. Broer Theo is hier. Hij fluit altijd keihard in de badkamer. Ik

[p. 83]

vind dat hoogst hinderlijk, wie het ook doet, omdat je anderen opzadelt met iets wat niet om aan te horen is.

Wim Neus kwam met ons overleggen over zaken doen in Suriname.⁹⁵ We zouden het beste vanuit een kantoor in Miami kunnen opereren. Ik hevel alles aan Theo over als de bankier en zakenman in de familie. Neus vroeg om mijn boek. Ik had hier geen zin in en zei: ‘Sorry’.

‘Maar het is mijn verjaardag,’ antwoordde hij.

‘Bewijs me dat maar,’ zei ik, waarop hij zijn rijbewijs toonde.

Het was waar, dus kreeg hij een boek.

Milo Anstadt heeft De opdracht geschreven. Hij liet het op een bijeenkomst door Ischa Meijer presenteren. Ik was uitgenodigd. Milo is integer. Meijer is een proleet. Die kom ik nooit meer tegen na wat hij in mijn huis flikte.⁹⁶

95 Zie bijlage 25.

96 Hij dineerde eens op Amerbos, verdween en werd door mij gevonden in mijn werkkamer, waar hij ongevraagd in mijn dagboeken zat te lezen. Zie Memoires 1978.

25 augustus 1985

Ik probeerde vrolijk goedemorgen te zeggen, want broer Theo vertrok al weer om 09:00 uur. Hij heeft nog steeds niets over mijn Memoires gezegd, ook niet toen ik hem het manuscript van het tweede deel toonde en het begin van deel drie.

Ik speelde om 19:00 uur op de Uitmarkt. Ik was onzeker en nerveus en sloeg er naast. Het verliep afschuwelijk. Een ramp. Julius Vischjager stond foto's te nemen. Van Frascati wandelde ik naar het appartement van Frans Kellendonk. Eigenlijk is het een klinisch, ongezellig huis, helemaal niet met een eigen sfeertje. Of misschien is dit juist een reflectie van de chirurgische schrijver, de friemelaar, die knutselt tot een zin goed is.

Er lagen een paar boeken open. Hij werkt aan een artikel over Ezra Pound. Dat kan ik me voorstellen, want die man heeft ook mij geboeid. ‘Maar,’ vroeg ik Frans, ‘wat heeft je een godsnaam bezield een lap in nrc Handelsblad te produceren over Jonathan Swift?’⁹⁷

Ik had hem de pagina uit Moscow News gezonden, wat hij ‘een hoop onzin’ vond. ‘Ik heb dat interview gisteren nog eens gelezen. Jij haalt vorm en inhoud door elkaar. Waar blijf je met ethiek? Wat zou er van een wereld worden zonder mythologie? Waar blijft de roman in zo'n wereld?’

97 NRC Handelsblad, 9 augustus 1985.

[p. 84]

Wat ik tijdens ons gesprek voornamelijk opving, was een ontstellende dosis Hollands denken, zwart-wit en rechtlijnig, waarschijnlijk veroorzaakt door het rooms-katholieke fundament in zijn brein. Later gaf hij wel toe dat wanneer religie een hulpmiddel was (wat Jung noemde: bestemd voor psychische hygiëne) dat hij of ik er als individu misschien buiten konden, maar de meerderheid van mensen beslist niet. ‘Dus waarom zou je hen religie onthouden?’

‘Omdat sprookjes van Moeder de Gans je alleen maar verder van huis brengen en minder open doen staan als mens, laat staan je te equiperen om realiteiten onder ogen te zien en je daaraan te conformeren en niet in de zevende hemel door het leven te gaan.’ Ik begreep dat we terug moesten naar het begin van mijn ontdekkingen over de menselijke geest om het hierover eens te worden. Dat ging niet. ‘Jij houdt je bezig met uiterlijkheden,’ zei ik. ‘Je werkt aan de verf, de kleur der dingen, zeg een auto, maar je rijdt intussen wel op vette bougies.’

26 augustus 1985

Schrijver Robert Dunn vertelde in The New York Times hoe hij op zoek is geweest ‘for soul - the essential purpose - but I drew a blank’. Dat was de reden dat hij fictie was gaan schrijven. Dunn zei: ‘One reason we read, is to slip past drawn blinds, sit invisibly in an easy chair and watch everything unnoticed.’ En wat vond hij in literatuur? ‘Characters that appear to be victims of an irony felt but not understood.’

Daarom citeerde hij The Minimal Self van Christopher Lasch (wat ik in december 1984 heb gelezen) waarin de levens van deze characters werden opgesomd: ‘In a time of trouble, everyday life becomes an exercise in survival. People take one day at the time. Under siege, the Self contracts to a defensive core, armed against adversity.’ Dat is wat Lasch the minimal self noemt: ‘a self uncertain of its own outlines’.

Dunn ontwikkelde de term private interest fiction, dus fictie die naar binnen keert en geringheid, verwarring en leegheid aantreft. Dat is zeker zo wanneer men naar het leven in de jaren tachtig kijkt. Wat Irving Howe heeft omschreven als ‘intensily private lives collapse under the pressure of their private interests. The minimal self shrinks, the ironic self becomes less tethered between reality and illusion. The unresponsive self grows colder.’

Ik blijf nog verder op dit artikel⁹⁸ hangen, omdat ik deze tekst

98 The New York Times, 30 juni 1985.

[p. 85]

afweeg tegen de Memoires die ik nu schrijf. T.S. Eliot stelde eens: ‘The historical sense compels a man to write not merely with his own generation in his bones, but with a feeling that the whole of literature [wo: of: the whole of historical reporting] has a simultaneous existence and composes a simultaneous order.’ Van dit laatste ben ik niet zeker. Eliot vervolgde: ‘This historical sense, which is a sense of the timeless as well as of the temporal and of the timeless and of the temporal together, is what makes a writer most acutely conscious of his place in time, of his own contemporaneity.’

28 augustus 1985

Ik telefoneerde met Henk Herrenberg via zijn directe lijn om te melden dat André Haakmat en co. gereed waren om in Paramaribo te komen praten. Men wil in Suriname niets met Haakmat te maken hebben. ‘Je moet ze bespelen, Willem,’ zei Herrenberg. ‘Je moet je opwerpen en in een positie plaatsen van bemiddelaar. Ga met ze praten en zie wat ze willen. Laten ze je maar een brief meegeven. En wat die andere makreel betreft [wo: Henk de Mari], er komt niemand. We zullen die nieuwe groep “makrelen ii” bestempelen. Hier is alles onder controle. Laat je niet van de wijs brengen. Je hebt voldoende ervaring uit je tijd met Sukarno.’ Hij vertrok naar Angola en zou op 15 september terug zijn.

Rutgers van Philips beantwoordde mijn verzoek aan Wisse Dekker om een persoonlijk gesprek. Volgens Rutgers heeft een gesprek met Dekkers geen zin omdat het geschil met Jeelof in 1984 al met tussenkomst van Voetelink geregeld was. Ook zeurpiet Hugo van Reijen laat weer eens iets horen, de gemankeerde babysitter van Willem Oltmans, want in tegenstelling tot Dirk Keijer heb ik hem nooit vertrouwd. Hij stuurde me een kopie mee van zijn brief aan de president van de Centrale Bank van Suriname. Of ik dat even voor hem kan regelen als ik in Suriname ben.

Hans van den Broek heeft tijdens een spoeddebat in het parlement gezegd dat Nederland niet met maatregelen zal reageren op de nieuwe executies in Indonesië. De bewindsman zal wel tegenover de ambassadeur in Den Haag van ‘diens diepe teleurstelling’ getuigen. Als Desi opnieuw drie Surinamers had laten neerpaffen, was er geroepen om een militaire invasie van Suriname. Daar ben ik zeker van. Maar dat is wat anders. In Djakarta schieten ze mensen dood volgens de wetten van het land. Maar goed, er is nu in Suriname ook een begin gemaakt met het opstellen van een nieuwe grondwet en nieuwe wetten.

[p. 86]

Ik was om 18:00 uur in een programma van Radio stad. Tijdens de uitzending werd een tekening gemaakt. Niet om te gillen.

Ik kwam Johan Polak tegen, die in mijn Memoires had gebladerd. ‘Goed geschreven. Wel aardig. Ik lees vlug.’ Ook Nellie Hazeu uit Waalre belde. Zij had het begin gelezen. ‘Zeer goed geschreven.’ De eerste maal dat zij dit ooit tegen me heeft gezegd over iets wat door mij was opgesteld.

Ik ben met Peter in Bali gaan eten, ter ere van zijn verjaardag morgen.

29 augustus 1985

Ik wekte hem om 09:00 uur. Hij is dus op Amerbos veertig jaar geworden. We gaan - geloof het of niet - samen naar het strand. Weer een van die onbeschrijflijke dagen met Peter.

Toen we op het station van Zandvoort de trein wilden nemen, haastte hij zich om een blikje Spa te halen. Tot mijn stomme verbazing kwam hij met slechts één blikje terug. Zoiets zou niet in mijn hoofd opgekomen zijn om dat zo tegenover hem te doen. Later bood hij me een slokje aan, dat is waar. Ik schrijf dit niet als verwijt, laat staan om hem in een kwaad daglicht te plaatsen. Ik wil alleen onderstrepen waarom ik me steeds eenzamer voel, geïsoleerd vanwege de persoon die ik ben, waardoor zoiets me kwetst. Ik probeerde iets te zeggen over dat toegenomen gevoel alleen te zijn, ook door zijn aanstaande vertrek naar Zuid-Afrika, en Eduards affaire met Paul Boos. ‘Je oom Poslavsky heeft steeds gezegd dat dit zou gaan gebeuren,’ antwoordde Peter. Dit ergerde me, en ik antwoordde: ‘Vergeet Poslavsky.’ Later gaf ik toe dat Poslavsky misschien ten dele gelijk had en daarmee Peter ook. Het geheim is die eenzaamheid nog vollediger onder ogen te zien en als onontkoombaar te leren aanvaarden, en er vooral niet over te jeremiëren. Nooit.

30 augustus 1985

Ik heb een brok in mijn keel bij de gedachte dat Peter naar Zuid-Afrika gaat, misschien wel een half jaar. Edwin van Wijk belde voor zijn verjaardag uit het huis van zijn ouders in Kaapstad. Het gesprek duurde als altijd bij Edwin 45 minuten.

[p. 87]

31 augustus 1985

Minister van Binnenlandse Zaken Rietkerk is voornemens ongetrouwde homoseksuele paren (rijksdienaren) dezelfde rechten te geven als andere ambtenaren. Hierover zou een juichstemming op Buitenlandse Zaken zijn ontstaan. Van den Broek schijnt het ook allemaal prima te vinden.⁹⁹

Jan Cremer hield weer een vernissage van zijn nieuwste schilderijen. Grote, dreigende, zwarte vogels. Wat een naam niet vermag.

Marcel Bruyns antwoordde en deed zijn naam eer aan.¹⁰⁰ Wim Hazeu zeurt dat een foto van Freddy Rikken te duur is.¹⁰¹ Theo zond zijn Zuid-Afrikaanse paspoort zodat ik zijn visum voor Suriname kan regelen.¹⁰²

Ook antwoordde de heer Prasad voor Rajiv Gandhi. De premier gaat zelf dus zeker in oktober naar de vn in New York.¹⁰³ Vandaag is Peters familiefeestje in Tilburg met zijn moeder, broers en zussen.

Ik nam een gokje en belde Hofland bij de krant. Hij was er. Hij had net een dutje gedaan. Hij had in Indonesië opnieuw Nasution gesproken maar had Abdulgani overgeslagen. Hij was in het voormalig huis van Dewi Sukarno, nu een militair museum, geweest. Hij heeft ten aanzien van Indonesië altijd aan de verkeerde militaire kant gestaan. In 1961 zat hij al in Parijs met Nasution te klieren, die subversief tegen Sukarno bezig was. Hij weet er gewoon te weinig van.

Ik had hem geadviseerd een Tukang Pitjit¹⁰⁴ in zijn kamer te laten komen voor een Indonesische massage. Dat was niet doorgegaan. Wel had hij een Franse danseres ontmoet. André Spoor wordt definitief de baas bij Elseviers. Hij neemt Sytze van der Zee en Adriaan van Dis mee. Henk zei zich gerealiseerd te hebben dat het conflict met Sytze van der Zee ‘een smerig zaakje’ was geweest. Hij wil nu naar zijn huis in Zuid-Frankrijk gaan om te schrijven.

Gorbatsjov ontving, met onder andere Arbatov en Zamyatin een team van Time, dat uit zes personen bestond onder aanvoering van hoofdredacteur Henry Grunwald. Ik mag toch wel stellen dat ik sinds 1971 op het juiste niveau opereerde in Moskou. De Amerikanen meldden dat Gorbatsjov de conversatie domineerde via ‘three extraordinary tools: eyes, hands and

99 De Telegraaf, 31 augustus 1985.

100 Zie bijlage 26.

101 Zie bijlage 27.

102 Zie bijlage 28.

103 Zie bijlage 29.

104 Tukang Pitjit is Indonesisch voor mannelijke masseur.

[p. 88]

voice’. De nieuwe 54-jarige leider van 278 miljoen burgers in de ussr zou wel eens een lange carrière als leider van deze grootmacht tegemoet kunnen gaan stelt Time. Ik acht het van belang dit eerste gesprek van Gorbatsjov met Westerse journalisten in haar geheel op te nemen.¹⁰⁵

105 Time, 9 september 1985, zie bijlage 30.

2 september 1985

Peter heeft een fantastisch feest in Tilburg gehad. Zowel zijn moeder, als zijn zus, de non Trees, had in mijn Memoires gelezen.

Het waait als in de herfst.

3 september 1985

De secretaresse van Dirk Keijer zegt dat oud-ambassadeur Romanov over enkele dagen arriveert.

Henk de Mari van De Telegraaf belde: ‘Weet jij dat Frans Lurvink zijn rekeningen niet betaalt?’ Ik antwoordde dat er wel eens moeilijkheden waren geweest, maar dat hij uiteindelijk mij betaald had wat hij schuldig was. ‘Enkelaar en Spoor hebben anders hun geld, 50.000 gulden, nog altijd niet gekregen.’ Ik verwees hem naar Dé Slager.

Lurvink belde later dat hij op 12 september een interview aan De Mari zou geven.

Ed Nijpels zit weer eens te bazelen op televisie over dissidenten in de Sovjet Unie, die in huizen wonen die op kippenhokken zouden lijken. Hij zou de kippenhokken in Amerika eens moeten gaan bezoeken. Nijpels zit volkomen out of balance te

[p. 89]

praten, gezien wat er op dit moment in de ussr aan de gang is. Daarom vind ik Gorbatsjovs vooruitzicht van hoe hij zijn taak ziet als leider van deze grootmacht, van imminent belang.

Er werden op televisie afschuwelijke opnamen van Rock Hudson getoond. Ze gingen me door merg en been. Wat aids bij een bink als hem heeft aangericht. Er zijn in Nederland nu 39 mensen aan aids bezweken.

4 september 1985

Henk Hofland heeft - en dit is een succes, want het staat in het jubileumnummer van Vrij Nederland - een interview met Piet Piryns gehad.¹⁰⁶ Hij zegt opnieuw met Theo Sontrop van De Arbeiderspers te hebben afgesproken, dat hij volgend jaar zijn autobiografie zal inleveren.

Als ik naar Henks foto kijk (gemaakt door Hans van den Bogaard), herken ik hem wel en niet. Er zit een nare trek in zijn gezicht. Ik word er somber van. Ook het incident van 1972 met de Sovjets in mijn huis en de door hem binnengesmokkelde Telegraaf-man is weer eens ter sprake gekomen. ‘Natuurlijk heb ik Oltmans toen een kool gestoofd. Ik kon me zijn woede heel goed voorstellen,’ zegt hij tegen Piryns. Maar hij zet ook uiteen dat er al vijf jaar gedonder over hem was bij de directie van nrc Handelsblad onder aanvoering van Willem Pluygers, die het incident op Amerbos zou hebben aangegrepen Henk te wippen. Dat is dus waar, zoals ook André Spoor bevestigde. Ik heb om die reden al vroeger geschreven dat de ene rotstreek de andere niet rechtvaardigt. Het heeft dan ook bijgedragen aan mijn besluit alleen Peter Zonneveld wegens schending van mijn privacy aan te klagen en Hofland met rust te laten.

Hofland vertelt overigens ook wat het verschil is tussen hem en mij. ‘Wim reist met zijn vlindernetje de wereld af om daarin allerlei geniale gedachten te vangen, die gekoesterd worden door beroemde mensen. Daaruit bestaat zijn hele oeuvre. Terwijl ik bij tijd en wijle zelf iets diepzinnigs bedenk en over het algemeen aan beroemde mensen een broertje dood heb. Met Wim heb ik hetzelfde als met Jan Blokker: als ze me uitschelden, kan ik onmogelijk boos op ze worden. Maar laten we niet al te veel tijd aan Oltmans besteden. Het wordt zo'n perpetuum mobile op den duur.’¹⁰⁷

The New York Times publiceert een kalmerend editorial over ‘the new plague’ aids, maar beweert dat het wordt overgedra-

106 Vrij Nederland, 7 september 1985.

107 Mijn antwoord op deze onzin kan worden gehaald uit de voorgaande delen van deze Memoires.

[p. 90]

gen ‘when blood or semen carrying the virus is passed from one person into the bloodstream of the other. The virus has been reported but not yet confirmed, in saliva and in tears.’ Tot dusverre zijn van de 12.000 gemelde aids-patiënten in de vs, 30 procent drugsverslaafden en 59 procent homoseksuelen.¹⁰⁸

Frans Kellendonk heeft er behoefte aan gehad ons gesprek, ook over mijn interview in Moscow News, nog eens te preciseren, althans wat zijn inzichten betreft.¹⁰⁹

Michail Gorbatsjov heeft een delegatie van Amerikaanse senatoren ontvangen. Wie staat er nu naast hem? Vadim Zagladin, met wie ik ook een uitstekend contact heb opgebouwd. Als ik Gorbatsjovs gesprek met Time herlees, herken ik de hand van Arbatov. Gorbatsjovs brein is doordrongen van de stellingen van Vladimir Lomeiko en Anatoly Gromyko, uit hun boekje over nieuw denken in het atoomtijdperk. Ook senator Sam Nunn was mee naar het Kremlin. Hij vergeleek de Rus met ‘a trial lawyer’. Volgens Nunn had Gorbatsjov keer op keer benadrukt dat zijn regime flexibel zou zijn bij de ontwapeningsonderhandelingen. Het lijkt of er veel zal gaan gebeuren. Dit worden spannende tijden.

Ik sprak een uur met ambassadeur Christo Darenkov van Bulgarije in verband met de reis van Lurvink en mij naar het symposium in Varna. Hij had het interview met Gorbatsjov in Time nog niet gezien. Koelisjov op de Sovjetambassade evenmin.

Premier Lubbers heeft Willem Albeda geïnstalleerd als voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Henk Hofland belde. We lunchen morgen samen bij Dorrius. Hij noemde me ‘lieve vriend’. Ik zei het interview gelezen te hebben, maar niet te begrijpen waar hij het vlindernetje alleen bestemd voor beroemdheden vandaan haalde, want ik vang juist een uiterst gevarieerd gezelschap.

108 The New York Times, 3 september 1985.

109 Zie bijlage 31.

5 september 1985

Bij de ontmoeting vroeg Henk meteen: ‘Heb je geld bij je?’ Het was meteen duidelijk dat ik moest betalen. Het ergerde me, maar eigenlijk kan het me niets schelen. Het werd een gezellig samenzijn. Hij vertelde veel over Indonesië. Hij had mijn gesprek met Moscow News al in het blad van de Vereniging Nederland-ussr gezien, waar Will Boezeman voor had gezorgd. Hij gaf toe dat zijn leven eigenlijk in chaos verkeerde.

[p. 91]

Hofland had Adriaan van Dis gisteren ontmoet. ‘Hij heeft zich gedeeltelijk hersteld [wo: van de botsing met mij op televisie]. Hij heeft in New York een toneelstuk geschreven, maar over die show met jou komt hij niet meer heen. Er zit ook verder niets achter die man. Misschien dat er na zijn zestigste nog eens iets met hem gebeurt. Je hebt Adriaan van Dis' Verdun geregeld.’

Ik heb erop geantwoord: ‘Jij zegt ook dat ik als een tank door je leven ben gegaan. Maar dat heb je zelf gedaan, niet ik. Mijn invitatie in 1972 naar Amerbos gold jou, niet een vermomde fotograaf van De Telegraaf, die er voor de bvd op uit was mij te schande te maken met de sovjets. Hetzelfde gold Van Dis. Hij nodigde me uit en viel me en plein publique op televisie op mijn integriteit aan. Adriaan is de man die me eens uit Réunion een briefkaart van een kameleon stuurde en er het volgende op schreef:

Henk vertelde verder dat André Spoor niet sliep van de angst, wanneer uit zou komen dat hij 50.000 gulden van Frans Lurvink (of is het 25.000?) had gevangen. ‘Jij kan zoiets doen,’ zei hij, ‘maar het past toch helemaal niet bij het monument dat André voor zichzelf heeft gebouwd?’ Hij voegde eraan toe: ‘Maar ik denk niet dat Borg [wo: Goeman Borgesius] het zou laten passeren, wanneer Henk de Mari hiermee zou aankomen, want die heeft altijd nog een soort Gooise loyaliteit.’ Henk was verbitterd ten aanzien van Spoor. ‘Je moest eens weten

[p. 92]

hoe vaak die man me verraden heeft.’ Daar schrok ik van, omdat ik mij zoiets van Spoor niet kon voorstellen.

Hofland moet nog aan zijn memoires beginnen. Volgend jaar kan dat dus niet af zijn. Ze komen waarschijnlijk nooit af. We spraken zelfs over een televisieshow van mij, of een interview van hem en mij samen op televisie. Hij werd voldoende enthousiast om op te merken: ‘Ik had bijna “schat” tegen je gezegd.’ Ik zie het allemaal niet gebeuren.

Bibeb vertelde dat Rinus Ferdinandusse haar had verteld dat Hofland in zijn gesprek met Piryns over de rol van Pluygers ‘had zitten liegen’. Omdat ik in dit geval Henk geloof, antwoordde ik: ‘Die Rinus van jou gelooft altijd de verkeerde mensen, daarom laat hij ook mij links liggen.’ Het is wellicht erger: Ferdinandusse weet dat er opzettelijk in Den Haag over mij gelogen wordt, maar hij wil zijn Haagse kornuiten en PvdA-contacten niet beschadigen, dus dumpt hij liever mij. Bibeb vond verder dat indien Henk Hofland mijn Memoires zo prachtig en roerend vond, hij dat wel eens zou mogen schrijven in plaats van Brandt Corstius op te stoken om een gemeen verhaal in de Volkskrant te zetten.

Ik had tegen het feestje voor Babette Sijmons opgezien, maar het avondje bij Jan Cremer verliep heel plezierig. Ivan is een prachtige jongen. Hij loopt nu een beetje en heeft een speciale blik in zijn ogen, die naar Jan lijkt te aarden. Een speciaal kereltje inderdaad. We dineerden in Tout Court. Sommige andere gasten dronken weer te veel en dan wordt Jan een beetje afwezig. Wat gaat er dan werkelijk in hem om? Babette gaf toe de laatste maanden lukraak in haar dagboek te hebben geschreven.¹¹⁰ Zij beloofde haar leven te zullen beteren. Ze vroeg naar Eduard, die zij ‘een erge lieve jongen’ vond. Aan hem wil ik niet denken. Ik kom er toch nooit meer overheen na wat wij samen hebben beleefd.

110 Ik had Babette jaren geleden aangespoord een dagboek bij te houden.

6 september 1985

Opnieuw kreeg ik een brief van Isaac Lipschits.¹¹¹ Terwijl hij in zijn vorige brief vol lof was over mijn Memoires, zegt hij nu dat ‘er geen wetenschappelijke gronden aanwezig zijn om volgende publicaties te subsidiëren.’ One day, Lipschits will eat his words. Daar ben ik zeker van.

Er is een nieuwe idiote stunt van Ronald Reagan. Er gaat niets boven een president van een grootmacht die niet weet waar het over gaat. Dat is nu in Moskou wel even anders. Reagan

111 Zie bijlage 32.

[p. 93]

heeft op een persconferentie zijn excuses gemaakt over een radiopraatje van vorige maand waarin hij had gezegd ‘that racial segregation had been eliminated in public places in South Africa.’ Reagan had sancties tegen Zuid-Afrika verhinderd door zijn veto uit te spreken, maar er wordt verwacht dat de Amerikaanse Senaat toch een pakket bescheiden sancties tegen Zuid-Afrika zal gaan goedkeuren. Sancties in het internationale verkeer, omdat a iets doet wat b niet aanstaat, dus eigen rechtertje spelen omdat je een grootmacht bent, leidt tot anarchie. Ik ben daar tegen, ook ten aanzien van Pretoria. Bovendien, zo'n paradijs op aarde zijn de Verenigde Staten nu ook weer niet voor zwarten. Geen reden dus om een hoge toon aan te slaan tegen anderen.

Jan Mets zegt dat Vrij Nederland hem heeft gevraagd of Desi Bouterse mijn boekje over hem had betaald.

Om 09:30 uur belde Eduard op, alsof er niets was gebeurd. Vriendje Paul was een weekje geleden weer naar New York vertrokken, waar hij aan had moeten wennen. Ze waren samen naar Venetië geweest. Hij wil naar New York. ‘Diep in mijn hart hoop ik dat Mora Henskens slaagt me bij de vn aan een baan te helpen.’ Het was een zin waarvan ik ineen kroop. Tranen dus. Peter naar Zuid-Afrika, Eduard naar New York. Klaar Amerbos, het stulpje waar ik in 1969 hoopte de rest van mijn leven samen met Peter te zullen wonen.

Ik belde Lurvink omdat ik sinds juni met onbetaalde vliegtickets voor Den Alerdinck zit. Heel proleterig vroeg hij: ‘Heb je geen krediet bij je reisbureau?’ Sorry, ik zal de achterstallige bedragen onmiddellijk voldoen, kon er niet af. Bovendien had ik op een van die tickets in Moskou een invitatie losgepeuterd om nog dit jaar met het hele Alerdinck-circus naar Moskou te komen.

Ik sprak telefonisch ook nog met Hofland. ‘Ja, ik zal proberen over je Memoires te schrijven. Maar als het een larmoyant stukje wordt, doe ik het niet.’

Oud-ambassadeur van Cuba in Paramaribo Osvaldo Cardenas, heeft me zijn manuscript gezonden over zijn ervaringen in Suriname. Ik zal proberen het hier uitgegeven te krijgen.¹¹² Ik belde eerst Jan Mets, maar die deed lullig dus ik dacht: jij krijgt het niet.

Ronald Gase kwam langs. Hij vertelde dat hij op zolder bij oud-premier Willem Drees had mogen snuffelen naar oude brieven van Drees aan Van Mook en prins Anak Agung Gde

112 Zie bijlage 33.

[p. 94]

Agung, terwijl zijn zoon overigens er met zijn neus bij stond. Eerst mocht hij alleen overschrijven, maar later vonden ze een kopieermachine bij een accountant. De oude Drees is nu 99 jaar, stokdoof en komt niet meer uit bed.

André Spoor sprak met Isaac B. Singer. ‘Schopenhauer haatte het leven,’ vertelde hij. ‘Hij vond het een wreed iets. Ik houd ook meer van de levenden dan van het leven op zichzelf. Ze hebben ons een lichaam gegeven waar we voor moeten zorgen, dat je moet liefhebben, hoe het er ook uitziet. Dat je moet voeden, waarvan je de hartstochten en grillen de ruimte moet geven. Het is een soort tirannie.’ Natuurlijk is het leven intens wreed, want de natuur is een verschrikking. Van het luipaard dat de hinde levend verscheurt tot en met de spin op het balkon van Amerbos, die zijn web uitzet om een vlinder te vangen. Intussen denk ik dat hoe je eruit ziet veel heeft te maken met hoe je functioneert en wie je werkelijk bent. De foto's van Henk Hofland in 1985 in Vrij Nederland van Hans van den Bogaard, of die van Bert Nienhuis van mij: zet ze naast elkaar en vergelijk. Gerard Croiset leeft helaas niet meer. Hij was een meester in het analyseren van foto's. Singer zegt religieus te zijn ‘omdat ik niet kan aannemen dat een aantal atomen door toeval een mens hebben gevormd.’ Hij ziet het als een onderdeel van Gods Masterplan ‘dat we elektriciteit wel kunnen bewijzen, maar niet het bestaan van God.’ Spoor laat het erbij en begint over wat anders.¹¹³ De vraag is: hebben Singer en Spoor - of Frans Kellendonk - God and the New Physics van Paul Davies gelezen?¹¹⁴ ‘No religion that bases its beliefs on demonstrably incorrect assumptions can expect to survive very long.’ Of: ‘There are no shooting wars over scientific principles. By contrast, religion is founded on revelation and received wisdom. The true believer must stand by his faith whatever the apparent evidence against it.’ Of een andere vraag: ‘Nobody seriously suggests that God, or departed souls, have a brain. Does the notion of a disembodied mind, let alone mind completely decoupled from the physical universe, make any sense?’ Ik sta open voor Singer. Een paradijsvogel lijkt inderdaad van een tekentafel te zijn gekomen. Maar ik sta ook open voor Davies, die schreef ‘that notions, popularized by writers like Teilhard de Chardin, that if men are conscious there must be some traces of consciousness in atoms, is quite without rational foundation.’ Hofland vergeet trouwens dat ik in mijn vlindernetje, naast ademhalende beroemdheden, ook de nodige schrijvende

113 NRC Handelsblad, 6 september 1985.

114 Paul Davies, God and the New Physics, Simon & Schuster, New York, 1983.

[p. 95]

beroemdheden heb gevangen. Maar het is waar: ik weet uiteindelijk ook niet of Singer of Davies gelijk heeft.

Singer zei ook nog tegen Spoor: ‘Soms weet ik niet meer wat ik me herinner en wat ik zelf verzin.’ Ik ken het verschijnsel maar al te goed. Alleen ik heb een dubbele controle via mijn dagboek.

Ik heb de grootste bewondering voor een journalist als Tom Wicker, een lichtend voorbeeld van hoe het vak beoefend dient te worden, die andermaal terug komt op vlucht 007, de Koreaanse jumbo die door de sovjets werd neergehaald. De Amerikaanse afgevaardigde in de vn, Charles Liechtenstein, werd door de sovjets ondervraagd: hadden de Amerikanen het Koreaanse toestel gevolgd? ‘No,’ aldus Liechtenstein, ‘we followed your following the flight.’ Hij loog natuurlijk, want Reagan had al eerder in een radiopraatje van de daken geroepen dat Washington wist dat de sovjets twee en een half uur het toestel hadden gevolgd. Hoe komt het dan dat niemand de Koreanen waarschuwde dat ze volledig van koers waren en boven verboden gebied vlogen? the final word noemt Wicker zijn beschouwing.¹¹⁵ Iedereen liegt verder, maar het doel de sovjets als barbaren af te schilderen, werd keurig behaald ten koste van ‘maar’ 269 doden. In Amerikaanse ogen betekent dit immers niets als het gaat om het winnen van de Koude Oorlog.

115 The New York Times, 7 september 1985.

7 september 1985

Jan Pieter Visser van de ncrv belde gisteravond dat Propria Cures op de voorpagina had gezet: oltmans nicht! (aber wehr wohl?) met het doel mijn Memoires belachelijk te maken. Het was geschreven door Jan Zandbergen. Vroeger, met Koen Koch en Peter Hagtingius, waren ze bij Propria Cures vrienden, onder anderen met het verbreiden van de waarheid over Luns.¹¹⁶ Luns zal als hoofd van een Nederlandse handelsmissie in oktober naar China gaan. Hoe is het mogelijk.

André Haakmat belde. Bouterse heeft hem tijdens een massabijeenkomst aangevallen. ‘Liever 500 Libiërs dan één Haakmat,’ zou de bevelhebber hebben gezegd. Dat is inderdaad niet mis. Ik wees erop dat Bouterse mij op het spoor van Haakmat had gezet. Ergens in het brein van Bouterse brandt dus toch een vlammetje voor Haakmat. Ik vind dat wij dat moeten aanwakkeren bijvoorbeeld door mij een brief voor Bouterse mee te geven. ‘Oké, u hebt me met uw argumenten overtuigd,’ was het einde van ons lange gesprek.

116 Zie bijlage 34.

[p. 96]

Friso Endt belde of ik Lomeiko en Gromyko wilde vragen enkele artikelen te schrijven voor de eerste Alerdinck Tribune. Er is dus voor de zoveelste keer gelogen dat Endt niet mee zou doen, en Spoor hem er buiten zou hebben gehouden.

8 september 1985

René Vaarnold arriveerde vanmiddag met zijn naaste medewerker, Guno. Hij vertelde aanvankelijk op Broadway in Manhattan een praktijk te hebben gehad, maar nu zit hij in Dordrecht. Hij dacht dat het mogelijk zou zijn aan de hand van natuurlijke geneesmiddelen een genezing voor kanker en aids te ontwikkelen. Hij bracht een pamflet over het wintigeloof in Suriname mee. Hij denkt dat er via het opzetten van een geneesmiddelenindustrie in de Surinaamse binnenlanden, honderd miljoen verdiend zou kunnen worden, waarvan de helft aan Suriname zou kunnen worden overgemaakt. Waar wil de man naar toe? Ik zal er met Bouterse over spreken.

9 september 1985

Frans Lurvink belde en gaf toe dat Friso Endt tenslotte toch belast was met het samenstellen van de Alerdinck Tribune.

10 september 1985

Ik was bij de dokter vanwege een infectie in mijn oksel die niet over wil gaan. Toen ik thuis kwam, was Eduard in de keuken bezig een broodje te smeren. Hij zag er prima uit, en leek blij me te zien. Ik kreeg zelfs een hand. Alsof ik met een scanner bezig was bekeek ik zijn lijf en stelde me duizend vragen over hoe het allemaal met de danser verlopen had kunnen zijn.

Na een bezoek van drie studenten van Nijenrode, zijn we in de Oesterbar gaan eten. Hij hielp Amerbos weer op orde te brengen nadat vandaag een nieuwe verwarmingsinstallatie is geplaatst. Het werd een bijzonder avondje, een beetje als vanouds.

Schiphol

Ik reis dus met Frans Lurvink - natuurlijk weer overdressed - naar Wenen. De man kletst maar door. Ik krijg er keelpijn van. Hij zal Henk de Mari ontvangen in het bijzijn van Dé Slager, zo zeker is hij van zichzelf. Ik heb het hem trouwens krachtig aangeraden, want voor De Mari is Lurvink een makkie.

Wenen, Imperial Hotel

Lurvink en ik dineerden met mijn oude vriend Ernst Stock om

[p. 97]

de toegang tot de conferentie in Varna voor Lurvink en mij te regelen. Stock stelde zelfs voor een Alerdinck Conferentie in het Hofburg paleis te organiseren. Lurvink was zo blij. Hij kon nauwelijks geloven wat hij allemaal hoorde.

11 september 1985

Wenen - Amsterdam

Het was een subtiele demonstratie: Lurvink zit Economy Class en ik Business Class. Fuck him. Ik zei er nog bij: ‘Zo hoort het eigenlijk ook.’ Ik dacht: je kent zelf eigenlijk niemand van enige prominentie, mijnheer.

Toen ik op Schiphol door de douane kwam met Lurvink, viel ik ongeveer flauw toen ik Eduard zag staan, in zijn uniform van Transavia. Hij stond op me te wachten. Ik liet Lurvink als een hete aardappel vallen, en liep op Eduard af. ‘Ik wacht hier op Mora Henskens, die uit Milaan komt,’ zei Eduard. Ik dacht dat ik door de grond ging. ‘Bel je nog?’ vroeg ik en liep door.

Joris Ivens krijgt na veertig jaar excuses van de regering. Hij is in 1946 een landverrader genoemd en in 1947 werd hem zijn paspoort ontnomen vanwege zijn film Indonesia Calling, waar hij koos voor de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Hij krijgt nu het Gouden Kalf van Eelco Brinkman, minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, wat moet leiden tot verzoening met de communist Ivens, die zelfs de Internationale Lenin-Vredesprijs in de wacht sleepte. De regering zal hem een ton geven. Maar er komt nog meer geld, zoals drie ton van het Fonds voor de Nederlandse Film. Zo wordt een schandaal door de Staat afgekocht.

De schrijfster Joyce Oates citeert Gide: ‘I will maintain that the artist only needs this: a special world to which he alone has the key.’¹¹⁷ Of is de schijver misschien bezeten door die wereld, vraag zij zich af. Volgens Oates ‘the unique power of the unconscious leads us where it will and not where we might will to go.’ Zoals dromen niet onder controle kunnen worden gebracht zou ook een kunstwerk niet te controleren zijn ‘except in its most minute aspects. Something not us inhabits us, something insists upon speaking through us.’ Het lijkt me onzin. Te extreem. Al is het waar dat ik geen afdoende verklaring heb waarom ik een levenlang met de manie om te schrijven heb geleefd, of zelfs heb moeten leven. Oates noemt dat ‘the power of the unconscious’.

‘For Nabokov as for many writers - one might say Boswell,

117 The New York Times, 11 augustus 1985.

[p. 98]

Proust, Woolf, Flaubert and surely James Joyce - experience itself is not authentic until it has been transcribed by way of language: the writer puts his imprimatur upon his historic self by way of writing. He creates himself, imagines himself, sometimes - recall Walter Whitman changing his name to Walt Whitman, David Henry Thoreau changing his name to Henry David Thoreau - renames himself as one might name a fictitious character in a work of art.’ Ik weet niet waarom Whitman en Thoreau irrelevant handelden, maar heeft het te maken met een geforceerde metamorfose van eigen fabricaat? Dan citeert zij D.H. Lawrence: ‘the characters fall into form of some rhythmic form, as when one draws a fiddle-bow across a fine tray delicately sanded, the sand takes lines unknown.’ Inderdaad, dat is een kant van het creatieve proces. De andere is dat juist omdat ik de enige bent die de sleutel bezit tot dat ene brein, dat brein een partijtje meeblaast in het uiteindelijke levensverhaal dat Willem Oltmans heet. Oates stelt het voor alsof we alleen maar een speelbal zijn van de niet onder controle opererende informatieverwerkers in onze hoofden.

Ik schreef op verzoek voor het blad Didaktief, een uitgave van de Stichting Onderzoek van het Onderwijs, het artikel bewust worden van wat we zijn.¹¹⁸ Peter las het. ‘Ik maak je mijn compliment,’ zei hij. Ik zal het ook aan Frans Kellendonk geven, die denkt dat ik ziel, brein en geest door elkaar haal.

Mijn goede vriend Stephen Cohen waarschuwt opnieuw dat zijns inziens ‘the dominance is not complete,’ waarmee hij Gorbatsjovs macht in en rond het Kremlin bedoelt.¹¹⁹ Hij zit nu zes maanden op de bok en wil in de ussr het roer omgooien, waarvan we in Time de opsomming hebben gezien. Maar machtige krachten zijn het hiermee oneens en werken hem tegen, een aspect waar de meeste Westerse media in hun euforie over Gorbatsjov niet aan toe komen. Stephen zou wel eens gelijk kunnen hebben dat het geen uitgemaakte zaak is dat de man zijn wil zal kunnen doordrijven.

118 Didaktief, oktober 1985, zie bijlage 35.

119 International Herald Tribune, 11 september 1985.

12 september 1985

Daan Dijksman is, onder pseudoniem Diplomaticus, weer eens op pad geweest in de Haagse Post. Het merendeel van zijn informatie komt van telefoontjes met mij, waar het Ernst van Eeghen betreft.¹²⁰

120 Haagse Post, 14 september 1985.

[p. 99]

DISKREDIET
DIT NAJAAR VERSCHIJNT IN EEN oplaag van tienduizend exemplaren een nieuw periodiek, Den Alerdinck Tribune geheten, naar het kasteeltje achter Zwolle waar dit voorjaar voor het eerst een conferentie werd belegd door kasteelheer-zakenman Frans Lurvink, een treffen dat de media uit Oost en West nader tot elkaar moest brengen. Een van de samenstellers van het orgaan, dat meer een mededelingenblad wordt dan een kakelvers opinieblad, wordt de Klaaswaalse reporter Friso Endt, die deze week maandag zijn vertrek richting vut bij nrc Handelsblad vierde. Aan dit afscheid ging overigens nog een ingewikkeld gevecht met uitgever Elsevier/ndu vooraf, omdat de bijster actieve Endt - hij is in zijn vrije tijd onder meer Nederlands correspondent van Newsweek - niet genegen was zich tot verplicht duimendraaien, zoals de vut dat wil, te laten veroordelen.
Het gaat de Den Alerdinck Foundation dus voor de wind. Het initiatief van zakenman Lurvink vindt dermate veel weerklank dat executive vice president Carel Enkelaar, als hij per 1 oktober bij de nos als programmabaas door Ed van Westerloo is opgevolgd, met voortvarendheid een professioneel Alerdinck-apparaat gaat opzetten. Naar verluidt is er slechts één vuiltje aan het zwerk en dat wordt gevormd door de plannen van Telegraaf-speurneus Henk de Mari om de club van Lurvink aan een zeer kritisch onderzoek te onderwerpen, zoals hij dat in het verleden ook deed met de privé-diplomatie van de Heemsteedse koopman Ernst van Eeghen. Diens naar zijn buiten Berkenrode genoemde initiatief, waarbij de nadruk ligt op pogingen om het kruisrakettendilemma te bezweren, leed hevig onder de niet aflatende Telegraaf-publiciteit. Ons bereikt nu ook het bericht dat een voorgenomen missie van Van Eeghen, PvdA-defensiespecialist mr. Bram Stemerdink, ikv-coryfee Mient Jan Faber en polemoloog Hylke Tromp naar Moskou, waarvan we op deze plaats eerder melding maakten, schipbreuk heeft geleden, ook al ontkent de koopman tegenover ons dat er van kinken in kabels sprake is, zijns inziens doodeenvoudig omdat er over een trip naar Moskou nog weinig vaststond. Hoe dan ook, veel voortgang maakt het Berkenrode-initiatief niet en nu dreigt ook de Alerdinck Foundation van Lurvink cs dezer dagen door De Telegraaf in diskrediet gebracht te gaan worden. De niet aflatende reporter De Mari informeert her en der of het waar is dat Lurvink zo traag van betalen is, dat André Spoor en Willem Oltmans, die de scouting van de Alerdinck-deelnemers voor hun rekening namen, nog steeds op hun duizendjes moeten wachten. Publicatie van zo'n soort verhaal zou niet alleen Lurvink en zijn Foundation in de problemen brengen, maar ook André Spoor, die dezer dagen naar Elseviers Magazine zou vertrekken (zie ook Het Bedrijf) slecht uitkomen. Door Elseviers Magazine is het Alerdinck-initiatief al als een soort van goed bedoelde Soviet ploy gekarakteriseerd, smakelijke verhalen in De Telegraaf over Spoors betrokkenheid maken zijn entrée bij em alleen maar moeilijker.
Enfin, dezer dagen treffen Lurvink en De Telegraafs De Mari elkaar aan de lunch. Het zou ons niet verbazen als ook de secretaris van de Foundation, de Rotterdamse advocaat Slager, aan die dis zou bijschuiven om de in dit soort zaken zeer ingenue Lurvink te behoeden voor uitglijers, net nu zijn geesteskind zo aardig marcheert.
Diplomaticus

Sergei Plekchanov belde me op, zoals ik had gevraagd. Ik vertelde dat Rajiv Gandhi ook naar New York zou gaan, evenals een groot aantal andere staatshoofden en regeringsleiders. Gandhi had niemand gevraagd om ook te gaan, maar wel de leden van de Beweging van Niet-Gebonden Landen geïnformeerd dat hij zou gaan. ‘Hoe meer leiders er naar de vn gaan, hoe meer druk op Washington ontstaat om erop toe te zien dat de

[p. 100]

onderhandelingen in Genève tot een positief resultaat zullen leiden,’ zei ik en op dat moment viel de telefoon uit. Sergei belde terug. Professor Arbatov zou nog twaalf dagen in de vs zijn, maar de boodschap zou worden doorgegeven.

Het blijft voor mij volmaakt onbegrijpelijk dat The New York Times het artikel roots of cambodia's misery¹²¹ durft te publiceren terwijl de namen van Richard Nixon en Henry Kissinger er zelfs niet in voor komen. Wie hebben Cambodja bij de oorlog in Vietnam betrokken? Wie hebben koning Norodom Sihanouk afgezet, terwijl hij in Moskou was, en door de cia-Gauleiter maarschalk Lon Nol vervangen? Daar ligt de oorspong, dus the roots van de misère in dat koninkrijk.

121 The New York Times, 10 september 1985.

13 september 1985

Gisteren waren Peter en ik op het strand. Absoluut heerlijk. Ik heb niets meer van Eduard gehoord. Van Theo - over onze reis naar Paramaribo - vernam ik ook niets meer. Ook Lurvink zwijgt. Cecile van Lennep had een heerlijk verblijf bij haar dochter in Jutland gehad. Carel Enkelaar berichtte dat Lurvink gisteren met Henk de Mari van De Telegraaf had gesproken. Lex Poslavsky reageerde op het artikel van Robert Jay Lifton over nazi-arts Mengele.¹²²

Wim Hazeu noemde het artikel in Propria Cures ‘vulles, dus niet op reageren’. Maar Hazeu wees erop, wat ik niet gezien had, dat in hetzelfde nummer Henk Hofland aankondigde medewerker te worden. Ik wil er niet aan denken dat Hofland achter zo'n smerig stuk zou zitten. Al is hij er toe in staat, zoals het artikel van Brandt Corstius heeft bewezen. Ik belde Henk op, die vertelde al iets op papier te hebben gezet om over mijn Memoires. Is ook dat gelogen?

De brief die ik in Wenen in antwoord aan Frans Kellendonk schreef, moet ik hier toch maar opnemen.¹²³

Ik zal een brief van Haakmat meekrijgen voor Desi Bouterse. Bonn is al weken in rep en roer, omdat de West-Duitse spionagechef in Bonn is weggelopen naar de ddr. Dan wordt er overhaast een tegenzet bedacht. Een kgb-chef in Londen, Oleg Gordievsky liep over naar het Westen en gaf de namen van 25 Sovjetspionnen, die prompt door de regering Thatcher werden uitgewezen. Het leidde tot vette krantenkoppen.

Ik had een gezellige avond met Peter, die later ging joggen. Na middernacht belde een opgewonden Frans Lurvink. De Tele-

122 Zie bijlage 36.

123 Zie bijlage 37.

[p. 101]

graaf had een interview met hem over een volle pagina op de markt gebracht. Het zal me benieuwen.

14 september 1985

Het is wel een aardige pagina geworden. Lurvink liegt voor de zoveelste keer, als hij glashard stelt dat ik als zijn adviseur de enige betaalde kracht zou zijn. André kan rustig slapen en Enkelaar ook. De kop dekte de lading niet. De Mari was aardig voor Lurvink geweest. Hij had zich dan ook uitgesloofd om met diens baas, Jacques Fahrenfort, aan te pappen, aan wie Carel Enkelaar hem had voorgesteld.

Elaine Sciolino meldt in The New York Times¹²⁴ dat ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de vn een ‘throng of Kings, Presidents and Premiers is coming to the un.’ Precies als ik had voorzien. Mijns inziens behoorde Michail Gorbatsjov hier bij te zijn. Maar hij schittert door afwezigheid, mede op advies van Georgii Arbatov. Stomme zet. Gemiste kans.

124 The New York Times, 15 september 1985.

16 september 1985

Gisteren is helemaal weggevallen, omdat het de laatste dagen van Peter op Amerbos zijn voor hij naar Zuid-Afrika vertrekt. Vanbinnen huil ik voortdurend. De Zuid-Afrikaanse ambassade heeft zijn visum per expresse gezonden, geldig tot maart 1986.

Ik ontmoette Henk de Mari in het Victoria Hotel. Hij was van mening dat wat ik bij Adriaan van Dis had gedaan, veel vaker zou moeten gebeuren in dit land. Ik vertelde dat Wim Klinkenberg me vanmorgen belde na een lange afwezigheid in Joegoslavië. Drie van zijn vrienden hadden een video van de Van Dis-show voor hem bewaard. Ook Klinkenberg vond het een knock out.

‘Lurvink heeft een hoge pet op van jou,’ zei De Mari. Maar hij wist ook te melden dat de bvd het facilitair bedrijf van de nos had meegedeeld dat ze niet meer facilitair mogen meewerken aan uitzendingen vanuit Den Alerdinck met de sovjets. ‘Vind jij dat de taak van de bvd?’ vroeg ik. Nee, dat vond hij dus niet. Ik vroeg maar niet waarom hij in zijn artikel met geen woord over deze bvd-interventie bij Lurvink had gerept.

Peter en ik waren vanavond nog samen op de fiets in de regen de polders ingegaan. Ons leven vertaalt zich in de langste reeks farewells die ik ooit met iemand had. Ik ben echt van slag over zijn vertrek.

[p. 102]

17 september 1985

Vliegtuig naar Paramaribo

Peter stond samen met mij om 07:00 uur op. We dronken koffie. Mijn hart huilde. In de taxi naar Schiphol vocht ik tegen mijn tranen. Hij wuifde vanuit de keuken. Ik ben natuurlijk totaal ongeschikt voor dit leven, want nu ik dit in het toestel naar Suriname schrijf, ben ik opnieuw in tranen. Heb ik ooit anders gedaan? Misschien hebben Poslavsky en Hutschnecker toch gelijk. Aan de andere kant, wat is er mis met een keer goed huilen en het gevoel van verdriet wat daarmee gepaard gaat?

Lubbers heeft gisteravond op televisie gezegd dat het nu waarschijnlijk was dat Nederland kruisraketten zou plaatsen.