Memoires 1985-A

[p. 128]

Amsterdam

15 maart 1985

Amerbos

Peter is in Portugal. Op 7 maart schreef hij van een vriend in Schotland een ticket te hebben gekregen, wat de man zelf niet kon gebruiken. Op 8 maart schreef hij uit Hotel Embaixador in Lissabon. Hij heeft het naar zijn zin.

Frits van Eeden heeft succes in West Melbourne, Florida.¹⁷⁵

The New York Times bericht dat bezoekende staatshoofden onder de indruk zijn geweest van het optreden van Michail Gorbatsjov bij de begrafenis van Tsjernenko. Minister Andrei Gromyko schijnt tegen Hans van den Broek te hebben gezegd ‘positief’ te staan tegenover een bezoek aan Den Haag.

De leider van de Nederlandse delegatie bij de vn-Commissie Rechten van de Mens in Genève, Peter Kooijmans heeft verklaard dat Den Haag niet tevreden is met het rapport en de conclusies van de Keniase jurist Amos Wako, die de Decembermoorden in Paramaribo heeft onderzocht. Den Haag blijft Suriname pesten met een persoonlijke vendetta tegen Bouterse. Op dit soort standjes hebben ze patent in het Madurodamse. Om 15:00 uur belde Carel Enkelaar op. Ik word met de andere deelnemers aan Den Alerdinck om 18:00 uur in hotel Jan Tabak in Bussum werd verwacht. ‘Alles loopt op rolletjes. Na zondag is er niets meer te doen,’ zei hij. ‘Kom dus. Dan zit je in het circuit, en vanavond ben je de gast van de nos.’

Op station Bussum liep ik tegen Willem Brugsma aan. Lang verhaal. Pieter de Vink had zonder hem te raadplegen de Amerikaanse ambassadeur bij de navo uitgenodigd. Toen dit onzeker werd, ook nog de Amerikaanse woordvoerder in Genève, die Brugsma juist had afgewezen omdat hij niet hoog genoeg geplaatst was in vergelijking met Gromyko en Lomeiko. ‘Ik ben even gaan meeluisteren toen Pieter de Vink die man ging afbellen,’ zei Brugsma.

Ik antwoordde: ‘Daarvoor moet je Pieter de Vink heten, want als je weet dat ambassadeur Bremer in Den Haag “nee” tegen Den Alerdinck zegt, dan kun je van tevoren weten dat er geen

175 Zie bijlage 38.

[p. 129]

enkele Amerikaan die op dit moment in functie is naar Zwolle komt. Dus ook geen ambassadeur bij de navo.’

Aangekomen in het hotel ging ik direct naar de kamer van Volodja Molchanov. Hij was met Gromyko en Lomeiko in de sauna geweest en lag in bed. Hij had verwacht dat ze niet naar Nederland zouden gaan na de dood van Tsjernenko, maar Lomeiko had de knoop doorgehakt. ‘Hij is half dood van alle bezoekende staatslieden, maar ze dankten de hemel dat ze weg konden.’ Ze schijnen tot woensdag te blijven en Volodja regelt een serie ontmoetingen met journalisten. De hele bende profiteert mee van mijn contacten. Raymond van den Boogaard had ook een gesprek met Lomeiko gevraagd, maar heeft het niet gekregen.¹⁷⁶

Het werd een uitzonderlijke avond.¹⁷⁷ Stephen Cohen vertelde dat een assistent van ambassadeur Anatoly Dobrynin in Washington reeds had gebeld dat hij weer een visum voor de ussr kon krijgen. Die rode kaart is dus ingetrokken.

176 Hij gaf destijds toe contacten te hebben met de BVD. Sindsdien vertrouwde men hem in Moskou niet meer.

177 Ik schreef hierover niets op in mijn dagboek. Zie bijlage 39 voor de welkomstrede van Carel Enkelaar.

16 maart 1985

Bussum

Ik belde eerst mijn broer Theo om hem op de hoogte te stellen van waar we mee bezig waren. Hij was erg geïnteresseerd.

Kasteel Den Alerdinck, 11:00 uur

Er gaat toch wel het nodige in me om, want wat hier gebeurt met de aanwezigheid van Lomeiko en Gromyko is in mijn brein geboren tijdens de ontmoeting met Lomeiko in Genève. Friso Endt arriveerde en probeerde zich binnen ons gezelschap te dringen als correspondent van Newsweek. André Spoor alarmeerde Carel Enkelaar, die onmiddellijk Endt uit ons symposium verwijderde.

Anatoly Gromyko maakt steeds weer een dwaze indruk. Toen we arriveerden zei ik tegen hem: ‘Dit kasteel was eens het eigendom van een baron die het verzilverde.’

‘Aha,’ antwoordde hij, ‘not a nuclear baron?’

Ik dacht: man je ben niet in orde.

Via de ambassadeur in Den Haag is geregeld dat er dinsdag door Onno Sickinghe - de zwager van Ernst van Eeghen - van vmf Stork een rondvaart in Amsterdam aan het gezelschap wordt aangeboden. Op die manier heeft Van Eeghen toch weer

[p. 130]

kans gezien bij het door mij georganiseerde Sovjetgezelschap via een achterdeurtje binnen te komen, want hij zal er bij zijn. In de middagbijeenkomst onstond al meteen een vrij ernstig incident. Zoals te verwachten was veroorzaakt door de man die ik er niet bij had willen hebben: Willem Brugsma. Panoramiek van de nos nam een gesprek op tussen de Russen Lomeiko en Gromyko en de Amerikanen Vinocur en Scott onder leiding van Willem Brugsma. Hij vroeg aan Lomeiko en Gromyko om commentaar op een veronderstelde uitlating van de ontwapeningsonderhandelaar van de Sovjet Unie in Genève, Yuri Karpov. Hij zou gezegd hebben dat de ussr meer dan 780 intercontinentale raketten zou hebben opgesteld. Ze schenen door deze vraag verrast en vroegen hoe Brugsma hierbij kwam. Lomeiko wilde na de opname Brugsma's bron weten. ‘Dat heb ik geloof ik ergens gelezen,’ antwoordde Brugsma, waarschijnlijk in nrc Handelsblad. Daar namen Lomeiko en Gromyko geen genoegen mee. Lomeiko zei later: ‘Ik had wel rechtstreeks aan Brugsma kunnen vragen waar hij zijn informatie vandaan haalde, maar ik wilde hem niet in verlegenheid brengen.’ Ik vind dat Lomeiko had moeten antwoorden dat hij niet wist wat Karpov had gezegd, en er daarom niet op kon reageren.

Lomeiko was van zijn stuk gebracht. Hoe kon Brugsma een dergelijke stelling in een televisieprogramma lanceren zonder zich te kunnen beroepen op aanwijsbare en deugdelijke bronnen? Lomeiko eiste dat de passage, nu hij een dergelijk ondeugdelijk antwoord kreeg, zou worden geschrapt uit de opnames. Dit weigerde Brugsma. Het incident escaleerde, en Lomeiko, Gromyko en Molchanov trokken zich in een kamer terug. Volodja kwam even later bij mij, en zei dat zijn twee Sovjetvrienden de interventie van Brugsma ernstig opnamen. Ik ging dus op mijn beurt naar Carel Enkelaar en maakte duidelijk dat hij moest ingrijpen, want Brugsma verpeste de boel. Hij zou iets doen.

Willem Brugsma hield echter zijn poot stijf. Hij wilde zijn vraag niet terugnemen. Hij had het ‘ergens gelezen’ en vervolgde: ‘Laat ze dan maar naar Karpov bellen, dan kunnen ze maandag alsnog een communiqué uitgeven.’ Zelfs Gerd Ruge¹⁷⁸ hoofdredacteur van de Westduitse televisie (wdr) kwam naar me toe en zei: ‘Stomme streek van Brugsma, ik zou die passage, zeker wanneer de Russen erom vroegen, meteen hebben geschrapt.’

De conferentie werd hervat en Scott Sullivan van Newsweek in

178 Ruge volgde in 1986 Carel Enkelaar op bij den Alerdinck.

[p. 131]

Parijs gooide het woord ‘rhetoric’ op tafel. Gisteravond vertelde hij mij: ‘All Europe is pro-Reagan, in France even probably as many as 80 percent of the people.’ Dan weet je uit welke hoek de wind waait. Wie had hem uitgenodigd? Pieter de Vink weer?

Anatoly Gromyko spuide, wanneer hij zijn mond open deed, meestal ouderwetse Sovjetpropaganda, weinig geschikt voor de doelstellingen van Den Alerdinck. Zelfs Lomeiko kwam met een verhaal aanzetten dat een Amerikaan op reis in de ussr honderden foto's had gemaakt, om vervolgens een boek uit te geven, The Russians, dat de Sovjet Unie van haar donkerste kant liet zien. Waar men de meeste aanstoot aan had genomen, was dat de Amerikaan zijn bedoelingen nooit bekend had gemaakt. Nogal wiedes, want dan had hij zijn reisje op zijn buik kunnen schrijven. Terwijl Lomeiko zijn verhaal deed, gaf ik Volodja een briefje en schreef: ‘What about the kgb filming Sukarno while he was screwing his Soviet interpreter in Moskou?’

Een aantal aanwezigen raakten gepikeerd over de interventies van Gromyko, onder wie de Pool en de Hongaar. Stephen Cohen adviseerde me om Gromyko en Lomeiko aan afzonderlijke tafels te zetten tijdens het diner. Beijen en Slager (de advocaat van Lurvink) schijnen tot de conclusie te zijn gekomen dat Anatoly Gromyko aan een minderwaardigheidscomplex zou lijden. Het Brugsma-incident heeft in ieder geval bij de sovjets de bekende oude instinkten geprikkeld, namelijk dat ze het doelwit zijn van verraderlijke activiteiten van Westerse inlichtingendiensten, die eropuit zijn het marxisme-leninisme in haar hemd te zetten.

Er is door de nos een persmap uitgegeven met daarin een foto van Willem Brugsma, geflankeerd door Lomeiko en Gromyko. Dat heeft de man dan toch maar weer voor elkaar gekregen. Ook Carels welkomstwoord zit erin verpakt.

Na de lunch arriveerde een team van de Nieuwe Revu. Ik maakte hen met zachte hand duidelijk dat ze moesten wachten, omdat het een besloten bijeenkomst was. Maar Carel kwam aanmarcheren en verwijderde hen op nogal onparlementaire wijze, wat ik onnodig en ongepast vond. Trouwens, Lurvink heeft voor goede beveiliging gezorgd.

nrc Handelsblad publiceerde vanavond een redelijk artikel, maar opnieuw werd een vergelijking getrokken tussen Ernst van Eeghen en Frans Lurvink.¹⁷⁹ Nu was mijn briefje in Elseviers nog meer op zijn plaats.¹⁸⁰

179 NRC Handelsblad, 16 maart 1985, door Hubert Smeets.

180 Zie bijlage 40.

[p. 132]

Nadat Carel als een razende op de piano had gerammeld, moedigde Volodja me aan wat te spelen. Dit heb ik gedaan. Carel kwam naast de piano zitten om te luisteren. Ik oogstte een krachtig applaus. Het was opmerkelijk dat Willem Brugsma mij een hand gaf om ervoor te bedanken. ‘Soms haat ik je,’ zei Carel, ‘maar dit is geweldig.’ Lomeiko luisterde met verbazing. Lurvink ergerde zich eraan dat de aandacht niet bij hem lag. Zelf voelde ik me, al spelende, geweldig opgelucht. Het werkte voor mij zuiverend.

17 maart 1985

Den Alerdinck

Er is weer van alles gebeurd en het is pas 10:20 uur. Lurvink komt langs: ‘Ben je met je dagboek bezig?’ vroeg hij.

‘Ja.’

‘Wat schrijf je over mij?’

Wat schrijf ik over Lurvink? Niet eens zoveel. In de grond van de zaak sta ik in dit initiatief achter hem, en steun ik hem compleet. Anders had ik er niet zoveel moeite voor gedaan. Wat dat betreft koester ik dezelfde ambivalentie voor Carel Enkelaar. Soms haat ik hem ook, met een accent op minachting wegens gedrag en denkpatronen die ik niet kan volgen, maar tegelijkertijd omhels ik hem meer dan eens omdat we ook dikwijls op dezelfde lijn opereren. Zo zit het precies.

Gisteravond heb ik tijdens het diner tegen Frans Lurvink gezegd, terwijl Joe Angotti van nbc toeluisterde, dat sommige leden van het bestuur van Den Alerdinck kennelijk uit de pas liepen met de doelstellingen zoals we die geformuleerd en verkondigd hebben. Zowel Beijen als Slager lieten zich publiekelijk bijzonder laatdunkend uit over onze gast Gromyko, noemden hem verward en soms belachelijk en toonden zich openlijk geïrriteerd.

Toen Willem Brugsma tegen Gromyko zei dat de Amerikaanse journalist Vinocur aanwezig zou zijn, antwoordde de zoon van de Sovjetminister van Buitenlandse Zaken: ‘Aha, een man van Oekraïense afkomst. Ik hoop dat hij geen bloed aan zijn handen heeft.’ Dat was natuurlijk ook een uitspraak om razend van te worden.

Maar ons objectief is immers tweeledig. Enerzijds hadden Lomeiko en Gromyko een boek geschreven dat een diepgaande indruk had gemaakt, zoals we zeker weten, op Michail Gorbatsjov. Toen Gorbatsjov zich voorbereidde op het leiderschap - omdat iedereen wist dat Tsjernenko niet lang meer zou leven - had hij het boek New Thinking in the Nuclear Age van beide

[p. 133]

auteurs gelezen, hij was eraan verknocht geraak. Gorbatsjov zat op de lijn van Lomeiko en Gromyko. Daarom had ik dit manuscript in Engelse vertaling vele malen laten kopiëren. Ik zag echter aankomen dat Den Alerdinck ii alleen zou gaan over de lacunes en omissies in de redenaties van Lomeiko en Gromyko. Ik vreesde dat als altijd het hoofdthema van de conferentie weer de stokpaardjes van de Koude Oorlog zou worden: bewapening, raketten en de wederzijdse verwijten. Eigenlijk zag ik voor mijn ogen de unieke kans om met z'n allen te discussiëren over het boek van Lomeiko en Gromyko - althans wat de top in het Kremlin betrof - in de soep lopen. Er hielp geen lieve vadertje en moedertje meer aan. Men had waarschijnlijk ook niet de moeite genomen zich in het boek van beide heren te verdiepen. Voor mij echter was het een voorproefje van het komende Gorbatsjov-beleid en daarom van het allergrootste belang.¹⁸¹

Gisteravond vertelde Brugsma me aan het diner dat de aanwezige Oost-Europeanen kotsten van wat Gromyko te berde bracht. Hij adviseerde om naar Oost-Europeanen te luisteren als men wilde weten hoe de sovjets waren. Ik begreep dit wel van hem, want Brugsma is met een Poolse getrouwd en heeft daardoor een flinke scheut antisovjet ‘informatie’ meegekregen. Ik ben in de meeste Oost-Europese landen een blauwe maandag geweest. Maar de Sovjet Unie heb ik sinds 1971 ter plekke, tot aan Siberië toe, bestudeerd. Volgens Brugsma zeiden, de door hem uitgenodigde, Balo en Zsyndielors: ‘We really have no time to listen to the nonsens of Anatoly Gromyko.’ Brugsma kentekende Stephen Cohen (door mij uitnodigd) als ‘een halve gare Princeton-professor.’

Tom Wolzien van nbc is een eikel, wat zelfs van zijn gezicht afdruipt. Hij is kennelijk alleen maar naar Zwolle gekomen om bij Lomeiko te bepleiten dat het Kremlin toestaat dat nbc een tweede correspondent naar de ussr mag sturen. Gisteren zei hij tijdens de debatten dat hij weliswaar aanwezig was, maar dat dit niet betekende dat hij de doelstellingen van de Den Alerdinck Foundation onderschreef. Hiermee werd opnieuw een langdradige en geagiteerde reactie van Lomeiko uitgelokt, die de sfeer evenmin ten goede kwam. Het was natuurlijk ook afschuwelijk wat Wolzien te berde bracht.

Brugsma is aan een artikel begonnen, de top van zwolle, in de vorm van een brief aan Claire & Odille. Oh wat origineel

181 Het ‘nieuw denken’ zoals door Lomeiko en Gromyko bepleit, zou door Gorbatsjov direct worden toegepast in zijn buitenlandbeleid.

[p. 134]

en leuk, alsof hij de hele zaak maar half serieus neemt. Ik houd mijn hart vast.¹⁸²

Frans Lurvink merkte op: ‘Waarom gooit het Kremlin er niet dertig miljoen dollar tegenaan om een goed Amerikaans prkantoor in te schakelen om de Sovjet Unie bij het Amerikaanse publiek geïntroduceerd te krijgen zoals ze het graag zouden zien.’ Ik dacht: brave Frans, je begrijpt van de ussr en de concurrentiestrijd tussen de grootmachten geen ene rotmoer. Had liever je mond gehouden. Intussen stuurde hij uitnodigingen voor een diner rond.

Ik zei Lurvink dat verschillende van zijn bestuursleden zich laatdunkend over de Sovjetgasten uitlieten. Opvallend genoeg zei Lurvink: ‘This is not true.’ Waarop Joe Angotti me terechtwees, en opmerkte: ‘Willem, you should be supportive of your Board Members.’ Later kwam hij naar me toe en zei: ‘Sorry, I made that remark.’

‘It was true, Joe.’

‘I know that,’ antwoordde hij.

‘And remember my friend, I went out of my way to get Lomeiko and Gromyko here and regardless what they express as their opinions, it should not be that obvious that the hosts disagree.’

Volodja Molchanov denkt dat Lomeiko niet zo lang de woordvoerder van minister Gromyko zal blijven. ‘He acts too independently of the system. And, he also earns much less than a working journalist in Moscow.’ Volodja voegde eraan toe dat van zijn laatste boekje over de nazi's in de ussr, een kwart miljoen exemplaren was verkocht.

Scott sullivan is een idioot. Wat die man allemaal uitkraamt, doet mijn haren recht overeind staan. Ik wist het al toen ik zag hoe hij uit zijn ogen keek. Wat ik vermoedde, werd iedere keer als hij zijn mond open deed bevestigd. Ik bracht dit onder Lurvinks aandacht. ‘Hij is juist goed,’ vond de voormalige lampenverkoper van Philips.

Wanneer Gromyko het woord voert, zie je het verschil in reactie tussen Spoor en Brugsma. Spoor stelt zich open en luistert echt. Brugsma ergert zich al à priori en luistert helemaal niet. De Pool en de Hongaar luisteren evenmin naar de sovjets: die weten alles al. Gerd Ruge is als Spoor: die luistert. Brugsma bestond het zelfs om Gromyko in de rede te vallen, en te vragen of er geen tijdslimieten aan sprekers gesteld zouden moeten worden. Ik vind zoiets ongelofelijk; hij bewijst er alleen maar

182 Zie bijlage 41.

[p. 135]

mee hoe sterk zijn behoefte is om stoer te doen. Je ziet ook hier weer hoe onderliggende, deels onbewuste emoties tot verschillende reacties leiden bij de deelnemers aan deze conferentie. Tijdens de beraadslagingen heeft Lomeiko aan mij gerefereerd in de volgende bewoordingen: ‘When Willem Oltmans comes to Moscow, we might be busy, but we talk to him, because we trust him.’¹⁸³ Ik dacht: Ja, zo is het. Ik belazer ze niet, ook al zijn ze de tegenpartij. Bij een andere gelegenheid zei hij: ‘Willem Oltmans zit nu wel bescheiden in een vensterbank, maar...’ en er volgde een volgende pluim in mijn reet. Lomeiko en Volodja insisteerden dat ik bij hen aan de hoofdtafel zou zitten, maar dat heb ik niet gedaan. Waarom? Ik weet dat ik het leeuwendeel van deze conferentie heb verzorgd, tot en met de idee er een denktank voor journalisten van te maken.

De uitgegeven persverklaring vond ik soep met ballen, maar wie weet was er inderdaad niet meer van te maken.¹⁸⁴ Maar hoe gaat de pers reageren op dit slap verhaaltje?

's Avonds vond er een excellent diner plaats. Frans Lurvink had daarvoor het public relations kantoor van Stephan Schoor in Soest ingehuurd.

Er werden aan tafel redevoeringen afgestoken. Vladimir Lomeiko merkte op, dat de Sovjetdelegatie verheugd was zoveel nieuwe vrienden te hebben gemaakt, maar hij benadrukte tegelijkertijd, dat de sovjets waren gekomen, omdat ik dit had geadviseerd.

Lurvink bedankte me ook en plein publique heel behoorlijk en zei: ‘We both are emotional. We have had our differences, but without you [wo: een beetje zurig van toon] this conference would not have taken place at all.’ Op dat moment glimlachte Volodja met gevoel naar mij. Later zei hij dat ik de pluim van Lomeiko aan hem had te danken. Tijdens het ‘Dynasty-achtige diner’ verzuchtte Molchanov dat dit de mooiste journalistieke reis van zijn leven was geweest.

Carel noemde mij en zei verder geen veren op mijn hoed te willen steken omdat Vladimir Lomeiko dit reeds had gedaan. Stephen Cohen bedankte me in zijn toespraak ‘that you invited me personally’. En hij voegde eraan toe: ‘Willem, you are the embodiment of detente.’ Van hem komende, stelde ik die woorden erg op prijs.

Spoor, Molchanov en ik deelden een tafel met Hans Lurvink - de burgemeester van Beuningen, en broer van Frans -, en met

183 Na deze uitspraak mompelde Enkelaar: ‘Die wordt straks in Moskou doodgeschoten.’

184 Zie bijlage 42.

[p. 136]

de dochter van advocaat Dé Slager. Tot onze verbazing liet de burgemeester zich op een gegeven moment ontvallen: ‘Ik maak me niet zo bezorgd over het geld van Frans, of dat hij teveel uit zou geven aan dit experiment. Niemand snijdt hem. Hij staat zijn mannetje. Maar wanneer ik jullie was, zou ik eventuele geldzaken met mijn broer waterdicht regelen, want hij zal jullie anders pakken waar hij kan.’ Wij keken elkaar aan, en de broer van Lurvink vervolgde: ‘Leg alles op papier vast, want ik waarschuw jullie, Frans laat mensen als een baksteen vallen wanneer hij denkt dat hij ze niet meer nodig heeft.’ Ik keek in het bijzonder Spoor aan, omdat ik hem al eerder had gezegd dat Frans Lurvink onbetrouwbaar was. Later beaamde Carel Enkelaar mij dat burgemeester Hans Lurvink zich tegen hem in dezelfde bewoordingen had uitgelaten. Ik nam na afloop Spoor apart en vroeg hem of hij niet langzamerhand in de gaten had dat we er met zijn allen met open ogen in aan het tippelen waren. ‘Ach, ik weet het niet,’ zei Spoor, ‘ik vind die broer een beetje een vreemde man.’

‘Dat kan je nu wel vinden, maar ik denk dat hij met meer kennis van zaken over de ware aard van zijn broer kan oordelen dan jij of ik.’

We keken met z'n allen naar Panoramiek. Ook Erik Jurgens was op het kasteel gearriveerd. Hij memoreerde aan onze gedenkwaardige ontmoeting in Sri Lanka een aantal jaren geleden. Panoramiek presenteerde de Den Alerdinck Conferentie onder redactie van Pieter de Vink zeer behoorlijk.

Later op de avond bedankte Frans Lurvink me andermaal persoonlijk voor ‘alles wat jij voor het slagen van Den Alerdinck hebt gedaan.’

‘Vind je het dan nu geen tijd geworden om mij eindelijk eens het amendement op mijn contract te geven, dat je me in januari toezegde?’ Ja, dat zou hij onmiddellijk in orde maken.

18 maart 1985

De Volkskrant heeft vanmorgen een rotstuk. Dit was te verwachten. De pers is niet echt behoorlijk behandeld. Lurvink heeft bovendien de nodige achterdocht gezaaid, bijvoorbeeld door het verhaal dat ik de Nieuwe Revu - een blad waar ik al jaren niets meer mee te maken heb - op het spoor van Den Alerdinck zou hebben gezet. Ik heb hem onomwonden gezegd dergelijke onzin voor zich te houden. Lurvink is dus eigenlijk een nog veel grotere etter dan ik al dacht, want Advocaat Slager was dus niet voor niks bij me komen staan toen hij meeluisterde toen ik op de trap van het kasteel probeerde de bruus-

[p. 137]

ke handelswijze van Enkelaar wat af te zwakken bij de mensen van Nieuwe Revu.

Er worden ook indianenverhalen verteld. Waaronder de zinspelingen van Elseviers Magazine op cia, kgb en bvd. Beweerd wordt dat dit Oltmansiaanse verhalen zouden zijn die door mij op de redactie werden binnengebracht. Complete onzin. Ik heb geen enkel contact met die mensen. Ik zou alleen eens willen weten wie dit soort verhalen - in mijn naam nog wel - rondstrooit. Dat de redactie van de Volkskrant ons verdacht maakt, is begrijpelijk, want dat blad is met Lockefeer in verkeerde handen gevallen, zoals nrc Handelsblad dit tegenwoordig met Woltz is. André Spoor refereerde aan het min of meer sympathieke stuk van zaterdag als ‘door mijn vriendjes bij de krant’ geschreven. Dat kon alleen gebeuren omdat Woltz naar Egypte en Israël op reis is.

Bij het afscheid informeerde ik Carel dat ik ambassadeur McHenry had gevraagd ambassadeur Bremer in Den Haag te bellen en verslag te doen van de conferentie. ‘Ik ben blij dat je weer bezig bent. Jij maakt de dingen af,’ aldus Enkelaar.

Het is toch wel opvallend dat als mijn uitgever Jan Mets in gesprek met Haagse Post zegt: ‘Willem Oltmans is een rare snuiter,’ dat je die uitspraak dan een paar weken later herhaald ziet in de Volkskrant. Of zoals er nu in de krant openlijk staat: ‘Lurvink waarschuwde Enkelaar: “Oltmans spreekt met journalisten”.’ Waarna advocaat Slager als spion in je buurt komt staat, terwijl je bezig bent omwille van de goede zaak de botte bijl van Enkelaar tegen Nieuwe Revu bij te slijpen.

In een nagesprek met Willem Brugsma vergeleek deze Lomeiko en Gromyko met Jut en Jul, ‘een stel mafkezen waarvan ik de neiging krijg om Ronnie Reagan op te bellen met de boodschap: screw them some more.’ Brugsma is totaal negatief over Den Alerdinck. Het was maar een weekeinde in de ruimte kletsen geweest. De enige interessante aanwezige was volgens hem de Hongaar Balo geweest. Ik wierp tegen dat ik Lomeiko en Gromyko niet zelf had uitgevonden of geprogrammeerd, maar dat zij hooggeplaatst waren in het Kremlin en dat het mijn inziens alleszins de moeite waard was informele ontmoetingen en gesprekken als in Zwolle te organiseren.

Er waren natuurlijk ook weer de gebruikelijke geldproblemen. Cohen moest om de toegezegde 1.500 dollar vragen. Ook anderen, waaronder de Hongaar en de Pool, hadden problemen met hun betaling. Ook mijn eigen declaratie bij de nos voor mijn aandeel in de Panoramiek-productie werd doodgezwegen door Enkelaar.

[p. 138]

Professor Röling is overleden. Prima man. Hij zat op onze lijn ten aanzien van Nieuw-Guinea en was dus ook een vijand van Luns, die verhinderde dat Röling hoogleraar in Leiden werd.

19 maart 1985

Prins Claus is twee dagen per week werkzaam op het departement van Buitenlandse Zaken als inspecteur-generaal voor Ontwikkelingssamenwerking. Hij krabbelt aardig op na zijn ziekte van 1982.¹⁸⁵

George Shultz heeft Michail Gorbatsjov omschreven als: ‘energetic, strong, very capable and businesslike’. Of Washington zaken met hem kan doen, zal moeten worden afgewacht.¹⁸⁶ Intussen heeft Gorbatsjov gezegd de betrekkingen met Peking eveneens snel te willen verbeteren.¹⁸⁷ Er waait duidelijk een nieuwe wind in het Kremlin.

Hans van den Broek schijnt in het parlement geïrriteerd te hebben gereageerd op de kritiek dat zijn buitenlandbeleid ‘in een blinde antisovjet houding zou wortelen.’ Den Haag doet niet anders dan iedere poging tot toenadering vanuit Moskou afkappen. Het PvdA-Kamerlid Relus ter Beek, beschuldigde Van den Broek daarin braaf Washington te volgen. Ik zie Van den Broek gewoon als een nieuwe Luns. Het is jammer dat weinigen dit door hebben. Onbegrijpelijk dat hij minister is in een kabinet Lubbers, waar de premier een geheel andere kijk heeft op zowel de Sovjet Unie als de internationale politiek in het algemeen.¹⁸⁸

Ambassadeur Victor Beletski heeft ter gelegenheid van zijn terugkeer naar Moskou het anp te woord gestaan. Hij benadrukte dat het Nederlandse bedrijfsleven alleen al het afgelopen jaar voor miljarden guldens aan orders uit de Sovjet Unie heeft laten lopen.¹⁸⁹ Philips, akzo en de ministeries van Economische Zaken en Landbouw reageerden verbaasd. Philips wees de opmerkingen van Beletski rechtstreeks van de hand. Het bedrijf heeft al sinds 1983 een kantoor in Moskou. We weten hoe dit is gegaan. Het zou de oprechte wens van Philips zijn om tot zaken te komen. Beletski heeft gewoon gelijk. Ik weet hoe onder druk van Washington, PvdA'er Max van der Stoel al in 1974 een samenwerkingsverband in de olie- en gassector afwimpelde dat werd voorgesteld door premier Kosygin.¹⁹⁰ Den Haag is te-

185 NRC Handelsblad, 19 maart 1985.

186 The New York Times, 16 maart 1985, Hedrick Smith.

187 Idem, Seth Mydans.

188 Het Vrije Volk, 14 maart 1985, Rijk Timmer.

189 De Volkskrant, 18 maart 1985.

190 Zie Memoires 1973-1974.

[p. 139]

gen iedere toenadering met Moskou en keurt achter de schermen ook het Den Alerdinck-initiatief af.

Ik haalde mijn vriendin Nel Oosthout op om haar mee te nemen naar de afscheidsreceptie van ambassadeur Beletski. Zij zou nog een keer ter afscheid op televisie willen verschijnen, een onderwerp dat ik vele malen bij Enkelaar aankaartte. Maar er gebeurde niets. Wel zei hij steeds grote bewondering voor haar te hebben. Toen Carel me met Nel zag binnen komen in de grote ontvangstsalon, gaf hij me een teken mevrouw Oosthout van hem weg te houden. Ik bracht haar juist wel bij hem.¹⁹¹

Ambassadeur Diaz van Cuba vertelde dat vicepresident Rodriguez een codetelegram had gestuurd, dat hij op dit moment niet verder kon werken aan ons boek en dat ik moest wachten. Omdat er geen code-officier op de ambassade in Den Haag is, had ambassadeur Diaz naar Brussel moeten reizen om de tekst op te halen. Ik voelde me opgelaten, maar wat kan ik eraan doen?

De journalist van het anp, Arbous, die Jan van Wieringen waarschuwde op te passen voor mij, was er ook en deed poeslief. Hij gaf me zelfs een hand. Ik had hem bijna verteld dat - en waarom - ik hem een gigantische klootzak vind. Maar goed, Jan is mijn vriend. Ik zag wel Joop den Uyl onder de aanwezigen maar niemand anders van enig niveau van de regering. Dit alles om te demonstreren hoe antisovjet ze wel zijn, precies zoals Relus ter Beek stelde. Lurvink en Enkelaar boden na afloop van de receptie Lomeiko en Gromyko een diner aan in het Promenade Hotel.

Volodja Molchanov vroeg om vooral niets tegen Gromyko te zeggen over Brugsma's artikel in Haagse Post. Ik vertelde Lomeiko globaal wat erin stond. Hij was geschokt. Carel had het tijdens de receptie gelezen en zei: ‘Brugsma heeft zich aan alle kanten ingedekt. Hij heeft het voor zijn vriendjes bij de Haagse Post als Hofland en consorten geschreven, maar hij is laf en ik zal het hem ook zeggen.’ Vervolgens lichtte hij een tipje van de sluier op hoe de onderhandelingen met de nos over Panoramiek waren verlopen. Brugsma zou eerst hebben gesteld dat hij zich het recht wilde voorbehouden het programma, als het hem niet beviel, niet uit te zenden. ‘Zolang ik hier zit,’ had Carel geantwoord, ‘neem ik dat besluit, dus dan stap je maar op.’ Die uitspraak had Pieter de Vink in beroering gebracht

191 Enkelaar heeft er uiteindelijk toch nog voor gezorgd dat Nel op televisie zou komen. Over haar werd door Anne Marie Borsboom het televisieprortret gemaakt: Hoe oud wil je me hebben? Het werd uitgezonden op 12 maart 1986.

[p. 140]

vertelde Carel. Volgens hem kijkt Pieter erg tegen Brugsma op. André Spoor vond het artikel van Brugsma ‘schandalig’. Ook omdat Brugsma bekend maakte, wat Gromyko op een besloten bijeenkomst te berde had gebracht. Ik heb steeds geweten dat we Brugsma niet moesten hebben. Nu zei Carel dat ook hij Brugsma niet had gewild, maar dat Lurvink erop aangedrongen had. Geen wonder, want Lurvink was bij ons terecht gekomen omdat hij via Brugsma in Moskou geen poot aan de grond kreeg.

Carel had de video's van Panoramiek voor de Sovjetgasten meegebracht. Zij brachten naar voren dat bijvoorbeeld een antwoord van Anatoly Gromyko over het Sovjetstandpunt ten aanzien van Reagans Star Wars niet was uitgezonden. Zowel de Sovjethandelsmissie in Amsterdam als de ambassade in Den Haag hadden hierover hun verwondering uitgesproken. Carel played hard to get. Volodja Molchanov had de impasse meteen door en zei tegen mij: ‘als Carel de ongeknipte versie van Den Alerdinck gaat meegeven, dan komt aan het licht hoe ermee is geknoeid ten opzichte van wat uiteindelijk door de nos werd uitgezonden.’

Carel vroeg André Spoor om diens mening. André trok meteen een vergelijking met een artikel voor de krant. Ik zei tegen Carel dat hij als vanzelfsprekend de hele en niet-verknipte tapes aan de Sovjetgasten zou moeten meegeven, zonder er verder een woord aan vuil te maken. Hij antwoordde openlijk dat hij dat ook zou doen ‘ook al staat de nos dan misschien voor aap.’ Dat is die andere, eerlijke kant van Carel, die me altijd weer voor hem inneemt.

Frans Lurvink zat verschrikkelijk te kletsen tijdens het diner, om niet te zeggen te dazen. Verscheiden malen vroeg Volodja mij om Lomeiko te redden van de stortvloed van onzin. Lurvink onderstreepte bijvoorbeeld meerdere malen hoe een eerlijke man hij wel was, en hoe eerlijk hij is bij het leiding geven, ook aan Den Alerdinck. Ik vroeg hem dergelijke onzin achterwege te laten, waarna hij zich moest inspannen om aardig tegen me te blijven. Maar hoe langer ik met deze man heb te maken, des minder ik nog een woord van hem vertrouw. Ook zijn ogen bevallen me niet. Carel is heilig vergeleken bij Lurvink. Deze laatste is dan ook de miljonair van de twee.

Vervolgens werd besloten dat Den Alerdinck in Moskou vertegenwoordigd zou gaan worden door Molchanov, en in New York door Spoor. Ook komt er een nieuwsbrief. Lurvink stelde voor deze door Friso Endt te laten samenstellen. ‘Dat is ongeveer de onbetrouwbaarste man die ik ken,’ viel Spoor in. En

[p. 141]

hij kan weten, aangezien hij jarenlang met Endt te maken heeft gehad in de redactie van nrc Handelsblad. ‘Ik neem aan,’ vervolgde André, ‘dat je bepaalde zaken onder de tafel zou willen houden, en die liggen dan via Endt op straat.’ Toen Carel dit hoorde, merkte hij nauwelijks hoorbaar tegen mij op: ‘Ik ben al bijna uit Den Alerdinck.’ Ik geef toe dat hij de nodige drank op had.

Carel had het plannetje opgevat de Sovjetgasten mee naar zijn dacha in Buurse, achter Enschede, te willen nemen. Carel had omstandig uitgelegd wel mij, maar niet Spoor voor Buurse te willen uitnodigen. Dit probleem is opgelost, want niemand gaat. Het is meer dan duidelijk dat Carel niet op zijn gemak is met Spoor.

Lurvink maakte tijdens het diner van de gelegenheid gebruik te onderstrepen dat hij uit een gesprek met Gerd Ruge had opgemaakt dat hij me wel erg veel geld betaalde of had toegezegd. Ik had geen zin om stampij te maken gedurende een dinertje in het Promenade Hotel, maar ik gaf hem wel duidelijk te kennen, te walgen van zijn opmerking, praktisch een dag nadat ik Den Alerdinck ii, met enig succes voor hem, in elkaar had getimmerd. Lomeiko en Gromyko waren de absolute pronkstukken van de conferentie geweest, en om die in 1985 naar Zwolle te kunnen krijgen, is het resultaat van mijn werk in Moskou sinds 1971 - bovendien voornamelijk op eigen kosten. Hij sloeg als een blad aan een boom om, en zei: ‘Maar we moeten toch allemaal iets voor het goede doel over hebben?’

Wat Lurvink verder nog vertelde, was dat Stephan Schoor, een vriend van Enkelaar en Lurvinks huidige pr-adviseur, een foto in De Telegraaf wilde hebben van Lurvink met het echtpaar Enkelaar. Lurvink had dit voorkomen: ‘Want sociaal zijn de Enkelaars me tegengevallen.’

Stan Huygens publiceerde vandaag een halve pagina over de afscheidsreceptie van ambassadeur Beletski. Anatoly Gromyko en Beletski stonden als reclame op de voorpagina.

Toen vvd-Kamerlid Ed Nijpels arriveerde had Beletski hem gezegd te hopen dat hij zijn opvolger niet meteen over dissidentenkwesties zou gaan lastig vallen. ‘Ik beloof u,’ aldus deze blaag, ‘dat dit juist het eerste zal zijn dat ik met de nieuwe ambassadeur van de Sovjet Unie zal bespreken. Als u het Nederlandse volk [wo: dat daar natuurlijk op zit te wachten] een passend afscheidsgeschenk wilt geven, moet u er voor zorgen dat Irina Grivina en haar gezin een uitreisvisum krijgen.’

Nu heeft ook premier Lubbers gezegd, in antwoord op vragen van Ria Beckers in het parlement, er zeker van te zijn dat Mos-

[p. 142]

kou meer ss-20 raketten heeft opgesteld dan 1 juni vorig jaar werd opgegeven. Hij gaf overigens toe dat die informatie afkomstig was van Amerikaanse satellietfoto's. Daarom had hij nooit het woord ‘zeker’ mogen gebruiken, tenzij ook Lubbers nog altijd niet weet hoe de Amerikaanse spionagedienst werkt. Ik denk dat Daniel Ortega gelijk heeft wanneer hij zegt dat vicepresident George Bush ‘noch de bereidheid, noch de rijpheid, noch de ernst heeft om te onderhandelen met de regering in Managua.’ En dan te bedenken dat deze oud cia-directeur nog heilig is vergeleken bij zijn baas Ronnie.

Ik liep tegen glasbewerker en kunstenaar Frans Hartong aan. Hij vertelde dat al vijf van zijn vrienden aan aids waren overleden.¹⁹²

Joseph Luns zat vanavond in het programma van Ivo Niehe van de tros, en werd aangekondigd als ‘een van de meest bijzondere Nederlanders uit deze eeuw.’ Hij verwees weer naar rol van Robert Kennedy in de Nieuw-Guinea-affaire, maar hij is vooruit gegaan. Die rol is niet meer ‘verraderlijk’ zoals hij voorheen steeds beweerde, maar nu was de rol van Robert ‘lelijk’ geweest. Hij was bovendien geen vriend van Nederland, wat juist wel het geval was. De Kennedy's hebben Luns duidelijk gezegd: ‘Geef desnoods ons de schuld, maar lazer op uit Nieuw-Guinea.’¹⁹³ Was Nieuw-Guinea zijn grootste politieke nederlaag? Luns maakt zichzelf en televisiekijkend Nederland nog steeds wijs dat het geen nederlaag is geweest. Verder hield hij weer een pleidooi voor de navo en een krachtige nucleaire bewapening. Ook kletst hij nog altijd over ‘de Russen’ in plaats van de sovjets. Luns, de ellendeling, voert nog altijd het hoogste woord. ‘Ik heb 53 grootkruisen en 19 officierskruisen,’ pochte hij op de valreep. En Ivo Niehe, de sukkel, nam alle kletspraatjes van deze man voor zoete koek aan.

Marlise Simons berichtte uit Brazilië dat Desi Bouterse heeft gezegd blij te zijn met de nieuwe dialoog met de Nederlandse regering. Hij verwacht - nogal realistisch - niet dat Den Haag de cons-gelden, waar Suriname wel recht op heeft, spoedig zal uitbetalen. Bouterse sprak in Brazilië een uur met minister Hans van den Broek: streep aan de balk. Er werd nadrukkelijk bij gezegd dat het gesprek plaats had op verzoek ‘van derden’. Je kunt er donder op zeggen dat dit Brazilië is geweest. Volgens Simons was ook Henk Herrenberg ‘opgetogen’ over de ontmoeting. Ik zie die opgetogenheid al voor me.¹⁹⁴

192 Frans zou later zelf ook aan AIDS overlijden.

193 Zie Memoires 1961.

194 NRC Handelsblad, 19 maart 1985.

[p. 143]

Time schreef uitgebreid over Michail Gorbatsjov.¹⁹⁵ Zestien pagina's heeft het blad er voor uitgetrokken. Waar vind je zoiets elders in de wereldpers? Het Amerikaanse blad verwacht dat er met de nieuwe leider een einde zal komen aan de zwevende periode, waar achtereenvolgens drie zieke presidenten de communistische grootmacht leidden. glints of steel behind the smile, is de titel van een onderdeel van het essay over de toekomst van de ussr.

Het staat vast dat Gorbatsjov een geheel nieuwe stijl zal toepassen, vergeleken bij vorige Kremlin-leiders. Zo bezocht hij in Londen het British Museum, waar Marx in de leeszaal Das Kapital schreef. ‘If people don't like Marxism,’ merkte Gorbatsjov op, ‘they should blame the British Museum.’ Dat is zelfs een baanbrekender stijl dan die Nikita Chroetsjov in de jaren zestig volgde. Hoewel, Chroetsjov merkte in de vn eens op dat wanneer het Oostblok meer klanten à la Fidel Castro zou hebben, ze failliet zouden gaan, of woorden van die strekking.

195 Time, 25 maart 1985.

21 maart 1985

L. Paul Bremer III

Frans Lurvink is in de pen geklommen. Hij heeft behalve aan alle deelnemers, ook brieven aan de ambassadeurs Beletski van de ussr en Bremer iii (Lurvink zegt ii helaas) van de vs gezonden. Zelden heb ik stompzinniger, inhoudslozere boodschappen gelezen. Hij had nu eens de gelegenheid moeten aangrijpen om de vlerk Bremer op zijn nummer te zetten.

Ik belde Josje Hagers. ‘Wil je weten wie de nieuwe Sovjetambassadeur wordt?’

‘Ja, heel graag,’ zei ze.

‘Het zal Anatoly Blatov zijn, voormalig assistent van Brezhnev.’

‘Dank je, dat is heel aardig van je.’

Volodja had gezegd dat Lurvink er goed aan zou doen een brief aan Tolkunov te sturen over de bijeenkomst van onze denktank. Tolkunov is de voorzitter van het Sovjet Comité voor Europese Veiligheid en Samenwerking. Ik heb Lurvink een zorgvuldig opgesteld concept gezonden, waar hij zich keurig aan gehouden heeft. Hij belde me om te bedanken.

[p. 144]

De brieven tussen Freud en zijn vriend Wilhelm Fliess zijn door Harvard uitgegeven. Zij ontmoetten elkaar in Wenen toen Fliess 29 jaar was en Freud 31. ‘There was an instant magnetism between the two,’ schreef Daniel Goleman.¹⁹⁶ ‘They shared a wide vision, and grand, if not grandiose, ambitions.’ Zij schreven elkaar toen Fliess naar Berlijn terugkeerde. Het waren de moeilijkste jaren uit het leven van Freud. ‘Fliess seemed his only true friend,’ aldus Goleman, ‘and was supremely important to him.’ Freud verzweeg niets voor zijn vriend: ‘Sharing with him fears so deep he would not tell them to his wife, confessing his weaknesses, sexual frustrations, anxieties and hatreds.’ In 1936 kwam Freud er achter dat een boekverkoper deze brieven had verkocht aan een voormalige studente van hem, prinses Marie Bonaparte. Hij was verbluft. Hij wilde voor geen goud dat de brieven in handen zouden vallen van vreemden, laat staan bewaard zouden blijven voor het nageslacht. Hij heeft de prinses dringend verzocht ze te vernietigen. Bijna een halve eeuw later verschijnen ze toch in boekvorm. Zo gaat het nu eenmaal altijd.

In 1950 is er onder toezicht van zijn dochter Anna Freud, prinses Bonaparte en de psychoanalyticus Ernst Kris onder de titel The Origins of Psychoanalysis een zorgvuldig geselecteerde serie brieven van Sigmund Freud gepubliceerd. ‘But in the history of ideas, when you are of such great stature, the world is entitled to know how you lived. This is so particularly with Freud, since his understanding of man is so closely connected to his exploration of his own life,’ aldus de psychoanalyticus Peter Neubauer, bestuurslid van de Freud Archieven. Dit is puur een kwestie van privacy. Freud, of de bakker op de hoek, niemand heeft het recht brieven tegen de wil van de schrijver te publiceren. Privacy behoort heilig te zijn. Openbaarheid kan en mag alleen geschieden op basis van vrijwilligheid.

Zelf in de sector ‘bakker op de hoek’ opererend, ben ik van mening dat als ik een woedende brief aan Slager, de advocaat van Lurvink schrijf, maar besluit die niet op te sturen, ik deze tekst gewoon in dit dagboek moet laten zitten, omdat het illustreert hoe mijn brein werkt(e). Het gaat er bij mijn dagboek niet om anderen (of mijzelf) in hun hemd te zetten. Het gaat erom te laten zien wat werkelijk gebeurde, wat gedacht werd, en hoe men zich gedroeg. Bovendien, zoals hier eerder weergegeven, Lurvink vroeg zelf of ik in mijn dagboek aan het schrijven was. Bij niemand met wie ik

196 The New York Times Magazine, 17 maart 1985, Daniel Goleman.

[p. 145]

in contact was, speelde ik kiekeboe over het maken van notities met het oog op de historie. Uit respect tegenover hen met wie ik in contact was laat ik details uit het leven van anderen weg - zoals de gesprekken met Mimi Hofland - (schreef ze zelfs dikwijls niet eens op). Meer van hun levenswandel moeten zij zelf of anderen maar openbaar maken, indien er belangstelling voor zou zijn.

Bij de eerste reeks gepubliceerde brieven van Freud lag het accent op diens briljante geest ‘they reveal little of his neuroses or the missteps in the thinking that led him to discoveries that were to transform our understanding of the psyche,’ schrijft Goleman. De brieven met Fliess beslaan de periode van 1887 tot 1904. Freud schreef op 25 april 1900 aan Fliess: ‘The patient whom I treated for 14 days and then dismissed as a case of paranoia, has since hanged herself in a hotel room.’ Ik kan begrijpen dat je een dergelijk betreurenswaardig geval niet in de krant zou willen hebben in april 1900, met het oog op een bloeiende psychiatrische praktijk in Wenen. Maar waarom was Freud zo boos in 1936, toen hij al tachtig jaar oud was, dat zijn brieven in de handel waren gekomen, wat betekende dat ze vroeg of laat op straat zouden komen te liggen? Alleen een fundamenteel oneerlijk en onoprecht mens probeert fabeltjes over zichzelf in stand te houden, of zich fraaier voor te doen dan hij weet dan hij in werkelijkheid is geweest. Hoe kan men ooit de werkwijze van het brein verklaren, wanneer iedereen, tot en met de psychiaters zelf toe, oneerlijk blijft over hoe het werkelijk was?

22 maart 1985

Ronald Reagan heeft weer eens plechtig verzekerd dat het Amerikaanse volk antwoord op vragen des levens kan vinden in de Bijbel. Zolang iedereen zich blijft bezighouden met dergelijke volksverlakkerij blijven we met z'n allen op een dwaalspoor.

Josje Hagers heeft dus een primeur. Vele malen, om te beginnen in Moskou, heb ik gesproken over een uitnodiging aan Beatrix, die alleen als prinses in 1973 in de ussr is geweest. Nu heeft Beletski dit dus officieel namens Gorbatsjov gedaan. Het zal me benieuwen.¹⁹⁷

Ik heb twee uur lang met Frans Lurvink ontbeten in het Amstel Hotel. Het gesprek verbaasde me. Ik weet niet wat er tussen Lurvink en Carel Enkelaar is gebeurd, maar Frans gooit het er

197 In 1997 zijn alle Europese vorsten in het nieuwe Moskou geweest, ook Elisabeth II. Alleen Beatrix niet. Waarom?

[p. 146]

nu op - zonder het met zoveel woorden zeggen - dat hij Carel een te grote proleet vindt om in het bestuur van Den Alerdinck te blijven. Hij wil Enkelaar benoemen tot uitvoerend directeur, op instructie van het bestuur. Hier moet Spoor achter hebben gezeten. Lurvink vroeg hoe ik hierover dacht. Ik realiseerde me op dit moment strikt loyaal aan Carel te moeten zijn, die me erbij haalde, ook al was het vanwege mijn contacten in Moskou, en het feit dat ze mij daar vertrouwen. Ik kreeg de indruk dat het bestuur zich realiseert dat, nu Carel weggaat bij de nos, hij niet in de positie is om een minder prominente rol bij Den Alerdinck af te wijzen. Ook zei Lurvink: ‘Stephan Schoor kan ik alleen gebruiken als loopjongen.’ Zijn toon was op het gemene af. Ik probeerde Schoor, die ik trouwens zelf niet hoog aansla, te verdedigen, maar kreeg geen poot aan de grond.

Eigenlijk dacht ik opnieuw: Carel mag zich dan in de wereld van de media als een straatvechter naar de top hebben gevochten, maar hij is heilig vergeleken bij jou, Fransje. Ook vroeg ik me af waarom Lurvink dit nu allemaal met mij besprak. Hij schepte zelfs op vannacht met de dochter van zijn advocaat Slager een nummertje te hebben gemaakt in het Amstel. Ook zo keurig.

[p. 147]

Lurvinks prioriteiten zijn nu: internationale aandacht in de pers voor Den Alerdinck en fondsenwerving. Ik stelde voor om in dit verband Lord Chalfont en McGeorge Bundy te gaan ontmoeten. Ik vroeg me tegelijkertijd af of dat wel kon met deze man. Ook wilde hij snel een nieuwsbrief laten uitgaan. Ik benadrukte dat zeker niet via Friso Endt te doen.¹⁹⁸

Vanmorgen belde ik naar Eduard. Het eerste wat hij vertelde was dat hij smoorverliefd was geworden op Paul, een danser van het New York City Ballet. Hij was zijn blind date in New York geweest. Na die mededeling ging ik meteen naar de vleugel om te spelen. Ik wil alleen zijn, en trek de telefoon eruit. Heb een brok in de keel. Ons heerlijke tripje eindigde dus op die manier. Ik zou hem eigenlijk willen zeggen alles op die jongen in te zetten. Het zat er natuurlijk in dat dit vroeg of laat zou gebeuren. Ik had het kunnen weten. Maar wat dromen we toch graag van het onhaalbare. Ik probeer me te concentreren, en werk aan het tweede deel van mijn Memoires. Waarom raak ik van slag van een jongen van 24 jaar die hoteldebotel raakt van een mooie danser in New York? Ik moet gewoon nog beter aanvaarden, wat ik altijd als mijn ideaal heb geproclameerd: eenzaamheid.

Peter kwam zojuist terug uit Londen, en vertelde Lissabon in tranen te hebben verlaten na een affaire met twee jongens, van wie er een langeafstandszwemmer was die Peter zijn gewonnen medaille gaf. Ik vertelde dat Eduard verliefd was geworden. ‘Wat zal je weer veel pijn hebben,’ zei Peter. Hij raadde me aan dat ik vooral niet tegen Eduard moet zeggen dat hij zodra ik mijn hielen licht, verliefd raakt. Hij herinnerde zich zijn eigen affaire met Juan Antonio in Amsterdam. Toen hij hem later in New York terug zag, en in zijn ogen keek, wist Peter dat hij niets voor hem was.

Freddy Rikken belde. Ik had in Moskou met Carel afgesproken dat Freddy een exclusieve fotoreportage over Den Alerdinck kon maken. Hij belde op mijn advies naar Carel, die antwoordde van niets te weten. Hij is uiteindelijk toch met Hubert Smeets van nrc Handelsblad bij Lurvink op Den Alerdinck geweest. ‘Wat is die man een bourgeois zeg,’ zei Freddy. ‘Dat kasteel ziet er uit als een Muppet Show. Er wordt trouwens gezegd dat hij rijk is geworden in de wapenhandel.’ Zo gaan deze dingen.

Lurvink vroeg me wat hij met Ernst van Eeghen moest doen, die hem publiekelijk al als zijn partner had betiteld. Ik adviseer-

198 Lurvink ging uiteraard toch met Endt in zee, ondanks Spoor en mij.

[p. 148]

de hem niets te doen en te zeggen dat hij Van Eeghen niet kent.

24 maart 1985

Ik vraag me af of Beatrix vandaag, net als ik, aan de verjaardag van mejuffrouw Buringh Boekhoudt denkt. Ik denk het eigenlijk wel.

Volgens het nieuws is Ernst van Eeghen terug uit Moskou en heeft meegedeeld dat hem in Moskou werd verzekerd, dat de Sovjetregering op korte termijn met de Nederlandse regering wil spreken over het aantal ss-20 raketten dat in de ussr staat opgesteld. Van Eeghen zegt de boodschap over te zullen brengen aan de raadsadviseur van Lubbers op Algemene Zaken Joop Merkelbach. Van Eeghen is met Lurvink aan het concurreren om krantenkoppen. Twee patsers tegenover elkaar.

Intussen heeft Hans van den Broek via de ambassadeur in Moskou aan minister Andrei Gromyko laten weten, te willen komen praten over het vraagstuk van de kernraketten.

Enkelaar meldde me weer op een lijn met Lurvink te liggen. Zij hadden de Sovjetgasten op Schiphol uitgezwaaid en waren samen teruggereden. Enkelaar heeft Willem Brugsma een scherpe brief gestuurd en zijn gedrag op Den Alerdinck bekritiseerd, evenals zijn artikel in de Haagse Post. Volodja Molchanov had gezegd dat het Brugsma geen moer kon schelen wat Enkelaar aan hem schreef. Bovendien vertelde Enkelaar een brief met excuses voor het optreden van Brugsma naar Gromyko en Lomeiko te hebben gestuurd, wat ik een onvergeeflijk blunder vind.

Er is een rel rond Van Eeghen in de maak. Wim Verkade¹⁹⁹ beweert dat er computers via Van Eeghen met de diplomatieke post van de sovjet Unie naar Moskou zijn gegaan. Dat lijkt me onwaarschijnlijk, maar waar rook is, is vuur. Ergens vind ik het zielig voor de man. Hij verloor eerst Erica en verkocht vervolgens het pand van Van Eeghen aan de Herengracht. Geen idee wat hij nog meer van plan is. Maar hij heeft mij onbehoorlijk behandeld dus voor mij kan hij het schudden. Hij vertelde op televisie twee uur met Leonid Zamyatin te hebben gesproken. Erica's hond lag aan zijn voeten. Zamyatin had gesproken van minder dan 378 ss-20 raketten.

199 Hij was een medewerker van Van Eeghen & Co.

25 maart 1985

Omdat Henk Hofland verder niet reageert op mijn herhaalde

[p. 149]

verzoeken nog eens te praten over passages uit zijn brieven in mijn eerste deel Memoires, heb ik hem nu een aangetekende brief gestuurd. Zover is het nu dan gekomen met mijn oude kameraad van Nijenrode.²⁰⁰

Eduard kwam na Franse les naar Amerbos. We gaven elkaar een hand, maar daarna sloot ik hem in mijn armen. Hij huilde. Als altijd in reactie op zijn verdriet probeer ik vrolijk te zijn. Ik had een tournedos bereid met gebakken aardappeltjes en sla. Hij at als een wolf. Hij is echt verliefd op danser Paul Boos.

Raymond van den Boogaard meldt in een artikeltje dat Anatoly Blatov ambassadeur in Den Haag wordt, een bericht dat ik enkele weken geleden al aan Ben Knapen doorbelde.

Theo Westerwoudt publiceert in nrc Handelsblad een gesprek met Ernst van Eeghen. Eigenlijk is Van Eeghen slim geweest om het incident over de 378 ss-20 raketten tijdens Den Alerdinck, veroorzaakt door Brugsma, op hoog niveau in Moskou aan de orde te stellen en vervolgens meteen met enig gezag te ontzenuwen. Ja, de Amerikanen spreken over 414 Sovjetraketten maar het zijn er volgens de Amsterdamse koopman misschien zelfs minder dan 378. Hij spreekt over ‘kans op verificatie ss-20 door Nederland,’ wat klinkklare onzin is.

Ronald Gase belde door dat Anton Constandse is overleden. Ik was gisteren nog bezig voor Gase een gesprek met Anton te regelen. Jammer, ook hij is er niet meer.

200 Zie bijlage 43.

[p. 150]

Van Eeghen was bij het nos Journaal vanwege zijn bezoek aan Merckelbach in het kantoor van premier Lubbers. Hij vraagt zich af waarom Den Haag de Amerikaanse cijfers over Sovjetraketten eigenlijk voor waar zou aannemen. Hij heeft volkomen gelijk, en heeft de situatie schitterend uitgebuit.

Daniel Goleman schrijft over de brieven van Freud en Fliess, dat deze haast een ‘folie à deux’ weergeven, omdat zij ‘de wereld’ verachtten ‘for fading to recognize the truth of their theories, on the soundness of which they fervently reassured themselves.’ Ze zaten uren en uren te praten samen. ‘Fliess, who for a time treated Freud as a patient,’ aldus Goleman, ‘was vastly important to him emotionally: the letters are full of affectionate outpourings.’ Zo schreef Freud op 1 januari 1896 aan Fliess: ‘Your kind should not die out, my dear friend.’ Maar geleidelijk aan liep de zaak uit de hand. Al in 1898 stuurde Fliess zijn vriend in Wenen geen stukken van zijn werk meer, omdat hij kennelijk in de smiezen had gekregen dat Freud zijn ideeën als de zijnen aan de man bracht. Fliess confronteerde Freud met de beschuldiging dat hij diens opvattingen over biseksualiteit had gejat en ermee homoseksualiteit probeerde te verklaren. Fliess onderstreepte bij Freud dat hij in 1898 tijdens een ontmoeting in Achensee deze gedachten bij hem had ontvouwd, maar Freud zei zich dit niet te herinneren. De heibel tussen Freud en Fliess is een oud verhaal in een nieuw jasje. Wat me misschien het meeste verwondert, is dat het hier niet om de Lurvinks, Enkelaars, Van Eeghens en Brugsma's in het menselijk verkeer gaat, maar om veronderstelde grote geesten. En toch, als puntje bij paaltje komt, doen ze even vrolijk mee aan het vervalsen en verdoezelen van de waarheid om fraaier voor de dag te komen dan ze werkelijk zijn.

26 maart 1985

Henk Hofland moet nodig het woord ‘loyaal’ in de mond nemen. Hij schreef vanavond een uitstekend In Memoriam over Anton Constandse. Hij noemde diens voornaamste leerlingen (Lachman, Hoefnagels, Boogerman, Snijders, Groen, Leeflang en Gruyters) en liet mij zorgvuldig weg.²⁰¹ Wat mankeert hem toch? Na mij in 1972 in grote verlegenheid te hebben gebracht door een mij onbekende fotograaf van De Telegraaf mijn huis binnen te smokkelen tijdens een ontmoeting met drie Sovjetdiplomaten, schijnt hij nog altijd de schuld voor het debacle dat daarna voor hem volgde bij nrc Handelsblad, bij mij neer te

201 NRC Handelsblad, 26 maart 1985, zie bijlage 44.

[p. 151]

leggen. Hij moet de hand eens in eigen boezem steken. In plaats daarvan geneert hij zich blijkbaar mij ooit te hebben gekend, of erger, sinds Nijenrode met mij bevriend te zijn geweest. Wim Hazeu vond mijn aangetekende brief aan hem over het gebruik van zijn brieven ‘prima’.

Jan Renshof, van de ambassade in Paramaribo, kwam langs op Amerbos. Hij was overigens op weg naar de Surinamespecialist van de bvd.

27 maart 1985

Henk de Mari ging naar Berkenrode en komt met een opzienbarende, indirecte anti-Lurvink kop: oost en west ontmoeten elkaar in mijn varkensstal.²⁰² Van Eeghen wil dus een contrast scheppen met Lurvinks kasteel. De Mari noemt hem ‘de nieuwste koerier van het Kremlin,’ die 240 varkens en 250 kippen houdt op Berkenrode. Hij beklaagt zich overigens dat Merckelbach, de adviseur van premier Lubbers, ‘niet eens naar me wilde luisteren.’

Ik belde lang met Frans Lurvink. Hij had ‘in zijn droefheid’ tegen middernacht André Spoor in New York gebeld. Zijn advocaat Slager had hem geadviseerd: ‘Er is een verschil van inzicht in de overeenkomst met Oltmans, dus er is geen overeenkomst.’ Maar omdat André getuige was van die overeenkomst (Enkelaar belast ik er maar niet mee, al was hij er ook bij) belde Lurvink André, die had geantwoord: ‘Je zult toch met Willem moeten leren te leven.’ Hij kan best aardig en ontwapenend praten, maar ik zal die man goed in de gaten moeten houden. Ik heb veel tijd besteed om exact uit te rekenen, wat ik nu van Lurvink moet ontvangen.

Lurvink zei: ‘Je schrijft opruiende brieven, Willem. Carel heeft ook nog een brief van je liggen om te beantwoorden. Hij is bang om je te ontmoeten, en zei tegen me: “Straks hebben we weer een kort geding aan onze broek.”’

Ik antwoordde dat Carel eerst mijn George de Mohrenschildtfilm had weggemaakt, en naderhand ook nog een foto, die door De Mohreschildt aan mij was gegeven, eigenlijk onder mijn neus had gejat. Ik heb 25 jaar samengewerkt met hoofdredacteur Cees Meijer van De Typhoon. Waarom kreeg hij nooit een kort geding aan zijn broek? Of André Spoor? Noem maar op. Lurvink hamerde erop geen ruzie met me te willen hebben: ‘Maar ik vind wel dat jullie journalisten elkaar als honden behandelen.’

202 De Telegraaf, 17 maart 1985.

[p. 152]

‘Met mij krijg je geen keet, als je je aan onze afspraken houdt. Je weet exact wat we bij Keijzer overeenkwamen, en daar moet je je gewoon aan houden. Bovendien hebben we die afspraak in het Amstel Hotel, met Spoor en Enkelaar erbij, voor drie jaar herbevestigd,’ antwoordde ik.

Ik heb Henk Hofland een kopie van het briefje van Anton Constandse van 30 januari 1985 aan mij toegezonden met de vraag: Kon je bij je lijstje van zijn oud-leerlingen mijn naam niet door je keel krijgen?

Er is een boek over Lord Byron verschenen: Byron and Greek Love.²⁰³ ‘He had a number of intense friendships with other boys at school,’ aldus Crampton. Dat bewijst nog niets. Ik had in Baarn een speciale vriend, Wicher de Marees van Swinderen, op Nijenrode Henk Hofland en op Yale Freddy Heath (Argentijn), Erling Christophersen (Noor) en Tony d'Almeide Santos (Portugees), terwijl pas in 1950 Bertie Hilverdink, toen ik 25 jaar oud was, mijn eerste homoseksuele contact was. Mijn vijf voornaamste vrienden voordien waren hetero. Vier van hen trouwden, de vijfde woonde zijn leven lang met een vrouw samen. Byron had inderdaad al een affaire met een koorknaap tijdens zijn eerste jaren op Cambridge. Hij droeg aan hem, vanwege zijn vroegtijdige dood, een aantal gedichten op, al deed hij het voorkomen dat ze tot een meisje waren gericht. Later had hij een affaire met de Griekse jongen Nicolo Giraud, die hij in Athene had ontmoet. Bij terugkeer in Engeland veranderde hij zijn testament om die jongen veel geld na te laten. Byron genoot van ‘the relaxed attitude toward homosexuality prevailing in the Ottoman Empire,’ aldus Crompton. Ook genoot hij in de Turkse baden in het Griekse Smyrna, die hij omschreef als ‘marble palaces of sherbet and sodomy.’ Dat was Byron tussen 1810 en diens dood in 1824.²⁰⁴ Er is 150 jaar later niet al teveel nieuws onder de zon.

Henk de Mari belde: ‘Tutoyeren wij elkaar?’ Zijn eerste vraag was: ‘Zou jij een kantoor voor Ernst van Eeghen in Moskou openen?’ Ik zei dat hij de klok had horen luiden en dat er inderdaad iets dergelijks in de pijplijn had gezeten. Ik vertelde van het contract dat was opgezegd omdat de koopman jeuk aan zijn neus had gekregen, dat ik verder geen problemen met hem had, en al twee jaar geen contact met hem onderhield. De Mari was er niet in geslaagd informatie bevestigd te krijgen over het sturen van computers naar Moskou door Van Eeghen. Van An-

203 Louis Crompton, Byron and Greek Love: Homophobia in 19th Century England, University of California Press, Berkeley, 1985.

204 The New York Times, 26 maart 1985.

[p. 153]

cum Plas had toegegeven dat er inderdaad apparatuur die op de verboden cocom-lijst stond, naar Moskou was gegaan. Maar zij wisten toen nog niet dat dit verboden was. Ik begin te begrijpen dat Van Eeghen De Telegraaf onder druk zet, omdat De Mari onder meer had geschreven dat handel in verboden producten Van Eeghen wel eens in aanraking met de bvd had bracht. De Mari is nerveus. Hij heeft Van Eeghens medewerker Wim Verkade letterlijk gesmeekt hem aan de bewijzen te helpen over een computerdeal met Moskou.

Claus en Beatrix zijn op staatsbezoek in Italië. De majesteit heeft in ‘vloeiend Italiaans’ de aanpak van grensproblemen bepleit, meldt Josje Hagers in De Telegraaf. Zij is dus mee. Ik heb haar ook wel eens anders over claus en Beatrix gehoord.

28 maart 1985

Trein Amsterdam - Amersfoort

Een paar pagina's dagboek met zelfbeklag over het verlies van Eduard aan danser Paul in New York. Ik stel het nu voor of Eduard een gemeen ventje zou zijn, die met voorbedachte rade te werk is gegaan met iedereen met wie hij omgaat. Zelfbeklag te over: ‘En ik financierde zijn Franse lessen.’ Freud zou het niet gepubliceerd willen hebben. Het laat alleen maar zien hoe ‘de mens’ reageert in geval van niet beantwoordde affectie bijvoorbeeld, zoals ik dit eens bij André Gide constateerde toen hij tippelde op het zoontje van zijn conciërge. Ik neem deze passages hier niet over, omdat ik twaalf jaar later (in 1997) walg van mijn eigen geschrijf. ‘I turn away from Eduard, met mijn hart en ziel,’ schreef ik ondermeer die ochtend in de trein naar Vorden.

Benjamin Britten componeerde de The Prince of the Pagodas na een bezoek aan Zuidoost-Azië en Bali. Zoals Debussy ooit een gamelanorkest hoorde op een tentoonstelling in Parijs en diep onder de indruk raakte. Of zoals Bung Karno mij eens tijdens een lunch met maarschalk Voroshilov van de ussr op Midden-Java een gamelanorkest kwam uitleggen.

Amersfoort - Deventer

‘That love is blind: and that this blindness was exactly what leads to retouchings, erasure of wrinkels, and even of alterations of character and personality,’ schreef Leon Edel.²⁰⁵

205 Leon Edel, Writing Lives: Principia Biographica, W.W. Norton & Company, New York, 1984.

[p. 154]

Hilversum

Ik had een buitengewoon plezierige lunch met Cecile van Lennep²⁰⁶ op Het Enzerinck in Vorden. Zij vertelde me iets ongelooflijks. ‘Ernst van Eeghen heeft mij gezegd dat prins Bernhard met hem heeft gebroken omdat hij jou de hand boven het hoofd hield.’ Ik stond perplex, en vroeg haar zelfs dit nog eens te herhalen. En dan te weten dat na de keet tussen Bip van Lanschot en Van Eeghen binnen de oud-strijdersbeweging, Bernhard gewoon de kant van Van Lanschot koos. Dus hoe komt zo'n sneu verhaal eigenlijk in Van Eeghens kersenpit bovendrijven?

Ik had een goede bespreking met Frans Lurvink en Carel Enkelaar. Lurvink zei nerveus te zijn geworden over mijn uitgaven sinds december die neerkwamen op 54.000 gulden. ‘Daar heb je dan twee conferenties voor gehad met prominenten, die tot op dat moment niet wisten dat je bestond,’ antwoordde ik. Carel zweeg in alle talen.

Na een lange uiteenzetting over wat hun plannen waren en hoe nu verder te gaan, besloot Lurvink zijn exposé met de vraag aan mij: ‘Ben je het er mee eens?’

Ik kon kort zijn en zei: ‘Nee.’ Ik bepleitte dat het zaak was de vaart erin te houden, wat Carel beaamde. Ze gingen akkoord met mijn voorstel te proberen Lord Chalfont en McGeorge Bundy erbij te halen.

Lurvink was opnieuw oneerlijk over de toezegging van een derde jaar voor mijn medewerkerschap, wat van zijn gezicht viel af te lezen. Hij zei nooit 90.000 gulden voor een derde jaar te hebben toegezegd, terwijl ik hem eraan herinnerde dat hij had gezegd ‘dat betekent een kwart miljoen voor jou, belastingvrij.’ Carel zat er weer voor spek en bonen bij. Ook hij had immers, net als Spoor, gehoord wat Lurvink me had toegezegd in het Amstel Hotel, maar hij zweeg in alle talen. Aan Carels gezicht kon ik zien dat hij wist dat ik de waarheid sprak, maar hij verroerde geen vin.

Ik reed met Lurvink mee terug naar Amsterdam. Hij liet me brieven van zijn correspondentie met prinses Paola van België zien, dus dat was waar. Ook wil hij graag Christian Leclercq uit Brussel ontmoeten om te onderzoeken of hij er voor lezingenbureaus zou kunnen vertellen over Den Alerdinck.

Intussen had ik Enkelaar een declaratie gestuurd voor de uitzending van Panoramiek vanuit kasteel Den Alerdinck. Hij had me al een brief geschreven.²⁰⁷ Carel zei niet te begrijpen waar

206 Cecile Marie van Lennep-Roosmale Nepveu

207 Zie bijlage 45.

[p. 155]

ik de euvele moed vandaan had gehaald, die declaratie ooit in te dienen. Ik zei: ‘Oké, laat maar zitten. Maar je kunt veel goed maken door Jan de Soet van de klm te bewerken, zodat zij hun verplichtingen nakomen.’

Ik heb in het Indonesisch restaurant Bali gedineerd met Aart van der Want en Marat Vartanian, de psychiater uit de ussr. Hij beklaagde zich dat zijn ticket vanuit Frankfurt 890 roebel had gekost. ‘Een maandsalaris van een professor in de ussr,’ zei hij.

We hebben veel besproken. Van parapsychologie scheen hij niets af te weten. Hij geloofde er ook niet in. Hij vroeg letterlijk wat esp²⁰⁸ betekende. Hij had samen met Aart professor De Wied ontmoet, die zich vormelijk en lullig had opgesteld.

Ik belde nog laat met André spoor, die ik had gevraagd om Henk Hofland te benaderen. Geen nieuws. ‘Wat is er toch met hem,’ vroeg André zich ook al af. Ik vertelde dat Lurvink nog steeds weigerde mijn overeenkomst met Den Alerdinck bij te stellen. Dit is nu in Spoors handen.

208 Extrasensory perception of buitenzintuiglijke waarneming, zoals telepathie, helderziendheid e.d. (red.).

29 maart 1985

Vanmorgen hebben Aart en ik een interview opgenomen met Vartanian in het American Hotel. Eigenlijk verwonderde me het niet dat hij niet zoveel te melden had. Interessant was dat ze in de Sovjet Unie het ene brein van een Siamese tweeling hebben genarcotiseerd, waarna het brein van de ander twee lichamen bestuurde. Hij was van mening dat hersentransplantaties in een niet al te verre toekomst mogelijk zouden worden. De hersens van Lenin, Pavlov en Gorki had men met elkaar vergeleken. Deze bleken belangrijke overeenkomsten te hebben. Maar wie zegt dat de hersenen van Vartanian, Aart en mij, ook geen overeenkomsten zouden vertonen, dacht ik.

Er is een biografie verschenen over Otto Rank ‘one of the most radical thinkers among early Freudians and the most boldly romantic,’ schrijft Miller in de The New York Times.²⁰⁹ Ook hij was eerst een vriend en collega van Sigmund Freud, met wie hij in 1926 definitief brak, terwijl ze toch aanvankelijk twee decennia samenwerkten. Hoe komt het toch dat ook geestesdokters altijd weer onderling keet schijnen te krijgen?

‘What was it,’ aldus Miller, ‘that stirred these distinguished

209 The New York Times, 24 maart 1985, door Michael Vincent Miller. E. James Lieberman, ACTS OF WILL, The Life and Work of Otto Rank, The Free Press, New York, 1985.

[p. 156]

students of human nature to such hostile behavior? For one thing, destroying each other's reputations seems to be a popular pastime among psychoanalysts.’ Onderzoeker Lieberman heeft de handel en wandel van grondleggers van de psychoanalyse nagetrokken en stelt vast dat zij elkaar te lijf gingen met ‘backbiting, rumor-mongering, lying, possible plagiarisms.’ Rank heeft eens tegen Anaïs Nin gezegd: ‘The new hero is the one who can live and love in spite of our mal du siècle.’ Misschien had Rank over meervoud siècles moeten spreken, want ik vrees dat het altijd zo zal blijven naar de ware aard van het beestje. Lurvink vindt dat journalisten elkaar als hondjes bejegenen. Wat zou hij van psychoanalytici zeggen?

Frits Gonggrijp beweert dat een derde van 750 Amsterdamse homofielen al aids heeft. Hij klets wel vaker uit zijn nek. Zij die zich laten onderzoeken, vermoeden iets. De implicatie van zo'n bericht is dat ‘dus’ van de honderdduizenden homo's in Nederland een derde het hiv-virus zou hebben.

Igor Cornelissen schreef in Vrij Nederland²¹⁰ een pagina over Anton Constandse: ‘Een ambachtsman, wiens werktuig het woord was.’ Uitstekend gedenkstuk.²¹¹

210 Vrij Nederland, 30 maart 1985.

211 Igor noemde mij wel als journalist die bij Constandse had gewerkt.

30 maart 1985

Van Gogh Museum

Het Forum Humanum Nederland is bijeen onder de bezielende leiding van Aart van der Want en Ko van Wouwe. Gisteravond hebben we in het American Hotel gedineerd met de psycholoog Wim van der Grind - hij lijkt me een aardige man - Vartanian, Aart en Ko. De vader van Aart is uit Gouda afgekomen en woont de bijeenkomst bij. Dat kan ik wel waarderen.

Vartanian, die zich gisteravond liet ontvallen: ‘I am glad I am not normal’ toen de vraag wat normaal is ter sprake kwam, hield een toespraak die hij met dia's toelichtte. Hij pleitte ‘for an integrated approach between emotion and cognition with children.’ Hij stelde voor een multidisciplinaire groep op te richten om ‘leren denken’ verder uit te breiden en te helpen bevorderen.

Victor Wiegant van het Rudolf Magnus Instituut van David de Wied, verklaarde niet te geloven in ‘leren denken’. Ik onderbrak hem en wees erop dat er in de vs al meer dan vijf jaar door The New York Times en andere gezaghebbende publicaties juist veel aandacht aan ‘leren denken’ werd besteed en dat meer

[p. 157]

dan tweehonderd Amerikaanse Colleges op dit moment het vak ‘Teaching Thinking’ op het curriculum hebben staan. Ik zei: ‘We lopen hier in dit kikkerland blijkbaar weer jammerlijk achter op wat elders gebeurt.’ Wim van de Grind nota bene maakte daarop de opmerking: ‘Dat is misschien een voordeel.’ Ik dacht: ja, mijnheer, dat is een stuk Duitse arrogantie dat je bij de Hollandse polderjongens maar al te vaak terugvindt. Ik had Wim onder vier ogen gevraagd of hij in esp geloofde. ‘Natuurlijk niet,’ was het botte antwoord. ‘esp kan wetenschappelijk niet worden aangetoond.’ Ik dacht: die man moeten we in deze groep helemaal niet hebben. Daar heeft Gerard Croiset nu juist met het Parapsychologisch Instituut in Utrecht zijn leven lang aan gewerkt, om wetenschappelijk te bewijzen dat hij wel degelijk paranormaal begaafd was.

Als altijd zaten er eikels in het symposium. Een man die me wel waardvol leek, was de cognitieve wetenschapper uit Groningen, Joe Sergeant. Hij zou een interview aan Max Pam moeten geven.

Henk de Mari kwam vandaag met een nieuwe pagina over Ernst van Eeghen onder de kop ingepakt? misschien gebruik ik de russen wel! Deze keer is het stuk verlucht met Ernst bij zijn Barnevelder kippen. Na de koopman op allerlei manieren subtiel en niet subtiel belachelijk te hebben gemaakt, komt hij op mij.

En Willem Oltmans natuurlijk.
Oltmans, de bekende globetrotter die bijna beroemd werd door zijn boek Het Sovjet Standpunt, dat door onze Binnenlandse Veiligheid Dienst (BVD) wordt gezien als een propagandastunt van Moskou, bracht Van Eeghen in 1981 daar in Moskou, waar hij al zo lang had willen komen: in het Kremlin.
Willem Oltmans deze week: ‘Ernst was een goeie vriend van mij en hij kwam al lang, zij het op het erg lage niveau van de Christelijke Broederschap of zoiets, in Rusland. Maar ik heb hem het Kremlin ingetild, waar hij overigens deze week, zo hoorde ik van de zoon van Gromyko, weer uitgelazerd is, omdat hij zo veel ophef over zijn ontmoeting met Zamyatin heeft gemaakt.’
Oltmans bracht Van Eeghen tijdens de presentatie van zijn boek in het Amstel Hotel in 1981 in contact met zijn vriend en ontwapeningsadviseur Georgii Arbatov. ‘Toen ging het balletje rollen,’ aldus Oltmans. ‘Ik haalde Georgii en zijn vrouw over voor een diner bij de Van Eeghens plus een bezichtiging van de varkensstallen en de kippenhokken. Een prachtige avond: na het laatste glas mocht Ernst Georgii en Georgii Ernst zeggen.
Als beloning kreeg Willem Oltmans - ‘ik wilde een beetje voor mijn oude dag gaan zorgen’ - een aanstelling van Van Eeghen als ‘consultant in Moskou’ voor een van diens bedrijven. Hij zou Van Eeghen aan Russische handel helpen op het gebied van chemicaliën. Voor 10 procent van de bruto winst per transactie en gemikt werd er op een omzet van 20 miljoen per jaar. Oltmans bracht er niets van terecht en werd een jaar later, zonder één transactie te hebben verzorgd, weer ontslagen.
‘Waarom, Ernst,’ vroeg Willem die al menig reisje met en voor de Van Eeghens - eenmaal naar kasteel Windsor, naar de Koningin Moeder, een keer naar Moskou - ‘waarom dat ontslag?’

[p. 158]

‘Ik had jeuk aan mijn neus,’ was het vreemde antwoord.
‘Ach, Van Eeghen is een schat. Hij liep in Rusland met Billy Graham-bijbels te zwaaien en kreeg als tolk een meisje van de KGB. Die heeft hij bekeerd - denkt hij. Hij is zo naïef. De door hem binnengesmokkelde bijbels, die hij geraffineerd - dat complimentje moet ik hem nageven - door KGB-agenten die hem als VIP van het vliegtuig afhaalden liet sjouwen, verdwenen via dat kind de prullenbak in.
Maar hij sloeg op hol, nadat ik hem in 1981 met échte belangrijke Russen had laten kennismaken, naast zijn contacten met die aftandse maarschalken en versleten bisschoppen. Zijn grote spontaniteit past helemaal niet in die enge Russische sfeer. Ze hebben hem helemaal door, spelen met zijn ijdelheid en pakken hem op alle manieren in.’
Wat niet waar is, zegt Ernst van Eeghen. ‘Strijkages doen me echt niks en voor lintjes ben ik te oud.’
Zakelijk hebben de Van Eeghen bedrijven aan de Herengracht te Amsterdam en nog steeds handelend over de hele wereld, nooit profijt gehad van Ernsts Russische Relaties, zo stelt Van Eeghen. En persoonlijk... ‘Tweemaal hebben “hoge Russen” (eenmaal de KGB-er Siline en eenmaal de oude Shikitov, ex-voorzitter van een van de Kamers van de Opperste Sovjet) mij gevraagd lid te worden van hun Europese Comité voor Veiligheid en Samenwerking in Brussel en daar hoefde ik niet eens communist voor te worden, haha, maar daar is het bij gebleven.’
‘Had ik geen tijd voor, ben ik ook de man niet naar, om te gaan zitten vergaderen met vakbondsmannen uit heel Europa. Ik had tenslotte ook mijn werk voor de oorlogsslachtoffers nog, ook op dit gebied heb ik veel met de Russen samen kunnen doen.’
‘Ik ingepakt...? Zat ik laatst nog aan te denken, toen ik en Joop den Uyl zaten te antichambreren voor een bezoek aan mijn vriend Nyerere tijdens zijn bezoek in ons land (ik liet Den Uyl voorgaan, die zou toch zo klaar zijn). Wat een waanzin. Altijd dat idee: als je met Russen praat, word je gebruikt. Het tegendeel is eerder waar. Misschien gebruik IK de Russen wel door mijn werk voor de Conference of European Churches, of via de oorlogsveteranen en mijn bevriende generaals.’
Toch blijven er best vraagtekens voor argwanende toeschouwers.
Eerst dit: Ernst van Eeghen is de trotse eigenaar van een hele rits bedrijven (omzet 100 miljoen per jaar), waarvan er een drietal bestaan bij de gratie van handel op Oost-Europa. BV Beleggings- en Handelsmaatschappij Van Eeghen. Van Eeghen en Co. Van Eeghen International BV. Intrata Overseas BV. Central Buyers BV. Central Procurement and Trade Ltd. Net opgedoekt, of beter gezegd opgegaan in Van Eeghen International, is Van Eeghen Chemicals and Minerals.
Het is nog geen drie jaar geleden, dat de BVD plotseling grote belangstelling voor Van Eeghen Chemicals and Minerals had. Het bedrijf was gespecialiseerd in de export van hoogwaardige gassen voor de elektronische industrie. Sommige daarvan op het randje van wat toegestaan was. De bedrijfstop bleek nauwe contacten te hebben gehad met de Rus Chneraiev van de Russische handelslegatie in Amsterdam.
Chneraiev is eind juli 1982 door de BVD ontmaskerd en als spion ons land uitgeknikkerd. Zijn auto, vol met kortegolfzenders, werd ergens in een polder gevonden. De Rus had geheimen gestolen bij Holland Signaal in Huizen. Hij was wekenlang geschaduwd en ontdekt was dat hij lunchte met directieleden van Van Eeghens Chemicals...
Van Eeghen: ‘Ach, de man zat bij de handelsmissie en wij zochten handel met Rusland. Dan ga je toch al gauw met hem eten?’
Iets later in de tijd verbrak - weer - een personeelslid woedend het dienstverband bij de Amsterdamse zakenman. In zijn nijd liep hij rechtstreeks naar de BVD met een ander verhaal.
Van Eeghen had volgens hem ‘strategisch materiaal’ doorgevoerd naar Roemenië. Zogenaamde wafers, die gebruikt worden voor de opslag van tienduizenden chips. Hij kwam met een ‘hard voorbeeld’. Een zending van een Amerikaans bedrijf van 500 dollar was doorgelabeld en van een factuur van 15.000 gulden voorzien naar Sofia.

[p. 159]

Ook niets aan de hand, aldus Van Eeghen deze week. De zending was nog net op tijd teruggedraaid door een oplettende ambtenaar op Schiphol en een ambtenaar van de Economische Controle Dienst was gekomen om Van Eeghen een college te geven in wat wel en wat niet naar het Oostblok mocht.
‘Bagatel dus.’

Zoals vroeger tijdens de kwestie Nieuw-Guinea zit het nationale orakel mr. G.B.J. Hiltermann ook nu weer in de achterste koets, met eindelijk vandaag een artikel in De Telegraaf: de acties van lurvink en van eeghen.²¹² De man zit er net als toen met Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea weer faliekant naast. Ik neem zijn column om die reden in zijn geheel op. ‘Gejaagd geklets’ noemde Van Blankenstein van Het Parool zijn radiopraatjes ooit.

Ik belde met Peter in Londen. Zijn eerste vraag is bijna altijd: ‘Heb je vandaag gefietst?’ Hij is degene die me die gewoonte heeft bijgebracht een paar maal per dag de polders in te fietsen, waar ik erg dankbaar voor ben, want ik dank er mijn uitstekende conditie aan.

Edwin van Wijk heeft hem een Zuid-Afrikaanse producer op zijn dak gestuurd, die hem op een rol in de film Lady Chatterley's Lover aanbood. Als dat nu eens gaat gebeuren. ‘Heb je meteen gevraagd of zij dan ook je vliegticket naar Zuid-Afrika betalen?’ vroeg ik. Maar hij is in die dingen precies als ik. ‘Nee, dat is te tacky,’ zei hij.

Van der Giessen in Alblasserdam gaat een mijnenveger voor het fascistische regime in Indonesië bouwen. Pecunia non olet.

212 De Telegraaf, 30 maart 1985, zie bijlage 46.

31 maart 1985

In de plensregen door de polders. Heerlijk. De eerste konijnen wagen zich uit hun holen. Je hoort ook angstkreten van dieren. Er zijn nu te veel eksters, lijkt me. Een valk werd door kieviten met een soort duikvluchten aangevallen. Een muis snelde over het fietspad. Er waren ook weer dieren doodgereden.

Wim Verkade belde over de artikels van Henk de Mari en Hiltermann. Hij herinnerde zich dat Hiltermann wel degelijk een bezoek aan Van Eeghen had gebracht op zijn kantoor. ‘We hebben u op de binnenplaats nog uw koffertje aangereikt,’ belde hij vanmorgen aan Hiltermann door, die bij hoog en bij laag blijft ontkennen de koopman ooit te hebben bezocht. Het fameuze geheugenverlies! Ook zei Wim dat het helemaal niet waar was dat ik er voor Van Eeghen in Moskou niets van terecht zou hebben gebracht. ‘De fout die Ernst maakte, was dat

[p. 160]

hij onderhandelde met jou zonder De Bruijn te hebben ingelicht en die was er tegen. Op die manier is in jouw medewerking aan die twintig miljoen in chemicaliën de klad gekomen.’²¹³

André Spoor opperde: ‘Jij bent de enige van ons die aan Yale heeft gestudeerd. Waarom word je geen lid van de Yale Club in Manhattan? Dan geven we onze lunches voor toekomstige ondersteuners van Den Alerdinck daar.’ Ik vond dat een uitstekende gedachte. Ik zal Lurvink om toestemming vragen. Ik beklaagde me bij Spoor opnieuw over het stilzwijgen van Hofland, omdat ik Henk best tegemoet wil komen in mijn Memoires. ‘Henk is altijd zo geweest,’ aldus André, ‘en daarom was er eigenlijk niet met hem samen te werken.’ Wat zou er toch in Henk omgaan ten aanzien van onze afspraken? Misschien wel niets.

Ronald Gase zegt dat hij al mijn brieven aan ambassadeur Van Roijen in Washington in het Rijksarchief heeft teruggevonden. ‘Je was wel grof, toen je hem in 1973 schreef over zijn kale kak.’

‘Hoe zou jij gereageerd hebben wanneer iemand op dit niveau, onder dekking van een visitekaartje “Hare Majesteits ambassadeur”, over je was gaan roddelen bij het bestuur van je school? Want hij ging toch maar even naar de baas van mijn lezingenbureau W. Colston Leigh in New York.’

‘Nou, Van Roijen heeft anders bij die naam in de kantlijn geschreven niet te weten wie mijnheer Leigh wel was.’

‘Ja, zo trachtten deze heren met aperte leugens en geheugenverlies hun sporen uit te wissen, maar in mijn dagboek staat met datum en tijd wat er werkelijk is gebeurd en hoe Van Roijen in New York kwam kleppen bij mijn lezingenmanager. Zie je nu, hoe dit soort kale kak-figuren liegt of het gedrukt staat?’

213 Over de werkelijke rol van de BVD bij Van Eeghen (over mij) valt niets waterdicht te bewijzen.

1 april 1985

Ronald Gase vertelde ook een briefje van Drees aan ambassadeur Van Roijen te hebben gevonden met als teneur: pas op voor Gase, hij staat in contact met Oltmans.

Mijn vader schreef me in 1953 in een brief nooit felle of beledigende brieven te schrijven.²¹⁴ Hij had ongetwijfeld groot gelijk, maar ieder vogeltje zingt nu eenmaal zoals het gebekt is. Ik kan gemene streken, zoals door Van Roijen geflikt in New

214 Zie bijlage 47.

[p. 161]

York, niet over mijn kant laten gaan en doen alsof er niets is gebeurd. Het is zaak het beestje bij de naam te noemen. Zo heb ik ook eindelijk ambassadeur Antonio Diaz van Cuba gezegd waar het op stond. Ik heb de afgelopen weken herhaaldelijk telegrammen gezonden om erachter te komen wanneer, en of het schrijven van een boek met Carlos Rafael Rodriguez nu eindelijk kan worden hervat. Doodse stilte. We raakten in een scherpe woordenwisseling. Ik maakte hem duidelijk het niet langer acceptabel te vinden zoals ik momenteel vanuit Cuba word behandeld. Ik legde bovendien het incident in een brief aan hem vast. Mijn vader zou dit hebben afgeraden. Ik denk dat het moet op deze manier.

Ik had in Den Haag een ontmoeting van 45 minuten met Anton Pannenborg van Philips, die ik ook ken van bijeenkomsten van de Club van Rome. Ik vroeg hem om te bemiddelen in mijn vordering op Philips. Hij zei dat hij me weinig hoop gaf nog iets te kunnen doen, na de mislukte missie van Voetelink waarvan de uitkomst op papier vast lag. We ontmoetten elkaar in het Koninklijk Instituut voor Ingenieurs. Ook gaf ik hem materiaal over Den Alerdinck zoals ik Lurvink had beloofd. Hij kende Toon Quarles en natuurlijk ook mijn vriendin Nellie Hazeu-Sloos in Waalre. Ik zal aan die man, en diens oogopslag, altijd aardige herinneringen blijven bewaren. Hij gaf ook hoog op over Aart van der Want en zijn activiteiten bij het Forum Humanum.

Verder had ik een emotionele ontmoeting met Tage Domela Nieuwenhuis in Leiden. Hij bleek gelukkig en hecht met zijn vriendin Theresa te zijn, maar was buitengewoon ongelukkig met zijn colleges Internationaal Recht aan de Universiteit van Leiden. We wandelden naar zijn huis en begonnen aan een maaltijd. Spoedig kregen we keet over Tamils, die naar mijn mening naar Sri Lanka moeten worden teruggestuurd. ‘Waarom kunnen zij niet hier blijven?’ vroeg hij.

‘Om de simpele reden dat ze hier niets te maken hebben.’

Toen hij een al te grote mond opzette, was ik al bijna opgestaan om te vertrekken. Maar we verorberden een visje en juist toen hij koffie wilde maken, liep het gesprek weer uit de hand.

‘Hier heb ik geen zin in, ik ga,’ zei ik en stond op en deed mijn leren jack aan.

Hier schrok Tage van. ‘Laat het me uitleggen,’ zei hij met betraande ogen. Precies als negen jaar geleden, toen ik voor het eerst in zijn gezicht keek in Moskou zou ik hem het liefste in mijn armen gesloten hebben. Nu is hij 30 jaar. Hij kan een vaste aanstelling bij de universiteit krijgen, maar wil er niet blijven

[p. 162]

‘want daar ben ik niet beschouwend genoeg voor.’ Hij sprak uitgebreid over zijn leven. Ik vertelde over de betekenis van Peter en Eduard in mijn leven. Toen hij me later bij het station afzette en ik zijn lach zag, had ik hem het liefste nog eens in mijn armen gesloten. Ik blijf erg op Tage gesteld, altijd. ‘Een botsing,’ zegt Peter, ‘brengt je als het goed zit dichter bij elkaar.’

Georgii Arbatov heeft op Sovjettelevisie gewaarschuwd dat de Sovjet Unie een eigen raketsysteem zal ontwikkelen als de vs de nieuwe mx-raketten opstellen. Het zou de enige manier zijn om het evenwicht tussen de grootmachten te handhaven. De ellende is alleen dat de Amerikaanse economie beter bestand tegen het verkwisten van miljarden dan de Sovjeteconomie.²¹⁵

215 NRC Handelsblad, 1 april 1985.

2 april 1985

Ik ben woedend. Het rund Vermulst van Bosch & Keuning is Henk Hofland gaan opbellen over zijn bezwaren tegen gebruik van passages uit zijn brieven. Natuurlijk heeft Hofland gezegd dat er correcties dienden te komen. Ik heb de haak erop gegooid en Wim Hazeu geschreven:

‘Ik ben met stomheid geslagen dat je zonder vooraf overleg met mij, achter mijn rug, om met Hofland laat bellen. Ik wens met deze demarche niets te maken te hebben. Je denkt toch niet dat ik alsnog met Hofland aan een tafel ga zitten? Voor mij is de zaak afgedaan toen ik het manuscript inleverde. Groet...’

Mijn vader zou de brief als ‘te scherp’ hebben afgekeurd. Maar welke taal is dan nodig om duidelijk te maken dat er idioten bij Bosch & Keuning zijn die slapende honden wakker maken, zonder eerst behoorlijk na te denken.

Alfred Vierling belde om te zeggen dat hij niet had kunnen slapen van de omgang met het onderwerp ritueel slachten in het programma Karel van Karel van de Graaf (avro televisie). Er zaten een rabbijn, een islamiet, een slager en een dierenbeschermer bij Karel aan tafel. Hij was geschokt hoe men de feiten verdraaide en hoe iedereen zat te liegen. Hij moest even tegen me aanpraten uit pure verontwaardiging. Hij heeft eens met Tage Domela Nieuwenhuis in een dispuut gezeten. Tage vertelde toen achteraf: ‘Iedereen verklaarde hem voor gek: ik niet.’ Ik deel die mening over Vierling al heel lang.

[p. 163]

political forces come under new scrutinity of pschology luidt de kop bij een artikel van Daniel Goleman in de The New York Times.²¹⁶ Er is een nieuw ambacht in de maak: ‘Psychologists and political scientists are merging their disciplines to form a new field, political psychology.’ Het wordt de allerhoogste tijd. Hier heb ik al jaren op zitten vlassen, zoals in mijn contacten met het Institute for Psychiatry and Foreign Affairs in Washington dc. Voorlopig spreken we over een academisch vak, politieke psychologie, want in de wereld van de politiek en diplomatie is men nog niet zo ver.

‘The issue of deterrence is a case in point,’ aldus Goleman.

‘The mx missile, whatever its military usefulness may be, is often seen as a weapon whose importance is largely symbolic, more a tool for manipulating perceptions than for fulfilling a real military need. Steven Kull a psychologist at the Center for International Security and Arms Control at Stanford University, said that to make a symbolic weapon potent, politicians must act as if they truly believed that it was a genuine military tool. A psychological game ensues in which they must make public pronouncements that do not agree with their own military assessments. Along the way they may find themselves engaging in a kind of psychological “double think”, managing to hold two antithetical views at the same time. Dr. Kull said: “Everyone seems to reconcile the paradox by imagining that somewhere else there is a mass of people for whose benefit it is crucial to maintain the illusion that we can gain advantage by building those weapons.”’

216 The New York Times, 2 april 1985.

3 april 1985

Eduard wil naar New York, dus een nieuwe scholing? Over drie jaar heeft hij zijn plafond bij Transavia bereikt. Hij zou dan nog drie jaar kunnen vliegen en dan zou hij op straat staan. In New York zou hij weer in de vn kunnen werken en zou hij in deeltijd kunnen studeren. Het is duidelijk: hij wil bij zijn nieuwe vriend Paul zijn. Geef hem eens ongelijk. We gingen in het Sonesta Hotel eten. Bij thuiskomst was Peter uit Londen gearriveerd. Ed vertelde van zijn plannen. Peter onderstreept zelf ook tweemaal verliefd te zijn geworden in de vs. Eerst op de danser Juan Antonio en daarna op Frederick Ress in Minneapolis. ‘Uiteindelijk is met Amerikanen niet echt een relatie op te bouwen,’ zei Peter, ‘maar ik denk dat je dat zelf zal moeten ontdekken.’

[p. 164]

Het Acteurs- en kleinkunstenaars-lexicon van Piet Hein Honig is verschenen. Ik heb gezorgd dat Peter erin staat. Ik kon hem een exemplaar overhandigen. Edwin van Wijk komt deze zomer terug uit Kaapstad om later samen met Peter naar Zuid-Afrika terug te keren. Dan zit hij wel erg ver weg. Peter is bang dat nu ook Eduard naar Amerika gaat, ik in een nieuwe ‘Edcoma’ zal wegzinken, maar dit ben ik allerminst van plan.

‘I feel,’ zei Lord Byron, ‘that one lies to oneself more than to anyone else.’

In het Holiday Inn in Utrecht belegde ik een ontmoeting tussen de Belg Christian Leclercq en Frans Lurvink. Hij zat tegen de Belg te slijmen over mijn bijzondere kwaliteiten en onderzocht intussen hoe bruikbaar diens lezingenserie in Brussel voor Den Alerdinck zou kunnen zijn om sponsors te trekken. Hij kletste ook weer over het oprichten van een Alerdinck Tribune met Friso Endt als redacteur. ‘Spoor is enthousiast,’ zei hij, terwijl hij nota bene weet dat Spoor deze Endt onacceptabel vindt. Lurvink kan zijn eigen kletspraatjes niet uit elkaar houden, want hij vertelt iedereen wat anders. Acht dagen geleden verzekerden Lurvink en Enkelaar mij dat zij 24 uur nodig hadden mijn nota door te lichten. Daar sprak mijnheertje nu niet over.²¹⁷

Han André de la Porte belde. Hij gaat met vakantie naar de vs en zal ook Wicher de Marees van Swinderen in Phoenix, Arizona bezoeken. Hij vond het artikel van Henk de Mari in De Telegraaf wat mij betreft voor het eerst ‘vriendelijk gezind’, wat waar was. Maar hij gaf aan mijn connectie met Ernst van Eeghen een minder gelukkige zaak te vinden. ‘Komen zijn kinderen eigenlijk op Berkenrode?’ vroeg hij.

‘Vrijwel nooit,’ moest ik helaas toegeven.

217 Zie bijlage 48, de brief van advocaat Slager in strijd met de feiten.

4 april 1985

Er is een studie gemaakt - kosten: zes miljoen dollar - die twintig jaar duurde, over het scheppende genie van Thomas Edison die in 1847 in Milan, Ohio geboren werd. Bij zijn overlijden in 1931 liet hij 3,5 miljoen pagina's brieven en aantekeningen na ter documentatie van zijn 1.093 patenten, het hoogste aantal wat ooit door één man in de wacht is gesleept.

‘These documents give you entry into the mind of one of the world's most creative people,’ aldus historicus Reese Jenkins. Voor 1.650 dollar kan men thans 40.000 pagina's Edison-documenten kopen, die op 28 filmrollen zijn gezet.²¹⁸

218 The New York Times, 12 maart 1985, William Broad.

[p. 165]

Ik moet vandaag de afspraken met Lurvink erdoor drukken, temeer er in de brief van Slager staat dat er een notitie van André Spoor zou bestaan, die de zienswijze (over het derde jaar) van Frans Lurvink zou onderschrijven. Dat kan niet, tenzij Spoor een draai ten aanzien van de waarheid zou hebben gemaakt. Onwaarschijnlijk dus.

5 april 1985

Ik heb Carel Enkelaar geschreven over de vertraging bij de terugbetaling van veel door mij voorgeschoten kosten.²¹⁹

Wim Hazeu stuurde me een kopie van zijn brief aan Henk Hofland.²²⁰ Hij belde me op over mijn briefje van 2 april en zei mijn wantrouwen jegens hem niet op prijs te hebben gesteld. ‘Wat moet jij gekwetst zijn in je leven, dat je zo reageerde. Ik heb Vermulst gevraagd om Hofland te bellen om van mijn afkeuring van diens houding blijk te geven.’ Hij vervolgde: ‘Ik had bovendien een getuige nodig, dat hij niet tegen je boek zou gaan procederen. Hij heeft Johan Vermulst gezegd dit niet te zullen doen.’ Wim kwam later naar Amerbos om samen in de dagboeken naar foto's voor het eerste deel Memoires te zoeken. Hij bleef twee uur. Ik kreeg het gevoel dat hij de originele, handgeschreven klappers een keer zelf geinspecteerd wilde hebben. Hij bracht een kaartje mee waaruit bleek dat er 470 exemplaren van Prins Claus voor de bibliotheken waren aangekocht. Aardig bezoek. Hij speelde op mijn vleugel.

219 Zie bijlage 49.

220 Zie bijlage 50.

[p. 166]

Ik belde Lurvink, die gehaast en kortaf was. Hij was bij Enkelaar geweest maar de kwestie van mijn declaratie was hem ontschoten. ‘Bel Carel maar,’ zei hij. Peter, die meeluisterde, zei: ‘Lurvink heeft gebrek aan class.’

In Thermos stoof Jan van Wieringen op me af. Hij is vijf weken in Amsterdam en excuseerde zich mij nog niet te hebben opgebeld. Hij is bij de Volkskrant verwikkeld in een gevecht op leven en dood, omdat een aantal collega's zijn positie in New York willen hebben. Er was nu een kans dat hij over drie jaar als correspondent naar Moskou zou gaan. Ik raak er ontmoedigd van ervaringen van dit allooi te moeten horen.

Leslie Gelb schrijft in The New York Times²²¹ dat er een ‘policy struggle’ tussen Moskou en Washington aan de gang is, waarbij de regering Gorbatsjov ‘nuclear arms control’ als prioriteit aanvoert, terwijl Reagan & Co. een veel breder scala van problemen opgelost willen zien, zoals de strijd in Afghanistan en Sovjetsteun voor Angola of ‘mensenrechten’ in het algemeen. Washington staat er zelfs op dat ‘democratie’ besproken wordt. Dan boek je wel heel ver van huis, want ‘socialistische democratie’ en ‘kapitalistisch democratie’ hebben onoverbrugbare uitgangspunten. Mensenrechten in de vs betekenen gigantische rijkdom enerzijds en miljoenen voedselpakketjes voor de armen anderzijds, terwijl - de excessen in de communistische nomenklatura daargelaten - het Kremlin er juist op toeziet dat niemand op straat slaapt van pure armoede.

Een hooggeplaatste Amerikaan heeft Gelb verteld dat Washington niet rechtstreeks ontwapening aan regionale conflicten wilde verbinden, maar zei dat er wel degelijk ‘psychological linkage’ bestond. ‘Ronald Reagan has altered correlation of overall power with Moscow and the Russians are on the run,’ citeerde Gelb deze topfunctionaris.

221 The New York Times, 5 april 1985.

6 april 1985

Hans van den Broek gaat tweede paasdag op en neer naar Moskou om minister Andrei Gromyko nogmaals het Nederlandse rakettenbesluit van 1 juni 1984 uit te leggen.

Ik liep in de Leidsestraat. Ik hoorde dat er flink op een venster van de tram werd getikt. Het was Hofland, met een grote grijns en hij maakte het teken van een zoengebaar naar mij. Later zei Peter: ‘Maar begrijp je dan niet dat hij er fuck you mee bedoelde?’ Zoiets komt eenvoudig niet bij me op.

Jan van Wieringen belde. Hij vroeg om hem niet kwalijk te

[p. 167]

nemen niets te hebben laten horen. Men was op de krant dermate rot tegen hem geweest dat hij twee weken in een ziekenhuis was geweest. ‘Zoals ze hier op de krant over je praten, dan was wat ze over Den Alerdinck schreven ten aanzien van jou niet eens zo slecht,’ merkte hij ook nog op.

7 april 1985

Ik heb sinds de ochtendschemer zo intens over Eduard liggen nadenken dat het de stemming van de rest van de dag lijkt te gaan bepalen. Peter zei daarover: ‘Het wordt tijd dat ik weer eens “de non” bel²²² en hem op het matje roep.’ Hij vond dat ik Ed heel duidelijk moest maken dat wanneer hij aan zijn avontuur in New York met danser Paul begint, er voor jullie geen weg meer terug is.

Michail Gorbatsjov heeft de plaatsing van middenlangeafstandsraketten in Europa bevroren tot november aanstaande, om te zien of Washington van haar kant dan ook stopt met het plaatsen van Pershing ii's en kruisraketten. Woordvoerder van buitenlandse zaken Bert Wildenburg heeft meteen laten weten dat de aankondiging van Gorbatsjov verder niet van invloed zal zijn op het plaatsen van kruisraketten in Nederland. Zoiets begrijp ik dan weer niet.²²³

Gorbatsjov maakte verder bekend gereed te zijn een gesprek met Ronald Reagan te hebben. Maar het Witte Huis, bij monde van woordvoerder Larry Speakes, wimpelde het aanbod van Gorbatsjov meteen af. Opnieuw veel geschreeuw en weinig wol.²²⁴

Amerikaanse worstelgevechten op televisie tonen het niveau van de Amerikaanse beschaving. Een jongen werd door een kerel met een masker op uit de ring getimmerd en lag voor pampus op de betonvloer. De gemaskerde werd dus als winnaar uitgeroepen. Desondanks besprong de winnaar de verslagene, die op zijn rug lag, om hem verder in elkaar te rammelen. Ik ging transpireren van verontwaardiging, maar daar geldt god noch gebod. Alles is geoorloofd - net als in de samenleving in haar geheel. De hekken zijn los in dat land. Ik haat die mentaliteit.

222 Peter schertste altijd over Ed als “de vliegende non”.

223 The New York Times, 8 april 1985, John Tagliabue.

224 The New York Times, 8 april 1985, Gerald Boyd.

8 april 1985

Ook Wim Klinkenberg belde over Gorbatsjovs moratorium voor raketten op. Het is mogelijk dat het gesprek van Ernst van

[p. 168]

Eeghen toch enig effect gehad heeft op de Kremlintop, zoals de confrontatie op Den Alerdinck over de raketten met Lomeiko en Gromyko beslist niet onbesproken is gebleven op het Kremlin. Op die manier hebben Van Eeghen en ik wellicht een steentje bijgedragen via de door ons ontplooide initiatieven. Molchanov zei iets in die richting op Schiphol. Het door Moskou genomen besluit zou door samenspel tussen Gromyko senior en Gorbatsjov tot stand zijn gekomen.

Wim vertelde dat zowel Frinking (cda) en Blauw (vvd) op de radio de meteen afwijzende houding van Washington ‘zeer onverstandig’ hadden genoemd. Ook Stemerdink sprak over ‘een nieuwe kans’.

Onverwachts belde Frans Lurvink op uit Monaco. Hij had blijkbaar wroeging gekregen. ‘Ik had je beloofd het geld te zullen regelen, maar Carel heeft dat dus niet gedaan. Ik zal hem nu bellen. Geef me even zijn nummer.’ Even later belde Carel, die viermaal moest draaien voor ik hem kon verstaan. Er wordt dus weer flink meegeluisterd door big brother. Hij wilde weten in hoeverre het feit dat Gromyko junior en Lomeiko met tickets van Lurvink naar Nederland waren gekomen zou kunnen duiden op door Den Alerdinck geinitieerde ‘privédiplomatie’. Carel repte echter met geen woord over de uitstaande nota van 13.900 gulden. Ik realiseerde me nu pas dat Lurvink was gebeld over Gorbatsjovs besluit - wat ik hem eerst moest uitleggen - en onmiddellijk met Enkelaar wilde bellen. Hij had echter zijn nummer in Buurse niet, en dus hing hij tegen mij het smoesje op dat hij de geldzaak wilde regelen om zo Enkelaars telefoonnummer te verkrijgen. Wat een ploerterij.

Broer Theo arriveerde op weg naar Los Angeles voor een zakenreis. Hij was uitzonderlijk goed geluimd. Hij bracht Peter even met de auto naar het Centraal Station. Hij heeft mijn kinderschoentjes, die mam had bewaard, voor mij in Zürich laten verkoperen. Ik geef er een aan Peter en een aan Eduard.

Theo vindt dat Suriname de gulden met 35 procent zou moeten devalueren, opdat de export kan worden bevorderd. ‘Niet aan prestige denken, de trick will work,’ zei hij.

9 april 1985

International Herald Tribune meldt:

Dutch Say Soviet Moratorium Won't Alter Stance On Missiles

[p. 169]

Den Haag doet wat Washington opdraagt. Ik ben er faliekant tegen. De botterikken in Washington noemen Gorbatsjovs aanbod met zoveel woorden een truc om te voorkomen dat de navo-bondgenoten meer raketten plaatsen. Het Kremlin wil alleen maar tweedracht zaaien tussen de vs en haar bondgenoten, en zij, slimme Yanks, trappen er niet in.²²⁵

Ik droomde van Henk Hofland. Hij zat op een heuvel en vroeg of ik bij hem kwam zitten. Dat deed ik niet omdat ik letterlijk bang was dat hij me zou vermoorden. Peter vond de droom meer dan duidelijk en adviseerde hem op te schrijven, wat ik bijna ben vergeten.

Een absoluut heerlijke dag met Eduard. We hadden een vroeg diner op Amerbos en gingen daarna Falling in love met Meryl Streep en Robert de Niro zien. Nadien aten we nog wat in het Sonesta Hotel. Er is geen beginnen aan zo'n dag en de sfeer tussen ons te proberen te beschrijven. Pret, lachen, de blikken in zijn ogen, omhelzingen, aarzelende zoentjes, noem maar op. Niet na te vertellen. Wat er dan in me omgaat, tart gewoon iedere weergave. We spraken over de periode 1981-1982. ‘Jouw bescherming van mij was compleet, ik had absoluut geen eigen ruimte meer.’ Dat begrijp ik nu. Ik vertelde dat wanneer de zaken via Motke Chanoeka werkelijk hun beslag krijgen, er een kantoor in Miami komt waar ik wil gaan zitten en dat mijn broer Theo zich er dan ook mee zal bemoeien en dat hij op den duur de hele zaak zou kunnen overnemen.

Daan Dijksman heeft de informatie die ik hem verstrekte in een uitstekend artikel voor Haagse Post verwerkt: de coup der zakenlieden. Daar kunnen de klootzakken in Den Haag het mee doen.²²⁶

225 The New York Times, 8 april 1985, Gerald Boyd.

226 Zie bijlage 51.

10 april 1985

nrc Handelsblad beweerde, aan de vooravond van de reis van Hans van den Broek naar Moskou, in een hoofdartikel dat de voorstellen van Gorbatsjov feitelijk ‘oude koek’ zijn, en dat het daarom logisch was dat Washington ze meteen afwees. Hoe is het toch mogelijk dat onze meest invloedrijke krant keer op keer braaf op de officieële lijn van Washington en Den Haag zit? Mogen ze hun mond niet opendoen? Durven ze het niet, of weten ze gewoon niet beter?

De Telegraaf schreef dat Nederland niet onder de indruk was van de voorstellen van Gorbatsjov.²²⁷ De Volkskrant stelt dat

227 De Telegraaf, 10 april 1985.

[p. 170]

diens voorstellen ‘weinig losmaken in de Nederlandse politiek’.²²⁸ Lubbers laat een iets bescheidener en positiever geluid horen in Trouw.

The New York Times verkondigt in een redactioneel dat Gorbatsjov hoopt de komende twintig jaar aan de macht te blijven.²²⁹ ‘He is respectful, even hopeful, about the United States. Better relations are not only necessary but possible. There is nothing “inborn” about super-power confrontations. What a vigorous new performer, say the Kremlinologists. Nothing new, cries the White House. A crafty ploy to split the alliance, says the Pentagon. These American responses are all true - and overwrought. They neglect the context in which Mr. Gorbachev must operate. They confuse an American election, which concludes a contest for power, with a Soviet accession, which may mark only the beginning. Is he then saying nothing of interest at all? To sharply tuned Soviet ears, Gorbachev said on his way to the top, that the ultimate guarantor of national security was not the military but the Soviet economy.’

Kijk: dat is een demonstratie van wat Lomeiko en Gromyko in hun boek de noodzaak van ‘nieuw denken’ noemen. Voor het Kremlin zijn deze woorden van Gorbatsjov een nieuwe pagina in de Sovjetgeschiedenis. Dit merken de kletskousen van De Telegraaf of nrc Handelsblad, die niets dan achterhaalde wijsheden over de ussr verkondigen, niet op.

Ik belde met Volodja Molchanov in Moskou. Hij had de pers-

228 De Volkskrant, 10 april 1985.

229 The New York Times, 10 april 1985.

[p. 171]

conferentie van Hans van den Broek bijgewoond en als laatste de vraag gesteld: ‘Op welke cijfers baseert u uw beslissing in november om kruisraketten te plaatsen?’ Daarmee doelde hij op door de cia aangereikte getallen, zoals we op Den Alerdinck concludeerden. Hans had een ontwijkend antwoord gegeven. Uiteraard.

Wim Klinkenberg had de radiouitzending over Van den Broek in Moskou gevolgd. ‘Hij heeft zich als een dwaas gedragen,’ belde hij me door. Den Alerdinck is vijftien minuten op de Sovjettelevisie geweest. Ook Izvestia had volgens Molchanov een artikel over onze conferentie gepubliceerd.

11 april 1985

Gromyko en Van den Broek hebben drie uur gesproken. Onze minister van Buitenlandse zaken was teleurgesteld, wat natuurlijk in koeienletters door De Telegraaf werd gepresenteerd. Je kunt er donder op zeggen dat onze nieuwe Luns zich al in het vliegtuig op weg naar het Kremlin had voorgenomen dit van de daken te gaan schreeuwen. Raymond van den Boogaard - de gemankeerde bvd-medewerker in Moskou - komt met een vergelijkbaar passend verslag in nrc Handelsblad, en schrijft dat Van den Broek ‘een groei van ss-20 raketten’ verwacht. Tijdens een door Gromyko aangeboden lunch had Van den Broek hem de namen van bekende Nederlandse schrijvers genoemd. Raymondje lijkt met plezier te melden dat al deze namen de Russische bewindsman onbekend waren.

John Vinocur sprak met Graham Greene. De schrijver en voormalig mi-6 agent denkt dat zijn boeken eerlijker zijn geweest dan zijn leven. ‘I really don't want to survive myself.’ Hij bedoelde daarmee de situatie van ‘the body still hanging around while the mind departs.’ Hij schijnt geen zin meer in schrijven te hebben. ‘I am afraid of living too long away from writing.’ Vinocur schrijft: ‘His eyes are very pale blue and do not blink. His mouth is expressionless. It is a still look, and it shuts the door gently on the subject.’

[p. 172]

Greene heeft een dagboek van 800 pagina's bijgehouden over zijn dromen. Er is een index bij dus hij kan opzoeken of hij over Chroetsjev droomde of over Haïti.²³⁰ Hoe zal het zijn als ik zelf 80 jaar ben? Zal ik dan nog een pen kunnen hanteren? Door alle brouhaha rond Gorbatsjov zou je vergeten dat de Sandinisten nog in gevecht met Reagan zijn. ‘Can a great power,’ aldus Anthony Lewis in The New York Times²³¹ ‘build a successful policy on a base of paranoia? Here is a nation of 235 million, the United States, backed by a military power of 20.000 nuclear weapons, the dominant economic power on earth, and the leader of this power judged by his statements is mesmerized by the threatening shadow of an underdeveloped country with a population of less than three million.’

Lewis toont ook aan wat een afschuwelijke leugenaar deze Reagan is. Hij vertelde het Amerikaanse volk bijvoorbeeld dat Nicaragua een oorlogsmachine had opgebouwd ‘that dwarfs the forces of all their neighbors combined.’ Allemaal gelogen dus. Nicaragua heeft een leger van 40.000 man en 20.000 man militie onder de wapenen. El Salvador heeft een leger van 48.000 man en Guatemala 40.000. Reagan waarschuwde dat Nicaragua over gevechtsvliegtuigen en bommenwerpers beschikte. Volgens zijn eigen ministerie van Defensie beschikt Nicaragua helemaal niet over gevechtstoestellen, laat staan bommenwerpers. Volgens een geheim Amerikaans rapport uit 1984 is de Nicaraguaanse luchtmacht te verwaarlozen, en een der kleinste en minst operationele luchtmachten van Centraal-Amerika. Ik hou maar op. Reagan is immers onze grote bondgenoot... Wat een blamage.

‘Fantasies are underlying premises of Mr. Reagan's renewed pressure on Congress to fund the Contras.’ En helemaal belachelijk is Reagans recente aanbod: ‘We will suspend our armed shipments to your enemies in the civil war if you negotiate with them for your surrender. It is a policy for fighting devils and it has no place in the real world of politics,’ aldus Anthony Lewis. Wat me nog het meeste verwondert, is dat de andere leiders van de zogenaamde vrije democratische wereld - Thatcher, Mitterrand, Kohl, Lubbers - niet langzamerhand hun mond eens opendoen tegen Amerika's method in madness. Ronald Gase belde. Hij had vier uur gesproken met oud-minister Sassen over de kwestie Indonesië en Nieuw-Guinea. Hij bleek evenmin een vriend van Joseph Luns te zijn. Maar Ronalds indruk is dat alle betrokken heren bezig zijn hun sporen

230 The New York Times, 3 maart 1985.

231 The New York Times, 7 april 1985, METHOD IN THE MADNESS?

[p. 173]

uit te wissen. Ronald heeft bijvoorbeeld in het Rijksarchief ontdekt dat ook oud-fractievoorzitter van de PvdA Van der Goes van Naters met dit uitwiswerk bezig is. Volgens Beel had Van der Goes van Naters zelf voorgesteld de tweede politionele actie na de aanvang van het kerstreces van de Algemen Vergadering van de vn (dus na 15 of 16 december) van start te laten gaan, terwijl de man officieel doet of hij van de prins geen kwaad weet.

Ik luister naar het strijkkwartet van Schubert, wat we op De Horst ook speelden. Prachtig.

Eduard belde. Ik was erg blij. Maar hij kondigde aan om in de zomer met Paul op vakantie te gaan. Ik dacht: dit is dus het definitieve einde van Eduard. Ik zet er een streep onder. Ik belde Peter, die zei: ‘How sad.’

‘Nou, nee, als hij een ander kiest, kan hij die hebben, daarvoor heb ik genoeg eigenwaarde.’ Ik denk nu ook dat ik wat Eduard betreft, nooit meer op mijn schreden kan terugkomen. Ook al is Paul waarschijnlijk evenmin een eindstation voor hem.

Kroonprins Willem Alexander zal begin juli zijn intrede doen in de Raad van State. Dan is hij achttien jaar. Ze zijn hartstikke gek in Den Haag. Er is intussen een soort veldslag aan de gang wie de eerste biografie over deze koninklijke Oranjeblaag op de markt zal hebben. Fred Lammers van Trouw heeft ook een verhaal geschreven. Maar Renate Rubinstein zal natuurlijk ‘de officiële biografe’ zijn, uitgezocht door de rvd.

12 april 1985

De Telegraaf noemt het bezoek van Hans van den Broek aan Moskou een visite ‘die op een deerniswekkende mislukking is uitgelopen.’ Volgens het ochtendblad is gebleken dat Moskou zich geen snars aantrekt van het junibesluit van Nederland, waarbij de plaatsing van kruisraketten afhankelijk is gemaakt van de hoeveelheid opgestelde ss-20 raketten door de ussr. Gromyko had ‘grof’ het Nederlandse aanbod in de vuilnisbak geworpen, en Hans ‘als een kwajongen’ naar huis gestuurd. Ze komen in Madurodam nooit op de gedachte dat het Kremlin helemaal niet wakker ligt van wat de bewoners van de ruim 32.000 vierkante kilometer aan de monding van de Rijn denken of vinden. Ze weten in Den Haag niet wat zelfrelativering is.

Ernst van Eeghen vertelde vanmorgen in Trouw aan Huib Goudriaan: ‘Ik verwachtte geen moment dat de minister met dezelfde boodschap zou terugkeren als ik. Maar over een maand

[p. 174]

komt er positief nieuws via geheime kanalen.’ Dit laatste zei Van Eeghen, wat Inez Röell altijd noemde: pour se rendre intéressant. Het artikel van Goudriaan draagt de kop: van eeghen wil een dwaas zijn voor de goede zaak.

Ronald Reagan, de lafaard, ‘is formally backing away from a summit with Mikhail Gorbachev.’ De Britse kranten schrijven openlijk dat de Amerikaanse president ‘seems to be afraid for the formidable intellectual powers of Mr. Gorbachev.’ Reagan wil eerst een informele ontmoeting voor er op een topconferentie harde noten moeten worden gekraakt. Ik denk dat ze eerst de inlichtingendiensten nauwkeuriger willen laten uitzoeken wie deze Gorbatsjov precies is om hem dan beter onderuit te kunnen halen. Tegen The Times heeft Reagan al gezegd dat het moratoriumvoorstel van Gorbatsjov tot 1 november slechts is bedoeld om een wig tussen de navo-landen te drijven. Dit is ook hoe ambassadeur Bremer in Den Haag tegen de initiatieven van Lurvink en Van Eeghen aankijkt. Reagan en Bremer liegen tegen beter weten in, of ze weten niet beter. Wie met de sovjets op het hoogste niveau spreekt, weet dat ze werkelijk detente nastreven, omdat ze momenteel sociaal-economische prioriteiten hebben die zwaarder moeten wegen in de ussr dan investeren in oorlogvoering in het universum.

Er is een nieuwe, schokkende brief van de amro gekomen dat mijn schuld nu tot 138.811,42 gulden is opgelopen. De waarde van mijn goud is gezakt naar 69.577 gulden en dekt dus mijn schuld nog maar gedeeltelijk. Wat te doen?²³²

232 Zie bijlage 52.

13 april 1985

Ronald Gase vertelde dat hij in de dossiers van Jan de Quay een notitie had gevonden, dat hij gedegouteerd was toen hij in 1946 hoorde dat prins Bernhard een vriendin had. Daar zijn anders de nodige dames op gevolgd. Ik ben in ieder geval op de hoogte van twee.

Ik bezocht mijn voormalige hoofdredacteur Cees Meijer in Zaandam.²³³ Hij is vooruit gegaan. Twee vrouwelijke artsen hadden hem opgegeven, maar een bewegingstherapeute is met hem aan de gang gegaan. Cees en zijn vrouw wil in mei zelfs naar Zwitserland gaan. Albert Heijn - die ik had verzocht eens bij hem binnen te stappen - heeft geen belangstelling meer voor de invalide Cees, eens een der prominenten van Zaandam. Dat geeft de ware aard van het beestje (Heijn) aan. Cees kan nog steeds geen woord zeggen en kwijlt voortdurend. Het

233 Hij had enkele jaren geleden een beroerte gehad.

[p. 175]

gaat me door merg en been. Toch was hij goed op de hoogte van Den Alerdinck, want hij leest alles. Hij wist zelfs dat Spoor hoofdredacteur van Elsevier gaat worden, wat ik zelf een stomme zet van André vind.

Bij thuiskomst lag er een briefje van Eduard. Hij gaf onze kaarten voor de schouwburg terug. Zijn reactie op mijn kwade briefje, een reactie waar Peter al bang voor was.

Drie weken sinds hij aankondigde dat er nu een serieuze kaper op de kust was. Ik had mijn instinct moeten volgen. Om te beginnen flikkerde ik het voor hem bestemde carnet in de doos bij de andere boekjes. Ik hou van die jongen, maar als hij Paul, de danser, prefereert, go ahead, be my guest. Dan is dit het einde.

Joep Büttinghausen²³⁴ is in de Boerhavekliniek opgenomen. Ik belde hem maar hij klinkt nu weer normaal.

234 Mijn collega bij United Press in 1954-1955.

14 april 1985

Een typisch dooie zondag, meer regen, koud en stilte. Het eendenechtpaar wacht weer onder mijn balkon, want soms regent het tarwebrood uit de hemel.

Concertgebouw, Kleine Zaal

De Amerikaanse pianist, Christopher Sager die onder Jan en Babette Cremer woont, speelt een hele middag Bach. Ik vrees dat het teveel van het goede zal worden, maar ik begin vol goede moed.

Hij speelt inderdaad prachtig maar anderhalf uur Bach is teveel. Ik vertrok na de pauze.

Ik ben een paar maal de polders in gegaan. Heerlijk. Koud, wind en geen mens te bekennen. Ik luisterde naar een pianokwartet van Mahler dat hij op zestienjarige leeftijd componeerde.

15 april 1985

Ik ben nog steeds intens met Eduard bezig. Tweestrijd. Peter zei: ‘Ik weet het niet meer.’ Ik weet dat ik me eerst stil zal moeten houden voor ik weer in contact met hem kan ko-

[p. 176]

men. Ik heb de kaartjes voor het ballet teruggebracht, wat me aan het hart ging. De afbraak van iets heel liefs is alweer begonnen.

Jules Wijdenbosch is in Nederland en belde me. Ik heb Theo's gedachte overgebracht en gezegd dat hij Desi Bouterse moest voorleggen de Surinaamse gulden met 35 procent te devalueren. Ook adviseerde ik om een financieel topman naar Paramaribo te halen, Zijlstra, Duisenberg, of Van Lennep van de oeso en hen een advies vragen, in plaats van Winston Caldeira of Rob Leter te laten aanploeteren.

16 april 1985

Bibeb heeft Rinus Ferdinandusse de brief van Anton Constandse laten lezen met diens laatste opdracht aan mij. Dit gaf de doorslag. Zij zal bij het verschijnen van het eerste deel van de Memoires een tweede interview met mij voor Vrij Nederland houden. Trouwe vriendin.

Carel Enkelaar belde op vanuit Monte Carlo. Hij zit daar bij Lurvink. De declaratie was nog niet overgemaakt, want ze kwamen er niet uit. Hij zei nu doodgemoedereerd dat zijn uittreden uit het bestuur van Den Alerdinck nog niet definitief was besloten. Hij wilde trouwens zelf liever directeur zijn. Dat hij niet begrijpt dat Lurvink en André me iets heel anders hebben verteld. Ik sprak lang met Spoor in New York. Hij had de informatie over de Yale Club gehaald. En hij had professor Deanne Kuhn aan de Columbia University voor me opgesnord, die aldaar ‘Teaching Thinking’ doceert. Van Lurvink en Enkelaar hoorde hij niets. Hij wist niet wat er speelde.

Het mooiste moment van de dag - in de polders - blijft de overgang van licht naar donker.

17 april 1985

Eduard en ik kennen elkaar deze maand vijf jaar. Hoe kan ik hem uitleggen, dat het geen doen is hem verliefd te weten op een ander.

We hebben samen voor het raam boven in de Oesterbar een visje gegeten. Hij vertelde er vier jaar aan te hebben gewerkt dat we vrienden zouden zijn en blijven. Maar dat betekende dus dat hij vroeg of laat een liefdesrelatie zou hebben. Hij werd even heel boos toen hij zich herinnerde dat ik hem voor hoerenjongen had uitgemaakt, toen ik ontdekte dat hij een affaire van twee maanden met een piloot van Transavia had gehad, terwijl ik in de veronderstelling verkeerde dat wij samen waren. ‘Jij kan iemand tot op het diepst van zijn ziel trappen,’ zei

[p. 177]

hij. Dit was overigens ook het effect van de affaire met de piloot op mij.

De Amerikaanse Union Carbide Corporation is bereid 5 miljoen dollar noodhulp te verstrekken aan de slachtoffers van de giframp in Bhopal, India. Hoe durven ze? Zeker 1.700 doden en duizenden gewonden en dan een dergelijke fooi.²³⁵

Philips gaat een audiofabriek in China opzetten. Waarom daar wel en waarom zitten ze tegen de ussr aan te hikken? Het slaat nergens op.

235 The New York Times, 17 april 1985, door Tamar Lewin.

18 april 1985

Luchthaven Düsseldorf

Probeer Eduard te schrijven, maar keur de brieven af.

Ik probeer de stukjes van Stoker (Hugo Brandt Corstius) weleens te lezen. Die man moet ernstig gestoord zijn, wat sommigen blijkbaar amusant of waardevol vinden om te lezen.

Koningin Rambhai Barni van Thailand is ter aarde besteld. Zij overleed vorig jaar en werd 79 jaar oud. De begrafenisstoet was drie kilometer lang. De koning van Thailand stak zelf de brandstapel aan. Een half miljoen mensen kwam kijken. Het spektakel kostte 1,3 miljoen dollar, maar iedereen vond het geld goed besteed. Koninklijke ‘brood en spelen’, rijke landen, arme landen, totemadoratie is niet weg te branden.²³⁶

Herbert von Karajan wordt gevraagd wat dirigeren is. ‘Daarvan heeft niemand een precies begrip. Een orkest is een groot geheim. De psychologie daarvan is nog nooit grondig onderzocht. Hoe het denkt, hoe het voelt en een eenheid vormt. Neem een heel snel loopje bij de violen, waardoor de achterste lessenaar de voorste niet kan horen. In veel composities wordt per seconde dat aantal noten gespeeld, dat het menselijk oor nog net kan waarnemen, namelijk negentien. Als die noten in het orkestspel precies samenvallen, ontstaat een volkomen symmetrisch klankbeeld.²³⁷

236 Elseviers, 20 april 1985.

237 Idem.

Düsseldorf - Miami,

Konden mensen in vliegtuigen maar eens hun mond houden. Of rustig blijven zitten. Ze hebben altijd ants in their pants.

Ik lees Brain and Psyche: The Biology of the Unconscious van Jonathan Winson.²³⁸ Hij noemt het ‘the most worthy and chal-

238 Jonathan Winson, Brain and Psyche: The Biology of the Unconscious, Doubleday, New York, 1985.

[p. 178]

lenging goal of science’ om erachter te komen hoe ‘man's mental life is derived from the physical functioning of his brain.’ Ofschoon grotendeels bekend is hoe neuronen met elkaar communiceren, namelijk via elektrische en chemische processen, wordt de neurale logica van de hersenen, de manier waarop de hersenstructuren samenwerken om psychisch functioneren en gedrag aan te sturen nog helemaal niet begrepen. ‘Neuroscience is slowly unraveling many aspects of brain function, such as the way the sensory world is perceived and remembered and how the brain controls the action of our muscles and bodies.’ Hoe dus de biologie van de psyche te leren begrijpen?

‘Neurons of the neocortex are relatively undeveloped at birth. Their dendrites and axons grow to meet neighboring neurons and form a complex network during the first two years of life,’ aldus Winson.

Ik doe een greep uit wat ik lees. ‘A neuron, (information processor) is generally bombarded by constantly changing inputs at what may be thousands of locations on its dendrites and body, some of these inputs tending to excite the cell toward firing an action potential and others tending to inhibit firing. Each neuron acts as a complex biological integrating machine, firing one or more action potentials along its axon. The actual transmission of a neuron to a dendrite or a cell body of a target neuron is accomplished chemically.’ En dit is helemaal fantastisch: ‘The far end of the axon lies very close to the dendrite or cell body of the target neuron but does not actually touch it.’

[p. 179]

‘When an action potential reaches the synapse at the end of the axon, it releases its chemical substance, a neurotransmitter into the synaptic cleft. The neurotransmitter acts locally upon the receiving cell where, for a few thousandths of a second, it changes the permeability of the cell wall or membrane to chemical ions, which are present in the extra-cellular fluid in and around the synaptic cleft. The consequent flow of these ions through the cell wall excites or inhibits the target cell,’ schrijft Winson. Van pagina naar pagina val ik van de ene verbazing in de andere. Hier wil ik meer over weten. Deze informatie is cruciaal.

Ik luister naar Debussy's Sirènes. Wat gebeurt er nu met mijn axonen, dendrieten, synapsen en neurotransmitters die er met z'n allen voor zorgen dat ik intens geniet van heel mooie tonen? Nu pas begrijp ik beter waarom het limbische systeem bestaat, ook al sprak Delgado er dikwijls over.

19 april 1985

Coral Gables, Florida

Ronald Reagan heeft een begraafplaats voor nazisoldaten bezocht en ging tevens naar Dachau en Auschwitz. Joodse veteranen in de vs in rep en roer. Symbolen versus geraamten. Drukte voor niets. Storm in een glas water.

Anthony Lewis wijst op wat Orwell in 1984 over ‘de corruptie van de taal’ schreef, namelijk dat woorden een tegenovergestelde betekenis zouden krijgen. Ronald Reagan begint, volgens columnist Lewis, steeds meer op een personage uit Orwells boek te lijken. ‘His disregard for facts has become hallucinatory. His rhetoric rings with hate. Anyone who disagrees with his Truth is an agent of the enemy.’ Lewis valt de president aan op diens verzoek aan het Congres ‘to legitimize war’. Reagan wil de vrije hand kunnen hebben om ‘military or paramilitary operations’ te kunnen uitvoeren in bijvoorbeeld Nicaragua. Hij vraag om ‘humanitarian aid’ voor de fascistische Contra's, door zijn eigen cia op de been gebracht. Het woord ‘humanitarian’ betekent in het brein van Reagan - vandaar de vergelijking met Orwells 1984 - wapens, machinegeweren, mijnen, bommen en ander oorlogstuig sturen.²³⁹ Club Bath aan Coral Drive was vannacht een levendige boel. Maar men is voorzichtiger dan voorheen vanwege de aids-epidemie. Ik liet de deur van mijn cabine open staan en de ganse nacht kwamen gentleman callers op bezoek, daarvan gaf ik, met

239 The New York Times, 18 april 1985.

[p. 180]

zachte hand, aan tweederde te kennen niet geïnteresseerd te zijn, maar er waren ook een paar zeer aantrekkelijke jongens bij.

De serveerster in mijn vaste coffeeshop zei vanmorgen: ‘Why don't you take a senior-citizen lunch, which is enough for you?’

‘Am I now a senior citizen?’ vroeg ik.

‘All persons above 55 are, sir,’ zei ze. Het wordt dus duidelijk dat ik nu 60 ben.

Michail Gorbatsjov heeft een krachtig begin gemaakt als nieuwe leider in het Kremlin, waardoor de Reagan-kliek kennelijk enigerszins van haar stuk is gebracht. Gorbatsjov constateerde dat de Amerikanen ‘speak about defense, but prepare for attack.’ De Sovjet Unie wenst een eerlijke dialoog, en heeft om die reden ‘a freeze on missiles for the duration of the ongoing arms talks’ afgekondigd. Hij daagt de Amerikanen uit hetzelfde te doen. Newsweek spreekt over ‘de verwarring in Washington’ die hierdoor is ontstaan. Ik zie dit met genoegen, want ik denk dat de huidige Sovjetleiding eerlijker bedoelingen heeft dan onze grote broer in het Witte Huis.²⁴⁰

240 Newsweek, 22 april 1985.

20 april 1985

Ronald Reagan heeft nu verklaard dat er Sovjetmilitairen in het noorden van Nicaragua en Honduras gelegen zijn. Het kan de man kennelijk niet meer schelen of hij in de ruimte daast, want wie neemt hem nog serieus?²⁴¹ Voorlopig zit hij nog in het Witte Huis, met alle gevolgen van dien.

241 The New York Times, 20 april 1985, door Gerald Boyd.

[p. 181]

Miami - Curaçao - Paramaribo

Peter Medawar, de Britse Nobelprijswinnaar voor fysiologie of geneeskunde in 1960, heeft het boek The Limits of Science.²⁴² ‘Science is organized knowledge,’ zegt hij. ‘Scientific knowledge is now so hugely voluminous that a scientist can no longer get his bearings in a voyage of discovery. No one can know what is really known and what still remains to be found out.’ Peter Medawar spreekt over een ‘oceanic volume of scientific knowledge. Science is now so specialized and fragmented that no synthesis is possible. Therefore any advance for which such a synthesis would be required cannot now take place. So tiny and so far apart are the smallholdings we cultivate that scientists nowadays can hardly communicate with each other. Science is at the very limit of comprehensibility. Modern science is beyond the comprehension of any one mind.’

Hij vervolgt: ‘We work not by single minds, but by consortia of intelligences, past as well as present: for what we think or do now is a function of what others have thought and done before us - people whose past findings and past errors are part of our own inheritance of understanding. Thus a television set (perhaps the most complicated science based contraption in everyday use) is not within the effective comprehension of any one mind, for there is not one person who knows the electronics and the glass and vacuum technology and has the know-how of plastic molding to such a degree of proficiency that if some holocaust were to obliterate science and technology so that we had to begin again, this one knowledgeable human being could reinstruct and redirect the activities of those who would in due time reconstruct a television set. It was a great cooperative enterprise (a consortium of engineers) that brought tv-sets into being.’

Ulrich Bab, de zakenpartner van oud-minister van Buitenlandse Zaken Harvey Naarendorp, is aan boord en zit in de Business Class. We hebben drie kwartier zitten praten. Hij gaat dikwijls samen met Bouterse naar de joggingbaan. ‘Ik zeg wel eens tegen hem,’ zei Bab, ‘en wat als er hier iemand rondloopt met een pistool? “Dan ben ik dood”, zegt Desi dan.’ Bouterse gaat iedere donderdag naar de sauna van Bab, waar diens vrouw werkt als schoonheidsspecialiste.

242 Peter Medawar, The Limits of Science, Harper & Row, New York, 1984.