Logo DBNL
Memoires 1985-A (2016)

Memoires 1985-A

(2016)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Los Altos Hills

3 maart 1985

Californië

Nauwelijks te geloven dat we werkelijk hier zijn. Ed en ik logeren bij Bill en Marjorie Kellogg, sinds jaren goede vrienden van me.

Wij ontmoetten elkaar gisteren op Schiphol bij Gate 15 en namen twa vlucht 0815 naar New York. Daar stapten we over op een twa-vlucht naar San Francisco. Ik heb veel gelezen en van tijd tot tijd geslapen.

Desi Bouterse, die met premier Wim Udenhout in Libië is, schijnt een lening van honderd miljoen dollar van Khadaffi te gaan krijgen.

Ook opvallend is het bericht dat de regering in Den Haag voor een keer afstand neemt van het beleid van de vs dat gericht is op het omverwerpen van het sandinistische bewind. De idioot Ronald Reagan heeft de fascistische guerrilla's, door Washington georganiseerd, bewapend en gefinancierd, vergeleken met de Amerikaanse Founding Fathers. Die man is gevaarlijk gek.142 Linkse regimes in Latijns-Amerika worden met man en macht vanuit Washington gesaboteerd, opdat een socialer overheidsbeleid niet zal slagen. Terwijl een kind op zijn vingers kan natellen dat de sociale onrechtvaardigheid in deze landen vroeg of laat zal escaleren.

Na 59 dagen in rook te zijn opgegaan, is Konstantin Tsjernenko weer eens op televisie verschenen: ‘But he looked exhausted, unsteady on his feet and short of breath’.143 Het ziet er opnieuw niet best uit met de derde Sovjetleider in een paar jaar. Bill en Marjorie kunnen het uitstekend vinden met Eduard. We hebben hier heerlijke dagen. Bills hobby, de oeroude Mercedes die de naam Brünhilde draagt, is van stal gehaald. We hebben er een rit door de heuvels in de omtrek mee gemaakt, met de kap open.

James Boswell (1740-1795), de biograaf van Samuel Johnson (1709-1784), werd door vele mensen gevreesd. Ze liepen in een boog om hem heen, uit vrees dat hij gesprekken in zijn

dagboeken zou noteren. Waar heb ik dit eerder gehoord?144 De heren waren bevriend. Claude Rawson schreef: ‘The two friends have become posthumous rivals. Some critics have said that Boswell's “Life” created Johnson for posterity; others claimed that Johnson provided the material for the book without which Boswell would not be remembered.’

Algemeen wordt aangenomen dat Johnson de grootste (altijd een slap woord) schrijver van de twee was, maar de publicatie van zijn werk aan Yale ‘halts and stumbles, while the Yale Edition of Boswell's diaries marches relentlessly on’. Ik moet denken aan ‘de vriendschap’ tussen Hofland en mij. Henk werd de prestigieuze, veel gelezen, betere schrijver die de top van de journalistiek bereikte. Maar wie weet wat er later zal gebeuren, wanneer ik eenmaal mijn dagboeken ga uitwerken? Boswell haastte zich naar een bordeel op de dag dat zijn moeder overleed. ‘His diaries record women of all ages, shapes and sizes, from adolescent girls to women of sixty, including whores, maids, widows and other men's mistresses, wives and daughters.’ Hij moet ook een voorliefde hebben gehad om ‘public hangings’ bij te wonen. Waar kwam dat vandaan?

‘His compulsion to record,’ schreef Rawson, ‘was itself febrile. He lived for it, sometimes thinking “that a man should not live more than he can record” and regretting “that there is no invention for getting an immediate and exact transcript of the mind”.’ Ik beken dat ik deze gedachte ook wel eens heb gehad, want als ik in de polders fiets is het niet leise flehen meine Lieder maar leise flehen meine Gedanken. Gedachten die ik bij thuiskomst grotendeels vergeten ben terwijl ik die soms juist graag vast had willen houden. Dikwijls neem ik papier en potlood mee, zodat ik even kan afstappen om vlugge notities te maken. Volgens Rawson zou Boswell ook niet blij zijn met zo'n ‘psycho-copier’ omdat hij ervan hield ‘to arrange and to stagemanage not only the events he recorded but also his writing of them’. Het is in ieder geval ook niet mijn wens om een psychocopier te bezitten. Mijn bedoeling is om de authenticiteit van gedachten, die door mijn brein warrelen, vast te leggen en te analyseren.

Ik luister in bed naar Turandot en ben bijna in tranen bij de gedachte dat my boy in de kamer hiernaast is. We kunnen hele dagen van elkaar genieten. Ik lig trouwens in het bed waar vorige week Jack Coleman, de acteur die Steven Carrington speelt in de serie Dynasty, heeft geslapen. Hij heeft een affaire met



illustratie

Christine Kellogg, een nichtje van Bill. Ik heb die jongen altijd buitengewoon appetijtelijk gevonden.

Trouwens, ik hou zielsveel van Peter. Door het artikel van Boswell vraag ik me af of Henk en ik erin zullen slagen de laatste jaren van ons leven weer in een innige vriendschap door te brengen. Geestelijk zitten Boswell en ik volledig op een lijn.

Door het tijdverschil ben ik heel vroeg wakker.

Bill zegt dat Ronald Reagan nog in de negentiende eeuw dwaalt - ‘except for flushed toilets.’145 Hij spreekt over religie op een manier waarop ‘even the crusaders were not that misled’. Intussen staat Eduard - met een schort voor - in de keuken Marjorie te helpen het ontbijt gereed te maken. We hebben om 07:00 uur al samen met Marjorie door de heuvels gewandeld.

Ik denk veel aan Peter en spreek Eduard soms zelfs met Peter aan. Zoals ik ook altijd Peter verwar met mijn broer Theo. Poslavsky zegt me er geen zorgen over te maken. Volgens hem is het een gebrek aan concentratie.

4 maart 1985

Vanmorgen maakten we een rit met Brünhilde om een bezoek te brengen aan een 98-jarige kennis op een ranch. De man viel helaas zowat uit elkaar. Het was geen prettig bezoek. Een oog zat al zowat dicht. De Kelloggs brachten ons later op de dag naar San Francisco, waar ik met Ed kamer 606 in het Hyatt Hotel heb betrokken.

Lex Runderkamp had oud-ambassadeur Carl Barkman geinterviewd. Brakman is de man, die na het Nieuw-Guinea-conflict een diplomatieke post in Djakarta ging opzetten. Hij vroeg Luns om instructies. Deze had er maar een: ‘Als laatste gaat u de Amerikaanse ambassadeur Howard Jones bezoeken.’ Luns had de pik op hem omdat Jones Sukarno buitengewoon goed had leren kennen en de politiek van John F. Kennedy steunde om een vreedzame overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië te helpen bewerkstelligen. Daarin zie je weer de haatdragendheid van Luns. Barkman zegt dan dat ‘het natuurlijk een grapje van Luns was,’ en hij voegt eraan toe: ‘(...) toch ge-

probeerd te hebben deze instructie uit te voeren.’ Helemaal geen grapje. Dit was Luns ten voeten uit.146

Barkman vertelt verder nog een anekdote over een rit in zijn dienstauto met Sukarno, die een soortgelijk voertuig zou hebben willen aanschaffen. De teneur van de herinnering van Hare Majesteits ambassadeur komt erop neer dat de grote Bung van Indonesië lichtelijk imbeciel zou zijn geweest. Ook zou deze heldhaftige Nederlander een soort ultimatum aan de Indonesische president hebben gesteld dat wanneer Nederland geen ambassadegebouwen toegewezen zou krijgen, hij genoodzaakt was de ambassade helemaal te sluiten. Hij verwachtte zelfs wegens deze brutaliteit tegenover Bung Karno te worden ontslagen door het ministerie, maar zijn beleid werd onmiddellijk goedgekeurd. Zo komen de fabeltjes in de wereld. En Sukarno zelf is er niet meer om zijn kant van deze heldensage van de Nederlandse oud-ambassadeur te belichten.

5 maart 1985

San Francisco, Hyatt Hotel

Ronald Reagan heeft iets nieuws bedacht. Het Witte Huis maakte bekend dat bevriende Aziatische landen (Indonesië? Thailand? Welke landen?) gevraagd zullen worden om de door de vs op de been gebrachte contra-guerrilla tegen het bewind van Daniel Ortega in Nicaragua, te gaan helpen. Een absoluut bezopen gedachte die slechts aantoont hoe weinig ze in Washington van Azië begrijpen.147

David Hartman ondervraagt Ken Adelman in Goodmorning America. Adelman houdt zich voor de regering met ontwapeningsonderhandelingen bezig. Hij citeert Georgii Arbatov, die gewaarschuwd heeft dat als de vs door zullen gaan met Star Wars, de Sovjet Unie haar eigen passende maatregelen zal nemen. Adelman doet dit af met ‘retoriek’, wat misschien ook wel waar is, want in Moskou hebben ze andere prioriteiten dan hun roebels uitgeven aan oorlogsmogelijkheden in het universum. Adelman verwacht overigens dat Nederland kruisraketten zal plaatsen. Zo informeert abc televisie de Amerikanen aan het ontbijt.

We wandelden gisteren veel in de stad en hebben 's avonds in The Fisherman's Wharf gegeten. Daarna zijn we met het beroemde trammetje terug naar Union Square gegaan. Vanmorgen kwam mijn oude vriendje Randy Shilts naar het hotel om met Ed en mij te ontbijten. Hij bracht een pamflet van vele pa-



illustratie

gina's mee: The Plague. Het ging over de aids-epidemie. Hij zei in aanmerking te komen voor een Pulitzerprijs, omdat hij de journalist in de vs was die zich het meest had ingezet om aandacht te vragen voor aids en de gevaren van onveilige seks. Jaren geleden interviewde ik hem voor de Nieuwe Revu, nadat ik hem als het eerste jonge ventje met een eigen programma voor homo's op de Amerikaanse televisie had gezien.148 Eduard las het pamflet in een ruk uit, ook al had hij kritiek op Randy's manier van schrijven. Ik heb Adriaan van Dis over de ontmoeting geschreven, ook omdat Randy naar Amsterdam wil gaan om een boek over aids in Amsterdam te schrijven.

Ik belde intussen met Lurvink en Enkelaar. Lurvink beklaagde zich dat Carel van de komende bijeenkomst een televisie-evenement wilde maken. Ook had Enkelaar bepaald dat ambassadeur McHenry en Stephen Cohen ‘mochten toekijken en niet op televisie zouden verschijnen.’ Dit is dus helemaal in strijd met wat André Spoor en ik hen hebben gezegd en zoals wij het planden. André zei toen ik hem belde: ‘Ik trek me terug als het zo doorgaat. Het is ook nogal wat anders. Het is een ramp dat wij nu beiden in de vs zijn en geen invloed op de gang van zaken in Zwolle kunnen uitoefenen.’ Toen ik later Lurvink belde, werd de telefoon bij hem door Willem Brugsma opgenomen. Ik hing meteen op. Intussen had André met zowel Lurvink als Brugsma gesproken. Er zou een Capitool-achtige televisie-uitzending komen met open stoelen voor McHenry en Cohen. Ik zei direct: ‘Op die manier is de balans tussen Oost en West doorbroken en dan krijg je helemaal nooit meer Amerikanen in Zwolle. Ik vind dat Cohen en McHenry dit moeten weten.’

‘Dat is onzin,’ zei André. ‘Het kan Cohen niets schelen of hij op televisie is of niet. Ik ben trouwens met Cohen bezig de bijeenkomst te structureren, want daar denkt niemand aan en dat kunnen ze ook niet in Hilversum televisieland.’

Carel Enkelaar was bij minister Hans van den Broek geweest, die iedere betrokkenheid van Den Haag bij Den Alerdinck had afgeketst. Onze plannen waren geen zaak voor de regering. Carel had gepocht dat hij naar Ruud Lubbers zou gaan, maar daarover wordt niet meer gesproken. Willem Brugsma had tegen André gezegd dat het televisiegebeuren een oorlogje rond Enkelaar begon te worden, ook omdat de programmamakers

van Panoramiek meenden rechten op de Zwolse conferentie te kunnen doen gelden.

We vliegen straks naar Los Angeles om te logeren bij William Bast en Paul Huson.

Ik probeer het nieuws bij te houden. The New York Times publiceerde in een hoofdartikel dat de Physician Task Force on Hunger in America heeft vastgesteld dat twintig miljoen inwoners van dit land honger lijden. Dat is een op de twaalf Amerikanen. Er zijn zelfs kinderen bij. ‘“America,” the President likes to say, “is on the move again.” But the lines at the soup kitchens move slowly,’ aldus de krant.149 Dat is dan het rijkste land ter wereld. Diezelfde Reagan vroeg op 4 maart 1985 aan het Congres opnieuw 1,5 miljard dollar goed te keuren om nieuwe mx-raketten, die ‘Peacekeepers’ worden genoemd, te maken.150

Er komen per jaar 800.000 Amerikanen met gonorroe bij, althans dat zijn de opgegeven gevallen. Ik weet zeker dat dokter Frederick Stern op Fifth Avenue het niet volgens het boekje opgaf toen ik daar in het verleden een gonorroeprik haalde. Gonococcen behoren tot de meest gevreesde bacteriën die menselijke infecties overbrengen, schrijft Harold Schmeck.151 Er wordt al jaren gezocht naar een afdoende vaccin. ‘An experimental vaccine developed by Army researchers was given a field trial in 1983,’ aldus Schmeck.

7 maart 1985

Anthony Lewis neemt het krachtig op voor Leslie Gelb.152 Ik wist trouwens niet dat Gelb van 1977 tot 1979 directeur van het Bureau voor Politieke en Militaire Zaken van het State Department is geweest. Ik geloof niet in journalisten die overheidsfunctionaris worden of ambtenaren die journalist worden of een andere opmerkelijke ommezwaai maken.153 Gelb schijnt in The New York Times een boekje te hebben opengedaan over een plan van Reagan ‘to deploy nuclear depth charges in Canada, Iceland, Bermuda and Puerto Rico.’ Moet je nagaan hoe gek die man op het Witte Huis langzamerhand is. De veiligheidsadviseur van Reagan, Robert McFarlane werkte volgens het boekje en gaf opdracht aan het State Department om Gelb te assisteren bij het schrijven van zijn artikel. Maar toen vond

hij generaal John Chain, de huidige directeur van het Bureau van Politieke en Militaire Zaken, op zijn pad die iedereen verbood met Gelb te spreken. Vervolgens verzochten minister George Shultz en McFarlane beiden aan de hoofdredactie van The New York Times om het artikel van Gelb tegen te houden, wat uiteraard werd afgewezen. Toen ging ook generaal Chain door de knieën en nu schrijft Lewis: ‘It is easy to dismiss General Chain as someone with the gravitas of a petulant three-year-old. But what he did - what he is still doing - cannot be so easily dismissed. He has used the weight of office to bring what amounts to a charge of treason, without due process or any kind of law, against a person of demonstrated patriotism and thoughtfulness.’

Het herinnert me aan mijn Adres aan de Staten-Generaal in 1957 over de kwestie Nieuw-Guinea, dat ik met professor P.N. Drost initieerde, en waarop onmiddellijk geluiden van landverraad in Den Haag werden gehoord. De Telegraaf sprak zelfs over het onthoofden van mij. In Nederland nam zegge en schrijve geen enkele journalist het voor me op, ook Henk Hofland niet, die precies wist hoe de vork in de steel zat. Dat is het grote verschil met deze zaak. Hier neemt Lewis het publiekelijk voor Gelb op. Minister Shultz stond natuurlijk achter de idiote generaal, zoals zijn woordvoerder Bernard Kalb braaf bevestigde. Ik zeg het weer: een journalist wordt geen ambtenaar, tenzij hij nooit zuiver op de graad is geweest.

De moeder van Paul logeert hier ook. Zij is overgekomen uit Groot-Brittannië. We hebben buiten gedineerd. Het was een perfecte dag. Bill en Paul hebben contact met de Shapiro's, die Dynasty schrijven. Ze gaan nu aan een tweede serie beginnen The Colby's, die zich in Californië afspeelt. Het zal niet eenvoudig zijn om met het succes van Dynasty te concurreren.

Randy Shilts had een script voor een film geschreven over een tweeling van wie er een aids kreeg. Ik heb Randy opgebeld en hem geadviseerd het script aan Bill Bast toe te zenden. Bill zei: ‘I have to be careful with these matters. Because when I do write some day an aids film, I have to protect myself that no-one can sue me for stealing ideas.’

We hebben in de Jaguar een rit gemaakt om Ed de omgeving te laten zien.

Andrei Gavrilov, een pianist uit de Sovjet Unie heeft asiel aangevraagd in Londen. In 1974 won hij de Internationale Tsjaikovskiwedstrijd in Moskou.154

De lafbekken op het Pentagon in Washington hebben nu bekend gemaakt dat zij de radartape hebben gewist, waarop een deel van de vlucht van het neergeschoten Koreaanse vliegtuig was opgenomen. Het Zuid-Koreaanse vliegtuig werd door een Sovjetjager neergehaald. Bij het incident kwamen 269 personen om het leven. Geen wonder dat alle sporen die zouden kunnen aantonen dat de Amerikanen dit neerschieten opzettelijk uitlokten, moeten verdwijnen.155

Er zijn waarschijnlijk 200.000 Joden van de gaskamers in de concentratiekampen gered door niet-Joden. In Berlijn hebben 5.000 Joden de oorlog overleefd door de assistentie die zij van niet-Joodse Duitsers ontvingen. Onder leiding van socioloog Samuel Oliner is aan de Humboldt State University in Californië onderzoek gedaan naar de achtergronden en de motieven van deze helpers. The Altruistic Personality Project, onderzoekt wat niet-Joden bewoog de Joden te helpen.156

Behavioristen verklaren altruïsme ‘in terms of the reinforcement people get from making themselves feel good by doing good. Behavior geneticists have studied twins to see if there is an inherited temperament that predisposes some toward acts of kindness.’ Oliner onderzocht bijvoorbeeld waarom een ss-officier een Joods echtpaar tot het einde van de oorlog in zijn woonvertrekken direct boven het ss-hoofdkwartier in Berlijn verborgen heeft gehouden. Of: wat bezielde een Belgische gravin, die niet alleen honderd Joodse vrouwen en kinderen op haar kasteel voor de bezetters verborgen hield, maar ook nog koosjer eten voor haar gasten kookte.

De belangrijkste motivatie was ‘compassionate values’. In de meeste gevallen bleken deze terug te gaan tot de prille jeugd, toen ze door ouders en verzorgers werden ingeprent. Bijna alle redders bleken ‘a strong identification with a parent’ te hebben, en die ouder was ‘a strong moralist’.

De psycholoog Ervin Staub van de universiteit van Massachusetts heeft geschreven: ‘Goodness, like evil, often begins in small steps. Heroes evolve; they aren't born. Very often the rescuers of jews made only a small commitment at the start - to hide someone for a day or two. But once they had taken that step, they began to see themselves differently, as someone who helps. What starts as mere willingness becomes intense involvement.

8 maart 1985

Hollywood, Holiday Inn

Om 06:00 uur vanmorgen heb ik mijn armen om Eduard heen geslagen, want straks naderen we het einde van ons reisje samen. Hij deed wel moeilijk, maar ik zei: ‘Misschien komt er een dag dat ik genoeg van je heb zonder je ooit nog te willen aanraken.’ Maar ik weet dat als dat gebeurt, het ook het einde van the love story betekent.

Ik las zojuist his carnal itch, een artikel van Samuel Hynes,157 over Experiment in Autobiography en het postscriptum bij dat boek H.G. Wells in Love. Voor Wells was het ook heel gewoon om openlijk over zijn seksleven te schrijven. Het was een onmisbaar deel van zijn herinneringen. Hij had waarschijnlijk minder seksuele avonturen dan zijn voorganger James Boswell, maar toch is er na het overlijden van zijn tweede vrouw voldoende gebeurd om een toegift op zijn autobiografie te publiceren. Hij schijnt te hebben gewacht tot de meeste dames in kwestie waren overleden. Seks, concludeert Hynes, was voor Wells een hobby: ‘my other “love affair” had much the same place in my life as fly-fishing or golfing has in the life of many busy men.’ Maar Wells benoemde het ook als therapie of als amusement: ‘an incidental refreshmen in life’. Ik heb mijn eigen ideeën over het belang van regelmatige seks, maar het stelt me gerust - nadat ik zelf veel kritiek heb gekregen zo openlijk over mijn seksleven te schrijven - dat Wells dit een halve eeuw geleden al de gewoonste zaak van de wereld vond.

Los Angeles - St. Louis

Vreemd: de droom van het reisje met Eduard is alweer voorbij. We namen een ontbijt in West-Hollywood, midden tussen de nichten, deden nog laatste inkopen en leverden onze gehuurde Hertz-auto weer in.

Gisteravond gaven Bill en Paul een diner voor ons, helemaal op z'n Hollywoods. Er komt iedere maandag een mannetje om alle bloemen-arrangementen door het hele huis te verzorgen, zoals er tweemaal per maand een andere kerel komt om het zwembad bij te houden. Weer andere mannen houden de tuin, de palmen en heesters op orde. Behalve Bill, Paul en diens moeder Olga, waren een vriendin, Tamar Cooper, en twee vrienden, Tim en Tom aanwezig. Het diner was een groot sukses. Eduard trok volop de aandacht. Wat me verbaasde, was hoe gedetailleerd Bill vertelde over wat er in 1977 rond Geor-

ge de Mohrenschildt was gebeurd. Ik logeerde toen bij hen en reisde af naar Minneapolis terwijl De Mohrenschildt in Florida werd vermoord. De hele wereldpers benaderde Bill en Paul vervolgens, omdat zij mijn laatste bekende adres waren.

Gisteren belde ik nog met André Spoor, die kennelijk walgt van wat er zich rond Den Alerdinck afspeelt en Carel nu omschreef als ‘de koning der proleten’. Het schijnt overigens Willem Brugsma te zijn geweest die Lurvink wist te overtuigen dat hij Spoor en niet Enkelaar de persconferentie na afloop moest laten behandelen.

Eduard blijft me verbazen. Hij komt altijd weer met nieuwe, doordachte ideeën aanzetten, zoals waarom ik mijn boek niet eerst in Londen uitgeef. Gemakkelijker gezegd dan gedaan.

9 maart 1985

St. Louis, Missouri

Hier hebben we nog samen in het Hilton overnacht, maar Eduard is nu naar New York afgereisd en logeert bij Mora Henskens. Ik vertrek naar Wicher de Marees van Swinderen in Phoenix, Arizona.

TWA vlucht 133

Het leren luisteren naar muziek is eigenlijk het mooiste geschenk dat mam me heeft kunnen geven. Ventjes lopen weg en houden weer van anderen, maar de liefde voor de muziek is niet af te nemen, door niemand.

‘Why do we like music?’ vraagt M. Mitchell Waldrop zich af in Science.158

‘Music, after all, is nothing more than a sequence of sound waves. So why did the music of Wolfgang Amadeus Mozart fill his rival, Antonio Salieri, with longing and pain? Why do we fill our own lives with music? Part of the answer seems to lie in the physics of the sound waves. But how to explain why one tune is utterly banal and another is magic? On a more fundamental level, the aesthetics of music vary widely between cultures. In the last instance, it seems that the power of music lies not in the sounds but in ourselves.’

We hebben een perfecte trip gehad. Ik moet nu verder niet zeuren. We hebben genoten en ik ben er dankbaar voor. Ik luister naar de Vierde van Mahler als troost.

Esquire schrijft over mijn Yale-vriend, de auteur John Knowles.159 Hij heeft zijn negende roman gepubliceerd, The Private



illustratie
John Knowles, links op de omslag van een van zijn boeken, zoals ik hem kende op Yale.


Life of Axie Reed en heeft tot op heden negen miljoen boeken verkocht. Ik zou John graag weer eens terugzien. Wanneer? Hij woont op Long Island.

Ik heb tijdens onze reis veel te weinig geschreven, wat altijd jammer is. We hebben veel gesproken en veel gelachen. Ik heb Eduard gezegd zijn beschermengel te zullen zijn nadat ik ben overleden. Soms denk ik natuurlijk wel aan dat moment, wat eens komt. Het leven is een schoolreisje.

Ik luister naar een strijkkwartet dat Beethoven speelt. Herinneringen aan De Horst.

10 maart 1985

Phoenix, Arizona, Inn Suites Motel

Wicher haalde me af van het vliegveld. Hij was weinig veranderd. We hebben tot 23:30 uur in mijn motelkamer zitten praten. Hij vroeg of ik geen andere schoenen dan sneekers bij me had, want we zouden vandaag naar een sjiek restaurant gaan met zijn vriendin Beverly. Ik had de neiging om nee te zeggen, omdat je toch zou mogen verwachten dat zelfs een jonker uit Bilthoven na een kwart eeuw in de vs zijn burgerlijke, Hollandse trekjes zou zijn kwijtgeraakt.

Zijn handel in huizen en grond bloeit. Het jaar 1984 was het beste tot dusver. Hij gaf me een exposé over hoe het westen van de vs bezig was het Pacific Basin te exploiteren, zoals Gvishiani mij al jaren geleden in Moskou voorspelde dat dit zou gebeuren.

Ik vertelde nog altijd in contact te zijn met Toon en Marlene Twiss Quarles van Ufford, van de Beukenburg in Groenekan. Dit bracht een relaas teweeg dat me diep schokte. Hij vertelde namelijk dat de moeder van Toon ‘uit bangheid’ haar man, die officier van justitie was, had verraden. Hij werd daardoor door de Duitsers gefusilleerd. ‘Ik vermoord haar als ik haar ooit tegen kom,’ zei Wicher. Mevrouw Quarles is overleden. Ik ben dit vergeten, of heb het nooit geweten, maar ik heb er diep over nagedacht. Het zou waar kunnen zijn.

Quirijn van Swinderen is nu gepensioneerd ambassadeur en woont in Vancouver, Canada. Wicher heeft golf gespeeld met Hans van Santen, een vriendje van vroeger, die nu miljonair schijnt te zijn en daar ook woont. ‘He spoke highly of you,’ zei Wicher, wat voor de verandering prettig was om te horen.

11 maart 1985

Konstantin Tsjernenko is overleden. Nu wordt mogelijk Den Alerdinck II afgezegd en verschoven. Michail Gorbatsjov wordt president van de ussr. Dit zal een nieuw tijdperk inluiden, denk ik.



illustratie

Gisteren heb ik twaalf uur met Wicher, en gedeeltelijk ook met zijn vriendin, doorgebracht. In een onbewaakt ogenblik vertelde zij me dat Wicher hartproblemen heeft, en dat zijn gezondheid niet zo goed was. Hij is ook bang om kanker te krijgen, heeft hoge bloeddruk en mag geen koffie drinken. Maar hij heeft ook vrijwel geen beweging. Ze maken uitstapjes naar Mexico om te vissen en om te varen, maar dat is iets anders dan dagelijks bij weer en wind in de polders fietsen, zoals Peter me heeft geleerd.

Phoenix - St. Louis

Wicher kwam me vroeg halen om me naar het vliegveld te brengen. Hij zei dat hij het erg leuk had gevonden dat ik hem had opgezocht. Hij bood zelfs aan mijn motel te betalen, wat ik besloot voor die ene keer van een oude vriend te accepteren.

Ik blader door Bridges to Infinity van Michael Guillen.160 Ik verbaas me over de informatie dat Claude Debussy zijn twaalf etudes voor de piano in twee maanden (augustus en september 1915) schreef, waarna hij bijna geen muziek meer componeerde, en in 1918 aan kanker overleed. Hij droeg zijn etudes op aan Frédéric Chopin. Ze zijn ook prachtig, en zo radicaal anders dan de tonen van Chopin. Een ding heb ik met Wicher van Swinderen zeker gemeen: hij luistert ook altijd naar klassieke muziek. Hij speelde op het Baarns Lyceum cello, net als ik.

Ik zit in dit toestel naast een prachtige jongen, misschien 24 of 25 jaar, net als Eduard, in spijkerbroek en een roze shirt. Hij heeft een mooie glimlach. Ik zit me al vanaf Phoenix af te vragen hoe hij is. Zou ik seks met hem kunnen hebben? Misschien. Wat studeert hij? Wie zijn de ouders? Waar gaat hij heen? Hoe zou ik me voelen als hij mijn zoon was? Ik zou hem in de wereld moeten los laten. Wicher was het met me eens dat de reden dat zijn broer Quirijn, mijn twee broers en ik geen kinderen wilden hebben, een gevolg van onze ervaringen in de Tweede Wereldoorlog kan zijn geweest.

Mijn ‘vriendje’ reisde naar Boston. Ik vloog naar O'Hare in Chicago om mijn vriend Jonathan Raymond te ontmoeten. Ik heb hem al zo lange tijd niet gezien, misschien wel tien jaar. En toch was onze ontmoeting, die vijf uur duurde, enorm intiem. Hij zag er lekker uit, in een corduroy broek, een open shirt en tweed jasje. Hij was niets veranderd. Hij was slank, gespierd en gezond. Het verwonderde me eigenlijk hoe aantrekkelijk hij nog steeds is. Zijn zoon Adam woont op dit moment bij zijn grootmoeder. Zijn vriendin Sonja baat een kapperszaak in de Hancock Building uit. Zijn moeder en zus wonen in Maine. Hij werkt nog steeds als bouwvakker. Hij doet dit nu al vijftien jaar en werkt op grote hoogte aan de buitenkant van gebouwen. Hij was zeker van wat hij deed en niet bang, maar gaf toe dat tot nu twee van zijn collega's dood waren gevallen. Hij was eens met een vlam bezig en verbrandde toen bijna de touwen die hem vasthielden.

12 maart 1985

Chicago, O'Hare International Airport

De kranten staan bol van de machtsovername in het Kremlin door Michail Gorbatsjov. The New York Times opent:



illustratie

Elders in dezelfde krant: a leader with style - and impatience. Al in december kondigde Gorbatsjov aan: ‘We will have to carry out profound transformations in the economy and in the entire system of social relations.’ Dat is nogal wat. young team takes reins, meldt Seth Mydans vanuit Moskou. In het Kremlin begint de ‘shift to a new generation of leadership’. Het was de snelste overname van de macht in de geschiedenis van de Sovjet Unie. Vier uur en vijftien minuten na de aankondiging van Tsjernenko's overlijden, werd Gorbatsjov diens officiële opvolger. ‘I promise you, comrades,’ zei hij, ‘to do my utmost to faithfully serve our party, our people and the great Leninist cause.’161

Ronald Reagan tekende het condoleanceregister op de Sovjetambassade in Washington. George Bush gaat naar de begrafenis. Ik neem aan dat Lubbers gaat en wellicht prins Claus.

Chicago - New York

Het vliegverkeer is weer overbelast. We staan een half uur op een startbaan voor we kunnen vertrekken. Ik gebruikte de tijd om Peter te schrijven.

Henry Cabot Lodge is overleden. Ik heb hem jarenlang gevolgd, toen hij ambassadeur bij de vn was voor de Verenigde Staten. John F. Kennedy benoemde hem - als Republikein - tot ambassadeur in Saigon. Dertien weken na zijn aankomst in Vietnam werd president Ngo Dinh Diem vermoord. Ik vond deze Lodge een bijzonder onfrisse mijnheer.

Jerome Kagan schrijft in Science over liefde en geweld. Hij gaat er vanuit dat Amerikanen van mening zijn dat mensen zo dicht bij dieren staan ‘that their biological drives can subdue there sense of what is right.’ Hij preciseert de vraag: ‘Do all facets of human nature lie on a continuum with animal nature, or are humans a qualitatively different creature, because they possess a consciousness that evaluates the meaning of action, a con-

science that characterizes people and their actions as good or bad, and a will that can control morally unacceptable behaviors?’ Van Aristoteles tot Kant werd de mens gezien als beschikkend over ‘rational control of desires, with will as executor.’ Darwin stelde in The Origin of Species: ‘Human beings are simply hairless versions of gorillas.’ Toen kwam Sigmund Freud: ‘who subordinated a person's will to biological drives of the Id and to assign the functions of the will to the Ego and Superego, both of which had to be carefully constructed during development.’

Kagan verdiept zich in ‘the blizzard of cruelty and aggression in contemporary society,’ en geeft toe dat het helpt - en soms therapeutisch helpt - aan te nemen ‘that it is not always possible to control open anger, rivalry, and jealousy.’ Hij trekt een vergelijking met Japan, waar van kinds af aan wordt geleerd om woede te beteugelen, met het gevolg dat jaarlijks ‘the differential frequency of violence in Japan’, vergeleken met de vs enorm is. Ook Kagan gaat in op het belang van liefde ‘as a vital source of satisfaction and élan.’ Hij herinnert aan de slagzin make love not war tijdens de wrede oorlog in Vietnam. ‘I do not understand all of the reasons why being loved came to crowd out other sources of satisfaction.’

‘The contemporary receptivity to the twin ideas that humans are reservoirs of lust, anger, greed and ambition, and that love, not will, is the source of our salvation has profound implications for the laws that are written and upheld across the nation,’ aldus Kagan. Rechters excuseren misdaden bij jongeren, omdat zij bijvoorbeeld zonder liefhebbende ouders voor galg en rad zijn opgegroeid. Kagan en andere wetenschappers delen overigens de mening van psychiater John Bowlby niet dat een kind zonder liefhebbende ouders per se gedoemd zijn te ontsporen.

In oktober en november 1984 las ik The Nature of the Child,162 een studie over de ontwikkeling van het kind dat begint met de constatering: ‘We have a less satisfying explanation of human psychological development than of the life cycle of the fruit fly.’ En terwijl ik in dit vliegtuig me verdiep in Kagans pogingen iets zinnigs te zeggen over liefde en agressie, heeft Time weer eens een omslag over Star Wars.163

‘If you start to build Star Wars, we will be obliged to build new nuclear weapons, and more of them, which can penetrate your defensive shield,’ aldus Georgii Arbatov als woordvo-

erder van de Sovjet Unie op pagina 17 van dit vele pagina's tellende artikel. Het is een propagandatekst om de Amerikanen te overtuigen dat Ronald Reagans waanzinnige denkbeelden over een dergelijk antiraketschild, voor de vs werkelijk tot de mogelijkheden behoren.164 Ik blijf er trots op met Arbatov een boek te hebben geschreven, en de tien jaar van discussies en ontmoetingen met hem in Moskou, beschikbaar te stellen voor een groter publiek. Juist om te bestrijden dat het waar zou zijn, dat in het Kremlin idioten zaten die de wereld wilden veroveren, zoals Washington (en Den Haag) de mensen zo graag willen doen geloven.

New York, Hyatt Hotel

Er wachtte een boodschap van Eduard. Ik kocht een exemplaar van The Fate of the Earth van Jonathan Schell voor hem, omdat we er op reis over spraken.165

Ik telefoneerde lang met André Spoor die nu in Den Haag was. Gromyko en Lomeiko komen zoals afgesproken was naar Den Alerdinck. Alles zal volgens plan verlopen. Brugsma blijft sceptisch en gewichtig doen, meldde André, maar dat kennen we van hem. ‘Daarom zit hij in deze zaak ook in de achterste koets,’ onderstreepte ik.

Omdat ik voor het verloop van de zaak Stephen Cohen uit hoffelijkheid belde, ontdekte ik nieuwe, vileine, sabotage van onze plannen door Hilversum. Wat bleek: de internationale afdeling van de nos had hem gisteren gebeld met de mededeling dat de sovjets niet kwamen, maar dat zij wilden dat Cohen wel kwam voor een interview op televisie. Stephen was hier behoorlijk boos over geweest, en had op het punt gestaan om dan maar eind februari met zijn dochter op vakantie te gaan. Ik zei hem dat ik zelf pas terug was van vakantie in Californië en Arizona, maar juist tien minuten geleden met André Spoor had gebeld. Ik zei hem verder dat de sovjets volgens plan kwamen, en dat iemand heeft geprobeerd ons een spaak in het wiel te steken. Ik belde Spoor terug. Die woedend naar Carel Enkelaar belde, die laconiek antwoordde: ‘Ja, ik begrijp wel hoe dat verhaal in de wereld is gekomen, maar het is allemaal te lang om je nu te vertellen.’ André vroeg Carel of dezelfde onzin misschien ook naar ambassadeur McHenry was doorgebeld. Deze vraag stelde Stephen Cohen ook meteen. Enkelaar dacht van niet. Stephen zou McHenry meteen op de hoogte stellen maar vroeg: ‘Was dat telefoontje naar mij sabotage?’ We ein-

digden ons gesprek met zijn woorden: ‘See you in The Netherlands.’

‘I consider you my advisor in The Netherlands,’ aldus Cohen, die ik tenslotte had aangedragen voor Den Alerdinck.

Ik antwoordde: ‘Okay me, but also Spoor.’

‘Well, I do not know Spoor as well as I know you. I rather work with you.’

Ik belde Spoor opnieuw, die diep geschokt was vanwege wat nu weer via de nos was gebeurd. Ik stuurde Carel Enkelaar twee telegrammen, die voor zichzelf spreken.



illustratie

Om 17:20 uur kwam Eduard naar boven in het Hyatt. Ik kreeg een zoen op mijn wang. Hij was een ander mens dan degene van wie ik in St. Louis afscheid had genomen. Ik kon slechts gissen wat deze bijna niet te geloven transformatie tot stand had gebracht. Misschien had hij mijn (en zijn) vriendin, Mora Henskens niet durven vertellen dat we een heerlijke reis naar Californië hadden gemaakt.166

13 maart 1985



illustratie

De idioten in Washington denken blijkbaar dat deze nieuwe mijnheer in het Kremlin zo maar op het matje kan worden geroepen, met als aantrekkelijk hengeltje een zogenaamd wapenakkoord. Ze begrijpen absoluut niets van hoe in Moskou aan de top wordt gevoeld, gedacht of gehandeld.

Intussen reist de halve wereld naar Moskou om Tsjernenko de laatste eer te bewijzen en omdat men nieuwsgierig is naar de ‘nieuwe man’: Gorbatsjov. Bush, Thatcher, Mitterrand, gaan en wij sturen Hans van den Broek uit het tweede echelon. Een blunder dus. Ik heb aangetekende brieven aan Beatrix en premier Lubbers geschreven dat ik dit een stomme streek vind, die niet getuigt van begrip voor wat er werkelijk in de wereld gebeurt.167

Eduard kwam ontbijten in het Hyatt.

Waldrop schreef ook machinations of thought,168 dat beschrijft hoe onderzoekers ‘are teaching computers to see, to understand everyday speech, to use common sense.’

‘Artificial intelligence is coming of age,’ schrijft hij, ‘moving out of the laboratories and into the market place.’ Hij vervolgt: ‘We may soon have machines to advise us about our income taxes or the baby's fever; silicon tutors could help a child master the enthralling possibilities of geometry and numbers; trucks might drive themselves through the night and unload themselves at their destination. In short, we could one day have machines to do almost anything that now requires “intelligence” in a human. Artificial intelligence is not about creating smart computers. The computer is simply a tool, a laboratory for test-

ing out ideas. Artificial intelligence itself is about something much more interesting: intelligence. Mind. The nature of thought. What is it that we do up there in our skulls? And how exactly, do we do it?’ Deze laatste zin is de verwoording waar ik al jaren door geïntrigeerd ben. Ook Roger Schank169 komt bij Kagan ter sprake.

Waldrop komt tenslotte bij de vraag: ‘Will a machine ever think? Really think?’

Zjn eerste antwoord: ‘Who cares?’

Zijn tweede antwoord: ‘No, machines can't think, because thinking and feeling are simply too complicated. Even if someday we come to understand all the laws and principles that govern the mind, that does not mean that we can duplicate it. Understanding astrophysics does not allow us to build a galaxy.’ En het derde mogelijke antwoord: ‘Yes, machines will think some day - but not as we do.’ En dan heb je mensen die gaan zeggen dat ‘nonhuman thinking cannot possibly be real thinking.’

Trek je de laatste lijn verder door, dan zou kunnen worden geconstateerd: ‘If a machine can be made to think, then perhaps we are machines.’ Dan dringt de vraag zich op of ‘een bewustzijn’ in een machine kan worden geprogrammeerd. Volgens Kagan niet: ‘because no-one knows what consciousness is. In fact, given the enormous amount of hidden processing that goes on in our brains, it almost seems presumptuous to think that we are self-aware.’

‘What if we are machines?’ besluit Kagan. ‘If so, we are marvelously complex and surprising machines. Perhaps, the human mind is only a processor of neural symbols. Perhaps a snowflake is only a collection of water molecules. Perhaps “The Magic Flute” is only a sequence of sound waves. And, perhaps, in trying to emulate the essence of the human mind, Artificial intelligence will only reaffirm how unique and precious (the human mind) really is.’

Later zagen Ed en ik de film Fast Forward, een snertverhaal maar met schitterende dansen. Vervolgens bezochten we mijn vriendin, baronesse Jacqueline de Gunzburg op 960 Park Avenue in Carnegy Hill. Daar dronken we slechte koffie in de keuken. Daar zit ik het liefste in deze gigantische flat, want verder is het een ongezellige pronkruimte met rococostoeltjes.

Wat zijn regeerders toch dikwijls armzalige slijmjurken. Minister George Shultz heeft nu Leslie Gelb van The New York Times

een gigantische veer in zijn reet gestoken door hem ‘an able journalist and a patriotic person’ te noemen. Dus het heethoofd generaal John Chain heeft na veel scheldpartijen en loze beschuldigingen over en weer, toch aan het kortste eind getrokken.170

Fidel Castro gaat tot verwondering van de autoriteiten in Washington, niet naar de begrafenis van Konstantin Tsjernenko. Het werd geïnterpreteerd als: ‘a sign of pique at the Russians, especially over the

illustratie

terms of Soviet economic aid to Cuba.’ Volgens de Amerikanen ontvangt Havana jaarlijks voor vier miljard dollar aan hulp van Moskou, ter compensatie van de blokkade van het eiland door de vs, die al een kwart eeuw duurt.171 Ik zie een advertentie in The Advocate voor een reisje naar Hawaï naar een ‘geheime’ strandplantage exclusief voor nichten. Dat lijkt me wel iets.

14 maart 1985

Tsjernenko is op de klanken van de Marche Funèbre van Frédéric Chopin op het Rode Plein bijgezet.172 George Bush heeft met Michail Gorbatsjov gesproken, en zegt te hopen dat de betrekkingen met de ussr snel zullen verbeteren. Hij had een brief meegebracht van Ronald Reagan met een voorstel om spoedig samen in gesprek te gaan. Seth Mydans meldt uit Moskou dat daarin niet wordt gesproken van het opdraven van Gorbatsjov in Washington. Daar kan natuurlijk geen sprake van zijn. Zo zit de wereld niet in elkaar.

The New York Times drukte een overzichtelijk overzicht af, waarin de voornaamste personen die in het Kremlin de dienst uitmaken staan aangegeven met hun plaats in de communistische hiërarchie er bij.173 Ook de toespraak van Gorbatsjov, die hij als afscheid van Tsjernenko heeft uitgesproken, staat volledig afgedrukt.174

Eduard kwam gisteravond naar het hotel om samen te eten. We zaten een paar uur aan tafel, en bestelden voor een keer een wijntje. Vanmorgen belde hij om ervoor te bedanken. Vanavond gaat hij naar een ballet en schijnt een date te hebben met een danser.

Ik liet me om 04:00 uur wekken om André Spoor te kunnen bellen - omdat er straks een vergadering zou zijn -, en hem te porren flink stampij te maken bij de Hilversumse idioten, die afbreken wat wij opbouwen. Spoor had een radiopraatje van Leonie van Bladel gehoord, die hem had aangevallen dat hij, Spoor, ‘een van de meest erudiete journalisten van Nederland zich had wille associëren met een initiatief als Den Alerdinck en hun naïeve verwachtingen.’ Ik heb die juffrouw in Suriname ontmoet. Dat zij opnieuw praat zonder te weten waar het werkelijk over gaat, verwondert me dus niets. Zij is bovendien niet de enige in de journalistiek, die raaskalt over wat niet in hun kraam te pas komt.

Spoor vertelde verder dat Willem Brugsma blijft herhalen geen televisiebeelden van Den Alerdinck uit te zenden, als het niet aardig is. Dat verbaast me ook al niet. Hij kreeg immers zelf geen poot aan de grond in Moskou, en moet nu alsnog in ons kielzog meevaren. Het is niet de eerste keer dat dit gebeurt. Met de presentatie van Grenzen aan de groei van de Club van Rome bij de nos in 1971, speelde zich precies hetzelfde af. Ook toen wilde Brugsma ‘de rotzooi van Oltmans’ niet presenteren. André zei dat Brugsma aan de lopende band negatieve opmerkingen over onze komende conferentie bleef maken. Ik zei: ‘Voor een analysetje voor die man is het nu te laat.’

André beklaagde zich verder over Enkelaar. ‘Carel zit steeds maar te tetteren over nos Televisie, en het programma Panoramiek waardoor veel verwarring is ontstaan. Ik probeer juist steeds duidelijk te maken dat ik alleen met Den Alerdinck heb te maken, en de nos en Carels belangen als een affaire beschouw, die mij niet regardeert.’ Ze hebben ook John Vinocur, correspondent van The New York Times in Parijs, uitgenodigd. Die man ligt altijd dwars tijdens discussies op televisie. Vladimir Lomeiko had me in Moskou op het hart gedrukt voorzichtig te zijn met uitnodigingen, en beducht te zijn voor deelnemers die à priori als stoorzenders naar zulke bijeenkomsten gaan.

Nadat vanmorgen ook Wayne Smith meedeed aan de roddels over mogelijke frictie tussen Moskou en Havana, heb ik hem geschreven wat er werkelijk is gebeurd. Namelijk wat Salsamendi me in Havana heeft verteld. Hij zei ondermeer dat toen

Brezhnev overleed, de vrieskou in Moskou extreem was, en dat Fidels ‘balls had frozen off’. Hij bezwoer toen zijn staf nooit meer in de winter naar het Kremlin te zullen gaan. Toen stierf Andropov. Castro wilde zijn broer Raúl sturen, maar juist uit vrees dat het wegblijven van Fidel verkeerd zou worden uitgelegd - zoals nu is gebeurd -, wist men hem met veel moeite over te halen opnieuw in de winter naar Moskou te reizen. Nu ook Tsjernenko in een ongelukkig jaargetijde het hoekje om ging, was het voor Castro dus een uitgemaakte zaak dat hij deze derde begrafenis aan zich voorbij zou laten gaan. Dit schreef ik Wayne Smith. En zo was het.

Ik neem de helikopter van de West Side naar vliegveld jfk. Plezierig om een black face in de cockpit te zien zitten. Toch blijven heli's een beetje eng.

New York - Amsterdam

Eigenlijk heb ik meer zin om naar Henk en Mimi Hofland in Zuid-Frankrijk te gaan, dan naar de komende Alerdinck-shit. Jessica heeft al bij herhaling gezegd dat zij voorziet dat André Spoor en ik ons vroegtijdig uit deze aangelegenheid zullen terugtrekken.

Ik luister naar Mahler. Ik laat een traan om Peter. Ik heb Das Lied von der Erde voor hem gekocht, waar hij zo van houdt.

Het eerste wat ik lees in het Algemeen Dagblad, is dat prins Willem Alexander op schoolreisje is naar Moskou.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums