Logo DBNL
Memoires 1985-A (2016)

Memoires 1985-A

(2016)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

New York

11 februari 1985

Hyatt Hotel

Er is hier het nodige te doen over een Sovjetoverloper, Arkady Shevchenko, plaatsvervangend secretaris-generaal bij de Verenigde Naties, die in 1978 overliep naar de vs. Hij schreef zijn memoires die deze maand door Alfred Knopf worden uitgebracht. Time geeft er vast een voorproefje van in een serie die volgende week wordt voortgezet.84 In 1955 studeerden Anatoly Gromyko, straks te gast op Den Alerdinck, en deze Shevchenko in Moskou en schreven samen een artikel over de rol van parlementen in de strijd voor vrede en ontwapening. Hij vertelt hoe hij samen met Anatoly naar papa Andrei Gromyko, de minister van Buitenlandse Zaken, ging om de tekst met hem te bespreken. Gromyko senior, zo laat de overloper nu weten, ‘expressed observations on the necessity and the possibility of restoring good if not truly friendly relations with the vs, that went well beyond the official Soviet stand’.

Ik ken dergelijke ervaring uit mijn eigen gesprekken in Moskou sinds 1971. Het cruciale probleem is dat het Kremlin dit wil - daar ben ik ook van overtuigd - but it takes two to tango. Washington wil dit per se niet. Amerika wil maar een ding: de ussr vernietigen. Daarvan ben ik overtuigd. Je ziet het nu weer aan de houding van Bernard Kalb, die niet naar Zwolle komt.

Jan van Wieringen heeft nu ook bij Coen Stork in Havana gelogeerd. ‘Wat een schat van een man,’ was zijn conclusie. De tweede man, Hans Glaubitz, had een lunch voor Jan gegeven met collega's van Granma85 en Hernandez van het Centraal Comité. Dat heeft Glaubitz voor mij niet gedaan.

Ik lunchte lang met André Spoor. Hij had vanmorgen een bezoek gebracht aan de hoofdredacteur van The New York Times en met Seymour Topping gesproken. Craig Whitney werd genoemd in verband met Alerdinck ii. We spraken ook over de mogelijkheid oud-ambassadeur Malcolm Toom of zelfs Jeane Kirkpatrick uit te nodigen. Ik gaf de namen door aan Carel Enkelaar, die me zei er een zeven plus voor te geven.

David Lean heeft A Passage to India van E.M. Forster verfilmd. Er is het nodige over te doen. Ik zie dat ambassadeur Shankar Bajpai, die ik nog ken van zijn tijd in Den Haag, de zaak in The New York Times afdoet als ‘this Raj nonsense’. Volgens Bajpai gaat de film eigenlijk over de Britten in India en helemaal niet over Indiërs of India zelf.86 Zo is het natuurlijk exact. Hetzelfde is steeds het geval met geklets in Nederland over Nederlands-Indië.

André Spoor heeft met Ellen Stork de affaire rondom hond Marlou besproken. Zij vertelde een onderkomen voor het beest te hebben gevonden, maar chauffeur Victor had voor zij het kon voorkomen, het hondje al ergens op straat in Havana afgezet. Dat is precies wat ik haar hierover had geschreven: ‘Waarom heb je niet een tijdelijk tehuis voor de hond gezocht?’ Nu zegt ze tegen Spoor dat ze dat had gedaan, en ook had gevonden. Ik geloof niet wat ze tegen Spoor heeft gezegd. Ik laat het maar verder rusten, maar het betekent voor mij het einde van de vriendschap met de Storks.

Ik heb Enkelaar een telegram gestuurd dat hij Stephen Cohen officieel uit kan nodigen voor Alerdinck ii.

12 februari 1985

Op ochtendtelevisie werd de neuroloog Richard Restak geïnterviewd, de man die The

illustratie

Brain: The Last Frontier schreef.87 Ik herinner me uit 1981 hoe ik mij verwonderde over een plaatje, dat de verbindingen in het limbische systeem aangaf, die voor de integratie van emoties en gedachten zorgen.

Vanmorgen werd hem de vraag voorgelegd of men in de toekomst verwachtte ook hersens te kunnen transplanteren. Dezelfde vraag die ik Philip Handler enkele weken voor zijn overlijden in een ziekenhuis in Boston stelde.88 Handler antwoordde toen dat hij niet dacht dat dit ooit mogelijk zou zijn. Dat was 1981. Nu zei Restak: ‘May be, some day we can transplant parts. There is an added advantage, that a brain is a separate entity. It won't have rejection problems by the body

as other vital organs do.’ Het lijkt totaal onvoorstelbaar. Een jongen van 21 jaar heeft een ongeluk, beschadigt zijn hersenen en krijgt het brein van Philip Handler overgeplant?

Ik heb Coen Stork zo vriendelijk mogelijk geschreven dat het op straat zetten van zijn hondje Marlou door chauffeur Victor, voor mij de deur dicht heeft gedaan en dat ik nooit meer iets met hem te maken wil hebben.89 Ellen Stork heb ik eveneens een brief geschreven, ook naar aanleiding van het gesprek hierover tussen Spoor en haar. Het spijt me, maar zulke mensen kunnen niet mijn vrienden zijn. Coen zeker niet. Ellen ligt iets anders, maar ze is medeplichtig.

Virginia Woolf wordt in The New York Times de meest gedocumenteerde schrijfster in de wereld genoemd, met vierduizend bewaard gebleven brieven en dertig delen dagboek.90

Ik zag de film The Killing Fields, die vooral gaat over wat er in Cambodja is gebeurd toen de Amerikanen vertrokken waren. Richard Nixon en Henry Kissinger betrokken dit Aziatische koninkrijk bij de oorlog in Vietnam. Ze zochten er een verrader en vonden die in maarschalk Lon Nol, die een coup pleegde. Precies zoals Suharto dat in Indonesië had gedaan. De cia en Washington werken volgens vaste scenario's. Al het ongeluk en de ramspoed dat over dit land is uitgestort, heeft maar een oorsprong: Washington. Massa's mensen gaan deze film nu zien die echter alleen gaat over de ellende veroorzaakt door de Rode Khmer, maar wie denkt nog terug aan het Amerikaanse verraad van prins Norodom Sihanouk?

De universiteit van Heidelberg verzamelt kunst gemaakt door geesteszieken. Hans Prinzhorn, psychiater en kunsthistoricus, brengt ze bijeen en een selectie ervan is nu in de vs op tournee. Prinzhorn: ‘The loneliest artist still remains in contact with humanity, even if only through desire and longing. The schizophrenic, on the other hand, is detached from humanity, and by definition is neither willing nor able to re-establish contact with it. If he were, he would be healed.91 Wat voor zin heeft het naar die kunstwerken te gaan kijken?

André Spoor kreeg vanmiddag een telefoontje van Seymour Topping met de mededeling dat er niemand bij de The New York Times beschikbaar was om naar de tweede conferentie op Den Alerdinck te gaan. Het is duidelijk dat er een ‘bevel’ in Washington is gegeven zich niet met de denktank in Zwolle in te laten.

Stephen Cohen belde om te bevestigen dat hij Carels uitnodiging per telex had ontvangen, en had bevestigd naar Zwolle te zullen komen. Hij wilde weten hoe het met de tickets zou gaan. Ook vroeg hij wie er verder zouden komen, dus eigenlijk hoe het ging. André antwoordde: ‘Fine,’ wat dus niet waar was. Ik zei hem dat we moeilijkheden ondervonden. Dat Leslie Gelb was afgehaakt en dat niemand van The New York Times zou komen. Hij werd meteen creatief en uitermate behulpzaam. Hij opperde Paul Warnke, of een journalist van de Los Angeles Times. Anders William Hyland van Foreign Affairs, of Winston Lord, die André Spoor ook goed kent.

Jan van Wieringen kwam naar het Hyatt Hotel. Hij had een prettige reis naar Cuba gehad. Ik vertelde hem wat er met de hond van Stork was gebeurd. Hij was geschokt. Hij vertelde samen met Harry Lockefeer een bezoek te hebben gebracht aan de grote baas van Time: Henry Grunwald. ‘Harry zat haast op zijn knieën voor deze man,’ zei Jan. Wat ik me uitstekend kon indenken. Ik had Lockefeer zelf meegemaakt toen hij met me meeging voor een ontmoeting met Aurelio Peccei in het Amstel Hotel.92

13 februari 1985

Carel Enkelaar en Frans Lurvink hebben een bezoek gebracht aan Elseviers Magazine en slaagden erin een publicatie over Den Alerdinck voorlopig tegen te houden.

Enkelaar begrijpt nog altijd heel weinig van hoe men in Moskou tegen een vertegenwoordiger van de Nederlandse televisie aankijkt. Hij zond Korolev een telegram dat hij naar Moskou kwam (met mij als dekmantel om te slagen natuurlijk), en wat hij zich voorstelde te doen, en wie hij wilde gaan ontmoeten. Zaterdagavond wilde hij een diner met Romanov, zondag wilde hij Gromyko en Lomeiko spreken en maandag wilde hij naar de staatstelevisie en Korolev zelf. Hij kreeg meteen een telegram terug: ‘Do we understand, you have a meeting scheduled with Lomeiko and Gromyko?’

Dit soort optreden van de brave Carel werkt misschien bij Van Westerloo, De Vink en Kool in het Hilversumse, maar hij was nu bezig met door mij opgebouwde contacten aan de top in Moskou. Hoe leg je deze man uit dat je de meest elementaire manieren en egards in acht moest nemen om daar te kunnen slagen? Gelukkig kennen ze mij. Ik speel niet chapeau bas, of sta niet met de hoed in de hand in Moskou. Ik let er wel op

niet als een baasje bezig te zijn, zoals we dat ook in Washington niet doen. Ik probeerde Carel uit te leggen niet met klompen door de Moskouse porseleinkast te baggeren, en dat er daar ook onderlinge machtsspelletjes aan de gang waren. Dat hebben we van Dunajev kunnen leren, die zelf een opgeblazen gifkikker is, en op zijn beurt denkt iets van de Amerikaanse situatie te begrijpen. Ik had Carel vertrouwelijk meegedeeld dat ik inderdaad via Molchanov en Romanov de ontmoeting met Gromyko en Lomeiko voor elkaar probeer te krijgen, maar ik wilde niet dat dat in een telex stond. Op die manier sluit je al je mogelijkheden in het spel hermetisch af. Hij had moeten zeggen - en ik heb dit voorgekauwd -: Oltmans zit in de vs, maar hij heeft een en ander met Gromyko en Lomeiko voorbereid. Carel zei nu mijn beleid te begrijpen.

Aan het einde van ons telefoongesprek zei ik: ‘Carel, ik ben zondag dermate overhaast vertrokken, kan je 2.500 dollar per telex naar het Hyatt overmaken?’ Er volgde een opvallend lange stilte. ‘Of anders naar de amro op Park Avenue?’ Hij zou zien wat hij kon doen.

Arkady Shevchenko babbelt deze morgen op televisie over zijn verraad aan het Kremlin. Ik moet zeggen dat hij erg direct is, en wat hij denkt en zegt over het huidige regime in de ussr is in meer dan een opzicht in de roos. Hij schijnt zich ook bezig te houden met de opleiding van Amerikaanse diplomaten, en geeft veel lezingen in de vs. Hij is al aan een tweede boek begonnen. De man koos eieren voor zijn geld. Hij werkte voor Moskou bij de vn, raakte besmet met de American way of life, en had geen zin meer om ooit naar het hol van de communistische leeuw terug te keren. Een verschil met Volodja Molchanov, die door de bvd ook enkele malen de hemel op Westerse aarde kreeg aangeboden, maar die als rechtgeaarde Rus na een jaar Den Haag wel naar Moskou terugkeerde.

Tegen 11:00 uur belde ik Bernard Kalb in Washington en kreeg hem wonder boven wonder aan de lijn. Hij begon: ‘Weet je nog hoe we in Djakarta bij Nusantara in 1957 op de grond sliepen?’ Dat wist ik niet meer, maar aan kletspraatjes had ik ook niets. Hij herhaalde nogmaals dat niemand op het State Department geïnteresseerd was om Den Alerdinck ii bij te wonen.

‘And mister Simon, of the Soviet desk?’ vroeg ik hem. Stephen Cohen had hem als mogelijkheid geopperd.

‘Neen, ook hij niet.’

Ik vroeg wat hij er van vond dat we Cohen hadden uitgenodigd.

‘He would have been not my choice,’ kwam het glasharde antwoord. Vervolgens ontdekte ik dat mijn brief hem kennelijk niet had bereikt. Hij pareerde dit met het grapje: ‘Well, Willem, you know, when your name appears on the x-ray of the State Department, it is taken out.’ Ook André Spoor vond dit een opmerkelijke uitspraak.

Hij maakte overigens nog een opvallende opmerking: ‘When you move from the ymca to the Hyatt you get these problems.’ Wie of wat heeft hem ertoe gebracht die vervelende opmerking te maken. Gaan ze nu weer mijn gangen na? ‘But, Willem, if you guys manage to get some outstanding journalists and professors in Zwolle to discuss East West problems, you are on the way.’ Ik bedankte hem en dacht: zakken met die kerel. Spoor probeert William Hyland te bereiken en hij blijft ook John Newhouse naar voren schuiven, wat volgens mij geen gesprekspartner is op het niveau van Gromyko en Lomeiko. Hij zou ook, net als ik, graag Anthony Lewis in Zwolle zien.

Ik belde met Lloyd deMause. ‘Alice Miller is a very private person. She had a lot of bad experiences with journalists.’

‘This usually is their own fault,’ wierp ik tegen.

‘Well, she came to my house,’ zei deMause. ‘She always says that she got a lot of her ideas also from my work.’

Miller komt in haar boeken ook regelmatig op het werk van deMause terug. Ik vertelde hem van mijn jongste ervaringen met deze opgewonden dame. ‘Oh, she is flipping out,’ zei hij. Ik antwoordde het meer een geval van de ware aard zien.

Lloyd vertelde dat er geen enkele bestelling voor een van zijn boeken was binnengekomen nadat zijn werk was besproken in The Wall Street Journal, een krant met twee miljoen lezers.

‘They speak of the power of the press,’ zei Lloyd, ‘but that power does not exist.’

Ik belde Anthony Lewis op, maar hij kan in maart niet naar Nederland reizen. Hij adviseerde dat Leslie Gelb absoluut de man zou moeten zijn, die namens The New York Times naar Zwolle zou moeten gaan.

Ik heb mijn broer Theo gebeld, om er andermaal absoluut zeker van te zijn dat mijn besluit om ambassadeur Coen Stork te schrappen een juiste beslissing was. Ik vertelde nog eens precies wat Stork met zijn huisdieren deed, en wat er met Marlou was gebeurd. ‘Iemand die zoiets doet,’ zei Theo, ‘is een basterd. Zo heb je ook nog altijd figuren die een olifant omleggen.’ Nu ben ik zeker. De brieven aan Coen en Ellen Stork gaan op de post. Het blijf pijnlijk om twee mensen, die beiden inderdaad gastvrij en hartelijk waren, dergelijke brieven te moeten sturen.

Maar het gaat om een zeer essentiële zaak. Ik moet mijn onderbuikgevoel volgen in zo'n geval.

Wat Lloyd deMause ook vertelde, was dat toen hij voor een lezing naar Los Angeles ging zijn collega Peter Loewenberg rondbelde om te waarschuwen dat Lloyd een nazi was. Hoe is het mogelijk! Loewenberg, die een voortreffelijk boek schreef dat ik aan het lezen ben: Decoding the Past.93

Daniel Goleman schrijft hoe onhandig mensen zijn in het opmerken dat men hen leugens op de mouw speldt.94 ‘One reason is that most of the supposed clues to deceit, such as shifty eyes or nervousness, seldom, in fact, accompany a premediated lie,’ schrijft Goleman. ‘Most liars can fool most people most of the time,’ aldus Paul Ekman, psycholoog de universiteit van Californië in San Francisco.

Toch hebben onderzoekers vastgesteld ‘that there are some specific physical signs that the purveyor of untruth cannot suppress’. Ekman heeft bepaalde bewegingen van gezichtsspieren geïdentificeerd, die maar weinig mensen met opzet zouden kunnen maken. ‘Unlike most facial muscles, these seem to be regulated by a more primitive part of the brain, which makes it nearly impossible to control them voluntarily.’ Ekman zegt dat drie van dergelijke spierbewegingen emotionele reacties verraden, die mensen die liegen niet kunnen verbergen. Die drie reacties worden veroorzaakt door droefheid, angst en boosheid. Liegen kan vele verschillende vormen aannemen: ‘hedges, evasions, exaggerations, half-truths, and outright falsehoods among them. Social lies - the fictional previous engagement, for example - make life work more smoothly or prevent hurt feelings, and so are tacitly ignored. Daily life is rife with lies, many benign and some malicious,’ aldus Goleman. ‘People tell about two lies a day, or at least that is how many they will admit to,’ aldus Bella DePaulo, psychologe aan de University of Virginia.

14 februari 1985

Ik was gisteravond vroeg in de flat bij André Spoor en Jessica Pander. Ik bracht naast het boek van Cohen, een taart mee. We bespraken het probleem van de gasten voor Den Alerdinck ii. Hij had achtmaal moeten bellen om Winston Lord te pakken te krijgen, die in principe geïnteresseerd was. Maar zulke prominente personen consulteren dan vervolgens ‘de rode knop’

in Washington en zeggen dan prompt nee. Andrei en Natasha Tolkunov van Pravda in New York waren de andere gasten, zoals ik dit had geregeld. Ze kwamen van een ontvangst bij de Sovjetdelegatie bij de vn en waren high. Eigenlijk was Andrei lichtelijk aangeschoten, wat nogal genant was. Hij had de artikelen in Time over Arkady Shevchenko, gelezen en zei: ‘Give me a gun. I will shoot this man.’ Hij kon Andrei Sacharov en Alexander Solzjenitsyn nog begrijpen, ‘but this man, who left his wife and children, lives with a mistress.’ Ik dacht: Andrei, laat je niet zo kennen. Shevchenko is de gevaarlijkste van allemaal, want hij komt uit de kern van de partijtop zelf. Daarmee komt wat hij zegt veel dichter bij de waarheid van wat er in het Kremlin speelt, dan wat Sacharov of de schrijver Solzjenitsyn beweren.

Ik luister naar een étude van Chopin bij het schrijven van deze aantekeningen en stop. De tonen van de muziek overstemmen het gefluister van de neuronen in mijn brein. Wat een wonderlijk, zonderling geluid heeft Chopin voortgebracht. Het overstijgt alle tijd, alle andere geluiden van de wereld, voor eeuwig en altijd. Zelfs de stem van Shevchenko, die bepleit het walgelijke Sovjetsysteem neer te halen en die effectiever is dan welke overloper dan ook voor hem omdat hij kennis heeft van de werking van dat system.

Eigenlijk zei Tolkunov de verdere avond niets zinnigs meer. Doodzonde, want ik had het me zo anders voorgesteld. Bovendien erg onplezierig voor André en Jessica, die er het beste van maakten. Natasha hield de eer van de Tolkunovs hoog, en was slim, scherp en aandachtig. Ik kreeg de indruk dat André haar aardig vond. Jessica had niet al te veel te melden. André zegt ‘she was my secretary’ als hij naar haar verwijst. Dus ook niet zo gezellig. Er was nog een punkachtige dame, die Betty heette en gehuwd bleek te zijn geweest met diplomaat Erik Klipp in Paramaribo.

André vertelde dat Paul Bremer, de Amerikaanse ambassadeur in Den Haag, Adriaan van Dis te lunchen had gevraagd - onder vier ogen. Adriaan had in het gesprek gewezen op een artikel van redacteur Joep Bik van nrc Handelsblad. Prompt nodigde Bremer Bik eveneens uit voor een tête-à-tête. Ik realiseerde me dat ik nog nooit door een Amerikaanse ambassadeur in Den Haag was uitgenodigd gedurende mijn meer dan dertig jaar lange journalistieke loopbaan. Zo werkt het diplomatieke circuit als je in oorlog bent met Buitenlandse Zaken.

Carel Enkelaar vertelde vanmorgen telefonisch dat hij samen met Frans Lurvink en Pieter de Vink belet had aangevraagd bij

ambassadeur Bremer, maar bot had gevangen. De ambassadeur was gaan skiën. Zij zouden door een ander lid van zijn staf worden ontvangen. Dit betekent zonder meer dat ‘de rode knop’ in Den Haag tegen het Alerdinck-initiatief is.

Ik adviseerde Carel, gezien het niveau van de contacten in Moskou, om alleen Bremer te gaan ontmoeten en anders niemand, en vooral Pieter de Vink thuis te laten.

Intussen bleek dat André Spoor Carel had gebeld en de gedachte had geopperd Den Alerdinck ii uit te stellen, gezien de problemen aan Amerikaanse zijde. Nu begon Carel er dus over. Ik weet dat als dat gebeurt, Moskou zal afhaken omdat zij dat zullen interpreteren als bewijs van onbekwaamheid van de club van Lurvink. Ik heb daarom sterk geadviseerd - en ik geloof dat Carel het begreep - dat als ze de hele onderneming willen doen mislukken, ze nu over uitstel moeten gaan babbelen. Wat zijn dit eigenlijk voor knokkers? Na de eerste de beste tegenslagen gaan ze bij de pakken neer zitten.

De 2.500 dollar van Enkelaar zijn wonder boven wonder gearriveerd.

Joop van Tijn was op bezoek geweest bij Carel Enkelaar. Hij wilde weten wat Carel ging doen, nu hij in maart bij de nos vertrekt. ‘Misschien iets in Laag Zuthem op kasteel Den Alerdinck?’ Vrij Nederland wil natuurlijk niet achterblijven bij Elseviers Magazine. Joop wilde uiterlijk zondag van Enkelaar weten hoe de vlag er bij hing. Overwogen wordt nu Elseviers Magazine toch maar de vrije hand te geven.

André Spoor adviseerde mij bij Volodja Molchanov te informeren hoe Moskou zou reageren als Lurvink Henry Kissinger zou kopen voor Den Alerdinck ii. Hij bood aan dat ik daarvoor zijn telefoon zou kunnen gebruiken, want vanuit het Hyatt zouden de Amerikaanse meeluisteraars weer worden getipt. Hij zei best zelf naar Henry's kantoor te willen bellen om na te gaan of Kissinger beschikbaar zou zijn. Ik ben tegen Kissinger als deelnemer op Den Alerdinck. Ten eerste gezien zijn parcours met Nixon in Zuidoost-Azië, en ten tweede vanwege de belachelijk som geld die hij voor zijn aanwezigheid zou toucheren. Dat Lurvink, Enkelaar en Spoor dit nu zelf niet kunnen bedenken. We zouden de proleterige intentie achter Den Alerdinck nodeloos op straat gooien.

Na twee dagen zeuren kreeg André eindelijk William Hyland te spreken, die echter in de tweede helft van maart een nieuw nummer van het blad Foreign Affairs zal publiceren, waardoor hij het te druk heeft om naar Zwolle te gaan. Intussen ging André met Max van der Stoel lunchen, die in New York is.

Ook zo'n fijne mijnheer wat de Sovjet Unie betreft, daar kan ik uitgebreid over meespreken.95 Ook had Enkelaar Spoor weer gebeld. ‘Ik heb hem op het hart gedrukt op jouw kompas te blijven varen wat de Russen betreft.’ Ook Spoor leerde het nooit! Geen Russen, maar sovjets. ‘Jou zeg ik alles, Wim,’ verzekerde hij me opnieuw - en dat geloof ik ook zonder meer, hoewel, onderonsjes als met Van der Stoel aan mij niet zijn besteed.

Er is een boek verschenen: There are Still Kings.96 Het behandelt tien koninklijke families in Europa. Hoofdstuk vi, holland, Through Mystics and Scandals, a Monarchy Endures, is niet bepaald reclame voor het Huis van Oranje of Beatrix.

15 februari 1985

Ik belde om 04:30 uur Carel Enkelaar, maar zijn brein scheen bezig met de Elfstedentocht.

Er is een Indonesiër, Salman Hafids, door een vuurpeloton doodgeschoten omdat hij deel zou uitmaken van een fundamentalistische islamitische groepering. Het Suharto-regime handhaaft zich met terreur. Dat kan in de rest van de wereld kennelijk niemand een jota schelen. Men gaat dan ook rustig door met het financieren van de Suharto-bende.

Een 66-jarige non liep aids op via een bloedtransfusie.

Gisteren heb ik nog eenmaal naar Leslie Gelb gebeld om te proberen hem over te halen naar Zwolle te komen. Hij lijkt zelf best geïnteresseerd, maar de top van The New York Times is tegen. Hij zegde toe opnieuw naar New York te zullen bellen. Dit heeft hij kennelijk gedaan, want Craig Whitney van de hoofdredactie liet door een secretaresse bellen dat Gelb definitief niet zal komen.

Door de talloze gesprekken met Spoor verneem ik tussen de regels door van alles. Bijvoorbeeld: de top van nrc Handelsblad was furieus geweest over het artikel van Marcel Haenen over mijn Claus-boekje. ‘Niet zo zeer dat men bezwaar had tegen de inhoud van je boek, maar er was woede over de wijze waarop de bespreking buiten iedereen om was georganiseerd en verschenen.’

André steunt Ben Knapen als toekomstig hoofdredacteur. Daar heb je het weer: bruikbare journalisten die elkaar de bal toespe-

len. Bruikbaar wil zeggen: bruikbaar in de ogen van de overheid.

Ik vertelde André dat Henk Hofland niet alleen over mijn gebruik van zijn brieven in mijn Memoires dreigde, maar er echt stampij over scheen te willen maken. André adviseerde: ‘Zeg hem gewoon dat je elke brief parafraseert, dan wil hij ze misschien wel intact laten.’ Hij voegde er veelbetekenend aan toe: ‘Misschien wil hij, gezien de huidige situatie, gewoon niet dat iedereen weet hoe goed bevriend jullie in het begin waren.’ Ik was op iets dergelijks zelf nooit gekomen, en nam de tip ook niet over. Terwijl het natuurlijk een feit is dat Hofland, mijn vriend, gezien mijn door Den Haag aangezwengelde slechte reputatie, het liefste noch met mij gezien wordt, noch zich met mij geassocieerd wil zien, ook al is het in het verleden. Henk Hofland is een man zonder het lef van een eigen mening, of althans in lieve vrije vaderland (bevrijd van de nazi's) schijnt hij zijn mening niet meer te durven uitdragen.

Psycholoog Keith Davis legt zijn onderzoek naar liefde en vriendschap uit.97 ‘Love and friendship are the warp and woof of the social fabric,’ zo begint zijn artikel. Was het maar waar. ‘They not only bind society together but provide essential emotional sustenance, buffering us against stress and preserving physical and mental health.’



illustratie

‘The Fabric of Friendship includes: enjoyment, acceptance, trust, respect, mutual assistance, confiding, understanding and spontaneity. The Tapestry of Love includes: fascination, exclusiveness, sexual desire, giving the utmost, being a champion/advocate.’ In theorie klopt de analyse vrij aardig, alleen de uitvoering ervan door miljarden warhoofden in deze wereld, laat doorgaans te wensen over. Davis stelde de vraag: ‘Are the typical close friendships with people of the same-sex different in any respect from opposite-sex close friendships? Our findings suggest that they are. Same-sex friendships are marked by greater sharing (both of personal confidences and practical assistance), a greater sense of stability and a greater willingness to give the utmost.’

16 februari 1985

‘Psychoanalysis,’ schrijft Loewenberg, ‘is a historical science concerned with origins and development, thus providing genetic, adaptional narrative historical explanations.’ Hij is een geboren psychohistoricus. Hij schrijft dat de historicus uiteraard zich uitslooft materiaal op te duiken ‘from whatever sources he can find’. Dan vervolgt hij: ‘However, memoirs, journals, letters, and other first person written records are only a part of the historian's data. Life patterns, behavior (especially in times of crisis), political decisions, the type of quality of interactions, style of handling conflict and confrontation, and repetition are all equally valuable materials for the psychohistorian to use in building his understanding.’

‘Psychoanalysis is, as Freud said, a general psychology. Its historical application should not be limited to the great world historical neurotics. Everyone has a psychodynamic past, an unconscious, a unique life with special conflicts and adaptations. The methods and techniques of psychohistory apply to all history and not just to the rare instances where childhood data are available, though it is always welcome.’98 Ik ben overtuigd dat de psychohistorische benadering van het verleden, de enige juiste is.

Ik heb opnieuw met Enkelaar overlegd. ‘In plaats van primadonna's uit te nodigen, waarom maken we het boek van Stephen Cohen en het boek van Lomeiko en Gromyko niet samen tot het thema van Den Alerdinck ii en zetten de drie auteurs tegenover de wereldpers?’

‘Carel,’ zei ik, ‘Lomeiko staat iedere week in Moskou tegenover de wereldpers als woordvoerder van Gromyko, daarvoor hoeft hij niet naar Laag Zuthem te reizen.’ André en ik breken intussen ons hoofd over wat er werkelijk achter alle Amerikaanse njet's zit. Volgens mij komen de afwijzingen voort uit het samenspel tussen de ‘rode knoppen’ van Den Haag en Washington, die gewoon geen particulier initiatief dulden om de toenadering tussen Moskou en Washington te helpen bewerkstelligen. De politiek van de Reagan-haviken is immers duidelijk: het Kremlin moet hoe dan ook door de knieën.

Ben naar de sauna op St. Marks gegaan. Werd eigenlijk steeds misselijker van de zwijnenstal die het daar is. Ik trok mezelf af en wandelde van de 8ste Straat terug naar het Hyatt.

Ronald Reagan wordt allengs steeds gekker. Hij noemt de fascistische horden in Midden-Amerika, door Washington en de

cia gefinancierd en gerekruteerd, ‘our brothers’. In een radiopraatje deed hij een beroep op de leden van het Congres om ‘de vrijheidstrijders’ van El Salvador, Costa Rica, Honduras, Nicaragua en overal, te steunen en vergeleek hen ook nog met Simón Bolívar en Lafayette. Bernard Weinraub meldt deze onzin, nee deze gevaarlijke onzin, op de voorpagina van The New York Times. Bovendien verzuimt hij erop te wijzen dat Reagan gewoon daast. Dat heet dan objectieve verslaggeving.99

17 februari 1985

Washington windt zich behoorlijk op over de bloeiende narcoticahandel op het Amerikaanse continent en elders.



illustratie

In 1978 ontdekte ik de The Notebooks for The Idiot van Fjodor Dostojevski.100 Hij schreef de roman De idioot in Genève, Vevey, Milaan en Florence. Hij was blut, had heimwee, voelde zich ziek en wanhopig en beleefde een persoonlijke tragedie. Hij schreef om zich uit het moeras te werken. De Notebooks geven achtergrondinformatie over hoe De idioot tot stand kwam. De Tsjech Milan Kundera werd eens gevraagd een theaterbewerking van The Notebooks for The Idiot te schrijven. Zijn land was in 1968 door de Sovjet Unie bezet. Hij las Dostojevski's verhaal en vond het een ‘universe of overblown gestures, mur-

ky depths and aggressive sentimentality that repelled me’.101 Vervolgens vroeg de Tsjechische schrijver zich af of zijn aversie tegen Dostojevski misschien het gevolg was van zijn trauma over de Sovjetbezetting van zijn land.

De uitgeweken Russische dichter Joseph Brodsky reageert in The New York Times op Kundera dat ‘the gist of most of Dostojevski's novels is the struggle for man's soul, for the author assumes that man has one, that he is a spiritual entity. He writes about this fight - or tug of war - between faith and the utilitarian approach to existence, about this pendulum motion of the individual psyche between two abysses, good and evil. It is these abysses that Mr. Kundera dubs murky depths: it is this pendulum motion that strikes him as overblown gestures.’ Er zal over honderd jaar door andere generaties wel weer heel verschillend over Dostojevski worden gefilosofeerd. Zo blijft er werk aan de winkel.102

18 februari 1985

Na een rechtszitting die achttien weken duurde, heeft generaal William Westmoreland zijn eis op een schadevergoeding van 120 miljoen dollar tegen cbs laten vallen. Hij heeft verklaard dat het proces voldoende aan het licht had gebracht dat hij zich als opperbevelhebber in Vietnam fatsoenlijk had gedragen en de zaak niet had geflest, zoals in een documentaire van cbs werd gesuggereerd. Het is algemeen bekend dat iedereen over de oorlog in Vietnam - om te beginnen het Witte Huis - loog over de feiten en de slachtoffers die deze waanzinnige oorlog in Azië aanrichtte. Westmoreland voelt zich in zijn beroepseer hersteld.

Zoals Kundera honderd jaar later over Dostojevski babbelt, zo waarschuwt de schrijver Julian Barnes, dat niemand die onderwerp kan zijn van een biografie, enige controle heeft over wat men allemaal zal kletsen, wanneer de persoon in kwestie er niet meer is. ‘Betrayal by biography’, noemt Barnes dit. ‘The more famous you are, the more likely that betrayal. After all, you belong to the world, not to yourself - don't you? You can't expect loyalty now.’103

De dichter Auden vroeg al zijn brieven na zijn dood te vernietigen. Niemand gehoorzaamde: ‘not his old friend Stephen Spender, not even Faber & Faber, the British publisher he helped enrich.’ Auden vroeg om geen biografie over hem te

schrijven. Er zijn er nu reeds drie gepubliceerd. George Orwell en T.S. Eliot hadden dezelfde ervaringen. Somerset Maugham bepaalde via zijn literaire agent, die zijn belangen zou beschermen, dat er geen biografie over hem zou verschijnen. Maar jaren later zou deze agent aan een voormalig vriendje van de schrijver, Ted Morgan, toch toestemming geven een biografie over Maugham samen te stellen.

Wandelde van het Hyatt naar de flat van Jan van Wieringen, maar mijn voet kan nog niet tegen zo'n lange mars. We spraken over Den Alerdinck. Ik adviseerde er met André Spoor over te spreken als hij erover wilde schrijven. Hij had collega Gérard Arbous van het anp op bezoek gehad, die hem had gewaarschuwd op te passen met Oltmans. Dezelfde Arbous die altijd buitengewoon vriendelijk tegen me is wanneer we elkaar ergens ontmoeten.

In een boekwinkel zag ik naar mijn weten voor het eerst een boek over oorlogvoering en zakendoen liggen: Corporate Combat.104 Hoofdstuk een: basics. ‘It is popular in today's sociological climate to separate essential endeavors of humankind into mutually incompatible categories. Two such essentials are the marketing of goods and the waging of war. From the beginning of recorded time, however, these two basic aspects of human behavior have been inextricably linked,’ aldus begint William Peacock zijn beschouwing. ‘Today, the businessman must operate daily as if the environment is a hostile and wartime situation, with no waiting time available. Competition has stepped up so much that important decisions are necessary from one moment to the next. A business executive, like a military officer, must be trained, and through an understanding of the principles of war the executive can better do what is needed when the moment of decision arrives.’ Vervolgens wijdt Peacock uit over de oorlog tussen ibm en Apple. ‘In 1981, Apple had almost singlehandedly hewed out a dominant share of the market for the personal computer. Eyed by ibm with envy.’ Besloten werd een eigen personal computer te bouwen via de onafhankelijke ibm-onderneming Entry Systems. Vervolgens verkoos ibm ‘to go straight for the objective and wage war toe to toe on Apple.’ Het is een afschuwelijke trend die deze op Harvard en Princeton opgeleide advocaat - die trouwens ook voor het Pentagon heeft gewerkt - signaleert. Want het is te verwachten dat de zich verbreidende oorlogachtige manier van zakendoen op den duur naar Europa en andere delen van de wereld zal overslaan.

Ik dineerde met mijn oude vriend Bertie Hilverdink. Ik vroeg hem of hij wel eens een telling had gemaakt van het aantal ‘echtgenoten’ dat hij had gehad. ‘Jij was de eerste,’ zei hij heel ad rem, ‘en mijn huidige man is de laatste.’

Ik zag in de etalage van een boekwinkel Experiment in Autobiography van H.G. Wells liggen.105 Daarnaast lag Conversations with Truman Capote.106 Het is ondoenlijk alles te lezen wat je zou willen lezen, want daarvoor zijn meerdere levens nodig. Wells schreef in 1932: ‘I need freedom of mind. I want peace for work. I am distressed by immediate circumstances.’ Hij noemt zichzelf ‘a mental worker’ en vindt dit verder niets bijzonders. Ik zou dit geschreven kunnen hebben, al is het vijftig jaar later. Op Nijenrode hadden we in 1946-1947 een docent Wijsbegeerte meneer Van Thiel, die zei: ‘Alles wat we denken of schrijven, is al gedacht en geschreven.’ Ik herinner me hoe die mededeling me toen schokte. En nu de mijmeringen van Wells. Hoe dikwijls realiseer ik me niet hoe ontzettend veel tekortkomingen ik heb, en hoeveel fouten ik tegenover Peter (en Eduard) heb begaan? In Peters geval zeventien jaar lang. Ik heb hem voorgehouden dat ik hem mijn bezit zou nalaten, en nu blijft er misschien bijna niets over. Ik moet blijven proberen om uit de zaken waar ik nu al jaren mee bezig ben, enkele lucratieve contracten voor elkaar te krijgen. Ik moet Desi Bouterse schrijven dat ik weer naar Paramaribo kom. Ook tegenover Eduard heb ik legio verkeerde dingen gedaan. Stel je voor dat ik echt een vrouw en kinderen zou hebben gehad. Dat zou oneerlijk zijn geweest.

In The New York Times staat het artikel: guile and deception: the evolution of animal courtship.107 Eigenlijk is de boodschap dat de natuur van verlakkerij aan elkaar hangt. ‘The paleontological record bears witness to the fact that the male adornments such as horns, teeths, crests and antlers gradually became exaggerated through eons of time. Evolutionary behaviorists believe that similar exaggerations in animal behavior, such as the elaborate courting displays of male birds of paradise, also grew more intricate through the ages,’ schrijft Webster. Paul Weldon van a&m University in Texas en Gordon Burghardt van de universiteit van Tennessee, hebben de theorie van Darwin aangevuld. In hun artikel in The Journal of Comparative Ethology, Weldon en Burghardt ‘argue that as males of the same species competed for female favors, employing deception,

guile and mimicry in the process, there was competition between the dominant “honest” signalers and the “dishonest” smaller and younger males, who mimicked them. This sort of behavior led to a kind of signaling arms race with both the “honest” and “dishonest” animals slowly acquiring more exaggerated traits in efforts to outdo their competitors.’



illustratie

Dat is allemaal leuk en aardig, maar dan te bedenken wat de homo sapiens door eeuwen van evolutie op het gebied van verlakkerij heeft ontwikkeld. Weldon en Burghardt bestudeerden het gedrag van pauwen en hun schitterende waaier van opstaande veren, wanneer ze seksueel opgewonden raken. Zoals Weldon en Burghardt de wedloop tussen de dieren onderzochten, zo bestudeerde advocaat Peacock die tussen eerlijke en oneerlijke zakenlieden en entrepreneurs, die elkaar besodemieteren om er een kasteeltje in Laag Zuthem van te kunnen financieren.

Webster zet uiteen hoe ‘eerlijke’ dieren moeten concurreren met dierlijke imitators en hoe on de loop van miljoenen jaren sommige dieren de beschikking kregen over ‘wapens’. Zoals de herten in de kroondomeinen op de Veluwe, waar leden van de familie Oranje in overeenstemming met hun zogenaamde koninklijke status met telescopische geweren deze weerloze dieren omleggen.

Er wordt ook een voorbeeld van evolutionair bioloog Robert Trivers aangedragen: ‘A male stickleback108 builds a nest and invites a female to lay eggs in it so he can fertilize them and thus perpetuate his lineage. But while she is spawning, another male, mimicking the distinctive movements of a female, appears on the scene and is also invited in by the first male to deposit “her” eggs. But instead of depositing eggs, the male intruder, imitating the egg-laying motions of a female and thus avoiding attack by the rival male, deposits his sperm on the already-laid eggs, thus ensuring the perpetuation of his genes into the next generation, an innate desire of males.’ What next? De biologen bestuderen de seksuele verlakkerij in de natuur. En de hersenwetenschappers?

20 februari 1985

Stephen Cohen is opnieuw creatief geweest. Hij heeft voorgesteld dat we de ambassadeur van president Jimmy Carter bij de VN, Donald McHenry uitnodigen naar Den Alerdinck ii. Stephen heeft dit kanaaltje aangeboord, want de vader van zijn liefje, ambassadeur William vanden Heuvel, was bij de vn de tweede man van Donald McHenry. André was erg opgelucht en zei: ‘Dan fladder ik wel even naar Washington om hem te ontmoeten en persoonlijk te gaan uitnodigen.’



illustratie

Ik stuurde Desi Bouterse een aangetekende brief om aan te kondigen dat ik opnieuw in aantocht ben. Ik vlieg terug via Peter in Londen. Ik moet voorzichtig zijn met hem beloften te doen die ik niet kan nakomen.

Er worden 20.000 exemplaren van het blad The Scientific American in de Sovjet Unie verspreid. In Peking gaan nu 100.000 exemplaren van het Amerikaanse blad Discover van de persen. In Sjanghai 50.000 exemplaren van Science News.109 Dit is een belangrijke nieuwe ontwikkeling, want de socialistische grootmachten zijn vele decennia achterop geraakt door vrijwel totale isolatie op dit gebied. Of zoals drs. A.H. Klop op Nijenrode al zei: ‘Isolatie is degeneratie.’

In het jongste nummer van Discover staat het artikel unlocking the unconscious: new evidence on freud's innerworld.110 Dat circuleert nu dus in China en wie weet in de ussr, landen die Freud altijd naar de brandstapel hebben verwezen.

Freud noemde het onderbewuste ‘the true psychic reality’. Hij zag het onderbewustzijn als ‘the hidden seat of where in his time were considered some of man's worst impulses - sexuality, aggressiveness, the impulse to self-destruction’. Zich deze onderstromen bewust te zijn ‘was too painful to contemplate’, dus werden ze onderdrukt. Ondanks het onderdrukken bleven ze een krachtige invloed uitoefenen op het wel en wee van de mens. Latere psychologen en gedragskundigen als William James en Burrhus F. Skinner wezen Freuds standpunt af.

Discover meldt ‘that Freud's shadowy inner-world finally is be-

ginning to get strong experimental support from the laboratory. Scientists are finding, that the workings of the unconscious may be more extensive and sophisticated than even Freud dreamed.’ Deze nieuwe ontdekkingen roepen vragen op over de origine van bewustzijn en ‘the validity of free will’, een onderwerp waar ik al vele jaren met Delgado over van gedachten heb gewisseld.

‘Some scientists, excited by the investigations (and findings) are already predicting a grand alliance of psychoanalysis, the uniquely Freudian form of psychotherapy: cognitive psychology, the study of mental information processing and neuroscience, the biological study of the brain,’ aldus de schrijver van dit artikel Kevin McKean. De psycholoog Robert Zajonc heeft onderzocht en aangetoond dat zelfs ‘likes and dislikes can be formed without conscious awareness’. Zo is aangetoond dat er ‘conscious and unconscious memory circuits’ zijn. ‘Unconcious memory, called priming, employs brain circuits that are independent of those used for ordinary conscious recall,’ aldus neurowetenschapper Larry Squire. Dit zijn onderwerpen die me enorm boeien, want uiteindelijk draait alles om het brein.

New York - Londen

Vliegen is lezen. Peter Loewenberg citeert Freud: ‘Everyone possesses in his own unconscious an instrument with which he can interpret the utterances of the unconscious of other people. It is very remarkable that the unconscious of one human being can react upon that of another, without passing through the conscious.’ Ik zit hier op zoveel duizend meter hoogte over na te denken. Achter me zit een vieze man (à la Hofland), die steeds zijn neus zit op te halen (niet dat Henk dit doet). Ik stond op het punt hem te vragen zijn neus te snuiten. In plaats daarvan heb ik Chopin opgezet op de walkman.

Loewenberg: ‘Historical data of all kinds have an intrapsychic dimension, albeit a unidirectional one. History is communication with the past, usually but not exclusively, through the medium of language. There is a basic intellectual-emotional bond between the historian and his material from the past, be it personal documents, geography, papers of state, or cultural artifacts such as buildings, paintings and music.’

‘Love has to be reinvented,’ beweerde Rimbaud. ‘History too needs to be reinvented by every historian of each generation,’ aldus Loewenberg. ‘Psychohistory, one of the newest methods of historical research, combines historical analysis with

social Science models, humanistic sensibility, and psychodynamic theory and clinical insight to create a fuller, more rounded view of life in the past. The psychohistorian is aware of the dynamic interaction of character, society, and human thought and action.’

21 februari 1985

Londen

Dichte mist, je ziet geen hand voor ogen. Gigantische scène bij de douane met een vrouwelijke agent die de hele inhoud van mijn schoudertas wilde zien. Ik heb om haar baas C. Topping gevraagd en zal een aangetekende protestbrief naar Heathrow Customs zenden.

Omdat ik Peter eerst wil laten slapen, ben ik op boekenjacht gegaan. Ik vond eindelijk het boek Playing and Reality van de kinderpsychiater D.W. Winnicott,111 dat Lex Poslavsky me aanraadde te lezen.

Peter kwam naar Clouds, het restaurant van de ymca en bracht een artikel mee uit de International Herald Tribune. De us Information Service had Leonid Zamyatin een brief geschreven of Sovjetleiders voortaan beschikbaar zouden willen zijn voor op televisie uit te zenden gesprekken met Westerse leiders. ‘Is dat waar jij mee bezig bent?’ vroeg hij. Niet dus. Maar het toont wel aan dat er bij de media beweging zit als het gaat om de Oost-West-verhoudingen.

Peter was verkouden, en at zich suf aan knoflook. Als hij hoest, staat hij doodsangsten uit aids te hebben opgelopen, een onderwerp waar nu vrijwel dagelijks over wordt gesproken op de Britse televisie. Ik probeerde hem over die aanhoudende hoest gerust te stellen en voorspelde dat het voorbij zou gaan. Ik had er ook geruime tijd last van gehad. Er was nog steeds een probleem met de telefoonrekening, die hij thuis ging halen. We zijn naar een bank gegaan om het op te lossen. Toen we eruit kwamen, pakte hij mijn arm, in een machteloos gebaar zijn dankbaarheid uit te drukken. Ik was bijna in tranen vanwege dit alles. Hij voelde zich namelijk echt een ander mens nu, omdat, mede door Edwins afwezigheid, de kans was ontstaan dat de telefoon zou worden afgesloten. ‘Ik zeg niet tegen Edwin,’ zei hij, ‘dat jij dit bedrag hebt betaald.’ Ik dacht: ik vind alles goed lieve jongen, als jij die zorg maar niet meer hebt.

Heathrow

Zolang Peter en ik in tranen afscheid van elkaar nemen, zit het goed. Ook al vraag je je af waar ze op zo'n moment vandaan komen. Alles gaat goed tot het cruciale moment dat we afscheid nemen. Dan gebeurt dit onverwachts, als het fluitketeltje dat overkookt wanneer je er niet op let. Ik denk dat we gezegend, zeer gezegend zijn, dat we na zeventien jaar deze spontane gevoelens nog hebben.

Konstantin Tsjernenko lijkt toch ziek te zijn, want premier Nikolai Tikhonov zal in zijn naam een rede uitspreken. The Times noemt Michail Gorbatsjov ‘de tweede man’ in het Kremlin. Gorbatsjov heeft in ieder geval in een rede benadrukt dat het Kremlin zich niet alleen op de vs richt om betere Oost-West-betrekkingen op te bouwen, maar dat Moskou hetzelfde doel nastreeft met de landen van West-Europa.112

Na ons afscheid zou Peter gaan mediteren. Daarna moest hij naar Covent Garden voor de laatste voorstelling in de opera waar hij aan meewerkt. We stuurden een kaart aan de interieurverzorgster van Amerbos, mevrouw Hornkamp uit Purmerend. Ik heb ook weer een lading van zijn dagboekjes en mijn brieven aan hem mee naar Amerbos teruggenomen, want die zouden anders maar kwijtraken in Londen.

Warempel, nrc Handelsblad heeft de cognitieve psychologie ontdekt.113 Deze wetenschapspagina door Johannes Beijk van de Universiteit van Amsterdam is werkelijk een streep aan de balk voor wat deze krant betreft. Maar dan de informatie die Beijk aandraagt onder de kop: de nieuwe richting in de psychologie geeft weer ruimte aan het onbewuste. Ons selectief geheugen en de terugkeer van Freud, lopen ver achter bij de bronnen van het nieuwste onderzoek in de vs waarvan het maandblad Discover juist het nodige berichtte. Maar voor het Madurodamse, waar de neiging tot zelfgenoegzaamheid hoogtij viert, is de door Beijk aangedragen informatie een doorbraak. Tijdens mijn Amerikaanse reis blijkt in Nederland114 een Internationaal Hoerencongres te zijn gehouden om een Handvest voor de Rechten van Prostituees te bekrachtigen.115

Londen - Amsterdam

Desi Bouterse is voor een tweedaags bezoek in Bogota, Columbia aangekomen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums