Memoires 1984-B

[p. 149]

Amsterdam

24 september 1984

Amerbos

Er wachtte een brief van Eduard uit Spanje.²²⁴

Wim Hazeu vindt het Claus-manuscript ‘een boeiend boek geworden.’²²⁵ Het zal me benieuwen wanneer het in de winkel ligt.²²⁶

Ronald Gase heeft contact met Hans Kombrink, zoals mij dit nuttig leek voor zijn toekomst, mocht hij in de politiek willen gaan.

Gunter Pauli werkt aan een biografie van Aurelio Peccei. Hij bezocht Aurelio's dochter in Boedapest, die gehuwd is met de Argentijnse ambassadeur daar.

Peter belde om meer over mijn reis te horen. Hij is nu alleen in Londen, want Edwin van Wijk is voor drie weken naar de vs. Ed kwam in de vroege avond naar Amerbos, ondanks dat hij vannacht een vlucht om 04:00 uur naar Korfoe had. We gingen in het Sonesta Hotel avondeten.

Er zou zoveel meer over Ed te zeggen zijn. Hij kan me met ogen aankijken zoals niemand ooit heeft gedaan. Hij droeg geile jeans met een leren jack. Hij zit bij een dansgroep in IJmuiden. Hij heeft ook met een vriendin modefoto's laten nemen.

224 Zie bijlage 30.

225 Zie bijlage 31.

226 Zie bijlage 32.

25 september 1984

De brief van Carlos Salsamendi betekent dat het Rodriguez-project stilstaat, en van uitstel komt afstel. Heel vervelend, want ik heb al mijn aantekeningen, achtergrondmateriaal, bandrecorder en kleren, enzovoort bij Coen Stork achtergelaten. Ik was er zeker van dat we in afzienbare tijd weer verder zouden gaan. Deze ontwikkeling stelt me zeer teleur. Wat is de werkelijke reden?²²⁷

Ruud Lubbers zegt nu ineens dat hij niets ziet in een gesprek met premier Wim Udenhout. Hij krijgt verkeerde adviezen. Hij lijkt in ieder geval niet met Hoekman te hebben gespro-

227 Zie bijlage 33.

[p. 150]

ken. Hij begrijpt dus niets van wat er zich in Paramaribo afspeelt anders zou Den Haag deze kans grijpen.

Motke Chanoeka wandelde binnen. We stelden een telegram naar Koor Industries op.

De volgende gast die even later langs kwam was Harvey Naarendorp, in een trui en peau de suède jack. Ik stelde Motke in het kort aan Harvey voor. Deze kroop bij de Surinamer op de bank, en presenteerde zijn overwegingen voor ons project zoals een alledaagse handelsreiziger zou doen, een beetje gênant eigenlijk. Harvey keek naar me met een blik van: hoe heb je me dit nu aan kunnen doen. Ik dacht, er staan niet voor niets sinaasappelen op zijn briefpapier. Alles bij elkaar lijkt de weg voor Koor Industries naar Suriname open te liggen.

Harvey vertelde twee belangrijke gesprekken in Den Haag te hebben gehad, namelijk met oud-ambassadeur Hoekman en met Hans van Mierlo, die als adviseur van Lubbers schijnt te fungeren. Ik nam mijn Surinaamse gast mee naar Sonesta voor een hapje. Hij vertelde dat de verhouding Paramaribo-Den Haag op twee pijlers rustte: het zakenleven en de media. Daar moeten we ons op blijven concentreren. Al het gelul van Fred Derby, toen hij uit Nederland kwam, sloeg nergens op. Hij was veel te optimistisch geweest. Desi Bouterse had tegen Harvey gezegd: ‘Ga naar Nederland, maak een realistische analyse en zeg me wat onze volgende zet moet te zijn.’

Hij had ook met ambassadeur Henk Heidweiller gesproken, die gezegd had: ‘Je bent mijn oude baas, wat moet ik doen?’

‘Niet meer lullen, maar je concentreren op het zakenleven. Probeer niet de grote verzoener uit te hangen in Den Haag. Ontwikkelingshulp wordt nu door Eegje Schoo gebonden aan de business community. Daar moet je je op richten,’ had Naarendorp geantwoord.

Volgens hem is de energievoorziening van Suriname cruciaal: ‘We moeten ons dus concentreren op waterkracht, het afgraven van veengronden, de olie-industrie en het bedrijfsleven in het algemeen.’ Suriname verbruikt zes miljoen vaten olie, waarvan er vijf miljoen alleen al naar Suralco en de aluminium industrie gaan. Er blijft dus één à anderhalf miljoen vaten olie voor de rest van het land beschikbaar. Suriname produceert samen met Gulf Oil - ‘maar dat zijn schurken’ benadrukte hij - 140.000 vaten olie, dat naar 600.000 zou moeten worden opgevoerd.

Ook samenwerking met Nederland op het gebied van dambouw, kabelfabrieken en productie van turbines, waterkrachtcentrales dus is nodig. Die laatste zouden via Duitsland en

[p. 151]

Zwitserland geleverd moeten worden. Brazilië zou bijvoorbeeld ook kunnen helpen met turbines.

Hij concludeerde: ‘We willen best met Koor Industries iets doen, maar de energiesfeer verdient prioriteit.’ Even later: ‘Ik zit nu dus te denken, hoe lossen we dit op?’

Ik bracht naar voren: ‘Is er niets wat jullie zouden kunnen ondernemen in de sector van verdere democratisering, bijvoorbeeld door een referendum te organiseren? Alle signalen hier zijn, dat een dergelijke move het weer losweken van cons-gelden zou bevorderen. Dat is ook wat het zakenleven betreft - en de brave Hollandse journalisten - de absolute sleutel tot herstel van normale contacten. Niet dat ik van mening ben dat ze dergelijke voorwaarden zouden kunnen, laat staan moeten stellen, maar dat is de realiteit.’

Hij pikte dit thema wat later weer op. ‘We zouden een stuk kunnen opstellen, waarbij de vakbonden, het Surinaamse bedrijfsleven, de landbouw en de militairen een beginselverklaring overleggen over de toekomst van Suriname. Zo'n stuk zouden we ons publiek kunnen voorleggen. We hebben wel maffioso in Suriname, maar geen agressieve elite.’

‘Eigenlijk is een referendum een veel te sophisticated methode wanneer je het peil van ontwikkeling van de Surinaamse kiezers in acht neemt. Vrijwel niemand zou toch het eminente belang van een dergelijk stuk inzien, laat staan begrijpen?’ veronderstelde ik.

Ik rook niet, dus ging hij sigaretten halen. Ik ging intussen naar de plee. Terugkerend bij ons tafeltje had ik een nieuw idee gevormd: ‘Wil je iets bereiken bij de media in dit land, zou ik een lunch tussen Wout Woltz en jou alleen willen organiseren. Dan leg je een ei van belang om het begin van een kentering te bewerkstelligen, althans in het gunstigste geval, want het zijn eigenwijze baasjes in Rotterdam, die alles altijd al weten.’ Ik voegde eraan toe dat hij Woltz misschien zover zou kunnen krijgen dat deze met oud-ambassadeur Hoekman zou willen gaan praten. En wie weet wilde hij dan André Spoor op een speciale missie naar Paramaribo zenden? Ik herinnerde hem eraan dat Spoor indertijd de mij bevriende Sovjetprofessor Georgii Arbatov te eten had gevraagd om aan een inner circle van journalisten voor te stellen.

Hans van Mierlo schijnt in november ook een ontmoeting te gaan beleggen tussen Harvey en een belangrijke groep Nederlandse zakenlieden en politici. Maar zei Harvey, eigenlijk durft niemand in Den Haag echt de kat de bel aan te binden om weer in contact te treden met Suriname. Ik had bijna letterlijk

[p. 152]

hetzelfde gesteld in het artikel dat ik over mijn laatste reis naar Paramaribo aan Panorama heb gestuurd.

Precies om 22:00 uur reed een Mercedes van de Surinaamse ambassade voor het Sonesta. Hij vertrok naar zijn zeventienjarige dochter, die in Rijswijk verblijft. Hij maakte zelfs de opmerking: ‘Het resultaat van een losbandige bui.’ Hij heeft nog een zoon en dochter elders.

26 september 1984

Sliep nota bene tot 10:30 uur. Belde Eduard, die vertelde door de klm afgewezen te zijn, omdat hij geen havodiploma heeft. Dit moet voor hem een zeer teleurstellende mededeling zijn geweest. Hij geeft het echter niet op, zo is die jongen. Maar hoe nu verder? Hij wil niet graag te lang bij Transavia blijven. Professor Kay Jamison van de University of California heft een onderzoek ingesteld naar de ‘links between creative genius and madness by artists, writers, poets and people like that.’ Zij concludeerde: ‘Most of them really are at least a little bit nuts.’ Jamison stelde verder dat: ‘episodes of creativity are attributable at least in part to manic depression.’ Letterlijk betekent ‘mania’ in de hersenwetenschappen: ‘violent, uncontrollable behavior characterized by excessive motor activity, excitement, and impulsiveness.’ Een ‘manic depressive personality’ schommelt tussen ‘over-activity and the inability to summon up energy or make decisions.’ De wetenschappelijke literatuur voegt eraan toe: ‘in a controlled form it can be useful for creativity.’ Volgens Jamison is zes procent van het grote publiek in de vs: ‘manic depressive’. Maar meer dan de helft van de artiesten en schrijvers uit haar onderzoek gebruikte geneesmiddelen tegen manies en depressies. Ook wees uit dat schrijvers en artiesten wel 35-maal vaker naar een psychiater liepen dan de gemiddelde Amerikaan. Over dit laatste heb ik wel eens gesproken met Lex Poslavsky. Hij waarschuwde me dat het achterwege blijven van een psychoanalyse bij mij zou leiden ‘tot totale vereenzaming in latere jaren.’ Maar Gerard Croiset overtuigde me toen dat er niemand was, die een dergelijke analyse in mijn geval in staat is uit te voeren.²²⁸

De deze week in zijn appartement vermoord gevonden Paul Rogers heeft de roman, Saul's Book geschreven. Het verhaal gaat over mannelijke prostitutie op Times Square en omgeving. De jonge hoofdpersoon heet Sinbad the Sailor en zijn minnaar was een ex-bajesklant en intellectueel. Het boek had

228 Croiset was paragnost, en mijn oom Poslavsky psychiater.

[p. 153]

in 1981 de Editor's Book Award gekregen. ‘This book offers scenes of degradation so devastating that to read them makes you tremble. To have written them must have been excruciating, and to have lived them nearly unspeakable.’ schreef Alan Cheuse er in 1983 in de The New York Times over.

Het lijkt er dus op of Rogers zijn eigen verhaal heeft verteld. Drie jaar geleden nam hij de gehandicapte jongeman, Chris (19) als zoon aan. Hij droeg het boek aan hem op met de woorden: ‘With my love and devotion, now and forever.’ Chris had nog een vriend, Nicholas Ondrizek (27) en beiden brachten de schrijver om het leven door zijn hoofd met een plank in te timmeren.²²⁹ Paul Rogers, mag dan manisch-depressief zijn geweest, maar hoe zou Kay Jamison Chris en Nicholas omschrijven?

Konstantin Tsjernenko heeft ter gelegenheid van zijn 73ste verjaardag voor de derde maal de Orde van Lenin ontvangen.²³⁰ Volodja Molchanov maakt me duidelijk dat eigenlijk de hele Sovjet Unie over een dergelijk bericht de schouders ophaalt en het volkomen belachelijk vindt. Wat het ook is.

Ik moet iets zeggen over generaal William Westmoreland, de voormalige commandant van het Amerikaanse leger in Vietnam, die sinds de uitzending van de documentaire The Unaccounted Enemy: A Vietnam Deception tegen televisiestation cbs procedeert op beschuldiging van laster en een schadevergoeding van 120 miljoen dollars eist. In deze documentaire wordt Westmoreland ervan beschuldigd inlichtingen te hebben gemanipuleerd om de toestand in 1967 rooskleuriger aan het thuisfront te kunnen voorspiegelen. Zo zou Westmoreland hebben gelogen over de omvang van de Vietcong. Aangezien iedereen loog voor, tijdens en na deze waanzinoorlog, die uiteindelijk de oorzaak zou worden van Watergate en de val van de Amerikaanse president, zou cbs best gelijk kunnen hebben. Ook mijn oude vriend Walt Rostow, indertijd veiligheidsadviseur van president Lyndon Johnson is van stal gehaald om in de rechtszaal te getuigen. Hij benadrukte dat zijn kantoor ‘30 seconden’ verwijderd was van lbj's Oval Office, en zei dat Westmoreland ‘under no pressure’ was om de president ‘good news’ te brengen.²³¹

229 The New York Times, Robert McFadden, 25 september 1984.

230 The New York Times, Serge Schmemann, 23 september 1984.

231 The New York Herald Tribune, M.A. Farber, 17 september 1984. Hoewel Westmoreland zijn aanklacht in 1985 in zou trekken had deze zaak grote gevolgen voor de vrije nieuwsgaring. CBS kon zich niet langer verzekeren tegen smaadprocessen en besloot niet langer diepgravende onderzoeksdocumentaires meer te maken, zoals in de jaren 60 en 70 gebruikelijk was geworden. Andere televisiestations volgden CBS. (red.)

[p. 154]

Een andere idioot, de Israëlische generaal en voormalige minister van Defensie, Ariel Sharon, is ook in New York een proces begonnen, en wel tegen Time. Het blad had volgens hem ‘blood libel’ bedreven door te schrijven dat hij het vermoorden van honderden Palestijnse vluchtelingen in kampen van West-Beiroet zou hebben aangemoedigd. Sharon was overigens moeten aftreden als minister van Defensie als gevolg van dit bloedbad. Time beriep zich op een toegevoegd bericht gehecht aan het rapport van de Israëlische Kahan Commissie die de slachting onder de Palestijnen had onderzocht. Sharon werd door de commissie persoonlijk verantwoordelijk gesteld ‘for ignoring the danger of bloodshed and revenge’.²³²

‘When great human beings die, we die a little with them,’ schreef John Russell in The New York Times. ‘By way of consolation we sometimes resort to a variant of fetishism. We take possession of their house.’ In Wenen, op Berggasse 19 bevindt zich een Freud Museum. Het staat propvol met ‘objets d'art’ waar de Weense psychiater door geobsedeerd leek. ‘Freud



found in art of antiquity a conduit to get through to feelings long buried,’ aldus Russell. Eén passage verbaast me: ‘After sitting through a performance by Sarah Bernhardt, one of whose posters hung in the Freud apartment, he said, ‘How this Sarah can act! After the first words she uttered in an intimate and endearing voice, I felt that I had known her all my life. I at once believed everything about her.’²³³ Freud was in 1885 29 jaar toen hij blijk gaf van deze coup de foudre voor de actrice Sarah Bernardt, dan 41 jaar. Omdat Ron Wunderink kinderachtige spelletjes speelt en niet terugbelt, heb ik Orlandini, zelf een aangetekende brief gezonden.²³⁴

Wim Klinkenberg is benoemd tot lid van het bureau van de International Federation of Journalists (ifj) en geeft nu zijn vi-

232 The New York Times, 6 september 1984. En The New York Times, John Russell, 23 september 1984.

233 The New York Times, Philip Shenon, 6 september 1984.

234 Zie bijlage 34.

[p. 155]

cevoorzitterschap van de nvj op. Jammer. Hij is me steeds in de strijd tegen Den Haag tot grote steun geweest. Hij zit trouwens in hetzelfde schuitje.

Om 16:00 uur ontmoette ik Harvey Naarendorp weer, nu in gezelschap van Jules Wijdenbosch. Ik had Jouke Mulder van Elseviers meegebracht, die voorstelde een gesprek van zeven pagina's met Desi Bouterse te willen schrijven, als zij wilden helpen dit er in Paramaribo door te drukken. Een dergelijke publiciteit zou in de mediapilaar van de nieuw te volgen tactiek passen. Harvey zou Mulder bericht sturen of zoiets in de derde week van november mogelijk zou zijn. Wijdenbosch vertelde dat ambassadeur Heidweiller de journalist Henk Thomas van de Volkskrant een visum voor Suriname had gegeven, maar dat hij het land zou worden uitgezet. Eigenlijk vind ik Mulder helemaal niet aardig. Hij is een opportunist en een streber. Maar goed, het gaat niet om Mulder maar om Elseviers, en meer nog: het gaat om Suriname en Nederland.

De volgende mijnheer, die kwam opdraven was Hugo van Reijen. Opnieuw zwengelde hij de aankoop van oude munten uit Suriname aan. Harvey had Mulder een kaartje gegeven, maar hij zei tegen Van Reijen dat hij geen kaartje had. Tegen mij zei hij later: ‘Ik wil niet worden gemengd in dit soort zaken.²³⁵

Harvey zei dat Hans van den Broek geen ‘power’ had, de werkelijke macht in Den Haag lag bij Ruud Lubbers.

Anna Pignocchi, zendt me het laatste stuk toe waaraan Aurelio Peccei heeft meegewerkt, afgemaakt door Alexander King. Ik wil dit als goud bewaren.²³⁶

235 Of wist Naarendorp wie deze Van Reijen was?

236 Zie bijlage 35.

27 september 1984

Hans van den Broek is niet goed wijs. Hij heeft tegen Jan van Wieringen in New York gezegd: ‘Omdat ik niets nieuws over Suriname te melden heb,’ had hij niet over dat land in zijn jaarlijkse rede bij de vn gesproken. ‘Er is geen reden voor herhalingen. Ik heb Chili ook niet weer opgenomen in de mensenrechtenpassage.’ De implicatie van deze opmerking is dat Suriname met wat in Chili gebeurd is te vergelijken zou zijn.²³⁷ Augusto Pinochet, een door de cia geïnstalleerde dictator, zou dus vergelijkbaar zijn met Desi Bouterse...

Premier Wim Udenhout deed in New York een scherpe aanval op Nederland, en beschuldigde Den Haag van verdragsschendingen, aantasting van de Surinaamse soevereiniteit en

237 De Volkskrant, 27 september 1984.

[p. 156]

pogingen het land economisch te wurgen. Udenhout heeft gelijk, dat is exact wat er gebeurt. Daarna is er een gesprek tussen Udenhout en Van den Broek geweest. In een afzonderlijk interview met Jan Gerritsen zette Udenhout uiteen wat Suriname momenteel onderneemt om democratische structuren te waarborgen en het land weer uit het slop te krijgen.²³⁸

Sinds enkele dagen vecht een vlinder voor zijn leven in de keuken. Ik ben van mening, dat dieren in de natuur moeten sterven. Ik heb toen ik het opmerkte het beestje voorzichtig op de rand van het balkon gezet. Het werd er bijna afgeblazen. Het trilde vreemd met één vleugel. Ik nam manhaftig een boek, opende de balkondeuren, en dacht, ik moet dit schepsel uit zijn lijden verlossen. Maar kon het niet over mijn hart verkrijgen de doodsklap uit te delen. Later dacht ik: Misschien toch beter dat hij in de beschutting van het huis sterft, en bracht het diertje weer binnen. Op dit moment zie ik hem weer over de keukentegels schuifelen.

Wout Woltz - had net terug uit Israël - ‘geen tijd’ voor een gesprek met Harvey Naarendorp en stelde voor dat Jan Sampiemon de ontmoeting zou hebben. Zo gezegd zo gedaan. Nu belt Astrid Waltmans, de redactiesecretaresse, op met de mededeling dat Sampiemon ziek is. Wat een blamage. Ze weten natuurlijk ook niet wat de betekenis van Harvey Naarendorp is in de huidige Surinaamse context. Misschien hebben Schumacher of Van Klaveren wel een stokje gestoken voor dit gesprek. Bovendien werd het telefoongesprek met Astrid Waltmans weer eens verbroken. Het irriteert me allemaal in hoge mate. Harvey nam de annulering door Sampiemon goed op. Ze brachten me samen, hij en Wijdenbosch, met een chauffeur terug naar Amerbos. Nauwelijks waren we in mijn werkkamer of André Haakmat belde op, en verbond me door met Seedorf, die ik allang wil spreken. Hij zei zich als een vriend van Bouta te beschouwen (hier reageerde Harvey op met: ‘Welnee!’). Seedorf zie dat hij met Bouterse en Herrenberg afgesproken niets naar buiten te brengen, dus geen interview.

Vanmorgen belde Motke Chanoeka om te vertellen dat hij dacht 100 miljoen dollar voor Suriname los te kunnen krijgen via bankgaranties van een Saoedische bankgroep tegen 8,5 procent. Ik gaf dit aan Harvey door, die reageerde met: ‘Als dit zo is, vertrek ik misschien later.’ Ik vroeg Motke ook wat de vergoeding voor door ons verleende adviezen zou zijn: ‘een half procent,’ antwoordde hij.

238 NRC Handelsblad, 27 september 1984.

[p. 157]

Voor rooms-katholieken en theologen is het blijkbaar nog steeds een vraag: ‘When is a fetus a person, and how do we know it?’²³⁹ Thomas van Aquino stelde in de 13de eeuw: ‘(...) that the soul does not enter the body immediately upon conception. On the basis of the sketchy biology of the era, theologians estimated that the soul joined the body at the 40th day of pregnancy.’ De homo-sapiens bestaat duizenden jaren en precies weten we nog altijd niet wanneer de chip in ons hoofd in werking treedt.

239 Time, 24 september 1984.

28 september 1984

De vlinder is overleden. Levenloos op de tegels in de keuken. Erg zielig. Toch geloof ik niet dat je tussenbeide moet komen. Heb Peter nu maar eens geschreven dat ik hem soms helemaal niet aardig vind, en niet begrijp waarom hij soms zo agressief blijft. ‘You never let me talk,’ zei hij toen ik hem vervolgens opbelde. Misschien zit daar een kern van waarheid in, maar ik heb dikwijls tijdens een gesprek maar een half woord nodig om te begrijpen wat er speelt. Het werd een naar telefoongesprek, en omdat ik word afgeluisterd deed ik er verder het zwijgen toe. Soms is het wel gepast er eens iets over te zeggen. Peter duldt echter geen tegenspraak. Meestal loopt hij gewoon weg. The New York Times meldt dat Israëli's ‘5.000 acres of reddish brown earth,’ op vijftig kilometer van Kingston, hebben veranderd in vruchtbare landerijen vol tomatenplanten, meloenen, komkommers en bloemen. Er werken 1.600 Jamaicaanse arbeiders onder leiding van 32 Israëli's. Suriname is dus kennelijk onderdeel van een Israëlisch Midden-Amerika project.²⁴⁰ Het cda bekritiseert de vvd, omdat die partij als voorwaarde voor de normalisering van de betrekkingen met Suriname, het van het toneel verdwijnen van Desi Bouterse stelt. Afgezien van dat dit niet zal gebeuren, zie je weer hoe Frans Weisglas - eens ambtenaar van Buitenlandse Zaken - met zijn absurde ideeën over wat er in Suriname aan de hand is, zomaar de buitenlandpolitiek van de vvd schijn te kunnen bepalen. Die man voert een persoonlijke vendetta tegen Bouterse, die hij kennelijk niet kent en nooit gesproken heeft. Volgens Henk Knol (PvdA) gaat het niet om de persoon van Bouterse maar om de militaire dictatuur. Ze babbelen maar verder in Den Haag en weten eigenlijk niet waar het werkelijk over gaat.²⁴¹

Milovan Djilas is in april met 27 andere Joegoslavische dissi-

240 The New York Times, Joseph Treaster, 25 augustus 1984.

241 NRC Handelsblad, 28 september 1984.

[p. 158]

denten opgepakt. In totaal worden er 500 personen vastgehouden in Belgrado. Maarschalk Tito overleed in 1980, maar zijn methode van regeren schijnt te worden voortgezet. Djilas werd achttien uur vastgehouden terwijl zijn kantoor werd doorzocht. Een manuscript, een aantal boeken en correspondentie werd meegenomen. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij uit de partij gezet en heeft hij negen jaar vastgezeten: Es ist eine alte Geschichte, doch bleibt sie immer neu.²⁴²

Ook het gedonder rond Stern-verslaggever Gerd Heidemann speelt nog altijd. Heidemann was de journalist, die drie miljoen mark incasseerde voor vervalste dagboeken van Adolf Hitler. Hij zegt dat hij belazerd is door Konrad Kujau uit Stuttgart, een ‘dealer in Nazi-memorabilia’. Deze heeft inderdaad bekend de dagboeken zelf te hebben geschreven. Maar Kujau zegt dat Heidemann zijn partner in het plan was. Wat mij aannemelijk lijkt, want ik heb collega Heidemann bij onze kennismaking onmiddellijk als sjoemelaar herkend en in 1976 meteen geweigerd met hem voor Stern een reportage over de vriendin van prins Bernhard in Parijs te maken.²⁴³

Ambassadeur Victor Beletski gaf gisteren een diner ter ere van het verschijnen van de verzameling toespraken van Andrei Gromyko bij In de Knipscheer. Ook Stephan Landshoff is er bij aanwezig geweest. Ik heb dit project via Volodja Molchanov naar Landshoff van In de Knipscheer gedirigeerd, maar niemand denkt eraan om de grondlegger van het project erbij te vragen. Ik zou waarschijnlijk niet zijn gegaan, maar ze denken er niet aan in het gedrang zelf met de eer te strijken.

In het wekelijks gesprek met de minister-president wilde Lubbers slechts over de vvd kwijt dat de eis dat Bouterse moest opkrassen voor Nederland weer met Suriname in zee ging, hem te ver ging. Was dat nu alles wat hij erover had te zeggen? Wat hebben we toch telkens voor politieke leiders?

242 The New York Times, Michael Kaufman, 28 september 1984. Het citaat is van Heinrich Heine, uit het gedicht Ein Jüngling liebt ein Mädchen. (red.)

243 The New York Times, James Markham, 27 september 1984. Zie ook Memoires 1975-1976.

29 september 1984

Je kunt er de klok op gelijk zetten. Het geklets van Frans Weisglas vindt natuurlijk direct bijval in De Telegraaf van vanmorgen. ‘Vanzelfsprekend zou ieder fatsoenlijk mens het toejuichen als de tiran Desi Bouterse zou worden afgezet, gearresteerd en berecht.’ De Telegraaf moet vooral het woord ‘fatsoenlijk’ gebruiken: de krant die in 1972 via mijn beste vriend Henk

[p. 159]

Hofland een fotograaf in mijn huis liet smokkelen met de bedoeling mij als collaborateur van de Sovjet Unie aan haar lezers te kunnen neerzetten. Verder is Bouterse geen tiran, al heb ik nu zelf de grootste twijfels over de gebeurtenissen van 1982 op Fort Zeelandia. Ook al werd Bouterse toen met de dood bedreigd - van meer dan één kant - wat er op 8 en 9 december 1982 gebeurde is totaal onacceptabel. Ze zijn in Suriname in een cia-scenario getippeld, zoals in 1965 Sukarno en de zijnen, waarbij zes generaals en één luitenant werden doodgeschoten. Maar in Indonesië volgde hierop een door Suharto en de coup-militairen in gang gezet bloedbad met ongeveer één miljoen slachtoffers. Suharto, dat is pas een tiran, maar daar sturen we braaf de koningin naar toe. De Indonesische moordenaarsbende financieren we nu al twintig jaar, want daar slaagden de cia-plannen. In Suriname mislukten ze, en daarom wordt Desi nu een tiran genoemd. De Telegraaf juicht natuurlijk Hans van den Broek toe, die met zijn ongefundeerde geklets de verhouding met Suriname nodeloos verder verziekt.

Heb Harvey Naarendorp in Genève opgebeld en ingelicht over het Telegraaf-artikel.

Ben totaal afgeknapt op Eduard. Hij belde op en vertelde met zijn moeder de stad in te zijn geweest (gisteren) en nu vanavond kwamen er vrienden. Morgen heeft hij een vroege vlucht en 's avonds afspraken. Daarna zou hij in Amsterdam nagaan of hij als model zou kunnen werken. Het zou dus wel oktober worden voordat hij naar Amerbos kwam. Ik klapte dicht, maar liet het niet merken. Toch zei hij: ‘Nu klink je meteen weer treurig.’ Ik zei: ‘Well, to each his own,’ en hing op. Ik was dermate boos, dat ik zijn carnet afsloot en dicht heb gedaan. Sprong meteen de fiets op en ging de polders in.

nrc Handelsblad komt met het artikel: opening naar suriname, waarbij - niet zoals De Telegraaf deed de vvd in het zonnetje werd gezet - maar juist met naam en toenaam Frans Weisglas en de vvd worden bekritiseerd dat men van die zijde blijft vasthouden aan het vertrek van Bouterse. Dit laatste is bovendien een onhaalbare kaart. Alleen als Desi wordt vermoord zal Suriname van hem af zijn, niet anders. Bouterse zet door. Zo is hij gebakken, ook al moet hij er eerst een stap terug voor doen. Steve Tesich maakt een fraaie opmerking over het huwelijk: ‘Marriage comes with more myths attached to it than a six-volume set of ancient Greek history. Fortunately for me, by the time I decided to get married I didn't believe in myths anymore.’ Hij vertelt, hoe hij in Denver in het huwelijk trad met Becky, een trouwring had vergeten, zodat zij een ring van een

[p. 160]

vorig huwelijk afdeed die bij de inzegening opnieuw werd gebruikt. Hij zegt op dat plechtige moment ook niet het gevoel te hebben gehad ‘forever’ met haar getrouwd te zullen zijn. ‘I did love her, but I saw no reason why I should feel that I had to love her forever. I would love her for as long as I loved her. I assumed she felt the same way about me.’ Steve Tesich heeft een geontmythologiseerde kijk op het leven. Werken aan een huwelijk vind hij belachelijk: ‘We are led to believe that the harder we try, the better we get. This “aerobic dancing theory” of life may apply to certain things, but I do not think marriage is one of them. You can't go to a gym and pump marriage. It can't be tuned up like a car. It can't be trained like a dog. In this century of enormous scientific breakthroughs, there have been no major marriage breakthroughs that I know of. (...) Marriage is essentially an amateur endeavor, not a full-time profession.’ Steve bleef toch nog dertien jaar getrouwd.²⁴⁴

244 The New York Times, 23 september 1984.

30 september 1984

De voormalige minister van Financiën van de vs, W. Michael Blumenthal, heeft op een door Elseviers Weekblad georganiseerd seminar in Amsterdam gezegd: ‘We leven nu in Amerika in een paradijs van gekken. De regering Reagan kan niet alleen van kredieten leven. (...) Ik geloof niet in een sterke defensie op krediet, terwijl de economie verzwakt. Je moet betalen voor wat je consumeert. Deze politiek is niet lang meer vol te houden.’ Hij maakt zich enorme zorgen over Reagonomics.

‘Het is nu nog een leuke wereld, zolang het duurt. Maar ik denk dus dat het een wereld van gekken is.’²⁴⁵

245 De Volkskrant, 27 september 1984.

[p. 161]

Alfred Vierling kwam vertellen wat er zich zo allemaal binnen de Centrumpartij afspeelde. Je wordt er doodziek van. Janmaat had weer eens een ommezwaai van 180 graden gemaakt. Ik zou werkelijk niet weten hoe die club gezuiverd zou kunnen worden. In beginsel heeft een gezond functionerende democratie best recht op een ultrarechtse club.

Een Japanse jongen heeft het Kirill Kondrashin Concours voor dirigenten - bijgewoond door prins Claus - gewonnen.²⁴⁶ Volgens mij was hij de grootste aansteller van allemaal. Erik Jurgens en zijn vrouw Doris Kupsch begeleidden prins Claus.

Er ligt een briefje van Tony de Almeida Santos²⁴⁷ op mijn bureau om te beantwoorden. Hij zit in Hotel Metropole in Brussel. Ik had hem daar samen met Eduard willen gaan opzoeken (per auto dus). Maar ik erger me nog zeer aan Eduards houding. Hij heeft voor iedereen tijd, behalve voor mij. Ik weet niet hoe ik zal reageren als hij belt of komt.

Willem van Kemenade, een serieuze journalist, brengt twee artikelen vanuit Djakarta over wetsvoorstellen in het Indonesisch parlement, die gericht zijn op een terugdringen van de islam in het grootste islamitische land ter wereld. Dat wil zeggen: de op het westen gerichte militaire junta onder generaal Suharto wil internationaal politiek en economisch met het westen zaken blijven doen, en voorkomen dat Indonesië in het vaarwater van bijvoorbeeld Iran terecht zou komen. Van Kemenade citeert Lukman Harun, voorzitter van het comité voor buitenlandse betrekkingen van de Muhammadiyah: ‘Suharto is geweldig slim. Hij jaagt echt niet de hele islam tegen zich in het harnas.’ Terwijl Suharto enerzijds dus voorkomt dat de fundamentalistische stroming - nu geschat op 20 procent van de islamieten - zich verder zou uitbreiden, schenkt hij anderzijds 300.000 dollar per maand om in zijn naam in dessa's en kampongs nieuwe moskeeën te bouwen. In zijn artikel komt de verrader en massamoordenaar Suharto naar voren als ‘bevriend staatshoofd’. Ik begrijp zo'n serie van artikelen dan ook niet.²⁴⁸

246 Dat was Junichi Hirokam.

247 Zie Memoires 1925-1953.

248 NRC Handelsblad, 22 september 1984.

1 oktober 1984

Bezoekje aan Wim Hazeu in Baarn. We hadden wrijving gehad over een aantal door de uitgeverij aangebrachte wijzigingen in mijn manuscript. Er was inderdaad hier en daar wat ‘gecorrigeerd’, maar volgens Wim niet in die mate dat ik op mijn strepen zou moeten gaan staan. Ik heb mijn bezwaren laten va-

[p. 162]

ren. We werden het eens over de foto's en in anderhalf uur was de zaak beklonken. Het Claus-boekje gaat in productie.

Koning Hoessein is in het land. Op televisie werd vertoond hoe prins Claus een dermate diepe buiging voor de koning maakte dat je je kunt afvragen of hij misschien toch nog in de war is. Hij gedroeg zich meer als chef protocol dan als echtgenoot van het staatshoofd. Ook op de foto's in de kranten ziet hij er niet al te fris en opgewekt uit.

In 1973 heb ik tegen Bibeb, voor Vrij Nederland, gezegd dat ik vond dat van alle gevoelsbanden een levende verstandhouding met je moeder de meest bijzondere van allen is. Time komt nu met een essay van Anastasia Toufexis: the most powerful bond of all. Met als ondertitel: ‘A mother-son relationship can sometimes exact a heavy price.’ Maar eigenlijk maakt zij niet echt duidelijk waarom een moederband misschien niet ‘the most powerful, but certainly the most unique bond is in anybody's life.’²⁴⁹

Het Vrije Volk beweert dat de monarchie het Nederlandse volk jaarlijks 35 miljoen gulden kost. Het persoonlijke vermogen van de Oranjes wordt geschat op twintig à veertig miljoen.²⁵⁰

In de begroting van het Huis der Koningin over 1985 staan deze bedragen:

uitkeringen aan:	personeel	representatie	salaris	totaal
de Koningin	2.191.000	2.616.000	881.000	5.688.000
Prins Claus	249.000	500.000	343.000	1.092.000
Prins Willem-Alexander	275.000	456.000	179.000	910.000
Prinses Juliana	536.000	439.000	498.000	1.473.000
Prins Bernhard	231.000	439.000	240.000	910.000
				_____
				10.073.000

Het Koninklijk Huis mag bij de departementen de volgende bedragen declareren:

de Koningin	personeelskosten	materiële kosten
Binnenlandse Zaken	6.494.000	1.367.000
Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening	3.303.000	927.000
Verkeer en Waterstaat	2.417.000	867.000
Prinses Juliana
Binnenlandse Zaken	1.374.000	249.000
Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening	2.087.000	383.000
Verkeer en Waterstaat	502.000	72.000

Het salaris van 881.000 gulden voor Beatrix amuseert me, want Gerrit Jeelof ontvangt als vicepresident van Philips één ton

249 Time, 1 oktober 1984.

250 Het Vrije Volk, 27 september 1984

[p. 163]

meer. Het is hen beiden gegund, maar gedragen ze zich er naar?

2 oktober 1984

Bezocht notaris Meijer om mijn testament te wijzigen. Nu zal tussen Peter en Eduard alles 50-50 worden verdeeld, als er tenminste ooit wat te verdelen valt. Meijer schrok zichtbaar toen ik vertelde dat Eduard 24 jaar was. De notaris zei ook twee zoons te hebben: ‘En ik heb ze allebei even lief.’ Kan ik dat ook zeggen? Iedere affectie is totaal anders eigenlijk.

Motke Chanoeka arriveerde in Amerbos nerveuzer dan ik hem ooit had gezien. Ik vroeg waarom dit zo was. Ik kreeg geen antwoord, maar hij brak, zittend op de bank in mijn werkkamer zelfs zijn leesbril in tweeën. Hij knipperde zo met zijn ogen dat het me werkelijk zorgen baarde. Koor Industries had getelegrafeerd dat ze nu 7,5 procent wilden geven voor een haalbaarheidsonderzoek en 5 procent voor andere projecten. Ik kreeg weer een stapel documenten en afschriften van telegrammen²⁵¹ met onder anderen een lijst van honderd banken. Allemaal leuk en aardig, maar hoe lang kletsen we nu al over zaken doen met Suriname? Uiteindelijk gebeurt er nog steeds niets.²⁵² Er is een uiterst geheim plan voorgelegd aan minister van Defensie Caspar Weinberger om een gigantische nucleaire raketbasis ondergronds te bouwen, waar dan ook meteen 100 mx-raketten zouden kunnen worden opgesteld. Het waanzinplan zou 50 miljard dollar kosten. Er werd al tien miljoen dollars voor uitgetrokken om er over te kletsen.²⁵³ Het Amerikaanse



oorlogsdenken is ongeneselijk. De ene oorlog is nog niet voorbij of over de volgende worden alweer plannen gemaakt. In Manhattan komt een monument voor de gesneuvelden in Vietnam. Hun laatste woorden zullen worden vermeld, zoals hieronder die van een jonge majoor, wiens helikopter werd neergeschoten. Het zal je man of minnaar zijn.

251 Een gedeelte is bewaard in mijn dagboek.

252 Ook van zakendoen met Motke Chanoeka is nooit iets gekomen.

253 The New York Times, Richard Halloran, 2 oktober 1984.

[p. 164]

Beatrix opende het nieuwe gebouw voor de Academie voor beeldende Kunsten in Groningen. Ongeveer vijftig demonstranten bekogelden de hofauto met rotte eieren. Ze is minder populair dan wordt beweerd. De beelden over dit voorval werden echter snel uit het nos Journaal verwijderd. Her Majesty's voice doet in Hilversum nog altijd opgeld.

3 oktober 1984

De situatie met Eduard is weer zeer onbestemd. De afgelopen weken heb ik hem eenmaal gezien. Eindelijk belde hij. Ja, hij was zich weer beklemd gaan voelen. Hij wilde per se niet terug naar de toestand van drie jaar geleden. Hij voelde zich nu vrij en prima, en wilde dit zo houden. Hij had gemerkt dat ik weer holderdebolder van hem begon te worden, en dat is ook eigenlijk waar. Er is geen andere oplossing voor dan ook gevoelsmatig ‘afdraaien’.

Volodja Molchanov kwam naar Amerbos. Hij had de derde dinsdag van september met de Gouden Koets gezien. ‘Wel vreemd,’ zei hij, ‘maar duizendmaal beter dan dat stelletje grauwe heren op het bordes van het Lenin Mausoleum bij ons.’ Dat is dus op uiterlijk afgaan, al is het een feit, dat het marxismeleninisme, zoals het bijna zeventig jaar later wordt uitgevoerd, weinig meer te maken heeft met de oorspronkelijke leer.

Volodja leende 150 gulden om iets te kopen. Hij zal ze me in Moskou in roebels terugbetalen. Er was intussen op de ambassade een antwoord van Michail Gorbatsjov binnengekomen: dat hij mij geen interview kon geven. ‘Hij heeft de macht nog niet,’ zei Volodja. ‘Gorbatsjov geeft alleen interviews aan Pravda om weer een reden te hebben opnieuw naar het buitenland te kunnen worden uitgezonden.’

Peter Hagtingius schrijft dat de redactie mijn laatste Suriname-artikel niet plaatst omdat het te weinig nieuws zou bevatten. Nu ligt er een conceptovereenkomst met Delta Business International op mijn tafel.²⁵⁴ De hemel mag weten of daar wat van komt. Eens moet het toch lukken.

Erik Klipp heeft gereageerd op mijn beklag dat hij zich laatdunkend over mij uitlaat, waar Harvey Naarendorp me op wees.²⁵⁵ Klipp ontwijkt een antwoord.

254 Zie bijlage 36.

255 Zie bijlage 37.

4 oktober 1984

Ik schreef Klipp in Paramaribo, dat mijn standpunten sinds 1957 andere waren dan die van de regering:

[p. 165]

‘Het beroerde voor het vaderland is, dat ik letterlijk in iedere zaak, zoals nu weer in Suriname, gelijk heb gekregen en gelijk zal krijgen. Maar dat is niet waar ik over schrijf. Waar ik aanstoot aan neem is dat u zich laatdunkend over mij uitlaat. Het zal u bekend zijn dat dit iets anders is dan van mening verschillen.’

Eduard is afgekeurd voor militaire dienst. Ik zei blij voor hem te zijn: ‘al ben ik nooit vies van het pakken van een soldaatje geweest.’

‘Ja, dat dacht ik al,’ zei hij. ‘Ik zou natuurlijk op de Nieuwendijk een outfitje kunnen kopen...’ Vorig jaar had hij militairen met Transavia naar Beiroet gevlogen. ‘Daar was wel wat bij, althans in de hogere rangen, met hersens.’

Robert Kaiser vertrok tien jaar geleden uit de ussr, waar hij drie jaar als journalist had gewerkt. Nu is hij een aantal weken teruggegaan en schrijft in De Telegraaf het artikel rusland verkalkt. Hij constateert dat de generatie na Nikita Chroetsjov volledig heeft gefaald. Diens droom van een dynamische staat, die de vs zou inhalen is in duigen gevallen.²⁵⁶ Kaiser voert aan dat tijdens het vijfjarenplan van 1976-1981 er 11 miljoen mensen tot de arbeidsmarkt toetraden. In het huidige vijfjarenplan van 1981-1985 zijn het er nog maar drie miljoen, waarvan 2,5 miljoen inwoners van Centraal-Azië. Over het algemeen vielen de resultaten van het laatste vijfjarenplan flink tegen. Maar wat me opvalt, is dat een ervaren journalist als Kaiser geen verband ziet - of legt - tussen het aantreden van de regering Reagan in Washington en deze sterk achteruitlopende resultaten. De wereldwijde sabotage van de Sovjeteconomie kwam pas goed op gang, toen de Koude Oorlogshitsers van The Committee of the Present Danger - door middel van Ronald Reagan - de macht in het Witte Huis wisten te grijpen. Er is in de vs een jongetje geboren dat in de hersenen alleen die impulsen voortbrengt nodig om vitale organen als hart en longen te laten functioneren, de rest ontbreekt. Hij zal nooit kunnen lachen of huilen, of kunnen reageren op de dingen die oren en ogen registreren, want omdat tijdens de zwangerschap van de moeder een tumor in zijn hersenen ontstond werd de ontwikkeling van die gedeelten tegengehouden.

256 De Telegraaf, 4 oktober 1984.

5 oktober 1984

De bvd heeft begin dit jaar John Philip Wood (alias Gardiner)

[p. 166]

ingezet om bij Woensdrecht een vredeskamp te infiltreren. Volgens een van de activisten was het Woods opdracht om hen medeplichtig te maken aan criminele activiteiten. Voor de rechter in Den Haag heeft deze smeerlap fluisterend getuigd dat hij slechts de opdracht had informatie in te winnen wie in het kamp in staat en bereid zouden zijn aan gewelddadige acties mee te doen. Woods zei niet precies te hebben geweten wie bij de bvd zijn opdrachtgever was, maar hij werkte ook voor de Amerikaanse ambassade. Dat gebeurt gewoon allemaal in dit land. Weggemoffeld in een hoekje van nrc handelsblad.²⁵⁷

Wachtte bij André Haakmat op Seedorf die niet kwam opdagen. Wat Seedorf mij uit de doeken had moeten doen, was hoe de Amerikanen Roy Horb nu precies via Chin A Sen hadden bewerkt en gemanipuleerd. Haakmat bevestigde opnieuw dat na de publicatie van mijn artikelen Chin A Sen ervandoor was. ‘Surinamers,’ zei hij, ‘hebben het kankeren van de Hollanders geleerd. Ze hebben het alleen in het kwadraat gezet.’

257 NRC Handelsblad, 4 oktober 1984.

Trein naar Leiden

Nagenoeg een op de vijf volwassen Amerikanen heeft een ‘mental disorder’. Valt me nog mee. ‘Maar’ 29,4 miljoen Yanks zijn geschift. Dertien miljoen Amerikanen lijden aan vormen van ‘anxiety, including phobias, compulsive behavior and attacks of panic’. Er zijn 1,4 miljoen schizofrenen.²⁵⁸

Heb in Leiden gegeten met mijn oude vriend Tage Domela Nieuwenhuis. Hij werkt nu meer dan drie jaar aan de Universiteit aldaar en wil er weg. De Leidse Universiteit is één gigantische bureaucratie, die onder de minister ressorteert en waar je geen stap buiten bestaande kanalen kan verzetten. Hij wil overstappen naar een Haags adviesbureau. Prima contact met hem.

258 The New York Times, Harold Scheck, 3 oktober 1984.

6 oktober 1984

Peter R. de Vries is erin geslaagd om ex-journalist en miljonair Rienk Kamer in de gevangenis in Californië te spreken te krijgen.²⁵⁹ Kamer heeft de zaak opgelicht, maar is kennelijk aan het terugknokken, en heeft een boek geschreven.²⁶⁰

Wim Hazeu stelde voor dat ik de zuster van mijn grootmoeder, tante Cornelia Oltmans, zou weglaten uit mijn Memoires. Dat zou heel jammer zijn, want voor mij is zij heel belangrijk geweest. Ik herinner me nog hoe zij zat te lezen in de biblio-

259 De Telegraaf, 5 oktober 1984.

260 Rienk Kamer, Veroordeeld zonder vonnis. Uitgeverij De Sfinx, Huizen, 1984.

[p. 167]

theek op de Vinkenhof in Bosch en Duin en mij attent maakte op de oprichting van Nijenrode, waar ik toen achteraan ben gegaan. Zij verdient het om er in aanwezig te zijn. Soms heb ik ernstige twijfels over Hazeu, niet alleen professioneel, maar ook over de vraag of ik hem echt kan vertrouwen. Van Aize de Visser was ik zeker, maar die kende ik veel langer en beter.

Een afschuwelijke ontmoeting met Raymond Westerling en Delano Wirth. We aten bij een Chinees in de buurt van zijn huis. Westerling was binnen de kortste keren high. Ik kan me de laatste keer niet herinneren dat ik met iemand die dronken was aan tafel heb gezeten, maar dit sloeg alles: Het leven van Desi Bouterse was hem niet meer dan een pilsje waard. In 1979 had hij Suriname al willen gaan bezetten. Als hij het wilde waren tien man genoeg om dit te bewerkstelligen. Het zou een handomdraai zijn om hem een kogel te geven, als hij, Westerling, dit wilde. jfk, met al zijn bewaking, was ook vermoord. Bouta was een peulenschil. Hij, Westerling, wilde dit nog steeds niet doen, maar dan moest Bouterse nu wel praten over 1982. Daarom zou Delano naar Bouterse toe gaan. Deed Bouterse dan nog zijn mond niet open, dan zou Westerling ingrijpen. ‘Ik doe het voor hem,’ zei hij. Westerling pakte de hand van Delano: ‘Heb je dat wel eens gezien, Willem, een zwarte en een blanke hand?’ en hij kuste Delano's hand. Hij werd steeds luidruchtiger en idioter, pakte ook mijn hand en kuste die eveneens. Suriname was niemandsland en kon zo bezet worden. ‘Ik wacht op zijn bevel,’ brabbelde Westerling, die naar Delano keek. Delano deed vervolgens ook een duit in het zakje over zijn broer, die al in 1981 in Suriname was gearresteerd. Bouterse lulde steeds maar, en deed niets. ‘En denk je nu, dat jij de enige Surinamer bent, die de zaak moet oplossen?’ vroeg ik hem. Dat maakte hem nijdig. Ik heb uiteindelijk toegestemd, in de belofte met Sital de zaak te zullen bespreken, en hem te vragen Delano telefonisch te woord te staan. Hij is wel een sympathieke kerel, maar bij elkaar zijn ze een verderfelijke combinatie. Ze moedigen elkaar in de waanzin aan.

‘Confession, whatever it may do for the soul, appears to be good for the body.’ Onderzoek schijnt te hebben uitgewezen, dat ‘to confide in others about troubled feelings or some traumatic event’ de kans op ziekteverschijnselen verkleind. Dit zou door professor James Pennebaker, psycholoog aan de Southern Methodist University zijn aangetoond. Het zou wel eens waar kunnen zijn. De kunst is iemand te vinden.²⁶¹

261 The New York Times, Daniel Goleman, 18 september 1984.

[p. 168]

Beatrix en Claus zijn op staatsbezoek in Denemarken.

In Nederland zijn 21 aids-patiënten. Dudok de Wit van het Rode Kruis zegt: ‘De kans dat ziekenhuispatiënten via bloedtransfusie met aids worden besmet moet in ons land als bijzonder klein worden geacht.’ Een schandalige opmerking. Het mag helemaal niet voorkomen.

Mijn eerste deel Memoires is gereed tot aan Nijenrode. Heerlijk gevoel.

8 oktober 1984

Vandaag komt Eduard.

11 oktober 1984

Het gebeurt maar zelden, maar een combinatie aan factoren heeft me sinds Eduard op de achtste kwam buiten gevecht gesteld. Ik kan de redenen moeilijk onder woorden brengen. Ook het teruglezen van mijn dagboeken uit periode 1950-1951 was een deprimerende aangelegenheid.

Bezocht Voetelink, die ik een concept overhandigde voor een brandbrief aan Orlandini. De klm zal moeten afrekenen. Ik wil dat hij mijn brieven van 5 en 11 oktober aan Orlandini insluit, evenals de beroemde bedankbrief van diens voorganger Ernst van der Beugel van 8 juni 1961. Hierin schreef deze president/directeur van de klm over mijn ‘gewaardeerde bemoeiingen’ om president Sukarno te helpen overtuigen drie miljoen gulden schuld aan de klm terug te betalen.²⁶²

Intussen vroeg ik me af, of de advocaat mij nu eindelijk een specificatie zou geven van de 12.000 gulden die hij op de betaling van Philips van 25.000 gulden achter hield. Hij zei er niets over, en ook niets over Delta Business International. Ik kan hem dus niet echt vertrouwen, maar ben teveel van hem afhankelijk, want waar vind ik een andere advocaat? Tenslotte heb ik heel weinig geld.

Washington is razend op de Griekse premier Andreas Papandreou, die kennelijk het artikel van David Pearson in The Nation heeft gelezen. Hij heeft in het openbaar het neerschieten van de kal 007 een spionagemissie van de cia genoemd.

Toen Eduard kwam hield ik hem een foto voor van vier modellen vroeg welke hij het aantrekkelijkst vond. Net als ik koos hij de tweede van links.²⁶³ Hoewel, tegen de jongen rechts van hem, met zonnebril, zou ik ook geen nee zeggen. We zagen later een film, waarbij ik in slaap viel, en dineerden in Dynasty.

262 Zie bijlage 38.

263 Zie bijlage 39.

[p. 169]

12 oktober 1984

Heb de secretaresse van Ron Wunderink bij de klm opgebeld en gevraagd of ze er de voorkeur aan gaven dat ik een kort geding begon om hun te dwingen mijn brief en werk voor de klm te honoreren.

Een vijfde van de jongeren in de Bondsrepubliek Duitsland denkt of extreem-links of extreem-rechts. Dit blijkt uit een onderzoek van de Frankfurter Algemeine. Hopeloos dus, als het waar is.²⁶⁴

Minister van Defensie Job de Ruiter kreeg van de Amerikanen te horen dat er tijdens de geplande bijeenkomst van de nucleaire plangroep geen verrassingen zouden worden gelanceerd. De minister verkondigde dit dan ook in Den Haag, toen echter nog geen uur later een publiciteitsbom barstte. Minister Caspar Weinberger had tegen acht journalisten, die met hem mee reisden gezegd dat de su wel degelijk al meer dan 378 ss-20's had geplaatst en dat er bovendien steeds nieuwe raketten werden bijgeplaatst. Ook de Duitse minister Wörner loog vrolijk met zijn Amerikaanse collega mee en verkondigde dat er elf nieuwe raketbases in de ussr werden gebouwd. Minister de Ruiter wees erop, dat de navo-landen geheel afhankelijk zijn van de informatie verzameld door Amerikaanse satellieten, maar vooral wat Washington daarover meedeelt.²⁶⁵ Zo is het precies. De West-Europese landen zijn een speelbal in de confrontatie tussen Moskou en Washington. En we laten ons ook gewillig als speelbal gebruiken. Onbegrijpelijk is dat.

264 NRC Handelsblad, 10 oktober 1984.

265 NRC Handelsblad, Jan Gerritsen, 12 oktober 1984.

13 oktober 1984

Mijn grootvader Willem Oltmans, naar wie ik ben genoemd, werd op 13 oktober 1870 geboren. Dat is 114 jaar geleden. De dame, met wie hij verreweg het grootste deel van zijn leven samen was, Sima Sastro Pawiro heeft mij in 1952 een aantal ontboezemingen over hem gedaan, die zich niet voor publicatie lenen. Wat te doen? Ze bewaren voor toekomstige onderzoekers? Dit vooral uit persoonlijk ijdelheid, en ten koste van hem?

Gaf een etentje voor Nellie Hazeu en haar dochter Erika, voor Egbert en Yvonne Kunst en ook André Douw voegde zich bij ons met een Amerikaanse vriendin. André zag er weer zeer aantrekkelijk uit.

Nellie vond mijn werkkamer heerlijk. In dat hele grote huis in Waalre had zij geen enkel vertrek als echt voor zichzelf. Dat

[p. 170]

moet dan toch echt aan haar zelf liggen. Ze zei ook: ‘Mag ik eens een foto van je vader zien, want je spreekt altijd alleen maar over je moeder.’

Het proces van generaal William Westmoreland in New York gaat vrolijk verder. De generaal hield gegevens van de inlichtingendiensten bewust achter, waarmee cbs-televisie ‘de kwaadaardige opzet’ van de militair bewezen acht.²⁶⁶

Intussen heeft minister Weinberger nog een schepje boven op de bewering - dat Moskou over meer dan de opgegeven 378 SS-20 raketten beschikt - gedaan. Kennelijk is premier Lubbers niet van plan zich door Weinberger te laten opjutten, of op door Amerikanen opgegeven cijfers af te gaan. Hij heeft herhaald dat het al dan niet plaatsen van kruisraketten op basis Woensdrecht zal afhangen van wat de Sovjet Unie hierover zal zeggen. Met andere woorden, welke cijfers geeft Moskou op? Adriaan van Dis wordt weer eens in nrc Handelsblad, zijn eigen krant, aangeprezen als ‘Een meneer, zo guitig (...) zo keurig.’ Dit soort stunts, waar of niet waar, helpt natuurlijk wel bij de verkoop van tv-interviews, en wat hij verder mag produceren. Wat dit betreft heb ik sinds 1956 alleen maar shit over me uitgestort gekregen, omdat ik mijn lezers wilde vertellen hoe de vork in de steel zat in Indonesië, en dat mocht natuurlijk niet. Wanneer zullen ze - if ever - toegeven, dat ik gelijk had?

266 NRC Handelsblad, 13 oktober 1984.

14 oktober 1984

Luister naar een symfonie van Rachmaninoff en ben in tranen, omdat Eduard bij die jongen in Parijs is. Ik wil er verder niet aan denken. Straks is hij dat type allang vergeten en ben ik er nog wel.

Ben vanmorgen om 07:30 uur begonnen met het afronden van deel 1 van de Memoires. Het is nu een half uur na middernacht. Wat een dag! Ben bijna klaar met 1952.

15 oktober 1984

Eduard heeft in Parijs, via een vriendje zowel bij Air France als bij nog een andere maatschappij gesolliciteerd. Ik heb hier menig traan om gelaten, want dan woont hij zo meteen in Parijs.²⁶⁷ Hij had een heerlijk weekend gehad. Ik antwoordde dat ik blij voor hem was, maar me verdrietig en alleen voelde, dus schreef. Hij citeerde wat mejuffrouw Boekhoudt eens heeft gezegd dat ik als een ridder te paard door het leven ging, welke

267 In 1997 woont hij in Parijs en vliegt voor de KLM.

[p. 171]

anekdote ik hem had verteld. ‘Ja, maar op een dag zal je beseffen wat het betekent wanneer gevoelens echt zijn,’ hield ik hem voor. Werk rustig door en bereikte februari 1953.

Sonja heeft zaterdagavond in haar programma Sonja op zaterdag het rijkssalaris van 900.000 gulden van Willem Alexander aan de orde gesteld. Dat joch krijgt dat jaarlijks als hij op 27 april achttien jaar wordt. Een dergelijk bedrag is inderdaad absurd. Zij had enkele leden van een Haagse Oranjevereniging uitgenodigd, die veel rumoer veroorzaakten, omdat Sonja ze onvoldoende aan het woord liet en verbolgen als ze waren over de persiflage van de prins in het programma. De nep-Willem Alexander zei zijn salaris (uitkering) aan de sociale dienst te zullen geven. Het was frappant, zoals deze jongen op de kroonprins leek. Na afloop goot Sonja een karaf wijn over het hoofd van de woordvoerder van de vereniging, de kunstschilder Adrian Stahlecker, die nu een klacht tegen haar gaat indienen. De Telegraaf brengt een dergelijk incident, uit haat voor de ‘rode Sonja’, groot opgemaakt.²⁶⁸

Waar is Israël toch mee bezig. Ze moderniseren nu verouderde tanks van het Chinese leger en leveren moderne kanonnen en vuurgeleidingssystemen. Bij de militaire parade in Peking op 1 oktober ter gelegenheid van de 35^ste verjaardag van de volksrepubliek schijnt dit aan het licht te zijn gekomen. China steunt officieel Yasser Arafat en de Palestijnen, maar geld stinkt niet.²⁶⁹

268 De Telegraaf, 15 oktober 1984.

269 NRC Handelsblad, 15 oktober 1984.

16 oktober 1984

Zond Henk Hofland gisteren een door hem gemaakte tekening (kopie) die in mijn dagboek zat, van een badgast met een afschuwelijk à bon point. Hoeveel signalen heb ik hem nu al niet gezonden na de ramp van 1973? Hij reageert absoluut niet. Klassiek geval van een mond vol tanden.

Kostte me moeite, maar ik belde Ed, die onder de douche stond. Nee, hij ging met zijn moeder de stad in. ‘Je ziet haar iedere dag, en mij nooit,’ zei ik.

‘Dat is waar.’ Hij zou om 18:00 uur komen, maar vond dat we gewoon thuis moesten eten en niet steeds naar het Sonesta gaan. Dit overrompelde me toch wel. Snel naar de markt en een maaltijd in elkaar geflanst.

Volodja Molchanov belde. Zijn dochtertje Anja zit op een kleuterschool. ‘Zij heeft daar een film over Christus gezien, en nu kletst zij de hele dag over hem. Zelfs heeft zij haar grootmoeder in Moskou hierover verteld. Ach, als ze drie dagen in

[p. 172]

Moskou terug is, is ze dit allemaal vergeten,’ was zijn commentaar.²⁷⁰

In de polders zag ik een prachtig takje in herfstkleuren. Heb het aan Peter gestuurd in een grote enveloppe. Ik had er de regel van Baudelaire ‘les sanglots longues dans l'automne...’ bij willen schrijven, maar dat zou toch wat al te melodramatisch klinken.

Van den Broek heeft de tafelrede van koningin Beatrix bij het staatsbezoek aan Denemarken ‘een buitengewoon goede zaak’ genoemd. Die man blijft een slijmjurk. Die rede zal hij eerst zelf hebben moeten goedkeuren, en kwam het ontwerp ongetwijfeld uit de ambtelijke kringen rond het kabinet.

Eduard arriveerde met een stralende glimlach. Zijn haar was langer. Hij was beautiful. Hij bracht zijn eerste serie modefoto's mee, waarvan ik er een aantal heb besteld. Net als vroeger neuriede hij in zichzelf, en hij was de vrolijkheid zelf. Wat ik hier over zijn bezoekje neerzet, geeft in de verste verte niet weer hoe het werkelijk was.

Ik belde Harvey Naarendorp in Paramaribo, die nu de zogenaamde getuigenis in Den Haag van Seedorf voor een officier van justitie uit Suriname heeft gelezen en waar Henk Herrenberg niet alleen hoog over op gaf, maar wat vervolgens niemand in Paramaribo had gezien. Er stond niets bijzonders in. Herrenberg heeft spelletjes gespeeld.

270 In 1997 studeert Anja in Engeland.

17 oktober 1984

Voetelink schrijft me over de klm-affaire.²⁷¹ Hij is van mening dat er geen bindende overeenkomst bestaat tussen de klm en mij, ondanks dat ik Orlandini een brief met voorwaarden deed toekomen. Dus het heeft geen zin als hij een claim van één ton plus kosten aanhangig zou maken. Ik had hem een paar maanden geleden die brief laten lezen en toen reageerde hij alsvolgt: ‘Dit heet juridisch een stilzwijgende overeenkomst.’ Wunderink zei bovendien zelf in ons laatste gesprek: ‘Ja, we hebben verzuimd je terug te schrijven, dat was fout.’ Ik heb dus vanmorgen schriftelijk aangedrongen om die zaak toch ter hand te nemen.

Ik vond uit juni 1953 de meest opmerkelijke brief, die mijn vader me ooit heeft geschreven. Ik was diep geschokt. Ik stuurde een kopie aan mijn broer Theo. Het ei is nu gelegd. Deel 1 van de Memoires is af. Ik denk dat het een mooi boek is geworden. Meteen aan deel 2 beginnen?

271 Zie bijlage 40.

[p. 173]

Aart van der Want en zijn Forum Humanum Club van Rome vrienden hebben opnieuw een ‘workshop’ georganiseerd. Ditmaal hebben ze professor Jerome Brunner van Harvard uitgenodigd. Ze blijven actief de boys.

De landsadvocaat Droogleever Fortuijn zeurt weer over het openstaande bedrag van het proces Claus. Hoe word je in dit land landsadvocaat wanneer je er dergelijke mores op nahoudt?²⁷²

President Konstantin Tsjernenko heeft, zoals Leonid Zamyatin vorig jaar al voorspelde, een interview gegeven aan de Washington Post.²⁷³ Het gesprek duurde slechts twintig minuten, en bevatte een opsomming van de Sovjetpositie. Er zijn vier zaken, die voorop staan: ‘Precention of the militarization of outer space, a mutual freeze on nuclear weapons, ratification by de United States of test ban treaties and a pledge by Washington to renounce the first use of nuclear weapons.’ Dat krijg je er bij Reagan in geen duizend jaar door, want die man wordt steeds gekker. Hij heeft nu in gesprek met het blad VS News & World Report bij hoog en bij laag beweerd dat hij de Sovjet Unie nooit een ‘evil empire’ heeft genoemd. In die man zijn brein zitten een paar moeren los.²⁷⁴

Vanavond arriveerde de drukproef van mijn Claus-boekje. Ze hebben er wel degelijk flink in gestreept en veranderd. Het is in die zin niet meer mijn boek, en zeker niet zoals ik het oorspronkelijk heb geschreven. Ik vind het nu zelfs geen acceptabel boek meer. Er zitten ook teveel herhalingen in. Eigenlijk zou ik er van alles uit willen halen. What to do?

Minister Wim Deetman heeft met zijn Indonesische collega Nugroho Notosusanto in Djakarta afspraken gemaakt over de educatieve samenwerking tussen Nederland en Indonesië. De brave onderwijsminister en zijn influisteraars begrijpen maar niet dat je je met een regime als dat van Suharto beter niet encanailleert. Maar goed, daar zullen ze als bij alles in de voormalige koloniën pas decennia later achter komen. Prins Bernhard is ook weer bij zijn militaire kameraad Suharto op de thee geweest, ditmaal zogenaamd ten behoeve van de orang oetans en andere zeldzame dieren.

272 Zie bijlage 41.

273 Herald Tribune, Dusko Doder, 17 oktober 1984.

274 NRC Handelsblad, 16 oktober 1984.

18 oktober 1984

‘Koningin Beatrix is als hoofd van het Kroondomein de grootste wildleverancier van Nederland,’ aldus opent Josje Hagers

[p. 174]

een voor de majesteit pijnlijke reportage vandaag in De Telegraaf. De koninklijke jachtgebieden zullen nu het jachtseizoen is geopend 325 wilde zwijnen, 250 edelherten, 175 damherten en 25 reeën leveren. Dit is al namens de jagermeester van Beatrix, Jaap Kuper, in een schrijven aan een aantal wildhandelaren meegedeeld. Een schandelijke affaire. Op het kroondomein bij Wassenaar worden met gemak 2.000 fazanten afgeknald. Dan ben je koningin van Nederland!

Ik heb landsadvocaat Droogleever Fortuijn onder meer geschreven: ‘U - en de heer van den Broek - schijnen vast besloten deze onsmakelijke affaire nieuw leven in te blazen. Het zal me echter niet verwonderen dat er een dag zal komen, dat u dit beiden zal betreuren.’ Ik deelde verder mee dat de voorzitter van de nvj me had geadviseerd om een verzoekschrift in te dienen om financiële steun in deze zaak.

Telefoneerde met Voetelink, die godzijdank zei: ‘Ik laat je niet in de steek.’ Hij gaat toch een poging wagen en een bemiddelingsbrief aan Orlandini van de klm schrijven.

‘The gene that produces growth hormone in humans is being integrated into sheeps and pigs to make them grow larger,’ zo begint een artikel in The New York Times.²⁷⁵ Jeremy Rifkin van de Foundation on Economic Trends klaagt het ministerie van Landbouw in Washington aan en eist stopzetting van deze experimenten. Rifkin wil de ‘biological integrity of each species’ behouden. Je vraagt je af of ze gek zijn geworden om dergelijke stunts uit te halen.

Minister Fong Poen van Suriname is in Nederland en heeft gezegd dat als de ontwikkelingshulp niet voor 31 december wordt hervat de klm-lijn naar Paramaribo opnieuw dicht gaat. Orlandini en Wunderinks verdiende loon. Maar belangrijker is natuurlijk de hinder voor de passagiers.

Het rumoer rond de negen ton voor de kroonprins houdt aan. De Telegraaf neemt het op voor de prins. Een juffrouw van de psp zegt in het parlement dat het weinig uitmaakt of een ‘snotneus van achttien of een van eenentwintig jaar een hoog bedrag krijgt.’ Vertegenwoordigers van het cda en de vvd vallen meteen over de typering ‘snotneus’ voor de prins van Oranje.

275 The New York Times, 5 oktober 1984.

19 oktober 1984

Intussen heb ik een aangetekende brief aan premier Lubbers gezonden en mijn beklag gedaan over de wijze waarop ik door zijn minister van Buitenlandse Zaken, Hans van den Broek, en

[p. 175]

in diens opdracht, landsadvocaat Droogleever Fortuijn, me blijft vervolgen vanwege de zaak Claus. En dat allemaal om dat zijn regering het beleid van Luns jegens mij vrolijk voortzet.²⁷⁶ Maar als iemand in dit koninkrijk een einde kan maken aan dit onrecht is het Lubbers.

Het afschuwelijkste in mijn positie is dat ik omringd ben door een overvloed aan zwakke broeders. Advocaat Voetelink, die me zei de brief aan Orlandini woord voor woord te analyseren en op een goudschaaltje te zullen wegen en me vervolgens een concept laat zien waarin ik meteen een zin zie staan die bij voorbaat mijn onderhandelingspositie verzwakt. ‘Je hebt gelijk,’ zei hij nota bene. Je hebt toch geen advocaat om dit soort details zelf te moeten bedenken?²⁷⁷

Adriaan van Dis had me gezegd dat hij een plaats open had in zijn televisieshow, maar nu kwam de sultan van Djokdjakarta, Hamenkoeboewono ix, Golden Tulip hotel Jan Tabak in Bussum openen, dus ik moet tot een andere keer wachten.

Het Algemeen Dagblad schrijft nu: prins kan met minder toe.²⁷⁸ Hele ontdekking, wanneer het om een blaag gaat met een puissant rijke moeder.

276 Zie bijlage 42.

277 Zie bijlage 43.

278 Algemeen Dagblad, 19 oktober 1984.

20 oktober 1984

Het stormde vannacht, ik moest denken aan Eds vliegtuig dat om 04:00 uur op zou stijgen.

Gisteren heb ik met Carel Enkelaar in restaurant Boeddha zeer gezellig met hem en Liny Enkelaar gegeten. Bijgepraat. Kees Buurman, een van zijn oudste vrienden, is overgestapt naar de avro. De nos wordt ingekrompen, de zendtijd is bevroren. Carel wil Ed van Westerloo als zijn opvolger. ‘Hij runt op dit moment een outfit met 98 medewerkers, en ik heb er geen omkijken naar. Ed is een manager.’

Carel, die vele malen in Suriname was en begaan is met het lot van dat land, zei dat de Volkskrant gisteren had geschreven dat het regime over twee maanden in elkaar zou klappen. Ik benadrukte het daar niet mee eens te zijn, maar Carel is eigenlijk bezeten anti-Bouterse, die hij verder niet kent, maar een aantal vermoorde mensen van 1982 wel.

De Telegraaf publiceerde een artikel over Ron Wunderink, die op zijn zeventiende jaar bij de klm kwam en wiens hobby's tekenen, schilderen, schrijven en dichten zijn.²⁷⁹ Hij was onlangs

279 De Telegraaf, 19 oktober 1984.

[p. 176]

gastheer geweest voor 53 klm-medewerkers uit de hele wereld in De Hoefslag in Bosch en Duin, mijn geboortegrond. Als je naar het plaatje kijkt, denk je: wat een aardige kerel. Mijn ervaringen met deze mijnheer zijn echter van een andere aard.

In Amsterdam is een 53-jarige man tot twee maanden gevangenisstraf veroordeeld ‘wegens het beledigen van Marokkanen, joden en negers.’ Dat is dus ‘discriminatie’. Waar gaan we naar toe? Schelden op Russen, Cubanen, Palestijnen, ayatollahs of marxisten mag natuurlijk wel. Ze zijn gewoon in de war dit genre rechters.

The Guardian spreekt vandaag van ‘het barbarisme van de vs’ en refereert aan een handleiding van de cia, die in Latijn-Amerika fris en vrolijk wordt verspreid om moord- en doodslagpraktijken van professioneel advies te voorzien. Over terrorisme gesproken. We behoren van een dergelijk land geen bondgenoot te zijn.

Alain Hirschler is terug uit Indonesië en heeft Guruh Sukarno, zoals ik hem had gevraagd ontmoet. Hij bracht een programma mee van Guruh's popgroep. Hij schreef er in:

Een tweede programma had hij bij zich om aan Peter te geven, met een persoonlijke opdracht voor hem. Guruh woont in het huis van zijn moeder. Alain had vele dia's meegebracht. Ik zou er graag naar toe willen. Alain woont aardig, speelt piano, drinkt en rookt niet, een echt sportventje. Aardige jongen.

Amsterdam - Eindhoven

Het zal me benieuwen hoe de Nijenrodereünie, als gast van Gerrit Jeelof en Philips zal verlopen. Het voormalige hoofd van

[p. 177]

het internaat St. John Nixon stond op het perron, maar hij reist eerste klasse.

Ik heb enige tijd gedacht dat Gerard Croiset mijn beschermengel was. Maar na het terugvinden van een brief van mijn vader denk ik: Is hij het? Carel vertelde gisteren dat na het bezoek van Gerard Croiset aan de Engelse dame, die in contact is met beroemde componisten, Gerard op een sofa was gaan liggen en begon te praten. De woorden die hij toen sprak heeft Enkelaar opgenomen. Gerard heeft bij die gelegenheid met stelligheid gezegd er zeker van te zijn, dat er een hiernamaals was. Het spijt me, maar dit kan ik niet geloven, ook al zou ik het willen.

21 oktober 1984

Eindhoven, Hotel Cocagne

Gisteren was een bijzondere dag. Gedurende de lunch ontdooide Gerrit Jeelof, en begon weer gewoon, zelfs aardig tegen me te doen. Peter van Schaardenburg was met mij, ook later tijdens het diner, waar ik naar toe reed met Han André de la Porte, die eerst had afgebeld, net als Siebe Minnema, maar uiteindelijk toch kwamen opdagen. Jan van der Tas schijnt twee jaar ambassadeur in Syrië te zijn geweest. Het kan verkeren. Op Nijenrode wist je dat er een Van der Tas was, maar dat was dan ook alles. Leffelaar vertelde een kasteel te hebben gekocht in Aerdenhout, ik geloof dat hij sprak over vier miljoen. Siebe maakt 300.000 gulden per jaar bij akzo. Hij had de fabriek in Groningen nieuw leven ingeblazen, waardoor er dit jaar twintig miljoen winst werd gemaakt. Hij dacht dat Jeelof negen ton per jaar maakte, en zei: ‘Als ik slim ben betaal ik een ton belasting per jaar, anders 180.000 gulden.’

Michael van Rossem van Sinoutskerke zou zelfmoord hebben gepleegd, een grote mooie jongen. Ook Wim de Groot van Embden zou dat hebben gedaan. Onbegrijpelijk. G. Denninghof Stelling, volgens mijn vader een neef van ons, is overleden, een Indische jongen. Je hoort dan zeggen: ‘Oh, is die dood? Dan moet hij worden uitgeschreven.’

John Lioni, nu met buikje, zou ik nog wel eens onder vier ogen willen spreken. Bram Brander verliet Boskalis al twee jaar geleden en is binnen. Wim Roosdorp, diplomaat, liet verstek gaan, evenals Henk Hofland. Wat ik dus niet begrijp. Hans Hoefnagels had bot geantwoord: ‘Ik kom niet.’ Onbegrijpelijk dat we elkaar bijna dertig jaar geleden voor het eerst ontmoetten.²⁸⁰

280 Zie vooral Memoires 1925-1953.

[p. 178]

Oud-docent Klop was er. Hij moet nu in de tachtig zijn. Hij stond in de wind afscheid te nemen en ik zei: ‘Pas op dat u geen kou vat.’

‘Ik wil niet betutteld worden,’ antwoordde hij op bijna hatelijke toon.

‘Het was anders lief bedoeld.’

‘Ik houd niet van lief,’ was zijn reactie.

Peter van Schaardenburg stond bij me en zei: ‘I never liked that man.’ Ik eigenlijk ook niet. Een zoon van Peter zit bij de Bhagwan.

Het huis van de Jeelofs was een enorme kast totaal beveiligd met elektronische apparatuur. ‘Niet gek voor een zoon van een onderwijzer uit Leeuwarden,’ zei Siebe Minnema. Een cateringbedrijf was ingehuurd om voor het eten te zorgen, met zeven man personeel. Alles was perfect geregeld. Janny Jeelof bleek inderdaad een no-nonsense dame. Ik zat aan tafel met Peter van Schaardenburg, Van Lierop, Bijleveld en Olaf Westra, die me overigens toebeet: ‘Ik heb me aan jou nog meer na Nijenrode geërgerd dan op Nijenrode zelf.’ Heb langs mijn neus weg tegen Janny gezegd, al veertig jaar met Nellie Hazeu bevriend te zijn, wat haar zeer verbaasde. Dus ook vriendin Hazeu leek het beter geen gewag te maken van onze vriendschap, gezien mijn afschuwelijke reputatie. Han André de la Porte ging op de valreep nog even met zijn groene jagershoed rond, waar biljetten van honderd gulden in werden gesmeten. Ik hield het op 25 gulden als bijdrage voor het diner dat Jeelof aanbood. Han haalde 2.300 gulden op.

Bij thuiskomst schreef ik een bedankbrief aan Gerrit en Janny Jeelof. Ik herhaalde overigens dat ook al had ik er met geen woord over gerept tijdens de reünie, ik me door hem opgelicht voelde. Boter aan de galg gesmeerd, maar het moest gezegd worden.

Heb het debat Reagan-Mondale anderhalf uur gevolgd. Het presidentschap van de vs wordt teruggebracht tot het niveau van super-salesmen, voorzien van ongelooflijke middelmatigheden en gemeenplaatsen. Het was nog mooi dat het geklets niet werd onderbroken door reclame. Als ik een Amerikaanse stemgerechtigde was, zou ik op geen van deze twee heren mijn stem uitbrengen. Het wordt een tweede termijn voor Reagan, zoals ik al vorig jaar tegen Georgii Arbatov had gezegd. Zeker nadat Edward Kennedy zich heeft teruggetrokken.

22 oktober 1984

Piet Schaepman belde. Hij benadrukte, zoals hij al lange tijd

[p. 179]

doet, dat ik alles op alles moet zetten om er voor te zorgen dat ik geld verdien: ‘Want Den Haag is eropuit je kapot te maken.’

Ontmoette mijn oude vriend Bertie Hilverdink, die weer over was uit New York. Later telefoneerde ik met zijn moeder, die zei het vreselijk te vinden om te zien hoe hij met een been trekt, als gevolg van zijn ongeluk op de dansvloer in het Lido in Parijs. Het ging haar door merg en been. Zij herinnerde zich altijd hoe hij vroeger was geweest: ‘zo sterk.’ Zo mooi slikte ze net in.

Mondale noemde Che Guevara ‘a contemptible person in the history of man.’ Hoe kan je dan wat hij verder ook nog zegt serieus nemen? John van Haagen belde en had ook gekeken.

‘Reagan herinnert me aan John Wayne van stagecoach films die werden volgestopt met Einstein-formules.’ Hij voegde toe: ‘Een koetsier in een spaceshuttle.’

André Haakmat ontkende dat hij en Seedorf me in de maling hadden genomen.²⁸¹ Ik antwoordde dat zijn brief me overtuigde. Hij geeft wel aan dat Seedorf kennelijk meer weet over Chin A Sen en Horb dan in mijn Suriname-dossier staat vermeld.

De cia schijnt een handboek voor de Contraguerrilla te hebben geschreven. Dit alles ter aanmoediging van de rechtse groeperingen, die met behulp van Amerika de Sandinistenregering van Daniel Ortega bestrijden. In dit 90-pagina's tellende boekje wordt geadviseerd om ambtenaren van de regering te ontvoeren en ‘to neutralize them’, wat cia-jargon is voor vermoorden. De handleiding adviseert verder om misdadigers in te huren: ‘who would arrange the killing of fellow rebels so they would become martyrs.’ Een ander advies is chantage te gebruiken om burgers te dwingen zich aan te sluiten bij de fascistische groepering die Ortega bestrijdt. Deze rotzooi werd in Honduras gedrukt. Over terrorisme gesproken.²⁸² Kan zo woedend worden van zo'n bericht.

281 Zie bijlage 44.

282 The New York Times, 17 10 1984. Het gaat om Psychological Operations in Guerrilla Warfare/Operaciones psicológicas en guerra de guerrillas. Op internet staat een versie van de tekst: http://www.whale.to/b/CIA's%20Psychological%20Operations%20in%20Guerrilla%20Warefare.pdf. (red.)

23 oktober 1984

Met stilzwijgende goedkeuring vanuit Washington executeren de huurlingen van de vs in hun strijd tegen de Sandinistenregering van Daniel Ortega, Nicaraguaanse overheidsfunctionaris-

[p. 180]

sen die als ‘misdadigers’ worden beschouwd. Zij volgen daarmee de adviezen van de cia-handleiding. Hier hoor je Reagan en Mondale niet over in hun propagandadebatten voor de verkiezing. Teveel Amerikanen vinden het immers schitterend dat ze worden vermoord. Dus wie waagt zich op glad ijs. Over terrorisme gesproken.

Er is vast komen te staan dat de regering Carter via een geheime cia-operatie geprobeerd heeft Europese journalisten te beïnvloeden - ‘wellicht met geld’ - om in gunstige zin te schrijven over het opstellen van het neutronenwapen tegen de ussr. Dit heeft onderzoek door Harvard's Kennedy School of Government uitgewezen.²⁸³ Washington mag alles. Doet de tegenpartij een zet, dan is dit terrorisme. In El Salvador opereren nog meer door de vs geleide, betaalde en gesteunde doodseskaders.

Het geheime anticommunistische leger ontvoerde en doodde de veertienjarige zoon van een vakbondsleider, die zich had uitgesproken voor gesprekken tussen president Duarte en de guerrilla. De Amerikaanse ambassade reageerde ‘woedend’ op de moord. Het cia-theater wordt tot in de perfectie uitgevoerd in El Salvador.

Een journalist als Tom Wicker is een witte raaf. Opnieuw heeft hij in The New York Times aan de orde gesteld, waarom Washington nu in alle talen zwijgt over het neerschieten van de Koreaanse Boeing, waar steeds meer gegevens over bekend zijn geworden.²⁸⁴ Er zijn steeds meer onbeantwoorde vragen, bijvoorbeeld over de voorkennis die de Amerikaanse regering van het incident zouden hebben gehad. Ik betwijfel of Wicker resultaat zal boeken, maar hij doet tenminste wat een journalist behoort te doen: de zaak aan de orde blijven stellen.

De Telegraaf wijdt een hele pagina aan nos-producer George Tor (39) die in de bergen van Zwitserland tegen aids strijdt. Ik heb hem meer dan eens ontmoet, de laatste jaren met zijn Franse vriendje. Hij gaat al maandenlang door een onbeschrijflijke lijdensweg. Ik wil dat Peter en Eduard die pagina lezen. Peter kent George trouwens.

283 NRC Handelsblad, 23 oktober 1984.

284 The New York Times, 21 oktober 1984.

24 oktober 1984

Wilde de polders in, maar de chemische industrie verspreidde opnieuw een penetrante stank, daarom keerde ik om. Deze stankoverlast duurt nu al jaren en niemand doet er iets aan.

De cia zou het uiterst geraffineerd in elkaar gezette handboek

[p. 181]

hebben ingetrokken. De nrc plaatste een aantal passages uit het handboek.²⁸⁵

285 NRC Handelsblad, 24 oktober 1984.

25 oktober 1984

De brief die mijn vader me op 10 september 1953 vanuit Port Elisabeth in Zuid Afrika schreef, komt bij me over als een stem uit het graf. De tekst ontroert me zeer. Kreeg het er warm van. Te intiem om op te nemen in deel 1 van de Memoires, misschien een gedeelte.

Wayne Smith schreef een glasheldere pagina in Newsweek: why not try diplomacy?²⁸⁶ Het is een genuanceerd pleidooi dat Washington ‘has a better chance of achieving its objectives through diplomacy than by continuing the so-called secret war.’ Maar wie luistert er, naar deze ambtenaar van de Buitenlandse Dienst, die na 24 jaar de dienst verliet uit protest tegen het oorlogszuchtige optreden en de cowboymentaliteit van de beleidsmakers. Smith toont aan dat de regering in Managua een aantal maal aan de Amerikaanse eisen heeft proberen te voldoen. Maar vervolgens stelde Washington simpelweg nieuwe eisen, die bereiken van een compromis onmogelijk maakten. Opnieuw realiseer je je wat een idioot Reagan is. Zo schreef hij in 1960 een brief waarin hij de denkbeelden van jfk vergeleek met die van Karl Marx en Adolf Hitler. Walter Mondale heeft van het bestaan van die brief nu gewag gemaakt. Reagan reageerde met te zeggen het nog altijd ‘een goede brief te vinden, waarin ik mijn filosofie uiteenzette.’ En je zult zien: deze Reagan wordt vrolijk herkozen tot president.²⁸⁷

286 Newsweek, 22 oktober 1984.

287 NRC Handelsblad, 25 oktober 1984.

26 oktober 1984

Wim Hazeu gaf te kennen het volgende stukje: ‘de eerste de beste Rotterdamse havenarbeider’ uit deel 1 te willen schrappen. Dat wil zeggen: ze schrapten het gewoon al, en nu moet ik eisen dat het blijft staan: hoe kan ik Memoires schrijven als de uitgever en diens personeel ‘meedenken.’

Gerard Reve heeft een nieuwe roman geschreven: De Stille Vriend.²⁸⁸ Aleid Truijens noemt het in de nrc ‘een noodkreet van een vermoeide jongensjager.’ Zij schrijft over ‘altijd eendere fantasieën waarin de Jongen tot mythische proporties wordt opgeblazen. De beschrijvingen van het liefdesspel krijgen iets vermoeiends.’ Is dat nu de nalatenschap van Reve aan

288 Gerard Reve, De Stille Vriend, Manteau, Amsterdam/Antwerpen, 1984

[p. 182]

de literatuur: het oh zo knap en boeiend beschrijven van het thema boys?²⁸⁹ Ik kwam in de jaren vijftig in contact met het verschijnsel homoseksualiteit. Geleidelijk aan ben ik op de seksuele kant van die oplossing overgestapt. Maar de boys zijn bepaald niet de hoofdschotel van mijn levensactiviteit geworden. Hoop tenminste niet dat de conclusie na lezing van al mijn Memoires zal zijn: ‘Oltmans was geobsedeerd door jongens.’

Las zojuist een artikel van Daniel Goleman dat ‘some sexual behavior must be viewed as an addiction. (...) Pattern of excessive sex is said to resemble alcoholism and compulsive gambling.’²⁹⁰ Er wordt gesproken over ‘sexual addicts (...) using sex as a psychological narcotic.’

Underlying the addictive process is a system of beliefs, in which the person distorts reality to justify excessive sexual behavior, even in the face of the disastrous effects that can occur as the habit becomes an unmanageable obsession. The beliefs buttress a cycle in which desperately urgent sexual thoughts and tensions force the addicts toward acts that leave them in despair. Their feelings of guilt and agitation, in turn, cause them to seek relief in another ‘fix’, a repetition of the sexual act.

289 NRC Handelsblad, 26 oktober 1984.

290 The New York Times, 16 oktober 1984.

[p. 183]

Die herhaling van de seksuele daad, de ‘fix’, duidt niet op een verslaving aan seks, maar is gewoon de uitkomst van hoe het dier vanaf de oorsprong functioneert. De ‘urge’ komt op, en vraagt beantwoord te worden. Het eigenaardige van het religieuze standpunt in deze is dat geslachtgemeenschap alleen in ‘liefde’ plaats zou mogen vinden.

Roberto Unger schreef: ‘In sexual love, a person experiences himself as embodied and therefore as part of nature. He also recognizes himself as standing in need of other bodies, who are both parts of nature and persons like himself.’²⁹¹ Een behoefte aan andere lichamen, en het verhaal van de prins en prinses die eeuwig gelukkig verder leefden is onverzoenbaar met de werkelijkheid en de aard van het beestje. Wilde men dat inzien dan zou de wereld onnoemelijk veel leed en tranen bespaard blijven.

Unger onderscheidt ‘sexual’ en ‘sexless’ love, en dit laatste is de vorm, die Peter en ik aan onze relatie hebben gegeven, die daardoor tot in lengte van dagen zal voortduren. Mede vanwege de openlijke erkenning van de ‘need of other bodies’. Met Eduard zit ik in een gedwongen overschakeling van ‘sexual’ naar ‘sexless’ love wat pijnlijk is, maar wel de duurzaamheid zal garanderen.

291 Robert Unger, Passion, Free Press, New York, 1984. Pagina 230.

27 oktober 1984

Geen oog dicht gedaan. Was de hele nacht met Eduard bezig, en concentreerde me op hem alsof hij naast me lag. In een van de dromen van die onrustige nacht bedreven we seks. Vreselijk eigenlijk.

Mijn oude vriend, sergeant Martin Portier²⁹² belde. Hij is nu zwaar hartpatiënt en ligt soms op intensive care. Waar is de door en door gezonde sportinstructeur uit 1953 gebleven, die ik als militair bij Van Heutz leerde kennen, toen ik zelf naar Korea wilde? Een leven lang als oer-Indische jongen aan de zijde van een Hollandse deerne uit West-Graftdijk bij Alkmaar heeft hem uiteindelijk geruïneerd. Ook hij is het slachtoffer van het klassieke sprookje. Plus zijn heilige geloof in ieder woord van de heilige schrift. Hij vertelde dat zijn zoon Marcel in Israël was om de heilige plaatsen te bezoeken: ‘waar onze lieve heer is geweest.’

Maarschalk Nguyen Cao Ky, eens premier en vicepresident van Zuid-Vietnam vluchtte in 1975 naar Californië, toen Ho Chi Minh Saigon bezette, en blijkt zich te hebben aangesloten

292 Zie Memoires 1953-1957.

[p. 184]

bij de Vietnamese maffia in de vs. Dat is een encyclopedisch voorbeeld van zich kunnen aanpassen. De 54-jarige generaal weet natuurlijk teveel om hem in de kraag te vatten.²⁹³

cremer is een klootzak kopt Het Vrije Volk²⁹⁴ over één hele pagina. Herman Pieter de Boer, eens een goede makker van Jan, komt met een serie slappe beschuldigingen, die waarschijnlijk wel waar zijn, maar niet een zo denigrerende kop rechtvaardigen. De Boer beklaagt zich bijvoorbeeld erover dat Jans hond, Kozak, altijd in de rabarber stond ‘te zeiken’, waarop Jan zei: Die kan je toch ook in de winkel kopen joh!

nrc Handelsblad vraagt zich af: hoe vrij is de journalistiek? Bij het opsommen van regimes waar journalisten beperkingen opgelegd hebben gekregen, ontbreekt Indonesië natuurlijk weer. Het Suharto-bewind is één van ernstigste schenders van de vrije journalistiek in de wereld! De nrc geeft zich opnieuw een brevet van onvermogen, wanneer ze de lezer waarschuwen ‘dat deze ook de schijnbaar meest objectieve informatie met enig wantrouwen moet bezien. Bij voorkeur moet men meer bronnen raadplegen.’ Mijn eigen ervaring is dat ook al raadpleeg je meerdere bronnen, alleen observatie ter plekke, met eigen ogen, oren en brein de informatie oplevert, die nodig is om je mond over een onderwerp te kunnen - en mogen - open doen. Indonesië en Suriname zijn in mijn journalistieke carrière hier lichtende voorbeelden van.²⁹⁵

‘In veel gevallen,’ aldus de nrc, ‘kan de waarheid ook niet onthuld worden, want dan droogt de informatiestroom totaal op: een correspondent wordt uitgewezen, visum aanvragen worden geweigerd zonder opgave van redenen.’ Dit is weer zo'n typisch Hollandse drogredenering, alsof censuur alleen aan ‘anderen’ zou liggen. In 1956-1957 toen ik wat werkelijk gedacht werd in Djakarta in Nederland wilde publiceren, werd mij door nrc-redacteur Hein Roethof schriftelijk meegedeeld: ‘Je hebt gelijk, het is waar, maar het kan niet in de krant, want “men” is er hier nog niet rijp voor.’ Ik werd vervolgens staatsgevaarlijk verklaard door Luns, omdat ik de feiten en de waarheid wilde schrijven, en kreeg levenslang de Haagse rode kaart. Dat is nog eens iets anders dan geen visum voor een of ander land kunnen krijgen. Mij werd als Nederlander ‘een visum’ voor Nederland geweigerd.

293 The New York Times, Selwyn Raab, 26 oktober 1984.

294 Het Vrije Volk, 27 oktober 1984.

295 NRC Handelsblad, 27 oktober 1984.

[p. 185]

28 oktober 1984

Een zeer emotioneel weekeinde. Eduard kwam gistermiddag. Ik had het een verrassing gehouden wat we zouden gaan doen. Had een kamer in het Marriott aan de Stadhouderskade gereserveerd. We wandelden in de stad, ontmoetten Hans Geerlofs, en vervolgens Harry Mulisch, die me negeert als ik alleen ben, maar uit nieuwsgierigheid aanpapt als ik met een mooie jongen ben.²⁹⁶ Daarna Wim Hogenkamp, die blijkbaar niet wil weten of erkennen dat ik hem gestimuleerd heb in de richting waar hij nu grote successen in boekt.

We zagen de film Karate Kid, aten in de Oesterbar op het Leidseplein, gingen naar onze kamer in het hotel om Sonja te zien en daarop naar de film Spetters. Terug in het hotel begon de ramp. We lagen voor het eerst sinds lange tijd samen in bed, en wat ik ook probeerde, hij reageerde niet. Ik draaide me dus om en probeerde te slapen. Hij draaide nog even het licht aan en zei dat hij de uitdrukking op mijn gezicht wilde zien. Daarna volgden afschuwelijke uren waarin verder niets gebeurde, maar waarin ik allerlei gedachten in mijn hoofd haalde, tot en met: nu zet ik er toch echt een streep onder: ik wil hem nooit meer zien.

In de late ochtend kwamen Jan en Babette Cremer naar het Marriott voor brunch. Maar omdat er geen plaats was reden we naar het Sonesta aan de Singel.

Eduard vertelde dat zijn broer Ron hem op zijn negentiende jaar in contact had gebracht met een collega bij de politie, Mirjam Willems, wat geleid had tot een nachtelijk samenzijn. Omdat zij in deze maand met een fotoreportage in Playboy stond heb ik een exemplaar gehaald.²⁹⁷

Ik sprak met hem over mijn voornemen, om mijn nalatenschap tussen hem en Peter te verdelen. ‘Peter heeft er zoveel meer recht op,’ antwoordde hij. Hij waarschuwde me, als Peter van me zou erven, uit te zoeken hoeveel belasting in rekening zou worden gebracht.

296 Zoals hij vroeger avances tegenover Peter maakte.

297 Playboy, november 1984.

29 oktober 1984

Bilthoven

Sprak urenlang met Lex Poslavsky over het manuscript van deel 1 van de Memoires. Ik geloof dat hij het werkelijk een goed boek vindt. Wim Hazeu verdient enige bewondering, in de optiek van Lex, dat hij het gaat uitgeven. ‘Waar ik blij om ben,’ zei hij vervolgens, ‘dat ik altijd heb voorspeld dat jij van

[p. 186]

de familie, inbegrepen mezelf, het verreweg het verste hebt gebracht. Mijn voorspelling is uitgekomen.’ Hij benadrukt dat mijn schrijven oprecht en waar was. Hij vond alleen dat Henk Hofland wat veel aandacht kreeg, waar ik al bang voor was.

We spraken over verlatingsangst. Hij legde dit uit. Hij zei dat mam en haar zuster, tante Jetty, daar overduidelijke voorbeelden van waren ten opzichte van mijn grootmoeder. ‘Twee 60-jarige vrouwen, die als onvolwassen meisjes bij een 80-jarige moeder aan haar ziekbed zaten, een situatie die jouw vader plat heeft gemangeld.’ Mijn moeder was veel ouder, evenals mijn grootmoeder zelf, toen zij uiteindelijk overleed. Het is echter waar, dat zowel mijn vader als oom Gerrit Meijer, de man van tante Jetty, hierdoor vroegtijdig zijn overleden. Daar staat tegenover dat ik begrip heb voor de houding van mam en haar zuster. Vooral in hun jeugd, hadden beiden meisjes na de scheiding van hun ouders veel lief en leed met grootmama in België gedeeld. Lex heeft - ondanks onze vriendschap moet dit vermeld worden - de laatste jaren van zijn leven helemaal geen contact meer met zijn moeder, mijn grootmoeder gehad, wat voor een psychiater geen aanbeveling is.²⁹⁸

Hij vond overigens dat de vermelding van een poging tot een blow job (ik moest hem uitleggen wat dit was) door Inez Röell in een hotel in Zwitserland, niet in mijn Memoires thuishoorde. Ik vind dit dus wel. Ben benieuwd wat Peter er van zal zeggen. Schaamte mag dan worden omschreven als ‘an emotion characterized by feelings of guilt, embarrassment and avoidance’, het niet vermelden van pure feiten valt onder valse schaamte. Herinneringen zijn herinneringen ook op het gebied van seks, dus waarom eromheen draaien?

Eduard belde om te zeggen hoe hij genoot van de Chopinplaat, die ik hem had gegeven. Bovendien had hij het weekeinde ‘toch wel fijn’ gevonden.

Iwan Graanoogst is de tweede man in Suriname naast Desi Bouterse. Roel Martens sluit bij een brief een advertentie in, die voor zichzelf spreekt. Graanoogst kwam in opspraak, terecht of te onrecht, en vervolgens gebeurt er dit in het dictatoriale Suriname:

298 Grootmama wilde zijn affaire met een hoofdverpleegster op de W.A. Hoeve in Den Dolder, uitlopend in een scheiding en huwelijk niet accepteren, wat te betreuren was.

[p. 187]

30 oktober 1984

In de polders word je steeds weer gedwongen een smerige zoete stank van de akzo-fabriek in Noord in te ademen terwijl je juist uit bent op frisse lucht. De chemische ingenieurs zullen ons allemaal nog eens naar de bliksem helpen. Zelfs het kleine busje naar Zunderdorp verspreid afschuwelijke gifgassen.

Van de 26 geregistreerde aidspatiënten in Nederland zijn er nu vijftien overleden.

Fjodor Sjaljapin, de beroemde Russische bas, is eindelijk met eerbetoon in Moskou herbegraven. Aleksandr Skrjabin, Sergej Prokofjev en Dmitri Sjostakovitsj bevinden zich in zijn nabijheid. Sjaljapin verliet zijn land in 1922, teleurgesteld in de Bolsjewieken. Sergej Rachmaninoff hielp hem in 1938 ten grave dragen. Deze herbegrafenis in de ussr laat toch zien dat er tekenen zijn dat er in Moskou een andere wind waait. Ik herinner me dat toen ik in 1936 met mijn ouders in hotel Cap Martin bij Menton aan de Côte d'Azur logeerde, Sjaljapin in de hoteltuin liep te zingen. Mijn broers en ik probeerden hem te imiteren, waar we van onze ouders enorm voor op ons lazer kregen.

Nu blijkt dat het cia-handboek voor de Contra's dikwijls woord voor woord is overgenomen uit instructies, die troepen van de United States Special Forces in de jaren zestig ontvingen voor de oorlogvoering in Vietnam. Ook wel de zogenoemde ‘Psyops’, ofwel ‘Psychological warfare operations’. Zo was er de instructie ‘Armed Psyop nr. 643’. Dit betekende: ‘Implic-

[p. 188]

it and explicit terror. Psyop by selected use of armed force.’ Deze instructie hield de volgende ‘teaching point’ in: ‘Carefully selected planned targets - judges, police-officials, tax-collectors - may be removed for Psyop effect in an Unconventional Warfare Operations Area...’ Terrorisme made in Washington.²⁹⁹

Wim Hazeu belde het manuscript van Memoires 1925-1953 in één avond te hebben uitgelezen: ‘Het is als een roman geschreven.’ Hij gaat het meteen uitgeven, wil foto's hebben en een tekst voor de verkoopadvertenties. Ook al had ik het verwacht, ik stond toch perplex dit nu als toezegging te horen. Hij wilde nog om toestemming van Henk Hofland vragen voor het gebruik van gedeelten van zijn brieven. Hij stelde voor de naam Röell niet voluit te noemen en door een R. te vervangen. Dank je de koekoek, zeker niet. Waar is waar. Ik belde Eduard en Lex Poslavsky dat het boek nu echt uitkwam.

299 The New York Times, Philip Taubman, 28 oktober 1984.

31 oktober 1984

Ik twijfelde over de manuscriptpagina's 315-348 en herlas ze. Ze zijn niet perfect, maar ze zijn ‘mij’.

Zat rustig te werken, toen Ton Kors van de Nieuwe Revu belde. Indira Gandhi is vermoord. Hij vroeg of ik nog binnen twee uur een In memoriam over haar wilde schrijven, omdat ik haar een aantal maal heb ontmoet en gesproken: honorarium duizend gulden. Heb het geschreven en ben de polders in gegaan. Het is mooi zacht weer. Zelfs de dieren genoten ervan. Reigers gaan steeds dichter bij vissers staan om een gevangen visje toegeworpen te krijgen.

De dood van Indira is een ramp voor India. Zal er nu een beroep op haar zoon Rajiv Gandhi worden gedaan? Ik zie haar voor me. Ik hoor haar stem. Zou prins Claus naar New Delhi gaan? Dat zou een prima zet zijn. Ik heb Indira Gandhi bij onze laatste ontmoeting nog zo gevraagd om iets aan haar memoires te gaan doen, althans om medewerkers aan te wijzen er een begin mee te maken. Zij antwoordde toen dat zij het veel te druk had. Nu is er niets. Voor de geschiedenis en voor toekomstige generaties zullen veel van haar gedachten over deze eerste decennia van onafhankelijkheid van de Republiek India verloren gaan. Eerst diende zij aan de zijde van haar vader Pandit Nehru en daarna was zij tweemaal zelf eerste minister.³⁰⁰

Extremistische Sikhs, die strijden voor de noordelijke deelstaat Punjab, hebben de verantwoordelijkheid opgeëist voor de aan-

300 Zie bijlage 45. Nieuwe Revu, 8 november 1984.

[p. 189]

slag. Zeven kogels werden op haar afgevuurd, drie troffen haar in de longstreek, vier in de maagstreek. Er waren twee moordenaars, leden van haar lijfwacht. Absoluut afschuwelijk. Hoe laf om met een machinegeweer het vuur te openen op deze kleine tengere dame, die van haar huis naar haar kantoor wandelde.

Fidel Castro heeft voor het eerst de comecon Conferentie in Havana geopend en toegesproken.³⁰¹ Hij lanceerde een felle aanval op de vs ‘en hun pogingen om het socialisme van de aardbodem te vagen.’ De man heeft meer dan gelijk. De regering Reagan heeft maar één doel: met alle geoorloofde en niet geoorloofde middelen er voor zorgen dat het communisme verdwijnt.

Van de Nederlandse rechtspraak begrijp ik geen moer. Vijf Egmondse jongeren hebben twee vrienden van 26 en 29 jaar op 22 juli zodanig mishandeld, dat de jongeman van 26 erbij om het leven kwam. Er werd vier jaar gevangenisstraf (met aftrek) geëist en wat kregen de schoften: vijftien maanden! Rechters zijn volkomen gestoord in dit land.³⁰² Ik vind zo'n uitspraak op zichzelf misdadig.

Ik ga verder met mijn dagboeken. Ik lees nu dat de Surinamer Alwin Krolis, die bij Van Heutz diende, net als Martin, de eerste kerel is geweest, die ik een blow job gaf, en wiens sperma ik heb ingeslikt. Ik heb Eduard steeds gezegd dat hij de eerste was, bij wie ik dit heb gedaan. Moet ik hem dit nu vertellen? Dat moet ik Peter vragen, want ik weet het niet.

Het teruglezen van mijn dagboek windt me zeer op. Henk Hofland heeft in 1953 tegen me gezegd dat ik na mijn dagboek te hebben afgeschreven nooit meer iets zou hoeven schrijven. ‘Dat vraag ik me af,’ heb ik toen geantwoord. Dat doe ik overigens nog steeds. Ik zet het bewerken van mijn dagboeken tot Memoires nu door.

Ik heb Bouterse geschreven dat Motke Chanoeka is komen aanzetten met de mogelijkheid van een lening van 300 miljoen dollar uit Saoedi-Arabië voor de duur van twintig jaar tegen 8,5 procent. Er zouden ook plannen zijn om via Chanoeka een groot hotel in Paramaribo neer te zetten om het toerisme te helpen bevorderen.

Leslie Gelb schreef een boeiend artikel voor The New York Times Magazine.³⁰³ Kop: what we really know about russia? Ook deze goed geïnformeerde journalist spreekt over Rus-

301 NRC Handelsblad, 31 oktober 1984.

302 NRC Handelsblad, 30 oktober 1984.

303 The New York Times Magazine, 28 oktober 1984.

[p. 190]

sia in plaats van Sovjet Unie. Gelb citeert Churchills uitspraak dat de ussr ‘a riddle wrapped in a mystery inside an enigma’ was. Algemeen wordt in de vs aangenomen dat het westen vrijwel niets van de andere supermacht weet, maar Gelb schrijft: ‘While gaps remain, U.S. intelligence does have the far-reaching factual profile of the Soviet Union. The challenge is to use that knowledge in making policy.’

Bij de Rand Corporation en aan de University of California bestaat een Center for the Study of Soviet International Behavior, waar Arnold Horelick de dienst uitmaakt. Er zijn meer Sovjetspecialisten, zoals Seweryn Bialer aan de Columbia University, en Marshall Shulman, de directeur van het W. Averell Harriman Institute for Advanced Study of the ussr, eveneens aan Columbia. Maar luistert de regering wel naar de adviezen van specialisten?

Gelb refereert aan National Security Decision Directive Nr. 75 waarin Reagan het beleid tegenover het Kremlin als volgt vastlegde; ‘The U.S. should capitalize on Soviet difficulties by a continued American military build-up and by avoiding credits and technology sales that would “subsidize” the Soviet economy.’ Dit wil dus zeggen dat bij het aantreden van de Reagan-kliek de blokkade van het Oostblok verder is toegenomen en verscherpt. Deze blokkade bestaat sinds het begin van de Koude Oorlog. Zo saboteerde bijvoorbeeld onze brave minister Max van der Stoel in 1974 het hem door Sovjetpremier Aleksei Kosygin gedane aanbod om joint ventures aan te gaan met Shell bij het zoeken naar en exploreren van gas en olie in de Kaspische Zee, de Zwarte Zee en de Barentszee.

Ook Gelb ziet Michail Gorbatsjov als de beoogde opvolger van de bejaarde Konstantin Tsjernenko. Er gaan bovendien al weer de nodige geruchten rond dat ook deze Sovjetleider, die 73 is, ondersteund moet worden en wankel is.

1 november 1984

Haalde Peet van Schiphol af. Hij kwam om 10:25 uur met één tas door de douane, kort geknipt, hij leek 27 jaar. Hij had een foto bij zich waar hij met Teresa Berganza op staat, met wie hij optrad in Covent Garden. Ook had hij een artikel uitgeknipt over royalty voor mijn verzameling van analyses van dit verschijnsel. Het gaat met hem prima in Londen. De Royal Opera engageert hem nu vrijwel voor iedere voorstelling. We hebben tot 02:00 uur zitten praten.

De dood van Indira Gandhi is als een schok door India gegaan. The Queen is dead, long live the Queen. Want de dochter van

[p. 191]

Nehru behoorde tot de eerste ‘koningsdynastie’ van het herboren vrije India. Daarom was het blijkbaar voor een overgrote meerderheid van Indiërs vanzelfsprekend dat Rajiv, haar oudste zoon, haar taak over zou nemen. Hij was de kroonprins, die eigenlijk liever als piloot bij Air India wilde blijven vliegen. Omdat de moordenaars Sikhs waren is deze bevolkingsgroep in het hele land door Hindoes belaagd. Peter Ustinov stond in de tuin van haar residentie in New Delhi met zijn cameraman Rory O. Farrell te wachten om de premier te interviewen, toen hij de fatale schoten hoorde. De laatste keer dat ik bij haar was wachtte ik daar zelf met een cameraploeg van de bbc om deze bijzondere vrouw te beluisteren en op film te zetten. Zoals ik verwachtte en hoopte gaat prins Claus inderdaad naar haar begrafenis.

Desi Bouterse heeft onverwacht een slm-toestel gevorderd dat reeds gevuld was met passagiers voor een vlucht naar Amsterdam, om zelf in de gelegenheid te zijn de begrafenis van mevrouw Gandhi bij te wonen. Ik weet hoe hij haar bewonderde. Hij vertelde, niet zonder trots, en toch met enige bescheidenheid, hoe hij tijdens de Conferentie van Niet-Gebonden Landen in New Delhi door haar naar het podium werd geroepen om de voorzittershamer voor één zitting van haar over te nemen. Surinamers - net als Indonesiërs trouwens - hebben door enkele honderden jaren van Nederlandse bezetting ook een dosis Hollandse kleinburgerlijkheid meegeprogrammeerd gekregen. Dus was er veel kritiek in Paramaribo, en werd dit gretig overgenomen in Den Haag, op het vorderen van dit vliegtuig voor een Surinaamse delegatie op Indira's begrafenis. Bouterse trok zich daar terecht niets van aan.

The New York Times stelde: ‘Her death is the more grievous because so much more was invested in her than in even a pope (betwijfel dit overigens), a U.S. President (dat zeker), a British Prime Minister (helemaal zeker), the task of holding India together and free.’³⁰⁴ Wanneer ik bij haar was, realiseerde ik mij de totemfunctie van deze kleine, tengere, moederlijke dame, die ‘clear as a bell’ haar meningen en ideeën formuleerde en voortreffelijk op de hoogte was hoe de wereld in elkaar zat. Bovendien het tweede grootste land ter wereld runde. Een kort overzicht van haar leven:

Nov. 19, 1917. Born in Allahabab, Uttar Pradesh state, northern India.

304 The New York Times, 1 november 1984.

[p. 192]

1931. After schooling in India, Switzerland, and at Oxford University, joins Congress Party, which will be India's predominant political force after independence from Britain, with her father, Jawaharlal Nehru, as its leader.

1941. Marries Feroze Gandhi over family objections. They later have two sons, Rajiv and Sanjay.

1947-64. Serves as widowed father's official hostess and close political ally.

1959. Elected president of Congress Party.

1964. Her father dies. She is elected to upper house of Parliament and serves as Information Minister.

1966. Elected to lower house, begins first of four terms as Prime Minister.

1971. Sides with East Pakistan in Pakistan's civil war, in which East Pakistan becomes independent nation of Bangladesh and India solidifies its dominance of the subcontinent.

1974. Leads India into nuclear age with explosion of underground nuclear device.

1976. Establishes diplomatic ties with China after 15-year rift and embarks on foreign policy of professed nonalignment that favors Soviet Union and keeps United States at arm's length.

1977. Voted out of office after tempestuous period of authoritarian rule, under ‘emergency’ provisions she imposed on Parliament.

June, 1984. In response to long-simmering unrest in Punjab among the Sikhs, Mrs. Gandhi sends troops into the Golden Temple at Amritsar, the Sikhs' holiest shrine, resulting in Government victory and heavy loss of life on both sides.

De Sovjetpers heeft in de Pravda een telex van tass afgedrukt waarin van Amerikaanse betrokkenheid bij de moord op mevrouw Gandhi wordt gesproken. Washington zou de verschillende oppositionele bewegingen in India hebben geïnfiltreerd om separatisme in India te stimuleren. De Sovietmedia spreken van ‘U.S. state terrorism’ tegen India.³⁰⁵

Voor lezers van onze Hollandse pro-Amerikaanse media en voor de brave, naïeve PvdA-politici, die sinds de oorlog in de zakken van Washington hebben gezeten, klinkt een dergelijke bewering vanuit Moskou als Kremlinpropaganda. Maar Indira Gandhi heeft zelf meer dan eens gewezen op aantoonbare cia-manipulaties in haar land. Bij onze laatste ontmoeting vergaten

305 Idem.

[p. 193]

wij dat mijn bandrecorder aanstond, terwijl de televisieploeg een andere band opzette. Zij deed toen over Reagan een aantal uitspraken waar de honden geen brood van lustten. Ik ontdekte dat pas in het vliegtuig naar Amsterdam, dat ik onbedoeld haar woorden had vastgelegd.³⁰⁶

Telefoneerde met Harvey Naarendorp in Paramaribo. Hij vond een deal met Koortrade belangrijker dan een lening van 300 miljoen dollar van Saoedi-Arabië: ‘Want een contract met Koor zou ons industrieel potentieel verbreden.’ Maar het uiteindelijke besluit moet minister Fong Poen nemen, die na Brussel in Caracas was geweest, en pas gisteren in Suriname terugkeerde. Vanmorgen gaf hij een persconferentie. Harvey was verheugd dat Nederland nu ook internationaal was veroordeeld wegen economische agressie jegens Suriname.

Peter sliep tot 12:00 uur en is daarna anderhalf uur gaan fietsen in de polders waar hij steeds intens van geniet.

Omdat het Forum Humanum Nederland van de Club van Rome Jerome Bruner van Harvard naar hun symposium heeft gehaald informeerde Aart ven der Want de nrc-redactie. Hij belde me en vertelde dat ze zeer lullig hadden gedaan, en dat niemand er wist wie Bruner eigenlijk was.³⁰⁷ Ik belde daarop Hans Friedeman van de Volkskrant, die slechts reageerde met: ‘Ja, ik heb die naam wel eens gehoord.’ Hij wist niet of de wetenschapsredactie over mankracht zou beschikken iemand naar het Bruner-symposium af te vaardigen. Later belde hij terug dat Piet Vroon Bruner gaarne wilde ontmoeten.

Peter bracht uit de Sunday Times een artikel van Julie Burchill mee waarin ze stelt dat de koninklijke familie beter ‘pure showbizz’ zou kunnen worden.³⁰⁸ ‘You see,’ schreef zij, ‘the royal family is a symptom of the national illness - the smugness, and the insecurity, both magically managed at once. (...) they are, as Anthony Burgess said of Lady Diana Spencer, “an emblem of cleanliness”. (...) So, the monarchy is both a royal soap and a religion substitute. (...) The monarchy is a tranquillizer - it makes the population stolid and fatalistic, undynamic, unbelieving in meritocracy - the kiss of death to a country.’ Ik heb het minder scherp onder woorden gebracht, maar de boodschap in Made in Soestdijk was dezelfde. Er duiken steeds meer mensen op, die dit eindelijk inzien.

306 Ik heb dit toen niet gepubliceerd. Raadpleeg voor deze banden: Beeld en Geluid: LA 315, Lot 1, item 187. ACC, datum 03 11 1981, content Indira Gandhi, (red.).

307 Grondlegger van de cognitieve psychologie.

308 Sunday Times, 14 oktober 1984.

[p. 194]

2 november 1984

De eerste jobstijding vandaag was dat meer dan tienduizend studenten bij de Open Universiteit op de wachtlijst zijn geplaatst. Tot 1 maart 1985 zijn alle cursussen volgeboekt. Er kunnen 14.150 studenten worden ingeschreven. Er hebben zich echter reeds 21.781 schriftelijk aangemeld, en er melden zich bijna 200 jonge mensen per dag meer aan. Dat deze situatie in een land als het onze in 1984 bestaat en niet onmiddellijk, door de politiek, krachtdadig wordt aangepakt bewijst tot welk dieptepunt onze ‘democratie’ als systeem is gedaald.

Gisteren zei Friedeman nog dat Piet Vroon naar de workshop met professor Bruner zou komen, vandaag bleek dat al niet meer zeker te zijn. Hij had één journalist eventueel beschikbaar, maar twee dagen waren te kort om zich alsnog op Jerome Bruner in te werken. Ik kon dit nauwelijks geloven, maar aldus opereert de wetenschapsredactie van de Volkskrant anno 1984. Het zijn en blijven miezerige figuren, en als je dat te hard tegen ze zegt zijn ze voor eeuwig op hun pik getrapt.

Vanmorgen arriveerde Motke Chanoeka. Hij ondertekende de brief, die ik van hem verlangde, want het concept van Voetelink vond ik slap gelul.³⁰⁹

Legde laatst een aardig contact met Reinoud Roscam Abbing, wiens vader ik op Yale als student heb leren kennen. Ik moet een keer naar ze toe.³¹⁰

Wim Hazeu wil mijn Memoires commercieel aanpakken. Daarom doet hij het in zijn broek vanwege citaten van Hofland en het met naam en toenaam noemen van diverse personen uit de familie Röell. Ik voel me ook hier omgeven door beunhazen zonder guts.³¹¹

Indira Gandhi heeft tijdens een rede in het afgelegen Bhubaneswar onder meer gezegd, dat ze er trots op zou zijn te sterven in dienst van de natie: ‘Iedere druppel van mijn bloed zal bijdragen tot de groei van deze natie en het land sterk en dynamisch helpen maken, daar ben ik zeker van.’ Dit zei ze een dag voor de moord. Had zij een voorgevoel van wat zou gaan gebeuren?³¹²

309 Zie bijlage 46.

310 Zie bijlage 47.

311 Zie bijlage 48.

312 NRC Handelsblad, Mohan Ram, 1 december 1984.

3 november 1984

Peter is weer naar London afgereisd. Ik geloof dat hij hier een prettige tijd heeft gehad.

[p. 195]

Toen ik Peter naar de bushalte begeleidde zei ik: ‘Soms denk ik dat ik tegen Eduard moet zeggen, dat ik geen tijd heb.’ Hij antwoordde: ‘Natuurlijk, want dan zal hij meer naar je toe komen.’ Van die uitspraak kreeg ik tranen in de ogen. De gedachte dat ‘veroveren’ zo zou moeten geschieden. Merci. Bleef er de hele dag verder triest door

Ik volg op televisie de ceremonie bij de lijkverbranding van Indira Gandhi. Rajiv liep met een stuk brandend hout wel tienmaal rond de baar met bovenop, voor iedereen zichtbaar, Indira Gandhi opgebaard. Hij raakte zelfs met het brandend hout even haar voorhoofd aan. Afschuwelijk. s'Lands wijs 's lands eer, maar ik vind dit toch een zeer ‘naakte’ vorm van crematie, maar misschien wel eerlijker en realistischer dan de onze. Het zijn de geheel andere religieuze en culturele waarden, die het meemaken van een lijkverbranding voor Hindoes heel anders maken dan voor ons. Ik moest denken aan de begrafenis van mijn moeder in 1974. Een vergelijking is totaal onmogelijk.

Svetlana Alliluyeva, de dochter van Joseph Stalin, die in 1970 met de Amerikaanse architect William Peters trouwde en twee jaar later van hem zou scheiden, is naar Moskou teruggekeerd. Ze zegt steeds eenzamer en onrustiger te zijn geworden in Amerika, het land waar zij in 1967 tot verrassing van de hele wereld naar toe vluchtte. Ik heb haar eerste persconferentie in New York bijgewoond. Nu is zij naar haar vaderland teruggekeerd, wat een nieuw signaal zou kunnen zijn dat er in de Sovjet Unie een mildere wind waait.³¹³

313 The New York Times, Robet McFadden, 3 november 1984.

4 november 1984

Om 22:15 uur gisteravond belde Eduard. Dit veranderde veel. Ik had namelijk Aart van der Want op de mouw gespeld dat ik me niet goed voelde, pillen van de arts had gekregen en daardoor morgen niet aanwezig zou zijn bij het Forum Humanum symposium. Ik voelde me gewoon er niet toe in staat en loog my way out. Maar na Eds telefoontje was ik voldoende opgemonterd, en realiseerde ik me dat ik Aart niet in de steek mocht laten. Maar goed, ik had al gezegd vandaag niet, dan ga ik morgen, de tweede dag er zeker heen.

Ik nam bus 82 naar IJmuiden en bezocht Ed voor het eerst in zijn nieuwe flat.

Het werd een zeer emotionele dag. Ik ben er nu van overtuigd dat ik Eduard achter me moet laten. Hij zag er zeer aantrekke-

[p. 196]

lijk uit. Veel van mijn cadeautjes hadden een plaatsje gekregen, maar mijn boeken niet. Het huis zag er piekfijn uit.

Hij liet fotoalbums van zijn familie zien. Ik zag een blond kereltje van vier jaar en vroeg, ‘Wie is dat?’

‘Dat ben ik.’

Hij vertelde drie jaar oud te zijn geweest toen jfk in Dallas werd vermoord: ‘I flipped indeed.’ Zoiets drukt je weer op de werkelijkheid. Ik zag hem als jongen op ski's en in zijn eigen omgeving. Dat veranderde mijn perceptie over hem.

Hij lijkt de klm te hebben opgegeven, omdat zijn vooropleiding er niet goed genoeg voor zou zijn. Maar hij wil zichzelf blijven verbeteren, vooral door zijn kennis van het Frans op te vijzelen. Er schijnt een school in Nice te zijn, waar hij naar toe zou kunnen gaan. Ik bood aan na te gaan of er niemand was, die hem nu in Amsterdam vast Franse les zou kunnen geven. Ik telefoneerde Quirine Hattink in Bilthoven,³¹⁴ die jarenlang lerares Frans is geweest. Zij adviseerde te informeren bij het Maison Descartes of bij de Alliance Française.

Na anderhalf uur reden we naar Amerbos. Het was wel plezierig, maar toch vond ik het een verloren middag.

Carel Enkelaar telefoneerde. Hij had afgelopen zaterdag een hele dag gesproken met een rijke industrieel, die poen wilde de stoppen in een Oost-West-initiatief gericht op detente. Misschien in een blad, of in televisiedocumentaire. De vraag was hoe dit project aan te pakken. Of ik erover na wilde denken en het voorlopig geheim wilde houden, want hij sprak er ook nog met niemand over, behalve met mij vanwege mijn uitstekende contacten in Moskou. Eduard luisterde mee met dit gesprek en vermoedde dat het om Ernst van Eeghen of Dirk Keijer zou kunnen gaan. Ik denk echter dat het een nieuwe ster aan het firmament van Enkelaar is. Ik zei dat ik mijn gedachten er over zou laten gaan en misschien een memo zou sturen.

314 Quirine Hille Ris Lambers-Hattink.

5 november 1984

Van Gogh Museum

Ontbeet buitengewoon plezierig met professor Jerome Bruner en Aart van der Want. Bruner adviseerde: ‘I would lock up your diaries, eat the key, and say now you write!’ Ik was het hier totaal mee oneens: ‘Then I would write based purely on memory. What would be true? We distort so much, so much through falsifying memories, even unintentionally Then too

[p. 197]

much, perhaps, most of what I would write, would not be true or according to the facts.’³¹⁵

Ik keek de zaal rond, en was toch wel trots. Natuurlijk hebben Aart en Ko van Wouwe de leiding en al het werk gedaan, maar uiteindelijk zijn al deze mensen hier vanmorgen bijeen vanwege het resultaat van mijn initiatief en denkwerk.³¹⁶

Ik heb een vermoeden, na met professor Bruner te hebben gesproken, dat zelfs hij niet tot in de diepte het brein of wat erin omgaat en gebeurt, werkelijk beschouwt aan de hand van de neurofysiologische benadering. In het algemeen gesteld: bij alle discussies vanmorgen merkte ik dat de machinerie van het hoofd, niet in de woordenwisselingen wordt betrokken. Ik begrijp dit niet.

De directeur van de cia, die afschuwelijke William Casey, heeft de leden van het Amerikaanse Congres geschreven het beruchte handboek voor guerrillaoorlogvoering te verdedigen.³¹⁷ Inmiddels heeft het Witte Huis echter vanwege de storm van verontwaardiging, die is opgestoken, laten bekend maken dat iedere cia-medewerker, die betrokken zou zijn bij ‘the development of the manual or approval of it’ zal worden ontslagen. Dat is het bekende pour besoin de la cause van de Amerikanen, die zoiets zonder enige aarzeling door het staatshoofd bekend laten maken, terwijl ze intussen tegen de cia zeggen: ‘doorgaan met je moord- en doodslagpraktijken.’ Dat is de vs ten voeten uit. Wie dat in 1984 nog niet door heeft moet zich laten nakijken. Nergens is het bedrog door de overheid van de volksvertegenwoordiging zo geperfectioneerd als in Washington D.C., al leren de kleine broertjes in Madurodam snel bij.³¹⁸

Jeane Kirkpatrick, Reagans ambassadrice bij de vn, past prachtig in dit Amerikaanse gekkenhuis. Op een vraag van Newsweek wat zij van dit misdadige handboek van de cia vindt, antwoordde zij het niet gelezen te hebben en alleen uit de kranten er kennis van te hebben genomen. Ook zo'n intelligent antwoord van een vertegenwoordigster bij een volkerenorganisatie. De hele wereld weet dat dit boek bestaat. Bovendien zal zij er in de wandelgangen het nodige over te horen krijgen. Waarom las zij het niet: ‘Casey tells me, there was no reference to assassination or murder as such. (...) Assuming what Casey

315 Was dermate in gedachten met Eduard bezig dat ik niets over Bruner schreef.

316 Zie bijlage 49.

317 The New York Times, 1 november 1984.

318 Mijn jarenlange conflict met de overheid staat bol van het gelieg tot op het hoogste niveau.

[p. 198]

has said to me is true, I don't think the manual is serious at all I do not see anything improper about it.’³¹⁹ Mevrouw had behoren te weten dat directeuren van cia's (of bvd's, dan wel kgb's) in de hele wereld liegen of het gedrukt staat. Dit is prioriteit nummer één van hun beroep. Deze dame kletste in de ruimte afgaande op een professioneel leugenaar terwijl zij het handboek in kwestie van nog geen honderd pagina's niet had gelezen. Beschamend. En dat is dan de diplomate, die de vs in het wereldforum hoog moet houden. Diplomaten in New York lezen Newsweek ook. Over de hele wereld wordt dit blad verspreid. Jeane Kirkpatrick staat voor aap.

Ronald Gase kwam langs. Zes maanden nadat ik contact met Hans Kombrink voorstelde heeft hij hem bezocht. Ook heeft hij oud-minister Jelle Zijlstra opgezocht, die hem verzekerde dat Luns niet over de Conferentie van Genève had gelogen. Maar hij gaf toe het zogenaamde telegram van Sukarno met de instructie aan de Indonesische delegatie de ontmoeting te doen mislukken nooit te hebben gezien. Er zijn vele ‘Zijlstra's’ in al die jaren in de omgeving van Luns geweest, tot en met oud-premier Jan de Quay toe, bij wie het nooit is opgekomen dat wat Luns verkondigde uit zijn duim was gezogen, of hoe hij bewust de kluit besodemieterde om zijn mislukte politieke beleid af te dekken en te redden wat er te redden was. Zij die hem door hadden, zoals Prins Bernhard, een aantal industriëlen (en ik zelf, voornamelijk, omdat ik wat Luns liep te verkondigen bij de tegenpartij, Sukarno, verifieerde) beschouwde hij als aartsvijanden. En hij handelde hiernaar door misbruik te maken van zijn macht. Zijlstra heeft nooit bij de Indonesische minister van Buitenlandse Zaken in Genève, prins Anak Agung Gde Agung nagetrokken of er ooit een telegram van Sukarno was geweest, want anders had hij in 1984 geen onzin verkocht aan Gase.

319 Newsweek, 5 november 1984. Zie ook knipsels bijlage 50.

6 november 1984

Heb van het Maison Descartes de naam gekregen van een dame, die Franse lessen geeft.

Max Pam interviewde professor Kees van Peursen. Pam vraagt hem of een mens altijd de waarheid moet spreken. Van Peursen: ‘Kant heeft eens een klein boekje geschreven over het vermeende recht om uit menslievendheid te mogen liegen. Hij stelde daarin dat je altijd de waarheid moet spreken.’ Daarin betoogde Kant, dat als je ergens uitzonderingen toelaat op het ver-

[p. 199]

bod om te liegen, je in principe voor alles en iedereen de weg vrij maakt. Ik ben het met de stelling van Kant niet eens, omdat je je eerst zou moeten afvragen wat je onder waarheid verstaat. Deze filosoof uit Leiden wil ‘waarheid’ niet abstract zien, los van een situatie, zoals Kant dat doet. Van Peursen kende in de oorlog iemand die Joodse onderduikers verborg. Op een dag stond de Grüne Polizei voor de deur. Waren er onderduikers? Kant zou ze hebben aangegeven omdat hij de waarheid wilde spreken. De kennis loog tegen de Duitsers, al had hij er wroeging over. Dus waarheid is geen puur theoretische zaak, en staat in relatie tot een situatie of tot medemensen. ‘In die zin sprak mijn kennis de waarheid door te liegen (over de onderduikers die hij herbergde),’ aldus van Peursen. ‘Je kunt ook de waarheid uit een soort sadisme gebruiken om de medemens nodeloos te kwetsen.’ (...)

‘Het liegen mag geen smoesje worden. Het liegen mag geen puur individuele aangelegenheid worden. Het geluk van de medemens kan in sommige gevallen het criterium voor de waarheid zijn.’³²⁰ Het is een aardig gesprek geworden, maar Pam komt aan onderwerpen als liegen, niet als smoesje, maar als misdaad in dit gesprek niet toe. En wat me altijd weer verbaast dat mensen van enig niveau altijd blijven spreken over hoofd en hart. Van Peursen citeert klakkeloos Pascal: ‘Het gaat niet om de waarheid van het hoofd, maar om die van het hart.’ Ik weet wel dat sinds mensenheugenis gevoel met hart wordt aangeduid, maar het wordt misschien tijd eens een exactere woordkeus te gaan gebruiken. Het gevoelsleven zit evenals de ratio maar op één plaats: het hoofd, de drie en een halve pond protoplasma, die we hersenen noemen. Van Peursen zou eens bij de Delgado's moeten gaan logeren.

320 NRC Handelsblad, 3 november 1984.

7 november 1984

Mademoiselle Brigitte de Sainte Croix is bereid voor 25 gulden per les Eduard in Frans bij te spijkeren. Ik schreef een cheque voor tien lessen uit, dan kunnen ze meteen beginnen, a.s. vrijdag om 14:30 uur.

John van Haagen belde. Ik had hem een brief van zijn vrouw Greet³²¹ gezonden, die zij mij in 1953 had geschreven en ik in mijn dagboek tegen kwam. ‘Het maakte iets open wat allang gesloten was,’ zei hij en toch had het hem goed gedaan. Hij werkt aan zijn eigen memoires op een afgejakkerde Olivetti Studio 46, die ik hem had gegeven. Hij had de machine laten

321 Enkele jaren geleden aan kanker overleden.

[p. 200]

opknappen en was aan het schrijven gegaan. Ik bood hem aan naar Amerbos te komen als hij mijn dagboeken wilde raadplegen. Voor hem altijd.

Jouke Mulder vertrekt naar Paramaribo voor een gesprek met Desi Bouterse voor Elseviers dat ik via Harvey Naarendorp voor hem regelde. Ik heb hem geschreven een consultancyhonorarium te moeten vragen van 7.500 gulden. Ook vroeg ik hem om Alain Hirschler als stagiair bij Elseviers in dienst te nemen. ‘Dat doen we nooit,’ wimpelde hij af.

‘Neem Alain dan op de redactie buitenland,’ ging ik door.

‘We nemen nooit nieuwe mensen,’ was Joukes antwoord.

‘Dan gaat Elseviers dood.’

‘Dat gaan we ook.’

Senator Charles Percy is weggewerkt als voorzitter van het Senate Foreign Relations Committee. Na het weggaan van senator J. William Fulbright is het bergafwaarts gegaan met dit uiterst belangrijk college in de Amerikaanse buitenlandse politiek. Nu is de deur opengezet naar de benoeming op die post van Jesse Helms, een absolute idioot uit North-Carolina. Ik zie Helms al in gesprek met Dobrynin of Arbatov.

Ik bezocht mijn oude Nijenrode-klasgenoot, John Lioni. Hij lijdt al veertien jaar aan huidkanker. Hoe kan zoiets? Hij moest hier meer dan honderd operaties voor ondergaan. Hij keek iedere dag in de spiegel of er weer een nieuwe kankerplek was komen opdagen. Kan me dit nauwelijks indenken, die constante angst voor meer van hetzelfde.

Hij kwam enkele jaren geleden Henk Hofland in een trein tegen, en groette hem om bij hem te gaan zitten, maar Henk antwoordde: ‘Ik ken je niet’, waarop John ergens anders neerstreek. Hoe kan Henk zoiets doen. Intussen had Epko Willering, ook een klasgenoot op Nijenrode nu schilder in Parijs, John toevertrouwd dat ik hem indertijd als student had proberen te verleiden. In zijn dromen of verbeelding misschien, maar op Nijenrode had ik geen idee wat homoseksualiteit was of inhield. John heeft zelf zeventien jaar een Spaanse vriend gehad. Nu is hij bevriend met een Chinese jongen in Djakarta. Hij tekent en schets niet meer. Zijn huis leek op een Indische uitdragerij: van onder tot boven gevuld met snuisterijen. Ik vond het kwetsend, en misplaatst voor een Indische jongen om over de verbranding van Indira Gandhi te spreken als ‘the Delhi barbecue’. Hij is zeer gedesillusioneerd in Indonesiërs in het algemeen en zei dat adat niets met beschaving had te maken: ‘het is eerder een cover-up voor non-beschaving, onbetrouwbaarheid en geen beslissing te hoeven nemen.’

[p. 201]

Ik woonde de Sovjetreceptie bij. Ambassadeur Victor Beletski behangen met blik zag er vrij bespottelijk uit. Met Wim Klinkenberg een etentje gepland samen met Kees Schuyt en Kees Driehuis. Ambassadeur Diaz van Cuba zanikte weer over een mogelijke invasie van Cuba door Reagan. Hij zal 14 november een brief voor Carlos Salsamendi mee geven met de koerier. Dirk Keijer schitterde door afwezigheid. Julius Vischjager liep foto's te nemen.

8 november 1984

Die afschuwelijke Ronald Reagan veroverde in 49 Amerikaanse staten 59 procent van de stemmen, dus de wereld zit weer voor vier jaar - zoals werd verwacht - met deze man (en leeghoofd) opgescheept. Reagan kreeg 525 ‘electoral votes’ wat twee meer is dan de monsterzege van Franklin Delano Roosevelt in 1936. Reagan (73) is tevens de oudste politicus, die ooit tot president herkozen werd.

Democratie is een achterhaald systeem. Men vraagt mensen om een opinie, terwijl ze in de verste verte niet voldoende informatie hebben om een gefundeerde opinie te kunnen vormen. Daardoor krijg je toestanden als het circus wat het Amerikaanse verkiezingsstelsel momenteel is. Het is gewoon doorgedraaid, omdat men niet meer weet hoe het te verbeteren, of nog liever hoe het te stoppen.

Jouke Mulder kwam naar Amerbos. Ik heb hem anderhalf uur

[p. 202]

ingelicht over Bouterse en Suriname. Hij vond 7.500 gulden duur. Ik zei: ‘Reken maar 5.000 gulden research zodat je geïnformeerd bent, en 2.500 gulden als bijdrage in mijn kosten.’ Ze willen altijd voor een dubbeltje op de eerste rij zitten.

Eduard kwam me ophalen voor een eerste ontmoeting met Brigitte de Sainte Croix in het American Hotel. Zij is even in de dertig en doceert al een aantal jaren aan het Institut Français. Ze was serieus en het klikte meteen tussen die twee. Ik vond Eds uitspraak van het Frans uitstekend trouwens. We gingen samen later bij restaurant Djanoko eten.

Om te pesten hebben de vs weer eens 25 oorlogsschepen naar het Caraïbisch gebied gezonden. Ook werden parachutisten, en gevechtsvliegtuigen op Fort Stewart in Georgia samengetrokken als aanvullende dreiging. Er zijn opzettelijk verhalen verspreid dat Sovjetschepen mig-gevechtsvliegtuigen naar Nicaragua zouden brengen. De implicatie ervan zou zijn dat Washington een soortgelijke actie tegen Managua als tegen het eiland Grenada van plan was. Dus de supermacht voert een zenuwenoorlog tegen ministaatjes in Centraal-Amerika, omdat deze zich met enorme offers hebben weten te ontdoen van fascistische junta's die hand-en-spandiensten verrichtten voor Washington. Het is om misselijk van te worden en de rest van de wereld zwijgt en verroert geen vin.³²²

322 The New York Times, 8 november 1984.

9 november 1984

John Wories van Elseviers belt dat de 7.500 gulden voor ‘het werk’ om Jouke Mulder bij Bouterse te krijgen, en hem te informeren zullen worden overgemaakt. Dat is een meevaller. Je wordt misselijk van de constante oorlogszucht die vanuit Washington over de wereld uitwaaiert. Newsweek van 6 juni 1984: shooting to kill. Een paar weken later: Newsweek, 9 juli:

SPECIAL REPORT
THE NEW WARRIORS

[p. 203]

Freud waarschuwde reeds lang geleden dat ‘primitive man survives potentially in every individual.’ Wat de Amerikaanse media doen, is massaal inspelen op de emoties van wat Freud noemde de ‘primal horde’, dit in tegenstelling tot wat de Sovjetmedia doen. De gecontroleerde pers in de Sovjet Unie, en hier ben ik in Moskou altijd weer op gewezen, laat oorlogsgeweld en inspelen op het primitivisme van de massa bewust weg, allereerst omdat de Sovjet Unie in haar jongste geschiedenis het slachtoffer was van extreem oorlogsgeweld. De sovjets weten wat een moderne oorlog op eigen bodem betekent. De Amerikanen gedragen zich als onverantwoordelijke kinderen met levensgevaarlijk oorlogsspeelgoed.

The New Warriors: kanonnenvlees in wording, kadetten van West Point.

[p. 204]

Strobe Talbott van Time³²³ heeft een boek geschreven over de impasse in de wapenonderhandelingen met de ussr: Deadly Gambits: The Reagan Administration & the Stalemate in Nuclear Arms Control.³²⁴ McGeorge Bundy, mijn jarenlange contact in Washington, noemt het werk: ‘Richly detailed.’³²⁵ ‘If you think that Ronald Reagan has been serious about nuclear arms control,’ aldus Bundy, ‘or that he has understood his own decisions, or that the prospect for a good agreement with the Soviet Union in a second Reagan Administration will be bright, then you owe it to yourself to examine with care Strobe Talbott's Deadly Gambits, a masterly account of the Reagan record on this subject.’

Talbott looft Paul Nitze. Na Nitze in Washington te hebben ontmoet, onderscheidde ik hem ook van de andere haviken rond de president, als iemand die ‘in a lonely effort’ zich heeft ingespannen tot een resultaat te komen in de gesprekken met het Kremlin. ‘As our chief negotiator, Mr. Nitze went a country mile beyond his instructions and single-handedly framed a proposal which in essence offered the Soviets the abandonment of the American weapons they disliked most.’ Talbott attendeert er verder op dat toen de bureaucratie rond de president in de gaten kreeg waar Nitze mee bezig was, hij onmiddellijk werd ‘afgeschoten’.³²⁶ Ik heb de indruk dat Talbott met Nitze sympathiseert. Ik zou graag Talbott willen ontmoeten.

Plezierig gesprek met André Haakmat. Ik vertelde hem dat Jouke Mulder op weg was naar Bouterse, en dat ik hem had gezegd: ‘Je moet beslist iets schrijven over de lange reeks gouverneur-generaals, die in het paleis in Paramaribo in het trappenhuis hangen als je naar Desi's werkkamer loopt.’ Haakmat vond dat schitterend. Ook vroeg hij of ik Mulder geïnformeerd had over de contacten tussen het verzet, Haakmat en Bouterse. Dat had ik niet, en daarom heb ik Jouke hier alsnog over opgebeld.

Werkend aan de Memoires doe ik schokkende ontdekkingen in ‘mijn schatkamer’. Ik ben nu aan de affaire met Frieda Westerman toegekomen. Wat ik absoluut niet meer wist was dat haar oom Hans Westerman (directeur van Coca Cola Nederland) en de man bij wie Frieda in Wassenaar woonde, Joris Smalt, samen naar de advocaat van mevrouw Röell, E. Heldring, waren gestapt. Wat een achterbaks gekonkel. Ik sta ove-

323 In de jaren '90 adviseur van Bill Clinton voor de voor malige USSR.

324 Strobe Talbott, Deadly Gambits: The Reagan Administration & the Stalemate in Nuclear Arms Control, Alfred Knopf, New York, 1984.

325 Veiligheidsadviseur van JFK en LBJ, zie voorgaande Memoires.

326 The New York Times, 7 oktober 1984.

[p. 205]

rigens nog steeds honderd procent achter de beslissingen, die ik toen nam.

Wim Hazeu over zijn vriend Jouke Mulder: ‘Nu jij dit gesprek met Bouterse als primeur voor hem regelde hoeft hij een jaar niets meer te doen bij Elseviers.’

We bespraken de omslag van deel 1 van de Memoires. Ik stelde rood en zwart voor.

‘Dat zijn nsb-kleuren,’ reageerde Wim.

‘Dan donkerblauw met oranje letters,’ zei ik. En zo is besloten. Maar dan wel heel sec en eenvoudig allemaal. Met de foto dat ik cello speel als jongetje op de achterflap.

Amsterdam-Zürich

Rainer Maria Rilke heeft



me altijd aangesproken. Waarom lijkt me verder niet belangrijk, en heeft me nooit bezig gehouden. Ik geniet ervan hem te lezen, zoals ik ervan geniet naar Rachmaninoff te luisteren, en pieker verder niet over het waarom. Er is weer een aantal gedichten van Rilke verschenen en professor Denis Donoghu van New York University schreef erover in de The New York Times.³²⁷ Waarom is Rilke, die zo moeilijk begrijpbare gedichten schrijft, zo populair?

Voor mij, om een voorbeeld te noemen, was Rilke's erkenning van de onmetelijke waarde van het aanvaarden, echt aanvaarden, van de eenzaamheid als grondvoorwaarde om rustig te kunnen zijn, een herkenning, waardoor ik in zekere zin aan hem verknocht raakte.

Aber vielleicht sind das gerade die Stunden, wo die Einsamkeit wächst; denn ihr Wachsen ist schmerzhaft wie das Wachsen der Knaben und traurig wie der Anfang der Früh-

327 The New York Times, 30 januari 1983.

[p. 206]

linge. Aber das darf Sie nicht irre machen. Was not tut, ist doch nur dieses: Einsamkeit, große innere Einsamkeit.
Insich-Gehen und stundenlang niemandem begegnen, - das muß man erreichen können. Einsam sein, wie man als Kind einsam war, als die Erwachsenen umhergingen, mit Dingen verflochten, die wichtig und groß schienen, weil die Großen so geschäftigt aussahen und weil man von ihrem Tun nichts begriff.

Dit schreef hij aan Franz Xaver Kappus, in Rome 23 december 1903.³²⁸ Dat zijn zinnen, woorden, gevoelens, die me al jaren naar hem toe trekken.

Heb voor Theo, nu hij een elektrisch klavier heeft aangeschaft, mijn Czerny études meegenomen. Zal blij zijn als ik hem weer zie.

328 Rainer Maria Rilke, Briefe an einen jungen Dichter, Insel Bücherei Nr. 406, Leipzig, 1937.

10 november 1984

Neuheim, Zwitserland

Broer Theo haalde me op vliegveld Kloten af, en was kennelijk blij te constateren dat ik er was. We spraken veel. Hij benadrukte dat onze levenservaringen ‘parallel experiences’ hadden opgeleverd; ook wat betreft de lange reeks van onfrisse gebeurtenissen met Van Eeghen, Jeelof en Orlandini. We dineerden samen, want Nellie had fluitles. Ik vroeg hem hoe zij er toe was gekomen om dat te gaan doen. Dat was hem ook een raadsel.

Het lezen van mijn Memoires was voor hem een aha-erlebnis geweest. We hebben heerlijk zitten praten en intensief contact gehad. Hij is zeer ingenomen met Reagan als president. ‘Ik weet tenslotte iets van economie en financiën, en dankzij Ronnie staat de dollar nu hoog.’ Hij gaf toe dat het Amerikaanse bankwezen shaky genoemd kon worden, ‘maar dat is niet zo erg, zelfs als het zaakje in elkaar klapt zouden we er mee kunnen leven.’

Theo vindt dat ik spontaan schrijf, en met karakter, en hij was van mening, zelf nooit tot zoiets in staat te zijn. ‘Wij hadden als kinderen dezelfde ervaringen,’ vervolgde hij, ‘maar met een anders functionerend brein en frame of mind heb ik die ervaringen op een geheel andere wijze verwerkt.’ Hij had problemen op De Horst altijd omzeild en uit de weg proberen te gaan, terwijl ik ze juist frontaal tegemoet trad. Daarop volgde een opzienbarende openbaring. Hij vond dat hij er nooit in

[p. 207]

was geslaagd de ondervindingen uit zijn jeugd te boven te komen. Ik was enigszins ondersteboven van deze onthulling, want dat is nogal wat. Mijn broers hadden geen oudere vertrouwenspersoon zoals ik mejuffrouw Buringh Boekhoudt. Gesprekken met haar hebben voor mij in die cruciale jaren veel antwoorden gebracht op onopgeloste vragen en hardnekkige twijfels.

Aanvankelijk had hij enige notities gemaakt bij het lezen van het manuscript. Maar uiteindelijk wilde hij toch liever geen op- of aanmerkingen maken: ‘Want je retoucheert ook een Rembrandt niet.’ Later vroeg ik zijn mening over bepaalde passages, en kreeg de indruk dat hij ze voor het eerst hoorde. Heeft hij het nu werkelijk helemaal gelezen of niet? Hij liet me zijn werkstuk voor zijn huidige economiestudie in Zürich zien dat over financiële systemen handelde, iets wat me Siberisch laat. Ik bewonder zijn taaiheid om een dergelijke aanvullende opleiding te volgen.

We hebben met Nellie nog een heerlijke wandeling in de omliggende heuvels gemaakt.

11 november 1984

Onrustige nacht vanwege Eduards opmerking van zondag: ‘The less you know about me, and what I am doing and whom I am seeing, the better.’ Om 05:00 uur wakker.

Zürich-Amsterdam

Theo's belangrijkste, en meest waardevolle kritiek was om meer aandacht te besteden aan uitleg en interpretatie. Ik ga het hele manuscript er op nalopen.

Er is een boek over Franz Liszt verschenen, The Virtuoso Years, 1811-1847.³²⁹ Er bestond in zijn tijd de zogenaamde Lisztomania, zoals we honderd jaar later de aanbidding van popsterren kennen, met de bijbehorende hysterie. ‘Women fainted and competed for a lock of Liszt's hair, princes and czars gave him royal presents and reviewers surpassed each other in superlatives,’ schreef Eva Hoffman in The New York Times.³³⁰ Godenverering versus Liszt of Elvis Presley is even idioot, maar dan toch maar liever Liszt.

Heb de eerste tien pagina's van de Memoires herschreven, ook wat betreft voorouders Verloop en Linck.

329 Alan Walker, Franz Liszt: The Virtuoso Years, 1811-1847, Alfred Knopf, New York, 1983.

330 The New York Times, 3 april 1983.

[p. 208]

12 november 1984

Amerbos

Brigitte de Saint Croix belde om te zeggen dat zij de kennis van Frans van Eduard zeer behoorlijk vond. Zij gaat zich vooral toeleggen om hem de taal vlot te laten spreken.

In Indonesië heeft Suharto de voormalige secretaris-generaal van asean, Hartono Rekso Dharsono laten arresteren. Hij maakte deel uit van de Groep van Vijftig, de groep prominente dissidenten tegen de coup-generaal Suharto. Hij zou betrokken zijn geweest bij een demonstratie waarbij achttien mensen om het leven kwamen. Boontje komt om zijn loontje. Dharsono is van huis uit een commandant van de Mariniers, van het kko-regiment dat bekend stond zeer pro-Sukarno te zijn. Hij heeft echter jarenlang met de verrader Suharto gecollaboreerd en betaalt daar nu de prijs voor. Hij moet altijd geweten hebben in zee te zijn gegaan met een massamoordenaar.

Volodja Molchanov kwam samen met een droogkloot van een journalist uit Moskou dineren. Ook Wim Klinkenberg kwam, zij het nogal laat, naar Amerbos. Volodja vertelde dat Henk Hofland ‘een paar dagen in Moskou was geweest.’ Het werd tijd, al kan je het geen serieuze kennismaking met de ussr noemen. In ieder geval arriveerde mijn collega, met wie ik in 1953 in dit vak begon, dertien jaar na mij in deze supermacht, waar hij eigenlijk nog steeds weinig van weet. Wim Klinkenberg was van mening dat ik rustig passages uit Henks brieven kan opnemen in de Memoires, want dat Hofland er juridisch niets tegen zou kunnen ondernemen. Alleen al het feit dat Wim Hazeu hier bang voor is - en dat onze verhouding daardoor is verslechterd - vind ik om te huilen.

Volodja is opnieuw door de bvd benaderd in een poging hem naar het Westen over te laten lopen om hiermee een anti-Sovjet propagandastunt uit te kunnen halen. Hij gaf een lezing in Alkmaar en bleef in een motel slapen. In de ochtend aan het ontbijt dook uit het niets dezelfde bvd-agent op, die hem indertijd naar Antwerpen was nagereisd met het aanbod tegen betaling de ussr te ontvluchten. Nu werd hem gevraagd hoe hij het vond om straks weer naar Moskou terug te gaan als zijn functie op de ambassade in Den Haag werd opgeheven.

Volodja maakte zich zorgen, want hij had op BuZa deze keer geen vergunning gevraagd over het IJ te mogen gaan, en hij vroeg zich af of hij nu in de tunnel door de bvd zou worden aangehouden vanwege het overschrijden van privileges geldend voor Sovjetdiplomaten en journalisten. Consuelo vindt het een ramp om terug naar Moskou te gaan.

[p. 209]

Volodja vertelde dat er het volgende weekeinde op Berkenrode een door Ernst van Eeghen georganiseerde bijeenkomst plaats heeft, waar ook de Sovjetgeneraal Simonian en Bogdanov, de kgb-man op het instituut van Georgii Arbatov, aan deel zullen nemen. Er werden ook Amerikanen verwacht. Bogdanov en Arbatov had ik aan Ernst voorgesteld. Hij heeft mij niet meer nodig en hangt nu de grote mijnheer uit met mijn contacten. Van met elkaar omgaan in deze wereld op basis van erkenning van elkaars kwaliteiten en verdiensten heeft Van Eeghen geen notie. Dergelijke fundamentele waarden zijn uit de grote vensters van zijn statige koopmanshuis aan de Herengracht weggewaaid.

Ik vertelde aan Volodja te hebben gehoord dat een grootindustrieel geld wilde gaan stoppen in een initiatief inzake het verbeteren van de betrekkingen tussen Oost en West. Voor ik was uitgesproken, bleek hij er al vanaf te weten. ‘Ik denk dat het gaat om een voormalige Philipsdirecteur,’ zei hij. Het ‘geheim’ van Carel Enkelaar is dus minder verborgen dan ik aannam of mij was verteld. Het is waarschijnlijk met ambassadeur Beletski besproken, omdat Volodja optreedt als zijn tolk, en is vermoedelijk van die zijde geopperd mij in te schakelen.

Volodja was zeker dat er geen kruisraketten zouden komen. ‘Let op Lubbers,’ zei hij in de auto stappend, ‘ze worden niet geplaatst.’ Ook bezweerde Volodja ons dat minister Andrei Gromyko zeker niet naar Den Haag zou komen. Wim Klinkenberg zei zeker te weten dat hij wel kwam.³³¹

331 Gromyko is natuurlijk niet naar Den Haag gekomen.

13 november 1984

Er gebeurt altijd weer iets anders. Zat vanmorgen rustig te werken toen Josje Hagers van De Telegraaf belde: ‘Ik heb via een zeer betrouwbare bron vernomen dat jij een brief aan Beatrix hebt geschreven om jouw proces tegen Claus te betalen.’

Mijn klomp brak. ‘I did nothing of the sort,’ antwoordde ik haar. Ik heb de koningin geschreven of zij niet wilde helpen aan de shit een einde te maken. Omdat ik - na gesaboteerd te zijn in New Delhi - ook nog eens vijfduizend gulden aan de landsadvocaat zou moeten betalen, omdat ik geprobeerd heb de overheidsobstructie tegen het uitoefenen van mijn vak als journalist te stoppen. Bovendien waren Gijs van der Wiel, Hans van der Voet en Denig van BuZa het ermee eens dat deze drukuitoefening door Hans van den Broek, om dit geld via de landsadvocaat op te eisen, onoorbaar is. Ook vertelde ik dat

[p. 210]

Gijs van der Wiel hierover zelfs op de apenrots was gaan praten met Denig. ‘Dat heeft hij volgens jou gedaan,’ zei ze, suggererende dat ik dit uit mijn duim zoog. Gijs had inderdaad gewaarschuwd dat hij bij navraag zou ontkennen wat hij werkelijk had gedaan om me te helpen.

Ik belde onmiddellijk Wim Klinkenberg. Hij vond het buitengewoon kras dat een brief van mij aan Beatrix in bezit van De Telegraaf was. ‘Er zit een lek,’ zei hij, ‘een lek van drie letters.’ Hij bedoelde natuurlijk de bvd. Waarom werd er nu weer een rel voorbereid? Een rel gebaseerd op leugens. Omdat mijn Claus-boekje uit komt? Ik vertelde Wim dat Bogdanov en anderen naar Berkenrode zouden gaan. Hij zei meteen: ‘Je moet Josje opbellen dat dit aanzienlijk belangrijker is.’ Ik heb Hagers inderdaad teruggebeld. We werden meteen verbroken. Zij belde me terug. Ik lichte haar in wat Van Eeghen van plan was, ‘O, ja, die verzetsman,’ zei ze. Ik voegde eraan toe dat Bogdanov een kgb-generaal was. ‘Het klinkt allemaal erg 007,’ zei ze.

In Thermos kwam Mario, een jongen die me anders nooit een blik waardig acht, bij me zitten. Hij papte zelfs aan. ‘Ik las vanmorgen je artikel in de Nieuwe Revu over Indira Gandhi. Ik werd er zeer door ontroerd,’ zei hij. ‘Je bent een echte schrijver. Ik heb haar altijd bewonderd.’ Hij was 24 jaar en is eigenlijk uit Londen afkomstig. Zijn ouders zijn in Durban. Hij belt hen ieder weekeinde. ‘I studied psychiatry,’ zei hij. Ik dacht: zou ik een begin maken met me verdiepen in het breinboek van deze jongen? Een Afrikaans sprekende Indiër uit Zuid-Afrika aan de zwier in Amsterdam? What next? Toch is een dergelijk commentaar wanneer je een artikel schrijft welkom en een aanmoediging.

Amsterdam-Hilversum

De sovjets hebben het geschaft. Al jarenlang hoor ik niets anders in Moskou dan over de heldendaden van jonge communisten (Pioniers), die in vakanties gingen helpen bij de aanleg van het bam-project in Siberië om veel noordelijker dan de Trans-Siberische spoorlijn een nieuwe verbinding door het onherbergzame gebied aan te leggen, de Baikal-Amoer-lijn.

Hilversum-Amsterdam

Carel Enkelaar haalde me op. Liny had veel werk gemaakt van de ontmoeting met Frans Lurvink, de ex-president van Philips in Pakistan, met inderdaad de beschikking over veel poen, zoals Enkelaar aangaf tijdens ons enkele uren durende gesprek.