Logo DBNL
Memoires 1984-B (2016)

Memoires 1984-B

(2016)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Amsterdam

15 juli 1984

Amerbos

Ed was niet op de luchthaven, maar er lag een brief te wachten, verstuurd uit IJmuiden, vanuit zijn eigen flat nu.69 Dit dagboek is een testimonium van menselijke zwakheden, angsten, uitglijders, de hele santenkraam van tekortkomingen en falen. Ik zit nog altijd met de naweeën van zijn ‘verdwijning’ in 1982.

De post was gevarieerd. John Holdridge, een oude bekende uit Washington en nu ambassadeur in Djakarta, antwoordde bereid te zijn mij daar te ontvangen.70

Jermen Gvishiani heeft mijn ‘partner’ André Schneider in Wenen ontmoet.71 Ook dat dus geregeld.

De vader van Frieda, Jan Westerman is in Napels, Florida overleden. Ook een man die met oneerlijke methoden streed in het genre Ernst van Eeghen. Hij werd 81 jaar.

Jan van Wieringen van de Volkskrant schreef me vanuit zijn standplaats New York.72 Wim Jansen van Trouw zond de artikelen, die hij in Cuba schreef. Ronald Gase stuurde een antwoord naar de nrc als reactie op het artikel van André Spoor over Gase's boek.

Boudewijn Büch, out of all people, reageerde in Het Parool op mijn Claus-serie in Panorama: prins claus bij oltmans op de sofa.’73 Er zou geen greintje nieuws in zitten en mejuffrouw Boekhoudt wordt ‘een afgetrapte bron’ genoemd. Hij doet mijn poging het geval Claus in een psychohistorische context te plaatsen af, als zou ik ‘derderangs zelfhulpboekjes uit Amerika hebben gelezen.’ Wanneer ik psychohistorische literatuur citeer, meent Büch dat ik maar eens een behoorlijk boek over dat onderwerp moet lezen: ‘dr. Oltmans’.

De nrc berichtte dat de directe vluchten tussen Paramaribo en Amsterdam weer worden hervat.74 Dit geeft me het recht om

bij Sergio Orlandini aan te kloppen om mijn onkosten en te declareren en een consultancy fee in te dienen.

In De Volkskrant schreef Ben de Jong over het boek KGB Today: The Hidden Hand van John Barron.75 Hij eindigt met: ‘Dat konden we natuurlijk wel vermoeden,’ dat het usa Instituut in Moskou met Georgii Arbatov als directeur, ‘volgepropt zit met kgb officieren.’ (...) ‘In Nederland schijnt alleen Willem Oltmans nog te denken dat Arbatov primair een echte wetenschapper is.’ Ze kunnen het niet laten, omdat ze zelf op hun gat in Amsterdam zijn blijven zitten.

Tara Masih, de beul van oud premier Ali Bhutto van Pakistan, is op 55-jarige leeftijd aan een hersenbloeding overleden. In zijn 25-jarige carrière zou hij rond de vijfduizend personen hebben opgehangen.

‘Dr. John’, een Amerikaanse huurling, heeft in het blad Soldiers of Fortune geschreven dat hij met G. Tjon, A. Kiet en M. Nasrullah van de Bevrijdingsraad voor Suriname inderdaad een plan voor een invasie van Suriname in elkaar had gezet. De plannen strandden door geldgebrek, en omdat de autoriteiten in Frans Guyana de heren uitwees.76

Klaas de Vries en Maarten van Traa zijn blijkbaar naar Moskou gegaan. Zij schijnen van gesprekken met Vadim Zagladin en anderen de indruk te hebben overgehouden dat Moskou het Nederlandse rakettenbesluit eigenlijk niet juist zou begrijpen. De Vries vond, dat de Sovjets op Washington waren gefixeerd. Haal je de duivel, het is Ronald Reagan & Co. die de sovjets de das om proberen te doen.

In een Kamerdebat drong De Vries er vervolgens op aan dat Hans van den Broek naar Moskou zou gaan om één en ander toe te lichten. De minister zei dat Nederland Andrei Gromyko eigenlijk niets te bieden had, behalve dan misschien een toelichting. Premier Ruud Lubbers zei in het debat volgens Jan Gerritsen dat die toelichting eerst via bestaande diplomatieke kanalen kon geschieden. Maar later, aldus Lubbers, nam hij de wens van Klaas de Vries geheel over: ‘Dit kan als een toezegging worden opgevat dat Van den Broek naar Moskou zal gaan om het rakettenbesluit toe te lichten.’77

16 juli 1984

Sliep slecht: heel ongewoon, en lag tot 04:00 uur wakker. Had een erectie vanwege fantasieën over making love met Ed.

André Haakmat belde om te waarschuwen, dat Het Parool een uitgebreid artikel over de cia-affaire in Suriname heeft gehad. Ook nrc Handelsblad had eindelijk over gebeurtenissen in Suriname bericht, maar zorgvuldig dat wat belastend was voor Chin A Sen weggelaten.

De Centrumpartij schijnt in de Randstad te groeien. Er is weer een huiszoeking verricht bij Florrie Rost van Tonningen in Velp. Waarom laten ze haar niet met rust? Er zou een uit Duitsland afkomstig blad Kritik in beslag zijn genomen, waar beledigende teksten tegen Joden in zouden staan. Wat is dat toch voor een afwijking, dat je iedereen en alles onder de zon - inbegrepen ayatollahs - voor alles wat lelijk is, mag uitmaken, maar Joden zijn na 1945 heilig verklaard en onschendbaar.

In de post zat trouwens ook een afscheidsbrief van ambassadeur Henk Herrenberg.78 Ik heb Haakmat nog teruggebeld en erop gewezen altijd bereid te zijn Seedorf alsnog te interviewen. Hij had overigens nog nooit van Charlie Wong gehoord. Ik bracht de mening van Desi Bouterse over, namelijk dat de naam van zijn club met het woord ‘verzet’ een struikelblok zou blijven vormen. Dit kwam bij de advocaat als onwil over, hij vond het een smoesje. Ik denk echter dat Bouterse het meent.

Stapels brieven en documenten van Leo Spigt ontvangen over mijn vordering op de vara, die - ondanks ferme afspraken met Hans Jacobs - mijn werk aan een film over Sovjetgas niet willen honoreren.79

17 juli 1984

Eduard was gisteren om 06:00 uur van een Transavia-vlucht thuis gekomen, en kwam tegen 16:00 uur naar Amerbos. We zijn in het Sonesta Hotel gaan eten. Eigenlijk zag ik voor het eerst dat hij inderdaad is veranderd, gegroeid, ouder geworden. Ik vond hem ook nog al nerveus, en ook anders in zijn gedrag. Hij zat voortdurend naar een tafeltje met twee kennelijk gay Japanese Airlines stewards te kijken. Ook toen later een oudere man met een jong ventje binnenkwam, merkte hij op: ‘Die jongen is waarschijnlijk van de straat,’ waar hij gelijk in kon hebben. Ik vond onze ontmoeting niet prettig. Zijn ogen waren vreemd en onrustig. Ik heb hem nooit eerder op die manier gezien.

Later terug in mijn werkkamer vroeg ik hem: ‘Why did you want to see me again?’ Hij aarzelde eerst, en zei toen: ‘Er was iets gebeurd... maar,’ en maakte de zin verder niet af en wilde

er niet over praten. Hij zei wel: ‘Ik denk dat 1984 een heel goed jaar voor ons wordt.’ Hij las de brief van ambassadeur Holdridge uit Djakarta. ‘Ik begrijp dat je de stunt wil uithalen op die brief een visum voor Indonesië te krijgen. Maar ik denk niet dat het lukt.’80

Hij is opgeroepen voor militaire dienst en ik zal doen wat ik kan dit te helpen voorkomen, want hij wil het niet en het is absoluut verloren tijd. Het lukte indertijd met Peter ook, zij het via Lex Poslavsky en diens contacten. Ik adviseerde hem - evenals zijn broer Ron blijkbaar - om herkeuring aan te vragen.

Wim Verkade belde dat de bvd weer achter Ernst van Eeghen aan zat. De bvd was inmiddels al tweemaal op het kantoor aan de Herengracht geweest. Ook was de dame die Russisch sprak ontslagen.

Oud-ambassadeur Van Roijen heeft tegen Ronald Gase gezegd dat de bespreking van diens boek door André Spoor in de nrc ‘nergens op leek’. Van Roijen: ‘Wanneer hij schrijft, dat u kennelijk geen notie heeft van het diplomatieke verkeer, refereert hij nota bene aan een zin, die ik u in de mond heb gelegd.’ Ik heb Spoor geschreven of hij met zijn verkeerde been uit bed was gestapt.

Jan en Babette Cremer hebben op 10 juni, dus op mijn verjaardag, een zoon, Ivan, gekregen. Hij had een hartprobleem en begon zijn leventje al met een operatie, maar hij maakt het nu perfect. Ik heb Ed twee litho's van Jan Cremer gegeven uit de verzameling van Volodja Molchanov en zal Volodja 250 gulden geven. Ed: ‘Ik wil ze zelf betalen, ik heb al 10.000 gulden op de bank,’ zei hij.

In de nrc werd over dagboeken geschreven.81 Hans Warren stond centraal in het omslagartikel van deze dagboekbijlage. Hij zei dat hij wat dagboeken betrof de spits ging afbijten. Rudy Kousbroek kletste als gewoonlijk in de ruimte. ‘De belangstelling voor egodocumenten werd in de loop van de tijd steeds groter,’ schreef Manet van Montfrans, ‘het gevoel voor discretie nam af, en de periode die er tussen de dood van de schrijver en de publicatie van zijn literaire nalatenschap verstreek werd korter.’ Ik wist niet dat Gide zelf tot publicatie van zijn dagboeken was overgegaan.

K.L. Poll: ‘Het dagboek bewijst ook goede diensten als Klaagmuur.’ Als er iets afschuwelijks gebeurt, ‘ligt het toegewijde klachtenboek zonder morren klaar om me te troosten. Nergens

vind een mens zoveel begrip voor zichzelf als in zijn levenscahier.’ Heb hier over nagedacht. Voor mij is mijn dagboek kortweg een reportage. Ik wil vasthouden wat er is gebeurd, hoe het is gebeurd, en misschien zelfs weten waarom iets is gebeurd. ‘Ons dagboek,’ aldus Poll, ‘bevat de notulen van ons lot.’ Zo is het.

Enige tijd geleden schreef ook Maarten 't Hart over de uitgave van brieven en dagboeken in de reeks Privé Domein. Hij bejubelde de autobiografie van Konstantin Paustovsky - de schrijver wiens naam ik in de ussr zo dikwijls hoorde. Maar waarschuwde: ‘Het blijft een hachelijke zaak om memoires te schrijven.’ Hij noemde twee gevaren: valse herinneringen en hearsay, en de tweede: de verleiding door verdraaiing, verfraaiing, weglating en toevoeging van feiten om de eigen levensgeschiedenis tot een heldenepos te maken.82 Het eerste gevaar bestaat in mijn geval nauwelijks, want ik sla geen dag over. Het tweede is me bekend en ik waak er voor.

Frans Kellendonk zegt: ‘Ik houd een dagboek bij dat ik beschouw als een soort boekhouding van invallen en gedachten, die ik later in mijn werk kan gebruiken. Mijn dagboek heeft een therapeutisch doel.’ Zou dit waar zijn? Hoe kan je van je dagboek een therapeutisch doel maken? Pas als je het eens zal teruglezen, zal het wellicht een therapeutische werking of invloed kunnen hebben. Frans houdt pas acht jaar een dagboek bij: ‘Gezien de inhoud lijkt het me overbodig het ooit te publiceren.’ Carel Enkelaar heeft er blijkbaar spijt van geen dagboek te hebben bijgehouden. ‘Soms denk ik: ik had meer moeten opschrijven, maar dan is het te laat. Een jaar later denk ik vaak: had ik het toch maar gedaan’ De clou van een waardevol dagboek is discipline en continuïteit, zoals toen ik in 1940 begon, en zelfs daarvoor.

18 juli 1984

Heb bijna twaalf uur geslapen. Ik denk wederom dat ik zonder Eduard niet kan leven.

Volodja Molchanov vertelde een interview aan de vara-radio te hebben gegeven, en onder meer te hebben gezegd dat hij veel had geleerd van André Spoor, Willem Brugsma en Willem Oltmans... Ik vond dat bespottelijk, want hij heeft nauwelijks ooit iets met Spoor of Brugsma te maken gehad, dus zei: ‘Je ratelde beroemde namen op, maar je had met mij moeten beginnen.’

‘Ja, dat zei Consuelo ook, maar ik noemde alleen de freelancer het laatst.’ Dat zijn de kleine slippers, die me toch niet ontgaan. Zond Georgii Arbatov het boek over Ronald Reagan van Lloyd deMause en suggereerde dat hij de schrijver zou uitnodigen een lezing te komen geven op het vs Instituut in Moskou. Yasuko Kawaguchi, president van Simul Press in Japan schreef 25 juni de eerste 71 pagina's van mijn Sukarno-manuscript te hebben ontvangen. Punt. Ik heb geantwoord, of hij wil ophouden ‘to beat around the bush’ en of hij het Sukarno-boek wil hebben of niet.

Wim Hazeu schreef dat hij vreesde dat een aantal argumenten van Spoor in de nrc op het boek van Gase ‘onweerlegbaar’ zijn. Dat komt ervan wanneer je als uitgever de prestigieuze Spoor hoger aanslaat als je eigen auteur. Ook was Hazeu het artikel van Boudewijn Büch tegen gekomen met diens kritiek op de Claus-serie in Panorama. Hij refereert aan Büch als ‘belezen’ en adviseert mijn oom Poslavsky als de bliksem te raadplegen om de door Büch gesignaleerde euvels weg te werken in het Claus-manuscript. Hazeu komt op deze manier bij me over als een zwakke broeder, die niet vreemd is van het Henk van der Meijden-syndroom: namelijk het opkijken naar ‘de grote namen’ en er à priori van uitgaan dat ze gelijk hebben, zoals in dit geval Spoor en Büch.

Ook biedt Wim weer aan mijn agent te worden. ‘Dat zal inhouden dat je niets meer voor niets doet, en je elke persoon of instantie, waar ook ter wereld, naar mij verwijst voor de financiële afwikkeling. Vraag me zeer af of ik mezelf met huid en haar aan deze mijnheer zou moeten verkopen.

Wim Verkade heeft een gesprek van tweeënhalf uur met de bvd gehad. De bvd-er wilde het gesprek 's avonds houden.

‘Hij draaide blijkbaar overuren,’ zei Wim. Hij was een jonge, beetje kale kerel die zich Bennink noemde. De ontmoeting vond plaats op een politiebureau. De man wilde weten hoe Ernst van Eeghen alle kosten voor zijn reizen bij elkaar kreeg, en vooral met welke personen uit de Sovjet Unie hij contact had en wie van deze mensen Van Eeghen beïnvloedden. Ernst van Eeghen schijnt Buitenlandse Zaken te irriteren met zijn activiteiten. ‘Ik heb Bennink gezegd,’ aldus Verkade, ‘dat naast het bed van Van Eeghen een gebed hangt, waardoor hij zichzelf als een soort vredesapostel beschouwt. Zijn reizen worden geboekt door Intrata, een van de bedrijven hier van Ernst van Eeghen. Het opmerkelijke is overigens, dat Intrata ingeschreven staat in Tanzania, en failliet is, dus hoe kan dit allemaal als er niets meer valt te halen?’

‘Ik heb de bvd-man gezegd dat het mij een raadsel is dat de Nederlandse overheid nog zaken met Van Eeghen wil doen. De regering gaf indertijd geld in verband met ontwikkelingsprojecten, welk geld prompt door Van Eeghen naar de abn werd overgeboekt, en waarmee hij is gaan speculeren. Ook vrachtrabatten zijn door Van Eeghen altijd in eigen zak gestoken. De autootjes van Erika van Eeghen worden op naam van Intrata rond gereden, opdat ze maar niet aan de miljoenen van de familie Van Eeghen hoeven komen. De Russisch sprekende medewerkster, Van Casbergen, heeft vier reizen naar Moskou gemaakt in verband met de levering van chemicaliën,83 en ook die kosten werden afgeschreven op Intrata. De overheid vertrouwt het allang niet meer, want ieder jaar komt er een rijksaccountant naar de boeken kijken,’ aldus beweerde Verkade tegen de bvd-man gezegd te hebben. Frisse heer die Van Eeghen.

Roland Gase en Caroline kwamen aanwippen. Ik kreeg zijn boek. Hij vertelde dat Jérôme Heldring had geschreven: ‘voor zover Oltmans betrouwbaar is.’ Daarop had Gase aan Heldring geschreven dat de dagboeken van Jan de Quay, die hij had ingezien, en mijn dagboeknotities ‘precies hadden geklopt.’ Joseph Luns had voor toezending van het boek bedankt en gezegd dat zijn beleid altijd door het parlement gedekt was geweest. Geen wonder wanneer je een parlement voorliegt, zoals Luns deed. Van iedereen was Van Roijen het meest enthousiast geweest over zijn boek. Ronald had intussen nog geen betaling van Vrij Nederland ontvangen voor het stuk dat hij voor dat weekblad had geschreven.84 Ook een toegezegd voorschot van Anthos (Wim Hazeu) was nog altijd niet binnen. Ik opperde dat hij wellicht zou kunnen assisteren met het schrijven van de memoires van Hans Teengs Gerritsen.

‘Freud's books,’ aldus Daniel Goleman, ‘were among the first to be burned.’85 Desondanks kon een neef van Hermann Göring, Matthias Göring een nationale Duitse psychotherapeutische club oprichten en waren zij onder het nazibewind actief. Het German Institute for Psychological Research and Psychotherapy (van deze Matthias Göring) bevond zich in Berlijn. Het artikel van Goleman wijst er ook weer op dat homoseksualiteit in nazi-Duitsland als een misdaad werd gezien. Ik denk dat ik niet graag de ss'ertjes, die desondanks bij elkaar in de broek hebben gezeten, de kost zou willen geven.

Hans Maarten van den Brink zegt in de nrc dat Hans Warren zijn best doet om de best gedocumenteerde schrijver binnen de Nederlandse letterkunde te worden. De eersten zullen de laatsten zijn. Laat hem maar in de waan. Het zij hem vergund. Je hebt nu-mensen en nu-schrijvers en je hebt straks-mensen en straks-schrijvers. Ik probeer wat nu gebeurt niet ook nu binnen te halen. De wereld draait nog wel een tijdje mee. Ik richt me op straks. Hans Warren denkt en zegt: ‘Kennelijk moet ik op dit gebied (van dagboek schrijven) het spits afbijten.’ Laat hem dit maar denken, opdat het hem gelukkig zal maken.86

Het is, alsof ik me mooier voel nu ik weer met Eduard herenigd ben.

19 juli 1984

Desi Bouterse heeft zich op 3 juli blijkbaar laten ontvallen dat er de laatste tijd tussen Suriname en Nederland ‘topgesprekken’ waren gevoerd. Die reeks ging van start als gevolg van mijn initiatief om Desi en ambassadeur Hoekman weer aan één tafel te krijgen. Het schijnt dat premier Wim Udenhout al in mei een gesprek met Hans van den Broek heeft gehad in Washington. Den Haag heeft de mededeling van Bouterse bevestigd.87 De gesprekken werden ‘in de marge van internationale conferenties gevoerd,’ aldus het ministerie van Buitenlandse Zaken. Van den Broek liegt dus weer, want de gesprekken van Bouterse met Hoekman waren direct en onder vier ogen. De vaste Suriname-ouwehoeren in de Tweede Kamer, Aarts, Knol en Weisglas, hebben de regering om opheldering gevraagd en willen de inhoud van de pourparlers weten.

Gerrit Jeelof, vicepresident van Philips, heeft op een persconferentie in Eindhoven gezegd dat zijn bedrijf ‘kansen ruikt in China.’ Er is nu al een jaaromzet van 100 miljoen in Peking.88 De vs en de ussr zijn het eens geworden om een nieuwe hotline tussen Washington en Moskou te openen.89

Gisteravond heb ik ten langen leste Raymond Westerling ontmoet. ‘Ik heb een drukkerijtje,’ vertelde de 65-jarige houwdegen uit Indië. ‘Sta soms als een gastarbeider te lassen. Ik heb naast mijn aow slechts een invaliditeitspensioentje. Hij werd door tal van Surinamers benaderd in verband met het organiseren van een militaire actie tegen Bouterse, onder wie Haakmat, Bottse, Chin A Sen en anderen. Maar hij had steeds gezegd niet

bereid te zijn mee te doen aan een actie tegen Bouterse. Hij zal getipt zijn door het militaire ‘establishment’, dat altijd achter Desi heeft gestaan.

Er stond nog een Impromptu van Chopin op mijn walkman te draaien, toen Westerling dit zag vroeg hij verschrikt: ‘Je neemt me toch niet op?’

‘Hoe slecht ken je mij? Je weet toch dat ik zo niet werk.’

‘Ja,’ antwoordde hij, ‘maar dat is wel hoe journalisten over je spreken, ook al weet ik dat het hier om beroepsjaloezie gaat.’ De nos werkte aan een vierdelige documentaire over Raymond Westerling. Ze zijn er zelfs voor naar Japan geweest om informatie te halen.

Carel Enkelaar leende ik ooit eens Westerlings eigen boek, maar kreeg dat natuurlijk nooit meer terug.

Geleidelijk aan kwam de aap uit de mouw. Er was een Surinamer, een wachtmeester bij de Nederlandse politie van 28 jaar: ‘Hij staat met Suriname op en hij gaat met Suriname naar bed,’ aldus Westerling. De clou van het verhaal: ik moet de man bij Desi Bouterse brengen.

‘Je begrijpt toch wel dat ik het niet in mijn hoofd haal om iemand van wie ik niets weet, en die ik niet ken, aan te bevelen aan Bouterse?’ Ik voegde eraan toe: ‘Dat zou wel een al te gemakkelijke wijze zijn om Bouterse uit de weg te ruimen.’ Hij zou zorgen dat ik de man in kwestie eerst zou ontmoeten en leren kennen.

Arie Kuiper van De Tijd schrijft dat ik met het vragen van een honorarium voor het Arbatov-artikel van 250 gulden, ‘(...) dit keer te bescheiden ben geweest.’ Hij verhoogde het bedrag naar 400 gulden.90

Desi Bouterse arriveert vandaag in Nicaragua. Tegelijkertijd publiceerde het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken een nieuw rapport om te onderstrepen dat Nicaragua ‘het centrum van een internationaal subversief netwerk’ zou zijn. Hans van den Broek heeft inmiddels op vragen uit de kamer van Aarts, Knol en Weisglas geantwoord dat zal worden gestreefd naar het geleidelijke herstel van de contacten met Paramaribo. Hij onderstreept - en liegt dus opnieuw - dat de contacten die plaats vonden ‘steeds zijn uitgegaan van Surinaamse kant.’91

Florrie Rost van Tonningen zal worden vervolgd vanwege het verspreiden van racistische geschriften. Officier van justitie,

P.L.C. Tideman in Arnhem is net zo'n plebejer als een racist dit is.92

Ik heb ambassadeur Beletski gevraagd of ik Michail Gorbatsjov voor televisie zou kunnen interviewen. Volodja Molchanov vertelde dat de ambassadeur mijn verzoek per post naar Moskou had verzonden: ‘Wat betekent dat hij je verzoek niet zo belangrijk vindt.’

Voor het eerst zie ik een gesprek met Peter Handke op televisie. Hij heeft een bijzondere stem. Hij heeft haast geen kin en maakt een vreemde indruk. Hij straalt niet de vonk uit die ik had verwacht.

Telefoneerde met Peter. ‘I cried, from fear, because it is not to be believed that I am in contact again with Eduard,’ zei ik tegen hem.

20 juli 1984

Ambassadeur Beletski heeft het volgende tegen Stan Huygens gezegd: ‘De Telegraaf is een gevaarlijk krant. Een uiterst gevaarlijke krant. Drinkt u nog een glas wodka mijnheer...’93 Een Sovjetdiplomaat in Nederland heeft alle recht dit te zeggen, ook na wat er zich in 1973 in mijn huis afspeelde. Hij liet er op volgen, ‘zeer ontevreden’ te zijn dat er nog altijd geen Sovjetconsulaat in Rotterdam was, terwijl de sovjets in Antwerpen een consulaat, een eigen school, eigen sportvelden, een Zeemanshuis en een diamantbank hebben. Beletski lanceerde een lange lijst klachten, inbegrepen dat Buitenlandse Zaken zijn brieven niet beantwoordde. In een ander artikel neemt De Telegraaf het dan uiteraard weer op voor Hans van den Broek en Buitenlandse Zaken. Hoe kan het anders. Het is een krant die altijd samenspeelt met duistere krachten, die kans zien een fotograaf in mijn huis te smokkelen via mijn oudste vriend in de journalistiek Henk Hofland.

Peter belde op uit Londen. De artikelen, die ik uit New York had gezonden waren als altijd ‘raak’. ‘Jij weet precies wat me interesseert,’ zei hij.

Blader in Gase's boekje. Hoe durfde Van Roijen ooit te verklaren dat ik slecht gezelschap was in de groep Rijkens. De stumper ging af op wat anderen, als van het kaliber Luns en Boon, hem over mij hadden verteld en droeg het geklets de rest van zijn leven met zich mee. Kan je nagaan wat er aan navenante onzin in zijn brein nog meer lag opgeborgen.

Luns (p.p. 201): ‘De heer Oltmans verkondigde onzin, dat wa-

ren de sprookjes van Moeder de Gans. Het was en is beneden mijn waardigheid er op in te gaan.’ Gelukkig wijst Ronald erop - in een voetnoot dat dit ‘toch wel ver aan de feiten voorbij ging.’94

Antinoüs (20) was de minnaar van de Romeinse keizer Hadrianus. Op een dag dreef zijn lichaam in de Nijl. Er is bij uitgeverij Weidenfeld in Londen een boek over deze affaire verschenen waarvan je moet hopen dat het de feiten dekt. Royston Lambert, de onderzoeker, heeft geprobeerd het ware verhaal te reconstrueren. De keizer verklaarde Antinoüs tot god en startte een cultus rondom hem. Hij liet een stad bouwen, Antinoöpolis, ter herinnering aan de jongeman. En, toen keizer Hadrianus enkele jaren later stierf waren beelden en medaillons van Antinoüs over het hele Romeinse keizerrijk verspreid, als een soort James Dean in de oudheid. Maar hoe kwam de schone jongeling aan zijn einde? Werd hij vermoord? Pleegde hij zelfmoord? Lambert draagt een aantal mogelijkheden aan, maar gelooft toch uiteindelijk aan zelfmoord. Er waren drie redenen voor: Antinoüs verkeerde in grote ongerustheid over zijn plaats in de keizerlijke entourage, vooral nu hij van adolescent volwassen werd. Maar de belangrijkste reden zou zijn geweest dat hij zichzelf voor zijn geliefde wilde offeren.95 Jammer eigenlijk dat er geen films of video's van die tijden in de geschiedenis zijn, zodat we precies zouden weten of het om een verhaaltje uit Moeder de Gans gaat, of konden zien hoe men in de Romeinse tijd werkelijk leefde en liefhad. En niet door Hollywood-fantasten verwoord, maar echt, zoals het was.

Jane Brody schreef over hoe familiefoto's ‘powerful documents’ zijn van de ‘emotionele alsmede sociale geschiedenis van een gezin.’96 Er wordt zelfs gesproken over ‘fototherapie’ als onderdeel van ‘psychotherapie’. Fotoanalyse kan helpen ‘to arouse awareness, diminish resistance to therapy, correct a distorted self-image and distorted memories of events, document important changes in a family or individual, and help people to acknowledge otherwise “unacceptable” feelings and thoughts.’ Ik wil mijn dagboeken zoveel mogelijk illustreren.

21 juli 1984

Ging aan de vleugel zitten en begon te spelen, waarop het beeld van Anton Constandse in mijn gedachten opkwam. Ik

stond op en telefoneerde hem. Het gaat slecht met zijn vrouw Gerda. We spraken over de situatie in de wereld, zoals we altijd hebben gedaan. Hij vond de Reagan-kliek ‘een stelletje psychopaten’. Hij schrijft nog wel eens hier en daar, en geeft soms een interview. Hij zei mijn telefoontje zeer op prijs te hebben gesteld. Ik zal die man nooit vergeten.

Het boek97 van Lloyd deMause over hoe Amerikanen ‘paranoid fantasies’ met elkaar delen is kennelijk een voortzetting van zijn eerdere werk, zoals zijn boek over Jimmy Carter98 en zijn Foundations of Psychohistory.99 Hij gaat er vanuit dat psychohistory ‘is the science of historical motivation - no more, no less.’ Hij stelt: ‘It is only by discovering the Hitler in ourselves that we can understand Hitler. If one denies one has a Hitler in himself one cannot apply psychohistory. I, like Hitler, have been beaten as a child, have been frightened and resentful as a youth. I recognize (these aspects of Hitler's youth in myself) and can feel in my own guts the terrors he felt that helped produce the European Götterdämmerung.’ Ook hij valt terug op Freuds ‘view that whole groups can be pathological, a view that seriously disturbs historians.’

In het eerste hoofdstuk, The Shooting of Ronald Reagan, The King Must Die, analyseert deMause wat er in Amerika speelde op weg naar de moordaanslag op Ronald Reagan in Washington door John Hinckley. Hij gebruikt honderden cartoons en artikelen uit Amerikaanse tijdschriften om te illustreren welke gevoelens er leefden in de vs en wat tekenaars en journalisten tot uitdrukking brachten.

Ik bewaarde bovenstaand cartoon (zie volgende pagina) van Morin uit de Miami Herald omdat dit zo prachtig de draak steekt met de walgelijke en opzettelijke anti-Kremlin houding van de Reagan en de algemene impasse in contacten tussen de supermachten anno 1984.

22 juli 1984

Tergend langzaam kruipt de dag voorbij tot Eduard arriveert. Worstel nog met de inleiding voor het Claus-boekje.

Middernacht

Hoe kan ik ooit deze dag beschrijven? Ed reed kort voor elf uur weg vanavond. Ik sprong meteen op de fiets, en reed de



illustratie

polders in. Heerlijk alleen. Napret. Het laatste wat hij zei was ‘bel je?’.

Hij neemt geleidelijk aan weer steeds meer van zijn spullen, die nog hier waren, mee naar zijn huis, zoals de samovaar uit de Sovjet Unie, die ik van Olga Chechotkina had gekregen. Hij was nu erg rustig, niet als de vorige keer, toen ik hem nauwelijks herkende. We raakten in een diep en intiem gesprek. Daarbij keek hij nog steeds zo lief, en met zoveel affectie, I could eat him alive. Opnieuw vroeg ik wat hem ertoe had gebracht weer terug te komen. ‘Dat vertel ik nooit...,’ was zijn reactie. Dat begrijp ik dus niet. Ik vroeg of hij zijn ervaringen in New York thuis had verteld: ‘Nee, want ze hoeven niet alles te weten.’

Ed heeft kennelijk besloten voorlopig geen love affairs te beginnen. Wat de afgelopen twee jaar gebeurde is de schrik van zijn leven geweest. Hij gelooft ook niet meer in het sprookje van de prins en prinses die eeuwig gelukkig verder leefden... Het is toch eigenlijk veel belangrijker om jonge mensen de grenzen van menselijke relaties en daarmee de reële mogelijkheden voor te houden, dan de stelling van Pythagoras? Hij zei egoïstischer en egocentrischer te zijn geworden en nu eerst aan zichzelf te denken.

Luns zat vanavond bij Jan Lenferink. Hij zag er meer verlopen

uit dan ooit, een vieze oude man. Hij zei nota bene te overwegen lezingen in Amerika te gaan geven. Henry Kissinger had hem gisteren het adres van een manager in de vs opgegeven. In 1958 probeerde de smeerlap via ambassadeur van Roijen mijn lezingencontract in New York ongedaan te maken.100

Heb opnieuw, nu schriftelijk, contact met Ron Wunderink, de rechterhand van Orlandini gezocht, om, sinds de klm weer op Suriname vliegt af te kunnen rekenen, volgens de condities die ik vorig jaar had gesteld. Intussen is een vn-commissie onder leiding van de Keniaanse jurist Amos Wako in Paramaribo gearriveerd om de zaak van de Decembermoorden uit te gaan zoeken. Mijnheer Wako kan zich de moeite besparen. Daar komt niemand achter.

Frans van Klaveren heeft andermaal in de nrc101 uiteengezet waarom hervatting van de Nederlandse hulp aan Suriname ‘nog niet mogelijk’ zou zijn. Er zal eerst door Bouterse ernst moeten worden gemaakt met herstel van de democratische verhoudingen en de rechtszekerheid. Het betoog van deze ‘onafhankelijke journalist’ zou op Buitenlandse Zaken geschreven kunnen zijn. Jammer dat oud-ambassadeur Hoekman niet naar buiten kan brengen - laat staan in een artikel voor nrc Handelsblad kan samenvatten - hoe de kaarten werkelijk liggen in Paramaribo.

23 juli 1984

In de trein van Amsterdam naar Houten

Passion van Roberto Unger zou zich lenen om vrijwel in zijn geheel in mijn Memoires te worden opgenomen. Het boek staat pagina na pagina vol met uitgewerkte gedachten, die volkomen passen in deze tijd, en problemen analyseren waar de gemiddelde sterveling, als gevolg van zijn dagelijkse beslommeringen, nooit aan toe kan komen. ‘Trust is the climate in which these passions (faith, hope and love) flourish. Forgiveness is the antecedent and the preserver of trust. In the course of social life people shoot at each other an endless flurry of poisoned arrows: all the voluntary and involuntary harms they do one another.’ Ik stop dan met lezen en mijmer eerst over de term ‘poisoned arrows’. De dertig jaar dat ik journalist ben, heb ik vanuit Den Haag, maar ook vanuit andere totaal onverwachte richtingen diverse giftige pijlen op me afgeschoten gekregen. Zoals de pijl afgeschoten door Henk Hofland; die een lifter meebracht naar mijn huis, wat achteraf een fotograaf van

de mij vijandig gezinde Telegraaf bleek te zijn. Zoals insecten op den duur een afweermiddel tegen ddt of zelfs kininepillen vormen, zo heb ik een van lieverlede afweermechanisme gecreëerd tegen de giftige pijlen van vriend en vijand.

Dan lees ik verder bij Unger (pagina 73); ‘Each person feels drastically limited in the initiatives he can take by his earlier history of animosities and resentments. By the same token, he is prevented from running the risks of vulnerability that render faith, hope, and love possible. The experience of empowerment makes it easier to tear the poisoned arrows out.’ ‘Mijn schild ende betrouwen’ is ondoordringbaar voor giftige pijlen van vijanden, leugenaars en andere lamstralen uit de jungle om ons heen, omdat bij mij ‘faith, hope and love’ in mijzelf tegen de stroom in intact zijn gebleven. Zij zijn geworteld in mijzelf en hebben geen vitaminen meer van buitenaf nodig, want ik heb die buitenwereld voldoende leren kennen om er mijn conclusies uit te trekken.

Ik was zo verdiept in Unger dat ik Houten voorbij ben gereden, waar ik een bezoekje aan de weduwe Adèle Croiset wilde brengen. Ik moest vanuit Culemborg met de trein terug, maar had in Houten een heel prettig en direct gesprek met haar gehad. Zij woont aardig, in een nieuw huisje, met veel spulletjes van Gerard om haar heen. Zij is er diep van overtuigd - en misschien is het wel waar - dat hij ook nog altijd om haar heen is. Wanneer hij verschijnt, spreekt zij ook tegen hem. Er was door iemand een foto van haar genomen waarop naast haar een gecompliceerde wolk verscheen. Adèle is overtuigd dat dit Gerards aanwezigheid bewees. Ik zal haar nog vele jaren kennen. Desi Bouterse heeft in Managua gezegd dat het een vergissing is geweest om indertijd een snelle band met Cuba aan te gaan. Hij verwees naar de Amerikaanse invasie van Grenada, en zei vervolgens: ‘Wij wilden geen voorwendsel geven voor een invasie van ook ons land.’ Hij omschreef de betrekkingen met Havana als ‘van vader tot zoon en niet als van broer tot broer,’ waar vermoedelijk een grond van waarheid in zit. Althans, ambassadeur Osvaldo Cardenas kennende, zou zijn optreden door de Surinamers op die manier aangevoeld kunnen zijn.

De nrc meldt dat er gigantische bonje binnen de Centrumpartij is uitgebroken. Kamerlid Janmaat en partijvoorzitter Nico Konst beschuldigen elkaar van rebellie en verraad. Het is jammer dat zich geen serieuze en ervaren mensen bezig houden met rechtse gevoelens onder het electoraat, en die op een verstandige en behoorlijke manier kanaliseren in een authentieke rechtse partij.

Zijn dromen onzin of, zoals Freud meende, ‘de koninklijke weg naar het onbewuste’? Daniel Goleman schrijft: ‘In recent years some researchers and neuro-scientists, using new, sophisticated techniques for measuring brain activity during sleep, have attacked Freud's view. They assert that dreams are essentially nonsense that have no psychological significance whatsoever.’ Hieruit volgt dat ‘all therapeutic uses of dreams may be much less valid than had been thought. But already there are some signs of compromise.’102

Freud zag dromen als ‘upsetting impulses that the mind has disguised.’ Morton Reiser, professor psychiatrie aan Yale: ‘The psychological work done in dreams is to disguise these impulses so they won't be disturbing and to keep the sleeper from waking... In a nightmare the disguise is inadequate: the disturbing material breaks through and the person wakes up.’ Ik denk nog steeds dat de werking van dromen anders is. Er wordt gesproken over rem (Rapid Eye Movement) slaap en non-rem-slaap. Dromen zouden verband houden met de rem-slaap. Het drieënhalf pond protoplasma, waar zich deze drama's in afspelen, draait op chemische en elektrische processen van ‘information processors’ (neuronen) en alles wat ermee samenhangt.

Gedurende uren van vol bewustzijn wordt de verkeerstoren van de mind bewust en stipt gemanaged. Val je in slaap, staan volgens mij de verkeerslichten van het brein permanent op oranje, en gaat de ‘information stored in the brain’ ieder zijns weegs. Met andere woorden, er ontstaat een informatiechaos met flarden van ‘truth and facts’ en flarden vol onzin, wanneer verkeer van rechts niet langer voorrang wordt verleende...

Francis Crick (Nobelprijswinnaar) en Graeme Michison van Cambridge zeggen dat rem-slaap ‘is the occasion for the brain to eliminate mental activity that might interfere with rational thought and memory. Their view holds that during a day the brain makes many more connections between brain cells than are needed for efficient thinking and memory,’ aldus Goleman. ‘The function of dreams, they say, is to “unlearn” or purge the brain of these unneeded connections. According to this view, what goes through the mind during a dream is merely the result of a sort of neural house-cleaning.’ Aardige theorie, maar wanneer het bewustzijn sluimert, op non-actief staat, bevinden ‘will-power and concentration’ zich ook op neutraal. Hoe kan onder deze omstandigheden een opdracht tot

zuivering van ‘unneeded connections’ tot stand komen? ‘We dream in order to forget,’ aldus Crick en Michison.

24 juli 1984

Droomde voor de zoveelste maal over een clandestien bezoek aan Indonesië en mijn vriendin in Djakarta Penny Hedinah.103 Ik werd gevolgd door spionnen van Suharto. Bij Penny zat een andere man, die me echter vertelde, dat ze geen affaire met elkaar hadden.

Vind een knipsel, toen ik op reis was, van Jan Gerritsen. ‘Bouterse heeft gebrek aan realiteitszin.’104 Hoe weet mijnheer Gerritsen dit zo zeker, dat hij het zijn lezers durft voor te houden? Desi heeft duidelijk gemaakt dat er de nodige tot dusverre geheime contacten waren geweest met Den Haag. In reactie op die ontboezeming heeft men hier nog eens de puntjes op de i gezet. Gerritsen baseert zijn verhaal op de stelling dat het in Paramaribo niet zou zijn doorgedrongen dat het Nederland ernst zou zijn met de voorwaarde van eerst rechtszekerheid en democratisering en dan zal men wel eens zien of Madurodam bereid is tot normalisering over te gaan. Bouterse weet maar al te goed hoe er in Den Haag wordt gedacht en geredekaveld over Suriname. Hij stelt echter dat het de hoogste tijd is geworden dat men zich aan de monding van de rivier de Rijn eindelijk eens echt gaat verdiepen in wat er in Paramaribo werkelijk wordt gevoeld, gedacht of gewenst. Want daar weet collega Gerritsen met zijn kletsverhaal natuurlijk nul komma nul van. In hun oneindige waanwijsheid weten Aarts, Knol of Weisglas dit evenmin.



illustratie

Wat zegt dit plaatje de lezer?105 In het begeleidende artikel staat, dat zevenduizend volgelingen van Maharishi Mahesh Yogi in Iowa bijeen zijn geweest. Zij woonden er de Taste of Utopia-conferentie bij. Tien jaar geleden werd hier begonnen met het bouwen van de Ma-

harishi International University. Het doel: ‘Transcendental meditation produces orderliness in brains. It is called the super radiance effect,’ aldus Charles Alexander van Harvard University.

Bij mij springen de lichten op rood bij deze foto. Deze illustreert niet Ungers ‘faith, hope and love’, maar chaos, radeloosheid en onzekerheid, waarbij men door angst gedreven zich vastklampt aan een strohalm uit India, een variant op een levende Christus die mentale orde, zekerheid en liefde moet overdragen als conditio sine qua non voor deze horde om voort te kunnen bestaan. Voor mij zijn dit genre ‘geloofsovertuigingen’ zoiets als de bekende Chefarine tegen hoofdpijn - oplossingen van tijdelijke aard.

Een artikeltje van Jos Schneiders in de Haagse Post106 druipt weer van de valsigheden. Ze kunnen het niet laten. Ik heb nu maar eens - nu iedereen aan het praten is geslagen - ook een duit in het zakje gedaan en de lobby via Hoekman, eveneens ten behoeve van de klm in Suriname, uit de doeken gedaan. Maar het toontje van Schneiders moet alles in het ongeloofwaardige en belachelijke trekken. Bij de inhoudsopgave word ik als ‘Desi's postiljon d'amour’ omschreven. Terwijl iedere stap die ik in Suriname heb gezet het product was van mijn eigen brein. Ook heb ik Hans van den Broek kunnen neerzetten als ‘apert onwaarheid sprekend’, over hoe de contacten tussen Den Haag en Paramaribo tot stand waren gekomen.

Ik liep bij Jan en Babette Cremer binnen. Zoontje Ivan had zelfs twee operaties, één na vijf dagen volgend op zijn geboorte en een tweede na drie weken. Een vrouwelijke chirurg had de handelingen verricht. Daarbij had een instrument een voetje verbrand. Vandaag is het jochie thuisgekomen. Jan Cremer zei: ‘Ivan doet me aan Kozak (zijn voormalige Siberische husky) denken, zoals hij zich kan opstellen: een beetje afzijdig en uit de hoogte...’ Over projecties gesproken. Ik vroeg Babette of zij haar dagboek over haar leven met Jan nog altijd bijhield, zoals ik haar indertijd had geadviseerd. Dit was het geval. Prima.

Omdat hij zo sympathiek overkwam, toen hij zei dat Ivan ‘een vechtertje’ was waarmee hij Jans hart had gestolen, vroeg ik met enige omzichtigheid naar het welzijn van zijn twee andere zonen, die bij de Mariniers dienstdoen. Hij antwoordde, met een afwendend gebaar: ‘Daar heb ik voorgoed mee afgedaan.’ Ik dacht: lekker om zo'n vader te hebben.

Jan was aan het schilderen in een volgekladderde overal, toen ik arriveerde. Hij is nu, blijkbaar gekoppeld aan het verschijnen van De Hunnen met een soort afschuwelijke rode paarden aan het knoeien, die voor 12.000 gulden de markt op gaan.

Ik vertelde Westerling te hebben ontmoet. De Nieuwe Revu had Cremer aangeboden een reportage over de man te maken: ‘Maar dat kost me een jaar,’ zei hij, ‘en ik heb er geen tijd voor.’ Westerling was ‘zijn held’ uit zijn jeugd. Hij schijnt ook in deel 2 van De Hunnen voor te komen. Ik stelde dat de man een gevaarlijke psychopaat was, en vertelde wat hij in Indonesië zoal op zijn kerfstok had, maar dat maakte geen indruk. Jan luistert maar half en weet alles al. Hij wil Westerling ontmoeten, en ik zal dat contact tot stand brengen.

25 juli 1984

Liep tegen Wim van Beusekom van de Bezige Bij aan, die zei dat De Hunnen lang niet zo goed liep als Cremer zou willen.

Ontmoeting met Raymond Westerling en Delano Wirth, de politieman van Surinaamse afkomst, die hij aan me wilde voorstellen. Delano was een lekkere kerel met de koelheid van Desi Bouterse. We hadden meteen contact. Hij is 32 jaar en wachtmeester bij de rijkspolitie. Hij had een motorongeluk gehad en een probleem met zijn voet eraan overgehouden. Hij wilde een voorstel doen, waarbij Bouterse een kleine pas terug zou nemen, maar waarna de Nederlandse regering gedwongen zou kunnen worden weer met cons-gelden over de brug te komen. ‘We hebben maar een klein beetje medewerking van Bouterse zelf nodig.’ Westerling had hem gezegd: ‘De enige die jouw gesprek met Bouterse zou kunnen regelen is Willem Oltmans.’ Terwijl Westerling verder begon te zeiken, vroeg ik Delano: ‘Is het jouw initiatief om met mij te spreken?’

‘Ja, helemaal,’ was het antwoord, of woorden van die strekking.107

Westerling wist nog niet dat hij in De Hunnen stond. Ik belde Jan Cremer vanuit het kantoortje van Westerling om beide heren bijeen te brengen. Westerling reageerde als een klein kind, toen Jan hem zei dat hij diens boeken met een persoonlijke opdracht zou krijgen.

‘Wanneer we Bouterse hadden willen vermoorden,’ aldus de

ex-kapitein van het Nederlandse leger, ‘dan was het allang gebeurd.’ Delano Wirth was van mening dat Bouterse zijn plan nodig had, ‘want anders wordt hij alsnog door de oude kliek ten val gebracht.’ Het beroerde is dat ik deze Delano best wil helpen, maar in mijn hart weet, dat wat hij ook voorstelt dit voor Desi onacceptabel zal zijn, want hij onderschat de bevelhebber.

Bezocht eveneens André Haakmat, die me samen met een nieuwe partner, een Indiër, ontving. Hij vertelde dat het Surinaamse verzet - ‘nu Bouterse hen geen politiek wisselgeld had willen geven’ - massaal druk uitoefende om weer krachtig in verzet te gaan. Haakmat stak een prima verhaal af - voor hem althans. Eigenlijk was alles mislukt, wat Desi Bouterse de afgelopen vijf jaar had ondernomen. Kijk naar de betrekkingen met Nederland, met Cuba, met Brazilië: waar was hij eigenlijk mee bezig? Het was tijd geworden om Surinamers uit het gematigde verzet naar Paramaribo terug te halen. Herrenberg was de met hen gemaakt afspraken niet nagekomen (vraag me af of dit waar is). Ik stelde voor dat we samen een gesprek over de situatie in Suriname op de band zouden opnemen en deze naar Desi Bouterse zenden.

Thuisgekomen zag ik nog een gedeelte van een gesprek met Desi Bouterse op televisie. Hij zei nu dat hij de geheime gesprekken met Nederland - begonnen tussen hem en ambassadeur Hoekman rond Kerstmis - naar buiten had gebracht om na te gaan hoe oprecht Den Haag was in deze zaak. En inderdaad: in een onmiddellijk reactie loog Hans van den Broek over de ware toedracht. Onbegrijpelijk dat op BuZa altijd weer Luns-types opduiken. Eerst Max van der Stoel en nu deze mijnheer. Hopeloos.

26 juli 1984

André Spoor zat gisteravond in de nrc weer op Cuba te kankeren. Wat weet hij nou eigenlijk van dit onderwerp? ‘Luxe is afwezig,’ schrijft hij over Havana. Nou en? (Behalve dan op de ontvangsten van Fidel zelf, maar daar is André niet bij aanwezig geweest). Ook vond hij natuurlijk de documentaire Improper Conduct, over Cubaanse bannelingen geweldig.

Er komt een musical over Jan Cremer. Ik belde Peter op of ik René Solleveld, die de show gaat produceren, moest benaderen voor een rol voor hem. Hij had er over gedacht contact met René op te nemen, maar dat doet hij dan toch niet, want eigenlijk knokt hij nooit voor zoiets. Het moet vanzelf komen aanwaaien.

Peter zei: ‘Ik heb gedroomd over je wederhelft.’ Eduard was een trap afgekomen, was verlegen en ‘low key’ geweest ‘and his ass had become incredibly fat.’ Ik zei dat het tegendeel waar was, maar leg zo'n droom maar even uit.

Belde Solleveld op, die zei aan Peter te hebben gedacht in verband met een film die hij wil produceren naar een verhaal van Hugo Claus.108 Ik informeerde Peter meteen.

Eric Denig van Buitenlandse Zaken adviseerde om bij de nieuwe Indonesische persattaché een visum voor Djakarta aan te vragen. Hij zei te weten dat Hidayat, de vorige man op die plaats ‘u heeft dwars gezeten’. Ik heb dit prompt voor de zoveelste maal gedaan.109

België bracht in het avondjournaal natuurlijk wel de Sovjetvrouw in de ruimte op de buis, terwijl ze hier liever Reagan en Bush in Texas laten zien. Waarom gedraagt Den Haag en de staatsmedia zich voortdurend als marionetten van Washington? In Brazilië, met 120 miljoen inwoners, werken dertig miljoen kinderen op straat en je moet niet vragen onder welke omstandigheden. En maar kankeren op Fidel Castro.

27 juli 1984

bbc News begon vanmorgen met de mededeling dat de prijs van het goud weer eens 10 dollar was gezakt. Dit was het gevolg van een gerucht dat een wig had gedreven tussen de opec-landen over de olieprijs. Vergeleken met de ussr en Cuba, zit ons deel van de wereld toch heerlijk in elkaar! De Volkskrant meldt bovendien dat door het beleid van de regering Reagan 560.000 Amerikanen tot armoede zijn vervallen. Een dergelijk getal is in de ussr ondenkbaar.

Han Hansen, ook zo'n man, - o zo uitstekend geïnformeerd over Bouterse en Suriname (via het Haagse establishment) - meldt (in vette letters) dat Bouterse weer op de pro-Moskou lijn zit. André Haakmat wordt aldus geciteerd: ‘Nu alle openingen van links tot rechts voor Bouterse zijn dichtgeslagen, en ook het economisch beleid daardoor is vastgelopen, heeft de legerleider opnieuw gekozen voor de socialistische lijn. Hij maakt daarbij weer gebruik van zijn radicale collega-sergeanten van het eerste revolutionaire uur, zoals Sital, die op Cuba onder meer de cursus Geldloze Economie heeft gevolgd en

vervolgens in ongenade viel bij Bouterse. Sital dirigeert nu als een veldheer bij het ministerie van Economische Zaken met vergunningen de schaarse im- en export en in het bijzonder de rijstdistributie.’110

Hoe zou Haakmat gesproken hebben als hij, zoals hij wilde, door Desi Bouterse in Paramaribo zou zijn ontvangen?

Lex Poslavsky belde. Hij zou zeer dankbaar zijn, indien zijn zoon Erik enige tijd bij mij zou kunnen wonen. Prima.

28 juli 1987

Tilburg

Na een bezoek aan Toon Twiss Quarles van Ufford en zijn vrouw Marlene Stants in Vught en Nel Hazeu in Waalre, naar mijn zeer oude vrienden uit Bosch en Duin, Netty de Jong en Enkie Feldhaus van Ham in Middelbeers.

Gisteravond logeerde ik bij Quarles. In de avond arriveerde Jan Quint (31), zijn moeder was in Indië geboren. Hij werkte bij ontwikkelingsprojecten van de vn, en nu bij Mees & Pierson. Hij is de geliefde van dochter Phryne Twiss Quarles van Ufford (24). Er ging direct een rood lichtje in mijn hoofd aan bij de ontmoeting met die jongen: a guy not to be trusted. Ik heb dit later tegen Marlene Quarles gezegd, die reageerde met ‘Je bent de enige die dit zegt, en dat mag je niet zo gauw concluderen.’ ‘Misschien heb je daar gelijk in, maar de hele conversatie gedurende de avond heeft voor mij die zeer pertinente eerste indruk bevestigd.’ Anyway, who cares?111

We dineerden op het terras. Marlene had er zeer veel werk van gemaakt. Vervelend was, dat Toon en zijn vrouw elkaar eigenlijk voortdurend in de haren zaten. Hoeveel jaren gaat dit nu al zo? Ik ben duizendmaal liever alleen zonder spanningen en shit. Hij moest vandaag naar het voormalige landgoed van de familie Quarles Beukenburg in Groenekan, omdat de boswachter kanker had gekregen. Zijn broer en zus, John en Loutje Greven-Twiss Quarles van Ufford laten alles aan hem over. Vanmorgen reden ze me wel samen naar Nellie Hazeu-Sloos in Waalre.

Dit zijn altijd weer plezierige bezoekjes. Nellie Hazeu is uitgerekend zeer bevriend met Janny Jeelof. Zij zitten samen in een schilderklasje voor Philipsdames. Ik vertelde wat ik van mijn Nijenrode-kameraad Gerrit had ondervonden en zij was ont-

steld. ‘Ik zou het er niet bij laten zitten,’ was haar advies, ‘en het met hem uitspreken.’

‘Ja, maar hij speelt nu de rol van de rode Pimpernel.’

‘Nee, niet een brief aan hem schrijven,’ zei ze ook nog, ‘want dan geef je hem de kans zich aan zijn verplichtingen te onttrekken. Je moet hem opbellen, zeggen dat je je beledigd voelt en dat je het wilt uitpraten.’

Omdat ik in 1982 had laten doorschemeren zeer ongelukkig te zijn (vanwege Eduard) had zij in angst geconcludeerd, dat ik misschien aids had gekregen. Daarop vertelde ik haar het hele Eduard Voorbach-verhaal. Zij blijft een dame met belangstelling voor mensen en heeft de bezieling van een schrijfster behouden.112 We lunchten samen. Zij vertelde over haar jongste reis naar Japan en toonde een zelfportret, waarvan ik dacht dat één oog te groot was.

Zij zat onlangs met de weduwe van ir. Tromp113 van Philips in een auto met prins Bernhard, gereden door een chauffeur, toen ze door een agent werden aangehouden. Ze reden in eenrichtingsweg tegen het verkeer in. De man wilde een bon uitschrijven, tot hij de prins herkende. Hij zei: ‘sorry hoogheid.’ Maar prins Bernhard stond erop dat de bekeuring gewoon werd uitgeschreven. Ook schijnen prins Claus en Floris wel eens in Eindhoven te golven, want dan komt zij hen tegen. Zij was het overigens eens dat de monarchie totaal uit de tijd was. Een bijzondere dame en een echte vriendin.

De Feldhaus van Hams kwamen me weer ophalen, en we nuttigden opnieuw een maaltijd in de tuin in Middelbeers. Ik speelde piano met Netty. Enkie was druk met de Irene Brigade. Ware vrienden die teruggaan tot Bosch en Duin, en de oorlog.114

29 juli 1984

Heb naar de opening van de Olympische Spelen in Los Angeles gekeken. Er werd een adembenemende vertoning uitgevoerd met 84 pianisten die de Rapsody in Blue van Gershwin opvoerden. Zoiets bedenken ze alleen in Amerika. Moskou zei zurig dat de Spelen ‘in Amerikaanse commerciële losbandigheid’ waren begonnen.

Ik zag een bericht dat Ria Bekkers premier Lubbers heeft gevraagd geen golfprijzen meer uit te reiken op toernooien waar Zuid-Afrikaanse spelers aan meedoen. Die juffrouw is ver-

knipt. Zoals Marlene Quarles, die denkt dat zij alles van Suriname begreep en wist, en zei te hopen dat Desi Bouterse zou worden doodgeschoten. ‘Willem, jij weet het natuurlijk beter allemaal, terwijl 99 procent van het Nederlandse volk erover denkt als ik,’ zei ze ook nog.

Max van Rooy besteedde zijn rubriek aan een gesprek met jhr. mr. M. Vegelin van Claerbergen, eens ambassadeur in Paramaribo, over wie de Surinamers me vertelden, dat hij zich - ondanks de onafhankelijkheid - altijd was blijven gedragen als een gouverneur-generaal. De jonkheer refereert aan ‘de kwaliteiten van onze voortreffelijke minister van Buitenlandse Zaken, Hans van den Broek.’ Zo komen met behulp van Maxje de praatjes tenminste in de wereld, die zoiets natuurlijk onweersproken laat. Het nieuws staat voortdurend bol over Suriname, en wat laat Van Rooy de oud-ambassadeur over dat land zeggen? Dat de lange jungletochten er zo mooi waren. ‘De schoonheid van die prachtige natuurtaferelen, molshopen van vlinders die plotseling openbarsten, vluchten felgekleurde papegaaien. Dan zit je 's avonds doodop met een lauwe whisky in het kamp. Je kijkt, je hoort geluiden, de dag is te goed geweest om niet goed te eindigen.’ Dat is natuurlijk ook een vorm van journalistiek bedrijven, en door braaf en bruikbaar te zijn voor Den Haag kom je vervolgens in de top van de nrc-redactie. Maar het blijft geouwehoer van de meest onbelangrijke soort. En dit voor de zaterdageditie van de nationale ‘kwaliteitskrant’.

Telefoneerde met Lex Poslavsky over een manier Eduard buiten het leger te houden. Herkeuring aanvragen is dus nog steeds de weg, zoals indertijd met Peter.

Eigenlijk weten we maar weinig over hoe de Oranjes uiteindelijk bij Wilhelmina terecht kwamen. Koning Willem III had drie zonen - net als Beatrix. Willem, de kroonprins (1840-1879) zijn broer Maurits (1843-1850) en Alexander (1851-1884), zij zouden allen jong overlijden. Prins Willem mocht niet trouwen met gravin Mathilde van Limburg Stirum, vestigde zich uit woede hierover in Parijs en werd een prince of pleasure. Hij keerde niet meer naar Den Haag terug en overleed in Parijs, 39 jaar oud. Koning Willem III hertrouwde in 1879 - om de monarchie veilig te stellen, omdat Alexander niet goed in zijn vel zat - met prinses Emma von Waldeck Pyrmont en in 1880 werd Wilhelmina geboren. Willem kwam chronisch geld te kort en beschikte niet over, zoals Bernhard later, Lockheed-contacten om zijn financiën bij te spijkeren.115

30 juli 1984

Time kost nu 4,75 gulden. Dit blad koop ik dus niet meer. Overigens is het omslagverhaal over de komende bevolkingsconferentie in Mexico weer een verhaal om van te rillebillen, het gaat over het mogelijk op de klippen lopen van deze planeet als gevolg van fatale overbevolking. We zitten nu met 4,75 miljard koppen op dit ruimteschip. De Wereldbank denkt dat er in 2025 wel meer dan acht miljard mensen kunnen zijn. Dat maken Peter en Eduard mee. Zeven miljard van die ontelbare massa moeten dan zien te overleven ‘in the undercapitalized and undernourished Third World.’

Isaac Asimov: ‘Population growth at current rates will create a world without hope, gripped by starvation and desperation. It will be worse than a jungle because we have weapons immensely more destructive and vicious than teethes and claws.’ Deed geen oog dicht vanwege het vooruitlopen op het weekend in het Kurhaus met Ed. Vol verwachting klopt mijn hart.

Trein Amsterdam - Den Haag

‘Are human beings for the most part rational?’ aldus Thomas Schelling, professor politieke economie aan Harvard's Kennedy School of Government, in een nieuw boek.116 ‘Or, are they more often than not irrational slaves of neurosis, obsession and addiction or blind adherents of whatever prejudices and beliefs that prevail in the culture in which they were raised?’ Het antwoord kennen we. Professor Mancur Olson vervolgt in zijn bespreking van dit boek: ‘A casual examination of history or the mad world around us might seem to suggest that irrationality is much more the pervasive trait of our species. History is in good part an account of mutually murderous wars, and everyone in the world could be made immensely better off if the hundreds of billions of dollars that are spent on military force could be devoted to more constructive purposes.’117

Las een artikel over de vraag of Israël een religieuze of een seculiere samenleving zal worden. Het gaat om de lotsbestemming van 3,3 miljoen zielen. ‘The country requires a totally new channeling for its romantic passion,’ aldus Rabbi Hartman.118 ‘We are here to reclaim Judaism. What is at stake is the soul of a people. Do openness and love mean suicide? Do openness and love mean you have to lose your cultural particu-

larity?’ Israeli's maken zich steeds grotere zorgen dat ‘(...) the country could be pulled apart by a centrifugal force, that the extreme right and the extreme left, the militant Orthodox and the secular liberal, the Western Ashkenazim and the Middle Eastern Sephardim, the rich and the poor, the racist and the tolerant share too few values to keep them from drifting into enclaves of separateness.’

Bij een onderzoek stelde 32 procent van de Israeli's ‘some degree of sympathy for the Jew's terrorist acts, which involved placing bombs on Arab buses, machine-gunning an Arab College campus, bombing Arab mayors and plotting to blow up the Dome of the Rock, one of Islam's holiest shrines’ te hebben. ‘The Jews are becoming like the Arabs,’ zei een vooraanstaand Palestijn op de Westelijke Jordaanoever, ‘noting that his fellow Arabs also call Arabs who disagree with them traitors.’ Over heersende irrationaliteit gesproken.

Kurhaus, kamer 453

Bezoekje aan ambassadeur Victor Beletski van de Sovjet Unie. Zijn collega Igor Bubnov uit Paramaribo komt twee dagen op doorreis bij hem logeren en zal een brief van mij voor Leonid Zamyatin mee naar Moskou nemen. Er zijn intussen onderhandelingen voor een Philips-fabriek in de ussr aan de gang, voor de productie van 300.000 televisietoestellen per jaar. Beletski vertelde verder dat de klm had gevraagd heen en terug naar Tokio over de ussr te mogen vliegen. Dat was in orde. Daarop vroegen ze of ze heen via Moskou en terug over de pool mochten vliegen. Ook dat was ook in orde. Vervolgens vroegen ze of er op New Delhi mocht worden gevlogen, via Moskou en Tasjkent. Ook okay. Maar nu hangt alles weer in de lucht, omdat er twijfels zijn ontstaan of Aeroflot vrijuit kaartjes mag verkopen in Amsterdam. Later, buiten gekomen, zei Volodja Molchanov, die het gesprek bijwoonde, dat ik twee stomme streken had uitgehaald. ‘Heb je geen sokken om aan te trekken bij de ambassadeur?’ was de eerste blunder. ‘En wanneer je over een bananenplantage van 300 hectare in Suriname spreekt, denkt Beletski, die man wordt rijk.’119

31 juli 1984

Schiphol

Ongelooflijk. We hadden een absoluut heerlijke dag samen. Haast zou ik er zelfs niet over in mijn dagboek willen schrij-

ven, opdat de herinnering gaaf blijft, of nog gaver en privé zal zijn. Na een wandeling op de boulevard hebben we een uurtje met Volodja en Consuelo Molchanov op het terras gezeten. De Sovjetambassade schijnt voortdurend met bedreigingen te maken te hebben. Ook komen er honderden brieven binnen met verzoeken als: ik wil op die dag om 17:00 uur Andrei Gromyko spreken tot en met het willen kopen van een Sovjetvlag. Volodja's persafdeling geeft per maand vierduizend gulden uit aan postzegels.

Daarna heb ik hem op onze kamer een oliemassage gegeven, inbegrepen the vital parts, waar hij eerst nog wel enige moeite mee had. Maar, ik voorkwam één stap verder te gaan, in de richting van seks bedrijven.

Tijdens het diner op het terras zaten we urenlang te tafelen, oergezellig en intiem. Het leek wel een droom na de intense misère van de afgelopen periode. Daarna het strand op. We zijn ook even bij Bibeb van Vrij Nederland langsgegaan. Zij wist te vertellen dat Hans Teengs Gerritsen mee was naar Londen om op Claus te letten, ‘want die is als een soort zombie.’ Zij had ook ergens Beatrix ontmoet. Bibeb had haar gezegd het fijn te hebben gevonden dat de koningin was opgekomen voor de schilders Herman Gordijn en de Marte Röling. De majesteit had geantwoord: ‘Die mensen zijn me dierbaar.’ Ed vond Bibeb een schat. Later zijn we ook bij beeldhouwer Frits van Eeden langs geweest, die een nieuw huis heeft aan de Valkenboschlaan. En later, eenmaal in bed, ergens midden in de nacht is het ook nog raak geweest. Nauwelijks om te geloven.

Wandelend in de richting van Bibebs huis zei ik tegen hem: ‘You are my dream.’ Hij antwoordde: ‘Dat heeft mijn moeder zelfs nooit tegen mijn vader gezegd.’ Ik ben moe, maar hoe komt hij de veertien uur vliegen die hij voor de boeg heeft door? Ook bespreken we natuurlijk zijn militaire dienst-probleem.

Toen ik later voorstelde een keer samen naar Zwitserland te gaan, zei hij direct dat ik beslist ook een plannetje met Peter moest gaan maken. Wanneer ik genoeg geld heb, zal ik natuurlijk ook weer met Peter reizen.

Brief van André Haakmat.120

Toen ik thuis kwam hadden de auto's van buurlieden Lokhoff weer eens de straat geheel voor zichzelf opgeëist, waar een shouting match met het jongste knaapje uit voortkwam. Hij riep: ‘Ik ben nu sterk en sla je op je kanis homo...’ Om van mijn

ongenoegen blijk te geven zet ik dan de radio op de logeerkamer keihard aan - die ligt naast de slaapkamer van zijn ouders - waardoor madame 's middags niet kan slapen. De Lokhoffs zijn hardleerser dan de duifjes van Skinner, want ze moeten nu toch weten dat ik alleen tot die maatregel overga wanneer ze overlast bezorgen. Dan te bedenken dat voor hen, de familie Meilof mijn buren waren, met twee kleine kinderen, een piano en een viool en er is absoluut nooit gedonder geweest. Mijnheer Lokhoff schijnt op de beurs erg veel geld te verdienen, bij zulke mensen raakt dan soms het gedrag op hol. Heel vervelend overigens.

Anton Constandse houdt een radiopraatje. Hij is nu oud en dat is dan de enige plaats waar hij nog iets kan zeggen als journalist en schrijver. Hij spreekt over hoe nergens in de wereld eigenlijk is uitgevoerd wat Marx zich had voorgesteld.

Admiraal Sergei Gorshkov heeft verklaard dat de Sovjetvloot nu sterk genoeg is om de vs in geval van een atoomoorlog een vernietigend antwoord te geven. Hij zei dit in gesprek met Pravda. Daarom begrijp ik niet waarom men in Moskou de chantagemethoden van de Reagan-kliek serieus neemt. Ze weten toch in het Kremlin dat het loze dreigementen zijn, want dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat de vs vrijwillig harakiri zouden plegen?

1 augustus 1984

Brief van André Spoor.121 De man laat zich weer eens niet van zijn sterkste zijde zijn. Hij was aan het mierenneuken geweest in de krant over Gase's boek en dat doet hij nu ook weer in deze brief.

William Levy is een in Amsterdam wonende Europese correspondent van het blad New Times (nooit van gehoord). Hij schreef over monarch mania. Kennelijk sprak hij ook met Stephan Landshoff van In de Knipscheer. Na een uitvoerige behandeling van de handel en wandel van prins Bernhard belandt Levy bij mij, en mijn parcours als journalist van Bung Karno tot en met de jfk-affaire en George de Mohrenschildt. Dan komen de Club van Rome, de kgb-connecties en het Arbatov-boek en natuurlijk Claus en Beatrix ter sprake. Het meeste is geklets in de ruimte.122

Vertelde Jan Cremer aan Bibeb zijn privénummer te hebben gegeven. Dat was een ernstige faux pas. ‘Dat klerewijf,’ zei hij tot mijn verbazing. ‘Zij deed alsof zij mijn beste vriend was, en

is toen naar mijn moeder gegaan om daarna van alles te kunnen schrijven. Niet doen. De mensen die het moeten hebben zijn van mijn nummer voorzien.’ Nu dat weer.

Eduard kwam vanmiddag langs. We hadden een zeer ontspannen samenkomst op Amerbos. Ons plan voor Zwitserland staat op de rails. Als ik naar hem kijk, denk ik: Hij houdt nu weer van me. Maar ik overhaast niets, houdt afstand en soms probeer ik hem te zoenen, maar daar komt geen rechtstreekse reactie op. Adriaan Goedhart, tot 1981 directie voorzitter van de hva en nu werkzaam in een soortgelijke functie in de vs, lanceerde een cri de coeur in de nrc: nu zaken doen met indonesië. Hij roept: ‘In retrospect is ons Nieuw Guinea-beleid natuurlijk desastreus gedweest. (...) Maar toen de groep-Rijkens in die periode pleitte voor een zakelijker benadering van het Nieuw Guinea-probleem werd deze groepering min of meer beschouwd als een stelletje landverraders. Het vereiste in die dagen nogal wat moed om de Unilever-topman bij te vallen.’ Ja, ja, nu lijkt het alsof Paul Rijkens - en de heren om hem heen - de zaak hebben geklaard. Lees wat ik op 5 april 1961 op het Witte Huis bij Walt Rostow deed er op na.123 Paul Rijkens, inbegrepen de heren om hem heen, waren allesbehalve moedig - op Emile van Konijnenburg (klm) en Koos Scholtens (Shell) na - maar in laatste instantie waren zij allen, zonder één uitgezonderd, onbetrouwbare figuren.

Goedhart stelt 25 jaar later, (waar was hij toen we in 1957 een beroep op het parlement deden vanuit Djakarta en hij, Goedhart, zich voor de hva in Indonesië bevond?): ‘Het bedrijfsleven bleek uiteindelijk niet in staat het “politieke dier” Luns voldoende tegenspel te geven.’124 Ze waren enkel en alleen niet in staat tegengas te organiseren, omdat ze het altijd weer in hun broek deden voor de gevolgen van hun handelen in dit roddelende, chanterende en dreigende Madurodam, zoals het mogelijk intrekken van paspoorten. Kortom: ze hadden geen werkelijke moed want als puntje bij paaltje kwam stelde Luns immers weinig voor. Hij was geen ‘politiek dier’; hij was niet meer dan een ordinaire bedrieger.

Sommige zwemmers bij de Olympische Spelen hebben absoluut sensationele lijven.

2 augustus 1984

Op Kreta is een wereldcongres over De Mythe gehouden. Daar had ik bij willen zijn.

Volgens de Oranjemythologie heeft de vader des vaderlands - toen hij op 10 juli 1584 door Balthasar Gerards werd vermoord - de volgende laatste woorden uitgesproken: ‘heb meelij met mij en dit arme volk.’ En zo staat het in alle geschiedenis- en schoolboekjes: ‘om die vurige minneband tussen Willem de Zwijger en zijn volk’ te bevorderen. In werkelijkheid heeft hij geen woord meer gesproken, aldus filosoof Charles Vergeer.125 Nauwkeurig bronnenonderzoek heeft uitgewezen dat de laatste zucht van de vader des vaderlands uit de duim werd gezogen. Vraag niet hoe het mogelijk is dat die mythe vierhonderd jaar later nog vrolijk opgeld doet in ‘de harten’ van een overgrote meerderheid van het volk van Beatrix. Er is enorm gekrakeel ontstaan na de vondst van Vergeer.

Had een ontmoeting van twee uur met oud-ambassadeur Piet Schaepman. Naar zijn mening had Voetelink het pleit bij Philips betreffende mijn claim bij Gerrit Jeelof al verloren, toen hij accepteerde om zo vroeg (9 uur 's morgens) in Eindhoven - vanuit Amsterdam - te komen opdraven. ‘Je moet voor de dekens van de Orde van Advocaten nog het meeste oppassen,’ zei hij. ‘Die zitten op een lintje te wachten. Wie weet heeft hij ook nog een cadeautje van Philips gekregen.’ Hij waarschuwde opnieuw dat ik me niet langer moest laten vertegenwoordigen door Voetelink, ‘maar zorg dat je een werkelijke zwaargewicht krijgt.’ (Ik vertelde hem maar niet hoe dikwijls ik me al belazerd heb gevoeld door Voetelink, ook met zijn gesmoes met Droogleever Fortuijn in de zaak Claus tot en met het niet afrekenen van de door mij op zijn verzoek uit New York meegebrachte regenjas.)

Ook was de oud-ambassadeur van mening dat alleen al de informatie, die ik van Jermen Gvishiani126 in Moskou kreeg, namelijk dat de Sovjet Unie liever een groot contract aan Frankrijk gaf, omdat dit land als een betrouwbaarder partner werd gezien - ook al was het voor Moskou financieel onvoordeliger dan eenzelfde contract met Philips - van het allergrootste belang voor Philips. Schaepman benadrukte dat deze informatie bij alle toekomstige onderhandelingen tussen Philips en de sovjets uitgangspunt moest zijn. Hij vertelde eveneens dat Gerrit Jeelof een ijskastenfabriek in Italië had overgenomen. Nadat de overeenkomst was gesloten vroeg de bemiddelaar om een gebaar van Philips. Jeelof wilde een tapijt schenken. De man in

kwestie lachte Jeelof uit en vroeg in plaats daarvan om een Rolls-Royce, die hij nog kreeg ook. ‘Je moet Jeelof dus gewoon om een gebaar vragen,’ aldus Schaepman. Schaepman vindt ook dat één ton zeer gerechtvaardigd zou zijn, en Philips mij dus 75.000 gulden meer verschuldigd is. Hij was van mening, dat hetzelfde gold voor de klm, zeker omdat ik vooraf in een brief had geschreven voor 100.000 gulden te willen werken. ‘Willem, dat was juridisch gezien een stilzwijgende overeenkomst.’

Verder fulmineerde hij tegen de gang van zaken in het land, van de gastarbeiders tot en met de rsv-affaire. ‘Wanneer ik als ambassadeur geaccrediteerd in Den Haag zou moeten rapporteren, zou ik aan mijn regering zeggen: “Nederland is chaos, complete chaos”.’ Ook vroeg hij me advies betreffende een absoluut betrouwbare journalist en in welk medium hij zou kunnen publiceren, als hij zou besluiten om in zijn eigen gevecht met de Staat bepaalde details naar buiten te brengen.127 Om eerlijk te zijn weet ik behalve André Spoor - en dat met de nodige vraagtekens - niemand. Wim Klinkenberg, ja, maar die wordt als stalinist niet serieus genomen, en heeft geen gezaghebbende afzetgebied.

Bericht om te huilen: Ronald Reagan ontving op zijn vakantieverblijf in Santa Barbara, Californië, de pauselijke nuntius, aartsbisschop Lio Laghi. De journalisten vroegen de president, die een gehoorapparaat draagt, wat hij kon doen om Moskou weer naar de onderhandelingstafel in Wenen te krijgen om over ruimtewapens te spreken. Reagan verstond het allemaal niet. Nancy fluisterde hem in: ‘We doen wat we kunnen,’ en warempel de president van de vs herhaalde: ‘We doen wat we kunnen.’128

Tage Domela Nieuwenhuis was hier. Hij is nog steeds hetzelfde, straalt uit wat ik al in Moskou bij hem opving, maar zit nog vol met vooroordelen. Hij raadpleegt momenteel een psychoanalyticus. Hij heeft geen zin om vijf jaar aan een proefschrift te werken. Hij is niet gecharmeerd van het lectorschap aan de Leidse universiteit. Wat nu?

Het Sovjetblad Komsomolskaya Pravda schrijft dat Nederland door ‘de heroïnepest’ wordt geteisterd.129

De Amerikaanse hoogleraar erfelijkheidsleer G. Ledyard Steb-

bins laat in de nrc zijn gedachten gaan over de vraag: is sex noodzakelijk?130 Gregor Mendel, de Oostenrijkse monnik, toonde bij de eeuwwisseling de erfelijkheidswetten aan door erwtenrassen tot zuivere lijnen te kweken en deze te kruisen. ‘Wonderlijk genoeg waren zijn erwtplanten altijd vruchtbaar,’ aldus de Amerikaanse professor, ‘of hij de bloemen nu bestoof met het stuifmeel van een andere plant (kruisbestuiving) of eenvoudig met het stuifmeel van dezelfde plant (zelfbestuiving).’ Ledyard Stebbins concludeerde dat Mendels experimenten indirect het bewijs voor het belang van de seksualiteit leverden.

Dan, heerlijk om te lezen: ‘Uit experimenten met de gewone paardenbloem is gebleken dat de planten tot zaadvorming overgaan, ook al worden zij afgedekt door insecten, ja, zelfs wanneer alle meeldraden in de bloemen voortijdig worden verwijderd. Het zaadpluis is even kiemkrachtig als altijd: uitgezaaid geeft het sterke, hardnekkige planten, een bezoeking voor iedere tuinier... Paardenbloemen planten zich ongeslachtelijk voort, eenvoudig door zichzelf te kopiëren, een proces dat parthenogenese heet (Grieks voor maagdelijke geboorte) en dat altijd een kloon voortbrengt, een populatie van genetisch identieke planten.’

De Amerikaan constateerde dat het oude dogma: ‘Gaat heen en vermenigvuldigt u,’ in de natuur op uiteenlopende wijze geëerbiedigd wordt. ‘Voor het individu is seks een gigantisch pokerspel. Bij poker probeert iedere speler zijn spel te verbeteren door slechte kaarten weg te gooien en door van een stapel een even groot aantal onbekende kaarten op te nemen. Precies zo, door de helft van haar genen weg te doen, maakte een vrouwtje een eicel in een proces dat meiose heet; een mannetje maakt sperma door eveneens de helft van zijn genen weg te doen. De bevruchting, het samensmelten van een eicel en een spermacel geeft het nageslacht weer het volledige spel kaarten in handen.’ Wonderlijk.

‘Seks is zoiets als geblinddoekt pokeren, want noch de man, noch de vrouw kan kiezen welke genen weg mogen en met welke doorgespeeld zal worden,’ aldus professor Stebbins. Een reportage om nooit te vergeten.

3 augustus 1984

Motke Chanoeka heeft me geïnformeerd dat Balton niet langer belangstelling heeft om een aluminiumsmelter in Suriname te

bouwen na krachtige druk van Alcoa en Billiton, die er tegen waren. Maar interesse in agrarische projecten bleven van Israëlische zijde bestaan.

Oud-ambassadeur Piet Schaepman, van huis uit jurist, heeft waarschijnlijk zeer gelijk wanneer hij stelt dat Justitie in Nederland tot een jungle is verworden, die niet meer te vertrouwen is. Ook denk ik dat zijn waarschuwing ten aanzien van Voetelink terecht is. Maar wat nu te doen? Ik houd niet van veranderen.

Mijn oude vriend Abelkadir Chanderli,131 schrijft vanuit Genève dat hij met werken is opgehouden. ‘I wish to rest quietly. Therefore I won't be able to be of great help in the future.’ Hij is natuurlijk binnen, maar het betekent een belangrijk contact minder.

4 augustus 1984

Ben eindelijk aan deel 1 van mijn Memoires begonnen, die door Bosch & Keuning in Baarn uitgegeven gaan worden. Mijn levenswerk start.

Peter arriveerde gisteravond uit Londen. We genieten samen van een rustige dag op Amerbos, met fietstochten door de polders. Heerlijk.

Psychologen schijnen een poging te hebben ondernomen te duiden waarom Michael Jackson mensen zo uit hun bol drijft.132 ‘It may be the very unconventiality of his persona that makes him the star of the moment and that accounts for his appeal to contemporary - especially young - audiences. (...) He is famed for his sexually ambiguous appearance and voice,’ aldus Goleman. Andere psychologen zijn van mening dat Michael Jacksons aantrekkingskracht ‘(...) goes beyond androgony, which holds a fascination for adolescents, particularly boys.’ En verder: ‘Unconsciously, it is hard to give up the possibility of being both sexes. (...) He seems to embody someone who lives out that bisexual fantasy.’ Professor David Guttmann zegt: ‘Michael Jackson evades the choices of adult identity. He embodies the fantasies of having everything. He seems to be both sexes, to be sensual and sexy while staying a good boy, to be black and white at the same time. He is forever young, a potent refutation of having to grow up and choose adult possibilities. That seems to appeal to kids these days, which seem to want to put off considering an adult identity.’ Volgens mij verzaken psychologen en andere mind doctors hun plichten en ta-

ken veel te veel, ze zouden vaker met dergelijke analyses voor het daglicht moeten treden. Dit is pas een aarzelend begin.

5 augustus 1984

Het probleem met Peter blijft dat je niets kunt zeggen, hoe tactisch ook, dat hij opvat als kritiek op hem. Ik stelde hem bijvoorbeeld voor René Solleveld op te bellen in verband met een rol in de musical van Jan Cremer. ‘Laat dat maar aan mij over,’ zegt hij dan, en doet vervolgens niets. Later zei ik: ‘Peet, je moet de tuindeur altijd meteen op slot doen.’ Dat irriteerde hem. ‘Ik check bij het slapengaan altijd alle sloten,’ wat waar is, maar dan blijft die deur, gemakkelijk toegankelijk van de straat, ook de hele avond open.

Ontmoette de Sovjetambassadeur in Suriname Igor Bubnov in Den Haag in het gebouw waar Beletski de scepter zwaait. Volodja Molchanov speelde piano toen ik binnenkwam. Ik spelde uit wat er zo allemaal de laatste tijd was gebeurd. Bubnov had een poging ondernomen oud-ambassadeur Hoekman te ontmoeten, maar was er niet in gelaagd contact te maken. Hij vertelde dat Desi Bouterse en Iwan Graanoogst op 9 mei naar de Sovjetambassade in Paramaribo waren gekomen om een filmvoorstelling ter gelegenheid van de Dag van de overwinning133 bij te wonen. Ik probeerde hem te overtuigen dat hij rechtstreeks, na terugkeer in Suriname, naar Bouterse zelf moest gaan als hij zijn zaken geregeld wilde zien. Bubnov had namelijk over de vissersboten die de ussr wilde aanbieden met de tweede man van minister Fong Poen, de heer Rusland, gesproken. Na één uur praten had Bubnov aan deze Surinaamse mijnheer gevraagd: ‘Zit ik mijn tijd te verdoen?’

‘Inderdaad,’ had de man geantwoord.

Bubnov beklaagde zich een paar keer over de Sovjetbureaucratie, dat tot gevolg heeft gehad dat de bananentransactie met Suriname in het water was gevallen.

Met minister Erik Tjon Kie Sim had hij over de levering van machines voor de goudwinning gesproken: ‘And again a factory for coils and billings came up.’ Ik heb hem geïnformeerd dat Alcoa en Billiton druk uitoefenden op Koor Industries (and Balton) om geen project in Suriname te beginnen.

Onophoudelijk zat ambassadeur Bubnov met een vinger aan zijn mond, en wees vervolgens naar het plafond in de Sovjetambassade, en maande me zo om voorzichtig te zijn en niet te vrijuit te spreken. Ik maakte er grapjes over, en zei absoluut

niets te verbergen te hebben. Hij wilde niet dat ik het woord ‘cia’ in de mond nam, en spoorde aan dat ik moest spreken over ‘those guys’, alsof dit enig verschil uitmaakt.

Ik vertelde hem ook dat de Volkskrant had geschreven dat Bouterse nu weer op de Moskou-lijn zat. Dat vond hij (net als ik) absoluut onzin. Hij noemde Fred Derby een uitstekende vriend, maar scheen onplezierig verrast dat Derby zich momenteel in Peking bevond. Ook vroeg hij wie hij in Paramaribo het beste in vertrouwen zou kunnen nemen. ‘That is only Harvey Naarendorp,’ was mijn advies. Hoewel, zelfs Harvey kletst soms teveel. Ik gaf hem een brief mee voor Bouterse en een andere brief voor Roel Martens. Hij liet me overigens keurig door een auto van de Sovjetambassade op Den Haag Centraal afzetten.

6 augustus 1984

Ben alweer sinds half zeven vanmorgen bezig met Memoires 1925-1953. Het is een emotionele zaak om in oude papieren te rommelen. Ik moet wel een aantal kaarten van de familie en andere oude papieren vernietigen, maar dat gaat me zeer aan het hart.

In West-Duitsland zijn 300.000 van de daar verblijvende 4.5 miljoen buitenlanders volgens de aangeboden ‘oprotregeling’ inderdaad opgekrast. Ze krijgen 12.000 gulden mee plus poen voor ieder kind. Het wordt de allerhoogste tijd dat ze in het met buitenlanders dwepende Den Haag een dergelijk toverformule bedenken, want wat er nu plaats vindt, kan natuurlijk niet. Je kunt niet iedereen van her en der ongestraft binnenlaten zonder het grootste gelazer te krijgen, misschien niet meteen, maar zeker op den duur.

Peter kwam vanmiddag van het sporten thuis met een allerliefst bijeen gezochte veldboeket, geplukt in de weilanden. Ze staan nu bij de door Poslavsky genomen foto van mam. Het vertedert me, die combinatie. Hij vertrok om 17:30 uur naar zijn moesje in Tilburg, en dan is het eerst altijd stil en leeg om me heen.

7 augustus 1984

Peter had in de sauna de Duitser Rudi X. uit Berlijn ontmoet. Rudi belde gisteravond. Hij heeft hier, in Peters bed, geslapen. Maar het bleek een verwarde jongen te zijn. Hij is vanmorgen weer vertrokken.

Eduard belde dat hij met personeelszaken van de klm had gesproken en er gaat solliciteren.

Zit werkelijk heerlijk en zeer geïnspireerd aan mijn dagboeken te werken, dat tot Memoires deel 1 moet leiden.

Brief van Wim Hazeu.134

In Atlanta worden chimpansees gebruikt als proefdieren voor aids-onderzoek. Het htlv-3 virus is nu geïdentificeerd. Hoe een vaccin te vinden? De gedachte dat die dieren hieraan worden geofferd - ook al is de redenering hiervoor te begrijpen - geeft me toch rillingen van afschuw.

Opvallend was een artikel in De Waarheid dat het coc de volgende conclusie trok: kabinet wil homo's niet beschermen!135 De staatssecretaris voor emancipatiezaken Kappeyne van de Coppello heeft er zestien maanden over gedaan om op een coc-nota te antwoorden. Er wordt van overheidszijde niet ingegaan op hun visie, namelijk dat de overheid de rechten van homoseksuelen moet beschermen.

8 augustus 1984

Gisteravond met Eduard en Galina Droogendijk136 naar een uitvoering van het Bolsjojballet in Carré geweest. Volodja Molchanov had voor kaartjes gezorgd. We deelden loge negen met Wim Klinkenberg en echtgenote. Ik genoot vooral van de muziek.

9 augustus 1984

Eindelijk reageert Bonn, zoals het allang had moeten reageren. Minister van Economische Zaken Martin Bangemann heeft gewaarschuwd dat men de sabotage vanuit Washington om de uitvoer van technologie naar de ussr aan banden te leggen en tegen te gaan niet zal aanvaarden. Ook itt heeft nu gezegd dat - ondanks het door de vs opgelegde embargo op de Sovjet Unie - het bedrijf elektronische schakelsystemen voor telefooncentrales aan Hongarije zal leveren.

Staatssecretaris (voor Europese Zaken) Wim van Eekelen zegt in de nrc137 dat Den Haag (plus royaliste que le roi, als altijd) ‘geen conflict wil met de vs over high tech export.’ Van Eekelen reageert hiermee officieel op de genoemde Duitse mededeling dat men in Bonn de buik vol heeft van de Amerikaanse chantagemethoden tegen ‘vijandige landen’.

Nederland heeft bovendien onder Amerikaanse druk afgezien van de levering van vijf Fokkertoestellen aan Libië. Waarom -

en dit is een vraag, die ik mezelf al jarenlang stel - gedraagt Den Haag zich altijd weer chapeau bas tegenover Washington? We gedragen ons als de schoothondjes van de cia- en maffiakliek in het Witte Huis. Ik heb me er zo aan geërgerd dat ik op de uitspraken van Eekelen in een brief aan de nrc heb gereageerd. Maar die zal natuurlijk niet worden geplaatst.

Mobutu Sese Seko van Zaïre beweert dat sommige van zijn landgenoten hem voor duizend procent steunen. Het is precies hetzelfde geklets als wat Suharto uitkraamt. Deze militaire schurken hebben met elkaar gemeen dat ze beiden in 1965 - de een in Indonesië, en de ander in Congo - door de cia middels een staatsgreep aan de macht werden geholpen, mede om het blok van niet-gebonden landen verder uiteen te slaan.138 Richard Nixon zit op televisie te vertellen - onbegrijpelijk dat iemand nog naar die oplichter wil luisteren - dat hij op Camp David naar de bungalow liep waar Leonid Brezjnev verbleef om hem op te halen. Hij zag een nog al geprononceerd geboezemde vrouw, van wie werd verteld dat zij de masseuse van de Sovjetleider was. Hij merkte op dat zij het parfum Arpège gebruikte ‘my wife's favorite perfume and an expensive one too,’ aldus Nixon. ‘So Mr. Brezhnev had a good taste...’

Hij bevestigt eveneens dat tijdens het hoogtepunt van de Watergate-crisis Henry Kissinger en hij in de slaapkamer van Lincoln in het Witte Huis hebben gebeden. ‘I called Henry back and remembered that sometimes I had gone in there, prior to big decisions in a few moments of prayer, because the thought that Lincoln had been in there gave me special strength.’ Hoe is het godsterwereld mogelijk dat deze ordinaire man eens de machtigste man op aarde was. Hij luistert blijkbaar niet naar wat hij uitkraamt. Ik ga hier psychiater Hutschnecker over schrijven.

10 augustus 1984

‘Voor de Grieken van de vierde eeuw voor Christus was de vraag of een man van vrouwen hield of van jongens (over andere varianten en verhoudingen werd niet eens gesproken) op zichzelf niet interessant. Het was een kwestie van persoonlijke voorkeur, soms ook simpel van gelegenheid,’ aldus Paul Schnabel in de nrc.139 Het is een passage, die ik opneem in verband met mijn verhouding tot Eduard Voorbach.

Knapenliefde
Voor de Grieken van de vierde eeuw voor Chr. was de vraag of een man van vrouwen of jongens hield (over andere varianten en verhoudingen werd niet eens gesproken) op zichzelf niet interessant. Dat was een kwestie van persoonlijke voorkeur, soms ook simpel van gelegenheid. Het zou onjuist zijn om in dit verband van een tolerantie van homoseksualiteit te spreken, omdat voor de Grieken het beslissende onderscheid niet ligt in de richting van de seksuele voorkeur, maar in de aard van het seksuele gedrag.
Met vrouwen of met jongens, seksueel gesproken hoort een man de actieve rol te vervullen: hij kiest het object van zijn voorkeur, hij neemt het initiatief, hij speelt de actieve rol, hij geniet. Alles wat naar passiviteit of vrouwelijkheid zweemt, wordt sterk veroordeeld en in de Griekse literatuur is de afkeur van verwijfde mannen met aanstellerige maniertjes, opgemaakte gezichten en gekrulde haren rijk gedocumenteerd. De kritiek klinkt vertrouwd antihomoseksueel, maar de moraal die eraan ten grondslag ligt doet onverwacht weer opmerkelijk homoseksueel aan: al die opschik doet afbreuk aan de natuurlijke schoonheid van de man en verhult zijn viriliteit.
Toch was de verhouding tussen mannen een onderwerp van onophoudelijke zorg voor de Grieken. Als een man in de liefde actief en dominant moet zijn, hoe is de liefde tussen een man en een jongen dan mogelijk, zonder dat de jongen zich onderwerpt en de passieve rol speelt? Hoe kan hij genieten van iets wat tegen zijn ‘natuur’ als man is?
Dit probleem stelde zich overigens alleen dan, wanneer het ging om de relatie tussen een vrije burger en een jongen, die als hij tot de bovenlaag van de samenleving hoorde en voorbestemd was om later als vrije burger aan het bestuur van de stad deel te nemen en openbare functies te vervullen. Een liefdesverhouding tussen een man en een jongen werd zo voor de Grieken een heel ingewikkelde zaak, niet omdat het gaat om ingewikkelde gevoelens, maar omdat de aard van de verhouding op gespannen voet staat met de orde van de Griekse samenleving. De tegenstrijdigheid van de knapenliefde was dat het lustobject zich niet, althans niet zonder meer, ook mag beschouwen als lustsubject: de onderwerping aan een man maakt het op morele gronden voor hem als man onmogelijk daar lust aan te beleven of in ieder geval onmogelijk zich daaraan over te geven.
De paradox in de benadering van Foucault is dus dat hij veel aandacht voor een bepaalde vorm van liefde niet als een bewijs van de populariteit van deze specifieke vorm opvat, maar als een aanwijzing voor de moeilijkheden die er mee zijn.
Hoofse liefde
Rond de problematische liefde tussen man en jongen ontwikkelt zich een heel subtiel complex van gedragsregels dat er in feite toe leidt dat het seksuele verlangen van de man steeds meer wordt ingetoomd en uiteindelijk zelfs niet meer wordt omgezet in seksueel gedrag. Beheersing en onthouding zijn het resultaat van de ontwikkeling van een code, waarin de man de jongen het hof maakt, hem geschenken geeft, zich openlijk met hem vertoont, maar hem op geen enkele manier onder druk zet of dwang op hem uitoefent, terwijl de jongen van zijn kant zich terughoudend moet opstellen, geen aanleiding mag geven, kieskeurig moet zijn in de selectie van zijn minnaars en voortdurend zijn toekomstige positie in de gemeenschap in het oog moet houden.
In de toenemende stilering van de verhouding man-jongen worden al de contouren zichtbaar van een hoofse liefde, die nog wel erotisch, maar niet meer seksueel is en waar de lust van de directe bevrediging plaats heeft gemaakt voor de toewijding aan de ware liefde, die altijd onvervuld blijft. De praktijk van volledige seksuele onthouding in de relatie tussen man en jongen loste voor de Grieken niet alleen het vraagstuk van de onderwerping van de jongen aan de man op, maar maakte als sublimering ook mede de weg vrij voor een meer duurzame en symmetrisch band tussen beiden. De liefde is dan niet langer meer de eenzijdige bekoring door de schoonheid van de ander, maar de gezamenlijke ervaring van een gelijkgestemdheid, van een vriendschap. Filosofisch vindt de overgang van een ‘omgangsrege-
ling’ naar de vraag wat de liefde zelf is en wat de les is die in de liefde ligt opgesloten zijn beslag in Plato's Symposion.
In de Romeinse tijd, Foucault demonstreert dit aan de hand van de Plutarchus, verschuift dan het ideaal van de symmetrische, wederzijdse en gelijkgestemde liefde van de vriendschapsrelatie tussen mannen naar de relatie tussen man en vrouw in het huwelijk. Juist de seksualiteit, die uit de mannenrelatie weg moest blijven om de symmetrie te kunnen construeren, wordt nu binnengehaald en gevierd als het bewijs van de superioriteit van het huwelijk. Alleen in het huwelijk kunnen Eros (liefde) en Aphrodite (lust) een moreel aanvaardbare, dat wil zeggen door beide partijen ten opzichte van elkaar gelijkelijk gewenste, verbinding aangaan.
Het blijft moeilijk, Foucault herinnert er zelf steeds weer aan, te beseffen dat de Griekse en in mindere mate ook de Romeinse zorg over de knapenliefde niets te maken heeft met homoseksualiteit, maar uitsluitend met de sociale status van de jongens zelf. Wat een man met zijn slaven deed of jongens met elkaar - interesseerde niemand en werd ook niet veroordeeld.
In de Romeinse tijd is homoseksueel gedrag in feite zelfs minder problematisch dan in de dagen van Plato en Socrates, omdat slaven en favorieten toen de gebruikelijke partners waren geworden en de kinderen van burgers en aristocraten al in hoge mate gevrijwaard waren voor de avances van volwassen mannen. De morele en pedagogische zorgen van de Romeinen richtten zich op de man-vrouwverhouding en vooral ook op de omgang van jongens en meisjes met elkaar. Het is dan ook dat de thema's van de wederzijdse liefde, van de echtelijke trouw en van de kuisheid in en voor het huwelijk zich ontwikkelen.

11 augustus 1984

Montreux, Hyatt Continental

Waar te beginnen? Gisteren wachtte ik op Amerbos om met Eduard mee te rijden naar Schiphol voor de vlucht naar Genève. Onverwachts belde een man op met de mededeling dat Ed een ongeluk had gehad. Hij was okay, maar zijn rode Renault was total loss. Hij had net voor 40 gulden benzine getankt, en kreeg toen een ongeluk bij het IJ-tunnelcircuit. Ik bestelde een taxi, en reed direct naar hem toe, waar ik hem, nog in Transavia-uniform aantrof. De auto was een ravage. Maar zelf was hij heel koel en nuchter.

We brachten zijn spullen over in de taxi, en gingen naar Amerbos terug, waar Ed snel douchte, waarop we vervolgens met de taxi naar Schiphol gingen en het vliegtuig namen naar Genève. Er ging heel wat door me heen, na alles wat de laatste jaren is gebeurd, dat we samen op Schiphol liepen om op reis te gaan. In Cointrin huurden we een Avis Escort en reden naar hier. Het is allemaal niet te beschrijven. Dacht ook veel aan Peter

12 augustus 1984

In de auto bij Interlaken

We zijn in Neuheim bij broer Theo en Nellie geweest en hebben dichtbij in een Mövenpick-hotel gelogeerd. Theo zag er moe uit. Hij vertelde dat Nal, de Deense dog van mijn groot-

moeder Poslavsky op De Vinkenhof, was gestikt in een hondenkoek, die ik had verzuimd eerst met een hamer in stukken te slaan. Dat had hij uit onze jeugd onthouden, wat ik niet denk dat eerder in mijn dagboek is vermeld.

13 augustus 1984

Genève, terras Noga Hilton

Wat zou ik lang en uitvoerig willen schrijven om iets meer over deze zalige dagen samen met Eduard te vertellen. Het is gewoon niet mogelijk to enrapture the atmosphere. Ik beleef iedere minuut met hem ten volste. Op dit moment is hij in het zwembad van het hotel. Het zijn meer dan onvergetelijke dagen. We waren in een heel bijzondere stemming en als het ware één. We hebben bijna duizend kilometer door Zwitserland gereden, tot en met Altdorf, waar het monument voor Wilhelm Tell staat, en waar hij als kleine jongen eens met zijn ouders was geweest.

Gisteravond voegde André Schneider, mijn zogenaamde zakenpartner in Genève zich bij ons. Hij leek épris van Ed. Hij rijdt nu rond in een proleterige Cadillac, die hij voor een appel en een ei van een kennis had gekocht. Hij ratelde maar door over zaken, waar ik op honeymoon zijnde met Eduard eigenlijk geen oren naar had. Eduard, die goed luisterde adviseerde naderhand alles wat ik met hem afsprak op papier te zetten: ‘Otherwise he will screw you.’

14 augustus 1984

Amerbos

Volgens de vn-commissie van Amos Wako hebben minstens drie getuigen verklaard dat Desi Bouterse wel degelijk in Fort Zeelandia aanwezig was toen vijftien mensen werden geëxecuteerd. De officiële lezing is, als vermeld in mijn Bouterse-boekje, dat hij aanvankelijk in het huis van dokter Lie Pauw Sam zou hebben geslapen en pas later arriveerde.140

Nieuwe stunt van Ronald Reagan waarover de nodige opschudding is. De president wilde de microfoon testen voor zijn wekelijkse radiopraatje op zaterdag en kondigde als grap het bombarderen van de Sovjet Unie aan. Walter Mondale, de Democratische presidentskandidaat greep de flater meteen aan om Reagan in zijn hemd te zetten.

The New York Times schreef er het artikel just kidding over.141 Hieruit blijkt dat Reagan iets veel ergers heeft gezegd. De

werkelijke tekst was: ‘My fellow Americans, I am pleased to tell you I just signed legislation which outlaws Russia forever. The bombing begins in five minutes.’

Yuri Zhukov142, de commentator van Pravda, reageerde meteen: the president's nuclear yoke.143 In de Sovjet Unie dat gedurende de Tweede Wereldoorlog onvoorstelbare schade opliep als gevolg van het oorlogsgeweld valt een dergelijke uitspraak van de Amerikaanse president niet goed. Het zijn de woorden van een gek. Wat moeten ze in de ussr in godsnaam van ons denken?

De vader van Eduard nam een snipperdag op om een nieuwe auto voor Ed te zoeken.

Elina Cummings uit de coffeeshop van Hotel Torrarica in Paramaribo kwam me bezoeken, samen met haar zuster Pauline. Lange brief van Frits van Eeden, die schreef over zijn nieuwe huisje aan de Valkenboslaan 47, ‘gewoon om ergens bereikbaar te zijn voor klanten en vrienden.’ Hij is nu bezig zijn ‘reisgeld’ bijeen te verdienen om weer naar Florida te kunnen vertrekken.

16 augustus 1984

Volodja Molchanov belde dat mijn brief over High Tech-sabotage van de ussr was gepubliceerd, wat ik niet had gedacht, ervan uitgaande dat deze in de prullenmand terecht zou komen.144 ‘Erge verstandige brief,’ aldus deze Sovjetjournalist in Nederland.

Cecile van Lennep belde erover op: ‘Ik was het hartgrondig eens met je stukje in de nrc.’

Gisteravond waren Peter en ik - Peter bracht twintig witte rozen mee - met Volodja Molchanov en Consuelo bij Jan Cremer en Babette, die veel werk van de avond had gemaakt. Ik miste Ed.

Vladimir Lomeiko is woordvoerder van minister Andrei Gromyko geworden. Dat is dus een buitengewoon belangrijk contact, omdat ik Lomeiko al vele jaren ken.

Washington biedt het eiland Grenada een bedrag van ruim vijf miljoen gulden aan als vergoeding voor de door de invasie aangerichte schade. Het bedrag zou over 700 mensen worden verdeeld. Hoe durven ze eigenlijk.

17 augustus 1984

Dit is de grote dag in Indonesië, een dag die ik me natuurlijk herinner uit Bung Karno's dagen. Onvoorstelbaar dat hij al veertien jaar geleden overleed.

Jan Kikkert en Peter vertrokken vanmorgen samen naar het strand. Ik was in tranen en dacht: Eduard met een wild vreemde dame naar Doetinchem,145 Peter met Jan de hort op, een typisch geval van feeling sorry for oneself.

Alexander King (Club van Rome) reageert op mijn brief en schrijft zich te herinneren ‘how highly Aurelio appreciated your ideas and help.’146

18 augustus 1984

Noordwijkerhout

Peter kan zó van de natuur genieten. Jan Kikkert bracht ons naar hier, en en route merkte Peter herhaaldelijk op ‘wat prachtig is het hier’.

Later zaten we op Amerbos te eten, en de telefoon ging. Peter zei: ‘Dat is Eduard.’ Hij was het. En terwijl we spraken werd ons gesprek voor de zoveelste keer verbroken. Zou de bvd nog altijd bezig zijn? Daarna ging Peter voor de zoveelste maal pakken voor Londen. Ik ben zo ontzettend bezorgd over hem. Hoe moet het met hem gaan, als ik er niet meer ben? Luister naar Paverotti en ben in tranen. Peter is vandaag zeer bruin geworden op het strand. Hij ziet er weer helemaal gezond uit, zoals hij altijd was. Londen is een pest in dit opzicht. Nu blijft hij weer tweeënhalve maand weg.

Aardige brief van mijn uitgever, Wim Hazeu.147

19 augustus 1984

Was heel verdrietig toen Peter weer vertrok. Ik heb hem, ook al wil hij er absoluut niet met me over spreken, toch gezegd dat ik me over zijn toekomst - ‘where he goes from here’ - ernstig zorgen maak. En daarop ging hij weer bepakt en beladen weg. Ben op de fiets gesprongen, de polders in, om mijn verdriet te verwerken. Ik had zijn reisbiljet gekocht, en hij wilde het betalen, wat ik niet wilde. ‘Want ik wil niet,’ zei hij, ‘dat je denkt dat ik je vroeg het vast te halen opdat jij zou betalen.’

‘Ach Peter, als ik dat van je dacht, dan was je niet nu op Amerbos.’

Ik herinner me dat hij in één van onze gesprekken entre parenthèses zei: ‘Kanker komt van onverwerkte tranen...’

20 augustus 1984

Ik vroeg Coen Stork, toen hij belde, hoe het met dat lieve hondje Marlou ging, en of het er nog was. ‘Dat weet ik niet,’ antwoordde hij nors, alsof ik die vraag niet had mogen stellen. Dan weet ik wel hoe laat het is. Hij heeft het arme diertje natuurlijk weer door chauffeur Victor ergens in Havana uit de auto laten zetten, omdat hij voor de ambassadeursconferentie naar Nederland moest. Ik verwachtte het al. Het arme beest. Maar Stork is eigenlijk zelf het walgelijkste beest van allemaal. Ik werk aan deel 1 van mijn Memoires en ben totaal gedeprimeerd aan het raken van het teruglezen van de dagboeken uit de vroege jaren van mijn leven. Ik heb nu 1941 bereikt, en lees steeds weer over verdriet en tranen. Ik stuurde Peter een foto van toen ik zestien was, en schreef er ook over in Eds carnet.

21 augustus 1984

Eduard is jarig. Vreemd: hij belde me dus tussen zijn verjaarsvisite door. Erg lief. Toch een heel groot verschil met 1983. Ik houd ook heel veel van hem. Maar dat verkondigde ik in 1941 ook heel ‘diep en plechtig’ aan Lydia van Reede in Bilthoven. Oud-ambassadeur Piet Schaepman en ik dronken een Spa op het terras van het Noord-Zuid Hollandsch Koffiehuis. Hij adviseerde me totaal te concentreren op het verdienen van geld, ook omdat ik uitlegde dat ik vrijwel door de erfenis van mijn ouders heen was voornamelijk als gevolg van mijn buitengewoon slechte naam en dat ik daardoor nergens aan de bak kon komen in de journalistiek.

Zelf is Piet al tien jaar bezig met zijn strijd tegen de Staat, en een slepende alimentatie-affaire. Hij waarschuwde: ‘Ze zullen chantage gebruiken, ze zullen tot het uiterste gaan. Mijn vader was officier van justitie te Amsterdam. Maar de rechtelijke macht stelt nu niets meer voor. Alom algemene verloedering.’ Piet adviseerde om Gerrit Jeelof van Philips alsnog te schrijven, en hij gaf in grote lijnen aan hoe: ‘Je moet er een kunstwerkje van maken en alles bijzonder goed overdenken.’ Dat doe ik dus nooit. Ik schrijf altijd recht voor zijn raap. Hij zei zelfs dat ik zou moeten vermelden dat me ter ore was gekomen dat Philips overwoog de Sterling Motor Company over te nemen, want dan schrikken ze nog meer.

Wim Hazeu belde om te zeggen dat hij mijn Claus-manuscript steeds beter vond worden. De inleiding is nu ook gereed.

Ik leef in de sfeer van mijn dagboeken. Ik vind erg veel, heel erg veel, waar ik niets meer van wist. Ik aarzel zeer over het vermelden van details. Ik moet Peter of Lex Poslavsky misschien eerst eens om hun mening vragen. Ook is het beangstigend hoe weinig ik in mijn vie intérieure ben veranderd.

Nina Chroetsjov (84) is overleden. Ik herinner me haar reis in 1960 naar de vs en haar bezoek met Nikita aan de vn. Emile van Konijnenburg grapte toen: ‘Ze had twee jurkjes bij zich: één wit met blauwe dots en één blauw met witte dots.’

22 augustus 1984

Heb Gerrit Jeelof als volgt geschreven:

Vandaag sprak ik zoals je vroeg met de heer Rutgers van Philips, maar het is natuurlijk duidelijk dat jij en ik een gesprek van man to man moeten hebben.
Ik hoef hier niet te herhalen welke activiteiten ik sinds de eerste ontmoeting met dr. Jermen Gvishiani in Moskou ten behoeve van Philips heb bedreven, zoals Gvishiani zelf jegens jou bevestigde, evenals recentelijk ambassadeur Victor Beletski alhier.
Geïnspireerd door onze dialoog heb ik in 1982 en 1983 deze activiteiten voortgezet, met in juni 1983 het gewenste resultaat (van een kantoor in Moskou).
Vanaf begin 1983 heb je mij steeds voorgehouden mij te zullen introduceren bij de betrokken Philips-functionarissen. In juni 1983 bevestigde je mij opnieuw, dit na je vakantie te zullen doen. Ook die afspraak kwam je eenvoudig niet na. Het was de Sovjetambassadeur, die me uiteindelijk aan de betreffende vicepresident van Philips voorstelde, zodat ik mijn claim van 100.000 gulden over twee jaar - ook door Ernst van Eeghen met jou besproken - opnieuw kon indienen.
Dat Philips thans op mijn activiteiten meent te moeten bezuinigen lijkt minder in de rede te liggen, dan om een subsidie van de regering te verlangen voor het overnemen van de Sterling Motor-affaire. Je zult moeten begrijpen, dat waar ik in goed vertrouwen mij heb ingezet, en je daar steeds nauwkeurig van op de hoogte heb gehouden, de belangen van Philips in Moskou te helpen activeren, ik meer dan teleurgesteld ben over de wijze waarop je hebt gemeend deze zaak te kunnen afsluiten met een fooi, die zelfs in de verste verte mijn kosten niet dekt.
Ook omdat er mijns inziens door omstandigheden een nieuw
element bij is gekomen om via een gebaar van de zijde van Philips ook ter mijner tevredenheid op een behoorlijke en faire wijze de periode van de achter ons liggende twaalf jaar af te sluiten, doe ik opnieuw een beroep op je, deze zaak rechtstreeks met mij af te wikkelen.
met een groet,

Piet Schaepman die me bij enkele passage had gesouffleerd, had geadviseerd over de brief een hele week te doen. Niet dus. Als Jeelof zich als een lul wil blijven opstellen, dan moet het maar, ik heb geen zin een nog uitgekookter flikflooi-briefje te zenden.

Henri Brookman, mijn oude vriend, verlaat de Vrije Universiteit. Zat er dik in. Dit alles omdat hij met Fons Overwater en Ilco van Buuren de Centrumpartij had opgericht. Ook zijn contacten met de weduwe Rost van Tonningen-Heubel bracht zijn positie bij de vu teveel in opspraak.148

Aart van der Want stuurt me een kopie van een brief toe die dr. A.E. Pannenborg schreef ter ondersteuning van het Forum Humanum Nederland van de Club van Rome. Jeelof moest eens weten, dat die zaak door mij in de rails is gezet.149

Eigenlijk zijn Orlandini en Wunderink van de klm van hetzelfde laken een pak als de ‘heren’ van Philips. Wunderink liet mij een nota van 9.454 gulden toesturen voor een ticket van Havana naar Paramaribo, waar ik me inzette samen met Harvey Naarendorp bij Desi Bouterse rechtstreeks om de klm-lijn naar Amsterdam weer open te laten gaan. Het lijkt op de zaak met de landsadvocaat Droogleever Fortuijn en het ministerie van Buitenlandse Zaken van Hans van den Broek, die mij willen laten betalen omdat ze met succes mijn journalistieke werk rond prins Claus in India in 1982 wisten te saboteren.150

23 augustus 1984

Richard Thieuliette arriveerde gisteravond laat. Hij zag er prima uit, hij had lang haar, en was zeer aantrekkelijk, als altijd. Maar ik was vergeten dat hij nu alleen nog vegetarisch eet. Hij was twee weken met zijn moeder op Hoëdic, het eilandje voor de kust van Bretagne geweest, waar ze een buitenhuis hebben.

‘She asked me to give you a kiss,’ zei hij. We sliepen heel laat. Fred Derby is terug uit China. Hij zal zijn belofte nakomen en me een interview geven.

Telefoneerde ook met Ronald Gase, eerst konden we elkaar niet verstaan en vervolgens werden we verbroken. Gisteren gebeurde hetzelfde. Hij moest weer terugbellen. Heb opnieuw een klacht bij de ptt ingediend. Gase zal binnenkort met ambassadeur Huydecoper van Nigtevecht praten.

Minister George Shultz zegt in een interview: ‘The tide of history is with us,’ en bedoelde hiermee ‘that freedom would someday be restored to the Soviet-dominated countries of Eastern Europe.’ Hij vervolgde: ‘The values that Americans cherish, democratic freedom, peace and the hope of prosperity are taking root all around the world.’151

Paus Johannes Paulus II zou de cia als zijn meest betrouwbare bron van informatie over wereldzaken beschouwen, zo wordt in een te Londen verschenen boek beweerd. De cia zou hem hebben gewaarschuwd - één week voor het werkelijk gebeurde - dat Lech Walesa zou worden gearresteerd en dat de vakbond Solidariteit zou worden opgeheven.152 Vandaar dus.

Saul Levine, werkzaam bij Sunnybrook Medical Centre in Toronto analyseerde in het artikel radical departures de processen in het brein dat bepaalde mensen ertoe brengt zich aan te sluiten bij sektes of bewegingen als van Bhagwan Shree Rajneesh. ‘Radical departures are a fact of life,’ schreef hij, ‘a cultural phenomenon that has inspired more fear, agony, anger, disgust - and misinterpretation - than almost any other.’153

Eén van de conclusies van zijn onderzoek: ‘I have come to realize how much sense radical departures make, despite their appearance of irrationality, as desperate attempts to grow up in a society that places obstacles in the way of normal youthful yearnings. The strangeness that unnerves, the hostility that enrages and even the euphoria that puzzles are expressions of belief and belonging to adolescents use as catalysts in growing up.’

Belangwekkend is dat professor Levine heeft vastgesteld dat uiteindelijk negentig procent van hen, die ‘radical departures’ naar dergelijke bewegingen maken, binnen twee jaar die groepen weer verlaten en naar huis gaan. ‘Most important, they resume their previous lives and find gratification in the middle-class world they had totally abjured. In short, they use their radical departures to grow up.’ Laten we het hopen, want ik vrees dat velen even ver zijn als ze thuis komen, dan toen ze vertrokken.

24 augustus 1984

Arriveerde om 10:00 uur in het huis waar Fred Derby logeerde. Het eerste uur ging weer verloren aan interessantdoenerij met telefoontjes. Daarna hadden we eigenlijk een eerste serieus gesprek. Zijn vrouw was tegen ons interview, want zij wil dat Derby zijn verhaal zelf in een boek zou schrijven. Ik zegde toe hem de tekst te zullen laten lezen, en mocht hij geen toestemming geven het niet te zullen publiceren.154

Ik was geschokt over wat hij vertelde. Hij heeft nu bovendien bedenkingen over de ware toedracht van de Decembermoorden van 1982. Ik moest de bandrecorder geregeld afzetten.

‘Achttien uur zaten we in Fort Zeelandia in de cel zonder een druppel water. Wanneer we naar het toilet wilden zeiden ze: “Pies maar in je broek, je gaat toch dood.” Onze kleren lagen op de gang. Ik was slechts in onderbroek. Eindelijk moest ik bij Desi komen. Hij was al die tijd daar, want van waar ik zat in die soort van cel, kon je bovenop zijn rug kijken. De mannen, die daar met mij zaten waren gek van angst. Ze schreeuwden. Ze baden. Ze bonkten met hun kop tegen de muur. Er moesten er vijf van ons bovenkomen. Later hoorden we schoten. Ik kwam huilend bij Desi binnen. Hij begon te vertellen over de problemen, die hij had, de sabotage van de oppositie, de branden, en hoe hij zelf de brandweer had moeten bellen. Hij sprak over hoe de vakbonden hem dwars hadden gezeten. Later kwam Horb er bij. Ik ben er eveneens pas veel later achter gekomen, dat het Horb was geweest, die mij had laten arresteren. Vervolgens moest ik terug naar mijn cel. Maar om 07:30 uur mocht ik naar huis, en ben zelfs in de auto van Horb weggebracht.’

Wat me zeer schokt, is de zekerheid, nu, dat Bouterse misschien aanvankelijk sliep bij zijn vriendin, maar dat hij dus langere tijd - ook tijdens executies in Fort Zeelandia - aanwezig was, terwijl ik er steeds vanuit ben gegaan dat hij, eenmaal daar aangekomen, heeft gered wat er te redden was. Na oud-ambassadeur Osvaldo Cardenas van Cuba geeft ook Derby nu een andere beschrijving van wat er gebeurde.

Derby denkt niet dat de vn-commissie van Wako met het ware verhaal naar buiten zal komen. ‘Ik ken Desi goed, je moet hem niet onderschatten. Laatst heeft hij in het topberaad negen uur gesproken, zodat zelfs Etienne Boerenveen opmerkte: “we zijn geen debating society, we zijn militairen.” Maar Desi antwoordde: “Politiek bedrijven is een burgerlijke aangelegenheid. Je

kunt geen politiek bedrijven zonder praten.” Daarom zeg ik: Desi is de enige burgermilitair in het leger. Je kunt van me aannemen dat steeds meer in Suriname wordt beseft, dat als we toch met de militairen verder moeten, we beter met hem verder kunnen.’

De landsadvocaat schreef me dat minister Hans van den Broek hem heeft meegedeeld dat ik uitstel van betaling kan krijgen tot 31 december 1984. Je moet het lef maar hebben. Ze kunnen naar die poen fluiten die smeerlappen, die saboteurs van mijn leven.155

Zoals te verwachten was, verschijnen nu de eerste boeken over mijn vriendin Margaret Mead, die in 1978 overleed. Mary Catherine Bateson, haar dochter, schreef een boek over haar ouders.156 Pas nu lees ik dat Margaret en haar man, de Britse antropoloog Gregory Bateson, elkaar in 1932 ontmoetten in Papoea-Nieuw-Guinea, aan de oevers van de Sepik en ‘fell in love in a fever of conversation.’ Zij filmden de geboorte van hun dochter en voerden ‘the first hour of her life exhaustive neurological tests’ uit. Mary noemt haar jeugd: ‘Probably the best-documented childhood in the United States.’

Waar ik helemaal verbaasd over ben, is dat dochter Mary schrijft dat haar moeder Margaret waarschijnlijk biseksueel was, maar haar hier nooit over heeft verteld. Ik herinner me dat de enige keer dat ik Margaret Mead in haar flat aan Central Park opzocht er inderdaad ‘een vriendin’ aanwezig was. Maar geen haar op mijn hoofd dat dacht aan die mogelijkheid.

Ook Jane Howard kwam met een boek van 527 pagina's over Margaret Mead.157 Het lijkt me afschuwelijk wanneer mensen, die je achterste zelfs nooit hebben gezien, je leven zogenaamd bestuderen en dan met een opsomming komen waar je absoluut geen woord op kan terugzeggen. Ik moet zorgen dat mijn dagboek op tijd geschreven is.

Anatole Broyard maakt melding van een amusant detail in het boek van Margarets dochter.158 ‘Talk was a passion in their family. The mother told her daughter that one evening a male colleague came to her bed asking for sex and she held him all night instead in an embrace of intense conversation.’ Haar kennende kan ik me dit uitstekend voorstellen.

25 augustus 1984

Eduard verscheen gistermiddag in een Citroën Visa, die hij samen met zijn ouders, die hielpen financieren, had gekocht. De auto zag er als nieuw uit. Hij was in korte broek met een zwart singlet. Heel lekker om te zien. Hij gooide het echter over een andere boeg, om mijn avances te kunnen ontlopen: ‘Ik houd ook van Marit, en jij en ik zullen wel nooit uit ons seksualiteitsprobleem komen.’ Hierop viel ik in een langdurige betoog fel naar hem uit en sloot af met de opmerking dat ik eigenlijk steeds minder zin had om te leven en dat er weer een nieuw ultimatum van Buitenlandse Zaken en de landsadvocaat was binnengekomen. Eduard waarschuwde dat de bvd in een handomdraai mijn huis binnen kon komen. ‘Ze zullen nooit iets wegnemen. Maar ze fotograferen je dagboeken.’ Ik dacht hoe weet hij zulke dingen, en herinnerde me toen dat hij eens had verteld dat zijn ouders naast een hoge piet van de bvd woonden, waar ze bevriend mee waren.

‘Hoe zou je het vinden,’ zei hij plots, ‘als ik twee kinderen kreeg?’ Ik dacht: absurd, maar vroeg: ‘Van wie, van Marit?’

‘Nee, die wil zelf kinderen hebben.’ En vervolgens: ‘Heb je nog van Pieter Baaij gehoord?’ Verwarrend allemaal.

Later zei hij, toen we het over Hugo van Reijen hadden, dat het de eerste keer was dat ik tegen Ed zei hem niet te vertrouwen: ‘Ik heb die man vanaf de eerste dag niet vertrouwd.’

En terwijl ik 's avonds wegzakte in verdriet belde tante Yuut159 andermaal om te benadrukken hoe ellendig het was om oud te worden. Zij werd in 1896 in Tjandi boven Semarang geboren. Ze is 88 jaar. ‘Wanneer je jong bent, weet je niet hoe het is om oud te worden, maar wanneer je oud bent weet je nog zeer goed hoe het is om jong te zijn. (...) Mijn enige vertier is nog om een paar maal per dag de gang van deze flat op te wandelen.’ Ik wil er niet aan denken.

26 augustus 1984

Truman Capote is overleden. Hij was pas 59 jaar oud. Verkeerd geleefd. Een paar regels op de bbc en gone with the wind. Ik luister al dagenlang naar de Vespers van Rachmaninoff, en werk gestaag door aan deel 1 van de Memoires. Tussendoor ga ik de polders in met Chopin op de walkman en ben in tranen. Ik liet mijn gesprek aan Fred Derby lezen, die in korte broek op de grond naar televisie lag te kijken. Later zei hij er het cijfer twaalf voor te geven. Paul Klare van de De Tijd kwam het on-

middellijk halen, maar heeft het weer teruggebracht. Er zat een brief bij dat de redactie moeite heeft met mijn wijze van interviewen: te veel notulist, te weinig kritische tegenvragen.

Gijs van de Westelaken van de Haagse Post vindt het gesprek met Derby: ‘Niet zo geschikt voor ons’. Derby gaf al aan een aantal bladen routine-interviews, zoals Het Parool. Maar het gesprek met mij is dus heel anders en in zoveel opzichten explosief en ondanks alles sympathiek ten opzichte van Bouterse. Dat willen ze gewoon niet horen. ‘Het is meer een interview voor een boek,’ zei Gijs.

Wim Jansen kwam het gesprek met Fred Derby halen. Hij vertelde dat hij na een lezing van mij in Eindhoven besloot van koers te veranderen en naar de School voor Journalistiek te gaan.160

Ambassadeur Antonio Diaz belde dat Osvaldo Cardenas mijn manuscript via hem had teruggezonden. ‘I am always working for you,’ aldus deze Cubaanse diplomaat.

Wim Verkade belde dat het ministerie van Ontwikkelingshulp niet meer via Van Eeghen, maar rechtstreeks geld naar Tanzania zond. Daarop reisde Van Eeghen samen met Van Baak naar Tanzania en wist president Julius Nyerere over te halen om de gelden via de abn weer naar hem terug overgemaakt te krijgen. Hoe zou de koopman dit nu weer hebben geflikt?

John Eccles en Daniel Robinson schreven Our Brain and Our Mind.161 De psycholoog George Miller schreef erover in de The New York Times: ‘The mind-body problem is a classic example of an important problem that is not a good one. Are mind and body different kinds of things? Common sense answers, yes. How, then, are they connected? Common sense answers that they interact causally: Physical processes occurring in the body cause mental events and mental events cause physical actions in the body. In the academic jargon of philosophers, common sense is a form of “interactive dualism”.’ (...) ‘Psychology has made some progress in understanding the mind. Physiology has made enormous strides in understanding the brain. Perhaps it is time to reconsider the mind-body problem. We might ask a pair of scientists to undertake the task together. The one responsible for the mind should be familiar with cognitive psychology. The other, the one responsible for “the body” should know neurophysiology.

They should spend a year together at least and publish their discussions.’ Iets dergelijks is nu door Eccles en Robinson gedaan. Wat was de algemene conclusie? ‘Mind and body interact causally. Our brain is our computer. It provides lines of communication between our minds and the material world (and other minds?). We select from all that is given according to interest and attention, and we modify the actions of the neuronal structures of our computer, for example to initiate some willed movement or in order to recall a memory or to concentrate our attention.’

John Eccles stelt dat de wetenschap nu kan aantonen, hoe ‘the two realms, mind and body, could interact.’ Descartes ging er nog vanuit ‘that the pineal gland’ de meest waarschijnlijke plaats was waar mind and body op elkaar reageerden. Eccles weet het nu precies, namelijk het gebeurt ‘in the supplementary motor area (sma), located at the top of the brain, mostly on the medial surfaces between the two (brain) hemispheres.’

Ik lees met verbazing: ‘A fraction of a second before you make a voluntary movement, nerve cells in your sma begin to discharge.’ John Eccles: ‘It is important to recognize that this burst of discharge of the observed sma cell was not triggered by some nerve cell. Because, we have an irrefutable demonstration that a mental act of intention initiates the burst of discharges of a nerve cell.’ Moet zien dit hoogst verwonderlijke boek te pakken te krijgen.162

27 augustus 1984

Eindelijk, na door allerlei zaken te zijn afgeleid, kan ik weer verder met Memoires deel 1. Ben in juni 1943 gearriveerd, waarin ik met Wicher de Marees van Swinderen, Netty de Jong en Margot van Suchtelen van de Haare ga zeilen op de Loosdrechtse Plassen.

28 augustus 1984

Wim Jansen belde om te zeggen dat Trouw het gesprek met Fred Derby niet neemt. ‘Er staat te weinig in,’ volgens Wim. Ze willen gewoon niet horen wat Derby werkelijk te zeggen heeft.

Chiropractor Koekoek kraakte mijn botten. Ik heb ‘een koude nek’, die een beetje scheef staat, zegt hij.

Irik van Doorn was al om 10:00 uur op Amerbos.163 We heb-

ben besloten om de uitbreiding van de bananenplantages in Suriname samen op te zetten.

Nel Hazeu schrijft vrij uitvoerig dat zij niet in een positie is om me te helpen de impasse tussen Jeelof en mij te doorbreken. Dat verbaast me. Jeelof, Nellie Hazeu-Sloos en ik kennen elkaar even lang, uit de dagen van Nijenrode (1946-1948). Bovendien is zij nogal bevriend met zijn vrouw. Nels man, ir. H.A.G. Hazeu, was een zeer invloedrijk en prestigieus lid van de Raad van Bestuur van Philips toen Jeelof er als jong broekje in dienst trad. Zij zou prima kunnen bemiddelen, maar toch doet zij het niet. Ik begrijp zoiets niet. Wat zit Holland toch vreemd in elkaar. Hoe gaan belanda's die zeggen vrienden van elkaar te zijn eigenlijk met elkaar om? Ik word er eigenlijk steeds meer anti-mens door. Mensen zijn ondingen, inbegrepen mezelf. Lafbek Jeelof laat zijn advocaat Rutgers antwoorden.164

De Advies Commissie Mensenrechten Buitenlands Beleid (acm) heeft minister Hans van den Broek geadviseerd de dialoog met Suriname te hervatten. Moet je net bij die haatdragende bende ambtenaren op de apenrots zijn. Een woordvoerder van Hans van den Broek reageerde dan ook meteen met te zeggen dat het advies een nuttige bijdrage was: ‘Maar dat het onder de huidige omstandigheden geen aanleiding zou zijn tot bijstelling van de voorwaarden die de regering heeft gesteld voor de hervatting van de ontwikkelingshulp aan Suriname.’165 Wat staan ze altijd weer op hun Haagse ponteneur met hun juridische - in plaats van menselijke - benadering van wat ooit een kolonie was. Ik denk altijd weer aan het advies van de privésecretaris van koning Lodewijk xiv, François de Callières, en ambassadeur in de Franse diplomatieke dienst in 1716, die schreef: ‘(...) in general, the training of a lawyer breeds habits and dispositions of mind which are not favorable to the practice of diplomacy.’166

29 augustus 1984

Bezocht mijn advocaat Herry Voetelink, die de voltallig correspondentie met Philips voor zich had liggen. Ik vertelde hem dat mijn poging een bemiddelingsronde via mevrouw Hazeu tot stand te brengen was mislukt. Ik verzekerde hem dat ik Jee-

lof zou terugnaaien quelconque. Daarop las hij de klm-correspondentie over het openen van de lijn naar Paramaribo. Hij waarschuwde me dat ook al had ik mijn eisenpakket tijdig bij Orlandini op tafel gelegd, en al had Wunderink mij een ticket voorgeschoten, en waren er ontmoetingen over die zaak geweest, en een aantal telegrammen gezonden, rechtens bestond er geen formele overeenkomst tussen de klm en mij. Er moest dus omzichtig te werk worden gegaan om op basis van het algemene fatsoen er een soort regeling uit te slepen. Om één of andere reden - waarschijnlijk omdat ik zijn hulp nodig heb in de klm-affaire - heb ik niet gevraagd om een gedetailleerde specificatie van de 25.000 gulden van Philips, waar hij veel van achterhield.

Eduard kwam om 18:30 uur. Ik had eten bereid waarvan hij blijkbaar genoot. Hij lag op de bank. We spraken een paar uur terwijl mijn armen één been van hem omknelden. Maar ik ging niet verder. Terwijl hij er was, belde oud-ambassadeur Schaepman, die ook de reactie van BuZa had gelezen op het advies van de acm om met Suriname in dialoog te gaan. ‘Een reactie van Buitenlandse Zaken voor de straat. Het wordt tijd dat Van den Broek weggaat...’ Toch maakte Eds bezoek me weer triest, en soms denk ik dat we beter uit elkaar kunnen gaan. Belde Peter op vanwege zijn verjaardag, maar kreeg Edwin van Wijk aan de lijn. Jammer.

30 augustus 1984

Ik zit in verbijstering terug te lezen over de fietstocht in de Hongerwinter naar Olst, met Cila Schimmelpenninck; ik was als meid verkleed. We logeerden op Het Kleine Loo bij de Van Suchtelens. Ook zijn we zelfs in een sneeuwstorm meegelift met Duitse militairen in een vrachtwagen (ik nog steeds als vrouw verkleed) tot Amerikaanse duikbommenwerpers ons aanvielen. Ik ben het niet echt vergeten, maar het teruglezen triggers the relevant neurons.

Staatssecretaris voor Buitenlandse Handel Frits Bolkestein gaat in Washington bezwaar maken tegen de mogelijke verscherping van de Export Administration Act.167 ‘Van Eekelen zei dus dat de regering vanwege Amerikaanse exportbelemmeringen de betrekkingen met de vs niet wilde verstoren.’ Bolkestein heeft volkomen gelijk. Ik bepleitte iets dergelijks in mijn brief aan de nrc.168

Het waait alsof het al herfst is.

31 augustus 1984

De regering Reagan zegt nu dat de sovjets allang kruisraketten hebben en lang voor de Amerikanen ‘medium range missiles’ in Europa hebben gestationeerd. Intussen maakte Moskou bekend in reactie op Amerikaanse Pershing II-raketten met succes testen te hebben uitgevoerd met eigen kruisraketten. Washington wil dus 464 kruisraketten en 108 Pershing II's in West-Europa plaatsen. Ieder van die kruisraketten draagt een equivalent van 200.000 ton tnt, of vergelijkbaar met vijftienmaal de explosiekracht van de bom boven Hiroshima. Ze zijn stapelgek.

David Pearson, die aan een doctoraal sociologie aan de Yale Universiteit werkt, heeft samen met professor Charles Perrow en John Keppel een onderzoek gedaan naar het neerschieten van de Koreaanse Boeing door een gevechtsvliegtuig van de Sovjet Unie. The Nation wijdt 19 pagina's aan zijn bevindingen, die zeer schokkend zijn. Vlucht 007 werd door een su-15 jager neergeschoten, waarbij 269 personen om het leven kwamen. Is er van de zijde van de vs opzet in het spel geweest? Pearson ontdekte dat terwijl Ronald Reagan de Sovjets van ‘a horrifying act of violence’ beschuldigde, de Amerikaanse - en westerse media - het er verder bij lieten zitten, en verzuimden na te gaan wat de Amerikanen zelf wisten of niet wisten van de vlucht van het Koreaanse toestel. Hij somt een aantal instelling op als: de us Air Force, het National Intelligence Agency (nsi), het North American Aerospace Defense Command (norad) en het National Military Command Center (nmcc), die vooraf geweten moeten hebben dat het toestel uit de koers was geraakt. Al deze Amerikaanse instanties moeten op de hoogte zijn geweest, dat de Boeing recht afvloog richting grondgebied van de Sovjet Unie, terwijl daar een ‘(...) major Soviet missile test was in the making there.’ Pearson vervolgt: ‘The agencies had the time and means to communicate with the kal-007 and correct its course, but not one of them did so. (...) Finally, given the capability of vs intelligence and communications systems, it can be presumed that the White House and the Secretary of Defense also knew of the events that transpired, well in advance of the shoot down.169

 

Alleen het ‘Groene Amsterdammertje’ van de vs, het blad The Nation besloot deze gedetailleerde studie van deze drie Amerikanen in haar geheel te publiceren, omdat er informatie wordt

geboden over de mogelijke Amerikaanse betrokkenheid bij ‘deze verfoeilijke daad van agressie’ (Ronald Reagan) van de sovjets, welke dus nu meer lijkt op een vooropgezette Amerikaanse val, waar het Kremlin in is getippeld. Ik zou wel eens willen weten welke Nederlandse media deze studie van David Pearson en de zijnen hebben meegenomen.

Belde Eduard vanmorgen. Ik deed zo nonchalant mogelijk. Wat ik nu met hem beleef lijkt maar al teveel op mijn ‘bevlieging’ voor Wicher van Swinderen in 1945. Treurig eigenlijk, hoewel het bijkomende gedrag wel wat aangepast is.

Bij het teruglezen van mijn dagboek constateer ik ook dat ik wellicht negentiende van wat ik opschreef had kunnen weglaten. Zelfs op dit moment weer. Welke functie heeft wat je opschrijft? Toch vooral stoom afblazen?

Ik sprak er onlangs met Ed over, en zei me af te vragen, hoe ik met dagboekschrijven zou kunnen stoppen. Zelfs opperde ik mijn dagboeken te vernietigen. ‘Waarom?’ antwoordde hij meteen.

‘Wanneer ik ze allemaal heb geschreven welke functie hebben ze dan nog? Dan moet Peter ze maar weggooien,’ zei ik.170

De Telegraaf opent vanmorgen met opnieuw een zogenaamd alarmerend bericht over Suriname.



illustratie

Een Chileens schip zou in de haven van Saboó in Brazilië ‘een gigantische lading’ wapens voor Bouterse hebben opgehaald. Behalve 47 ton en 3.225 kisten wapens werden 25 militaire voertuigen ingeladen, waaronder pantserwagens, jeeps en vrachtwagens.

Max de Bok, voorzitter van de nvj, is naar Denig, de woordvoerder van Buitenlandse Zaken, gegaan om mijn zogenaamde schuld vanwege het Claus-proces te bespreken. Hij hoorde er dat de landsadvocaat de pik op mij had. Minister van den Broek wilde geen uitzondering maken ‘voor de burger Oltmans.’ De landsadvocaat Droogleever Fortuijn ontvangt zijn instructies in deze zaak rechtstreeks van de minister, dus misschien heeft de landsadvocaat de pik op mij, maar is Hans van den Broek de werkelijke boosdoener.

Ik zit in een wespennest. Wanneer ik tegen Eduard zeg dat ik Hugo van Reijen niet vertrouw, staat deze man binnen de kortste keren bij mij op de stoep met een cadeau: een album met vijf jaar Surinaamse postzegels. Ik heb hem gevraagd wat hij zou doen, wanneer de bvd bij hem zou komen, er rekening mee houdende dat hij zelf door de bvd is gestuurd. ‘Dan zou ik je onmiddellijk bellen.’ Dus hetzelfde antwoord, wat Voetelink gaf, toen ik hem dezelfde vraag stelde. En verder als Eduard vraagt: ‘Heb je wat van Pieter Baaij gehoord?’ en ik zeg nee, dan arriveert twee dagen later een brief van de man met een voorstel om in de steenkolenhandel te gaan.

Gerrit Jeelof stuurde een uitnodiging voor een reünie van onze Nijenrode-klas (1946-1948) op 20 oktober in Eindhoven, waar hij als gastheer zal optreden. Je moet het lef maar hebben.171

1 september 1984

cda-Kamerleden Hans Gualthérie van Weezel en Joost van Iersel hebben vragen gesteld aan de ministers Gijs van Aardenne en Hans van den Broek over de meningsverschillen tussen bewindslieden Wim van Eekelen en Frits Bolkestein over de export van technologie naar Oost-Europa en China. Het is inderdaad een heikele aangelegenheid.

Ik leef in hogere sferen en bereikte het jaar 1947. Het rolt er allemaal vanzelf uit. Ik denk dat mejuffrouw Buringh Boekhoudt, die altijd geheim heeft willen blijven (vanwege Beatrix) het eens zou zijn met de wijze waarop ik haar weergeef. Soms geloof ik inderdaad bezig te zijn ‘het boek van mijn leven’ te schrijven.

Vanmiddag ben ik met de antenne van mijn radiowalkman door het in de hal hangende schilderij gegaan van Alexander Oltmans. Vreselijk! Ik zal het onmiddellijk bij lijstenmaker Heijdenrijk op het Rokin laten herstellen.

In de vs bevindt zich één op de 520 inwoners in een federale of lokale staatsgevangenis, oftewel het dubbele aantal van tien jaar geleden, namelijk 454.136. De ideale samenleving.172

In Texas is weer eens een student in een geval van ‘hazing’ om het leven gekomen. Bruce Goodrich (20) en zijn kamergenoot John McIntosh werden door andere cadetten om 02:30 uur uit bed gesleept en één uur lang gedwongen hard te lopen en ‘push-ups’ en ‘sit-ups’ te doen, tot Bruce Goodrich er dood bij neerviel. Dat zijn de geneugten van de Amerikaanse cowboy- en machocultuur.173

Er is weer een boek over sprookjes verschenen.174 De schrijver Mallet beweert dat toen hij het manuscript grotendeels gereed had pas Bruno Bettelheims The Uses of Enchantment had ontdekt.175 Psychology Today noemt Bettelheims benadering ‘more profound, more fatherly.’176 Mallet interpreteert de verhalen. Bettelheim toont meer aan dat sprookjes bedoeld zijn als metafoor: ‘(...) for the fears and feelings of our children.’ De verhalen zouden kinderen tot hulp zijn ‘in understanding and coping with the emotions they are beginning to feel.’ Ik heb dit altijd geklets gevonden en blijf dit vinden. Sprookjes jagen kinderen de stuipen op het lijf. En anders, brengen ze kinderen levenslang op dwaalsporen van prinsen en prinsessen die eeuwig gelukkig samenleven.

2 september 1984

Broer Theo belde op uit Zwitserland om te zeggen dat hij de eerste 62 pagina's van deel één van de Memoires, die ik hem had toegestuurd uitstekend vond. Hij heeft die tijd tenslotte ook meebeleefd. Ik geloof dat hij het meende, waar ik dan ook blij mee ben.

Erik Poslavsky is hier door zijn vader, Lex, gebracht, en verblijft nu op de logeerkamer. Hij zal hier voorlopig tijdens zijn studie in Amsterdam wonen. Ik nam hem later mee op fietstocht in de polders. Maar eigenlijk vind ik zijn aanwezigheid nu al vervelend. Ik ben te lang alleen geweest, en blijf het liefste alleen, vooral om geen gelazer aan mijn hoofd te hebben en maximaal ‘vrij’ te kunnen zijn.

In Boston heeft men iets bedacht om kinderen de werkelijk-

heid bij te brengen. Het is diametraal tegengesteld aan vertelsels als Hans en Grietje. In het Children's Museum is een tentoonstelling ingericht over ‘death and loss’ en ‘dying is not a vacation. It is not like going to visit your grandmother. You don't come back again.’ Rauwer kan het haast niet. ‘We have a commitment to children to make life less threatening to them,’ zegt Jane Kamien, die de tentoonstelling organiseerde met een team van adviseurs onder wie psychologen en geestelijken. Filmpjes laten zien hoe wormen een dode muis verorberen, of hoe de straten van de Libanon en El Salvador bezaaid zijn met doden. Ik betwijfel echter of dit de oplossing is.177

In Chaska, Minnesota, groette een jongen van zes jaar zijn ouders met ‘Hi!’ en nam vervolgens plaats in de ‘witness box’ en verklaarde dat zijn vader en moeder, Robert en Lis Bentz hem seksueel hadden misbruikt. Het was het eerste getuigenverhoor in een serie van 24 volwassenen die kinderen van twee tot zeventien jaar hadden verkracht.178 Zo kan het dus ook.

3 september 1984

In gesprek met Pravda heeft president Konstantin Tsjernenko gezegd dat het zinloos is met Washington te blijven onderhandelen, omdat de regering Reagan ‘iedere realiteitszin’ heeft verloren.179 Aan welke sprookjes heeft de kleine Raymond zijn hartje verpand?

Irik van Doorn zendt een ontwerp in voor onze overeenkomst betreffende de bananenplantage in Suriname.180

Motke Chanoeka kwam weer eens langs op Amerbos, ditmaal met een telegram uit Israël. Hij noemde het een doorbraak. Het ging om een politiek besluit dat de instemming had van Eegje Schoo, ‘onze’ minister van Ontwikkelingssamenwerking. Ik antwoordde dat ik graag een briefje van hem tegemoet zou zien, waarin hij een en ander samenvatte. Daarop ging hij niet in.

Ron Wunderink van de klm beantwoordt ook mijn verzoek om terug te bellen niet.

Ik heb Voetelink nu eindelijk om een specificatie van de afrekening van de 25.000 gulden van Philips gevraagd, maar ontvang als reactie dat hij afwezig is en ziek.

In deel 1 Memoires heb ik Yale bereikt.

4 september 1984

Kardinaal Joseph Ratzinger heeft een felle aanval gelanceerd op de marxistische bevrijdingstheologie van Rooms-katholieke priesters in Latijns-Amerika: ‘die leidden tot ernstige afwijkingen van de leerstellingen van de Kerk. Laten we eraan denken dat het atheïsme en het ontkennen van de menselijke persoon, zijn waardigheid en zijn rechten, het hart vormen van de marxistische theorie.’ De kardinaal zei verder: ‘De klassenstrijd als een weg naar een klasseloze samenleving is een mythe die hervormingen vertraagt en armoede en onrechtvaardigheid verergert.’ Dat is dus niet waar.181 Wat ik sinds 1971 in de ussr heb gezien is het in praktijk brengen van door de staat aangemoedigd atheïsme, en de nastreving van inderdaad een klasseloze samenleving. Extreme armoede, zoals in de vs, is in de Sovjet Unie grotendeels weggewerkt. Er zijn klassentegenstellingen, als tussen de nomenklatoera en de massa, maar materiële onrechtvaardigheid is in de verste verte niet te vergelijken met de tegenstellingen tussen rijk en arm in de rest van de wereld. De Sovjetsamenleving zie ik als een maatschappij op weg naar een brede sociale rechtvaardigheid, welke van alle kanten door rijke landen wordt gesaboteerd om er vooral voor te zorgen, dat het marxistisch-leninistische experiment niet zal slagen. Zoals rond Cuba gebeurt.

Auden in Love182, waar Eduard me in Genève op attendeerde, met het voorlezen van een recensie in de Tribune wordt besproken door John Fuller in The New York Times.183 ‘The writer of memoirs, like the gossip,’ schrijft Fuller, ‘is less the victim of his factual knowledge than of his power to shape this material. The privilege of observation, of receiving confidences, pales before the requirement of narrative and its predetermined structures of the shocking or the comic.’

Het thema van het boek is hoe W.H. Auden (32) verliefd werd op Chester Kallman (18): ‘a good-looking boy with a fund of camp wit, knowledge of Italian opera and a taste for sailors.’ Fuller begrijpt niet dat Auden, nadat Chester Kallman hem al spoedig had verraden, hem nog meer dan dertig jaar toegewijd bleef: ‘(...) after they ceased to have any physical relationship.’ Ben ik wel duidelijk genoeg in het beschrijven van mijn band met Peter?

Auden beschouwde Chester Kallman als ‘intellectually a son, a bond reinforced for a brief period by morality of their physi-

cal relationship. The end of the honeymoon between them coincided with the death of Auden's mother, so that he could begin to take her role in earnest, fussy and dictatorial.’ De kop boven de recensie is an incomprehensible marriage. Ik weet dus niet wat er in het boek staat over de relatie Auden-Kallman.184 Ik kan alleen getuigen, dat de ‘period of orality’ tussen Peter en mij twee of drie keer een wild nummer in 1967 inhield, waarna we vrijwel onmiddellijk een vriendschappelijke weg betraden, die van mijn kant wel een ondertoon had van sterke seksuele aantrekkingskracht, vanwege Peters uitzonderlijk mooie lijf, maar waarin vrijwel meteen de vader-zoon relatie de boventoon voerde. Peters vader was overleden, zo rond de tijd dat wij elkaar ontmoetten.185

5 september 1984

Ik geloof dat ik een prachtig boek schrijf. De pagina's 62 tot 192 gaan vandaag naar Wim Hazeu. Maar ik realiseer me nu dus ook dat ik van 1925 tot 1984 eigenlijk een boeiend parcours heb afgelegd. Het mengsel dat ik ben van alles wat om me heen was en gebeurde is bijzonder.

Eegje Schoo zal 50 miljoen gulden, die oorspronkelijk voor Suriname waren bestemd, uitgeven aan voedselhulp elders.186 Nederland gedraagt zich als een etter tegen het nu op eigen benen staande Suriname.

Adam Malik (69) is overleden. Een lamstraal en een verrader. Wanneer ik als vele anderen over een vaste kolom in de media zou beschikken dan had ik vandaag een fraai verhaal over deze man geschreven, waarin tevens fragmenten uit het gesprek dat ik in 1966 met Bung Karno had over deze Malik.

In Thermos liep ik tegen Willy, een Indische jongen aan, die zei vroeger (in 1954-1955) bij mij in de Carlton flat te hebben geslapen. Hij vertelde dat ik me waarschijnlijk nooit had gerealiseerd hoe ik hem had geholpen om over zijn minderwaardigheidscomplex als Indische jongen heen te helpen. Zelf dank ik de hemel op blote knieën zelf een soort Indische jongen te zijn met vier generaties Indisch verleden in de familie, en daardoor op vele manieren een heel andere toevoer te hebben gekregen dan die van de Hollandse bleekscheten uit de polder. Dat heb ik alle Indische jongens die ik heb gekend steeds voorgehouden.

John Drieskens van Panorama was op tijd, en stemde in met een

bedrag van 7.500 gulden voor een nieuwe reportage uit Suriname. Ik kan vertrekken wanneer ik maar wil. Ik heb hem aangemoedigd Rob Stallinga eens naar John van Haagen in Rotterdam te sturen om te zien of het verhaal van mijn vriend (eens mijn duikbootvriendje) in Panorama verteld kan worden. Drieskens waarschuwde dat de serie over Prins Claus erg slecht had verkocht. ‘We hadden gedacht juist 30.000 exemplaren die weken meer te verkopen, maar we zakten juist 30.000 in de verkoop.’ Hij benadrukte dat het publiek ervan uitgaat dat het met Claus weer goed gaat, en dan willen ze geen vervelende verhalen over de man lezen. Hij vertelde dat om mee rekening te houden vanwege mijn komende Prins Claus-boekje, maar daar verwacht ik zelf, bij de huidige stand van zaken in het vaderland, hoe dan ook niets van.

Ik voel me totaal geïnspireerd bij het schrijven van het eerste deel van de Memoires. Het bijkomende werk, zoals nu weer bladeren in het werk van de psycholoog Rollo May, klopt als een bus. Alles lijkt er vanzelf uit te rollen. Wonderlijk.

Ik gaf Babette Cremer het schildpadden doosje dat van mijn grootmoeder Poslavsky is geweest. Maar ik was vergeten dat ik - toen ik het ooit eens aan Eduard had gegeven - onder de deksel een tekstje had geplakt: ‘I love you’.187 Babette ontdekte het meteen en ik wist me geen raad: ik bloosde tot in mijn navel en lulde er maar op los. We dineerden met andere gasten in Dynasty. Ik sprak over het belang van de bestudering van de hersenen, maar Jan viel in de rede en zei: ‘Willem, als je nu eens je 62 encyclopedieën weggooide en gewoon ging nadenken.’ Een echte Cremer-reactie. Hij droeg een keurig jasje en een das van het Korps Mariniers. Ik had een jasje van hem geleend om niet uit de toon te vallen.

6 september 1984

Ik serveerde gisteravond mijn room mate Erik Poslavsky een visje. Ik zei dat ik de deuren van mijn slaapkamer en werkkamer altijd afsloot vanwege de dagboeken. Maar in werkelijkheid wil ik er gewoon zeker van zijn dat niemand, ook hij niet, will be snooping around.

Lloyd deMause schrijft dat The Nation eindelijk aan het werk van hem en zijn collega Casper Schmidt - aan wie hij me wil voorstellen - heeft gerefereerd als ‘psycho-historians who provide the richest decoding of the impulses of our age.’ Lloyd waarschuwt me niet te laten ontmoedigen door slechte verko-

pen, want zijn nieuwe boek over Ronald Reagan werd door 800 boekwinkels geweigerd om in de verkoop te nemen. Iets dergelijks gebeurt al heel lang hier met mijn boeken. Alsof boekhandelaren weten waar het over gaat.

Sinds 1592, toen de Staten van Holland het paleis Noordeinde ter beschikking stelden van Louis de Coligny, de weduwe van Willem van Oranje, hebben de Oranjes een band met dit gebouw gehad. Beatrix heeft het voor 76 miljoen gulden weer in orde laten maken en heeft de tent betrokken als haar werkpaleis. Ze pakt de zaken wel rigoureus aan, deze dame.

Het concertgebouw moet zien 35 miljoen bijeen te brengen voor de noodzakelijke verbouwing daar, wat minder eenvoudig zal zijn omdat niet uit rijkskas kan worden gegraaid, zoals voor paleis Noordeinde.

De Telegraaf, de krant die excelleert in het ophitsen van de openbare mening aan de hand van afschuwelijke leugens (en daarbij als beloning de meest gelezen krant in Nederland is) verscheen vanmorgen met een vette kop dat Henk Herrenberg en Iwan Graanoogst op de vlucht zouden zijn. Het maakt allemaal deel uit van een georkestreerde campagne Suriname te destabiliseren, en de publieke opinie hier op te jutten tegen Bouterse. Het is natuurlijk van de gekke wat er geschiedt, maar het gebeurt al vele, vele jaren. Ik wil de rotzooi in ieder geval niet in huis hebben. Wanneer de bevolking zou ophouden deze shit te kopen zou het gif vanzelf niet langer verspreid worden.



illustratie

Ik denk trouwens dat ‘men’ vanuit Den Haag al heel lang met een soortgelijke destabilisatiecampagne tegen mij bezig is, om mij als journalist buiten gevecht te stellen en financieel tot de bedelstaf te brengen. Hiervoor waarschuwt oud-ambassadeur Schaepman steeds.

Rampzalig nieuws. André Schneider belde op en zei dat Erika van Eeghen plotseling was overleden. Zij kreeg een hersenbloeding. Ik geef toe dat mijn allereerste reactie was: God straft. Eduard zei later: ‘Wie weet wat haar bespaard is gebleven.’ Wat me bovendien opviel was dat André eerst over onze zaken in Japan sprak, en pas daarna over Erika vertelde. Maybe, he thought I knew. Ik heb altijd het gevoel gehad dat Erika deed wat zij kon om Ernst op het rechte pad te houden. Maar als puntje bij paaltje kwam deed zij aan de monkey business mee. Jammer. Maar ik zal me haar als een schat blijven herinneren.

Heb Ernst een briefje geschreven. Ik herinnerde hem eraan dat tijdens het fameuze diner op Berkenrode ter ere van Georgii Arbatov en diens vrouw, ik haar een zoen had gegeven om voor ‘alles’ te bedanken. Die zoen belichaamde mijn affectie voor haar.

Erik Estrada staat in Privé. Ik heb

illustratie

hem als ‘motorcycle cop in California’ altijd super lekker gevonden. Eduard denkt dat Bouterse het loodje zal leggen. Hij herinnerde me eraan dat broer Theo laatst in Zwitserland zei: ‘Wanneer je met landen als Suriname iets onderneemt, moet je rekening houden met wijziging van het regime.’ Hij luistert toch altijd bijzonder goed. Was super geil toen hij naar huis ging en spoedde me alleen naar Thermos voor het bekende ritueel in de steam-room. Wim Verkade belde. Hij had bloemen gebracht op Berkenrode. Willem van Eeghen opende de deur. Erika was opgebaard in de eetkamer, bij de vleugel in de buurt van het raam, een plek die ik zo goed ken. ‘Zij zag er heel lelijk uit,’ zei Wim. Ernst stond erbij met zijn handen in de zakken. ‘Zelf stond ik als een kind te grienen en zei tegen Ernst, ik geloof niet als u, dus voor mij beleef ik dit niet als u.’ Ernst had verteld dat zij had geweten dood te zullen gaan. Zij had hem een opdracht meegegeven. Hij zou proberen die te volbrengen. Er was overigens, naast een zee van bloemen, veel familie aanwezig.

Ik liet Eduard foto's uit Yale zien, toen ik 24 jaar was. ‘Wat zie je er onschuldig uit,’ zei hij.

‘Vind je dat?’ vroeg ik.

‘Ja, ik ben nu toch ook 24 jaar.’

Volgens Ronald Reagan zijn politiek en religie onafscheidelij-

ke grootheden. ‘Without God, democracy will not endure,’ zei de president in Dallas. De andere presidentskandidaat, Walter Mondale, zie iets dergelijks: ‘Religion is here and between ourselves and God and the politicians would be over there - and we never get the two mixed up.’ De presidentscampagne wordt gekenmerkt, zegt Time door de introductie van religie ‘as an offensive weapon.’188 Dit is 1984.

Nicaragua heeft in een brief aan George Shultz de vs ervan beschuldigd staatsterrorisme tegen dit land toe te passen. ‘Het wijdvertakte gebruik van vliegtuigen die door de cia worden geleverd aan groepen huurlingen betekent een nieuw hoogtepunt in de intensivering van de openlijke oorlog die door de vs tegen ons land worden gevoerd,’ aldus de boodschap.189 Er is niets nieuws onder de zon.

8 september 1984

Tom Wicker schrijft in The New York Times over het artikel in The Nation over vlucht kal 007. Hij onderstreept, als commentator van de belangrijkste krant van de vs, dat de genoemde analyse van David Pearson en diens collega's wel eens juist zou kunnen zijn. Namelijk dat ‘the intrusion of the kal 007 into Soviet airspace, far from being accidental, was well orchestrated.’190 Intussen heeft de Amerikaanse Koude Oorlog-machinerie met overdonderend kabaal (en succes) het Kremlin wereldwijd voor ‘moordenaars’ uitgemaakt met alle gevolgen van dien voor de publieke opinie in de wereld. Argumenten, die aantonen dat de hele zaak een vooropgezette val is worden in de media weggepoetst.

Amsterdam-Ommen

Ik herinner me Bernard Lovell in Manchester geïnterviewd te hebben over de exploratie van de ruimte en hoe hij vertelde dat men nu telescopen op ruimteschepen zette om verder in het heelal te kunnen speuren.

 

‘Hoewel de diameter van de primaire optische spiegel met 2,4 meter bescheiden is in vergelijking met die van de aardse telescopen, zal de Space Telescope niet alleen afbeeldingen kunnen maken die scherper zijn dan vanaf de aarde, maar ook zullen objecten worden waargenomen die honderdmaal (vijf magnitudes) zwakker zijn dan de zwakste die tot nu toe zijn geregi-

streerd,’ aldus Pieter van Nes, werkzaam bij de Europese ruimtevaartorganisatie (esa).191

9 september 1984

Kasteel Eerde

Han André de la Porte haalde me gisteren van station Ommen af. Irthe192 is een schat. We wandelden naar het kasteel vanuit de door Irthe's vader gebouwde villa, want Han wilde gerestaureerde tapijten laten zien. We hebben tot middernacht zitten praten.

Was vanmorgen van streek en triest en schreef in Eds carnet: ‘I am going to leave you, I do not believe you anymore. Je zegt altijd dat je ouders niet alles hoeven te weten, ik krijg het onmiskenbare gevoel, dat je mij ook niet meer volledig in vertrouwen neemt.’ Eigenlijk gaat het om het gemankeerde spiegelbeeld van mam - zoals dit bij Alice Miller wordt omschreven - I will never believe anyone ever again, zoals mam dit deed, en behalve mijn vader niemand echt geloofde. Maar vanmorgen begon Han te spreken over een bezoek met Eduard aan Eerde, en de sombere gedachten waren alweer vervlogen en ik begon weer plannen te maken.

Cecile van Lennep193 arriveerde per auto uit Vorden vergezeld van haar kleindochter Tanja, de dochter van Jetske van Lennep. Han en Irthe hadden de lunch georganiseerd ter ere van haar 85ste verjaardag aanstaande 15 september. Han monopoliseerde de conversatie totaal. Er was geen speld tussen te krijgen. Hij herinnerde me al te sterk aan zijn moeder.194 Ik probeerde er wel eens iets tussen te werpen, zoals vragen naar het welzijn van mevrouw Star Busmann-Röell, waaruit bleek dat zij na een hartaanval nu bij haar dochter Charlotte, gravin Szápáry, op een kasteel in Oostenrijk woont. De arme Lot is niet gelukkig, maar heeft een beeldschone zoon.195

We bespraken de familieperikelen tussen de moeder van Frank en haar schoondochter, terwijl haar eigen dochter Cécile haar één dag bezocht in Vorden - overgekomen uit Noorwegen, waar zij woont - op weg naar een jachtpartij. Dit had moeder Cecile diep geschokt. Zij geeft voor haar verjaardag een diner voor twaalf personen in het Amstel hotel.

Han en ik maakten een wandeling over het landgoed met Sandy, de golden retriever. Eerst dwong hij het dier in het water te gaan. Nadat de hond dit uiteindelijk had gedaan riep hij: ‘Good dog’. Toen het beest lekker wegrende, riep Han hem terug en liet hem opzitten. Dit herhaalde hij drie keer. Wanneer hij tekort opzat en wegrende, werd hij opnieuw teruggeroepen. Ik stond op een afstandje te kijken en kreeg tranen in mijn ogen van woede over de mishandeling van de hond. Ik heb zelfs enige tijd niet gesproken om op adem te komen.

Dit landgoed is een waar sprookje. Er renden drie reeën weg toen we aankwamen.

Ik hoorde Cecile van Lennep trouwens zeggen, toen ik melk voor de koffie ging halen: ‘Han, je moet Willem helpen, want hij zit in een moeilijke overgang.’ Na dit gehoord te hebben ben ik eerst naar mijn kamer gegaan. Opnieuw om op adem te komen. Het was heel lief bedoel, maar niemand in de hele wereld kan me nog afbrengen van de wijze waarop ik mijn levensweg bewandel. We are the sum of our life events and have to live with it.

Cécile van Lennep vertelde dat vrijwel al haar kennissen en vrienden overleden waren. Het gaf haar een ‘tremendous feeling of loneliness’. Han, echter zat te kletsen over hoe hij van het leven genoot en hoe positief hij tegen het leven aankeek. Ik vroeg hem dus recht op de man af of hij het leven niet juist een langgerekt drama vond, wat hem in verwarring leek te brengen. Ik kreeg geen antwoord. Precies als jaren geleden is Han een niet-functionele snoever en verkoper van amusant geklets in de ruimte. Nog een voorbeeld. Hij riep uit: ‘I am very fond of Gerrit Jeelof. He will be the next guy in charge of Philips.’ Ik antwoordde dus zonder omhaal: ‘Jeelof zal nooit de top van Philips bereiken. Hij is bovendien een ordinaire crook.’ Ik riep in herinnering dat Jeelof zijn uitnodigingsbrief voor de Nijenrode-reünie in Eindhoven begon met de mededeling, ‘Belofte maakt schuld’, de hypocriet. Hij heeft mij van A tot Z genaaid.

Ik heb Drooglever Fortuijn geschreven (gericht aan de landsadvocaat eigenlijk): dat ik niet van plan was welke schuldbekentenis dan ook te ondertekenen zonder overleg met de nvj,

omdat mijn zaak niet alleen mij, maar alle journalisten aangaat. Schreef ook Hans van den Broek.196

10 september 1984

Vanmorgen had ik een ontmoeting op Amerbos belegd tussen Joop van Tijn, van Vrij Nederland en mijn vriend John van Haagen, die dan wel geen ‘bekende Nederlander’ is, maar waar wel een prachtig verhaal mee te maken is. John was al vroeg met de trein uit Rotterdam gekomen. Om 10:15 uur belde ik naar Van Tijn, waar hij bleef. Hij zei vele malen gebeld te hebben dat hij verhinderd was. Eerst gisteren (toen ik in Vorden was), maar ook vanmorgen om 07:45 uur. Dat was dus een leugen, want ik heb een telefoon naast mijn bed boven. Ik zei dus dat ik hem niet geloofde. Hij antwoordde: ‘We kennen elkaar twintig jaar, en heb ik ooit tegen je gelogen?’

John reageerde heel laconiek: ‘Kan je nagaan wat wij in de Rotterdamse haven met journalisten meemaken. Journalisten die urenlang met ons praten, en daarna geen letter van het gesprek in de krant zetten. Van Tijn illustreert slechts de heersende corruptie. Dan zie je wat er werkelijk in dit land aan de gang is. Journalisten doen alleen public relations voor zichzelf.’ (...) ‘Wat zou jij aan je zoon antwoorden, wanneer hij je vraagt welk voorbeeld te volgen: wie? Ruud Lubbers? Na Hendrik Colijn zijn er in de Haagse politiek geen integere topfiguren meer geweest. Wat het meest mist in Nederland anno 1984 is integriteit,’ aldus een havenarbeider die zijn opvatting weergeeft ten aanzien van de leiding in het koninkrijk. Dat had Van Tijn nu eens in zijn blad moeten publiceren. En John zei zoveel meer. Ik liet John de foto uit Yale zien, waarvan Eduard had gezegd, dat ik er zo onschuldig op uitzag. ‘Hij heeft gelijk,’ zei John, ‘je hebt er iets onaangeraakt op...’ Ik sprak over Bertie Hilverdink,197 die eigenlijk het begin van mijn homoseksualiteit betekende. John: ‘Jij was in 1950 niet tegen een jongen als Bertie ingeënt.’

Ik heb koningin Beatrix ingelicht over hoe ik ‘In Naam der Koningin’ een deurwaarder aan huis kreeg omdat Buitenlandse Zaken meent nog vijfduizend gulden van mij te kunnen vorderen in het zogenaamd door mij verloren proces in de zaak Claus. Ik gaf opnieuw een overzicht van deze affaire: hoe de ambassadrice van India mij had aangeraden de reis met prins Claus mee te maken, hoe de gpd mij hier een opdracht voor gaf, hoe ik in New Delhi door ambassadeur Leopold (onge-

twijfeld op last van het ministerie) werd gesaboteerd. Vanwege die obstructie van mijn werk als journalist was ik een actie via advocaat Voetelink tegen BuZa begonnen; een procedure, die we niet afmaakten omdat de prins ziek was geworden. In werkelijkheid was de voornaamste oorzaak dat de nvj de financiële steun aan mijn proces beëindigde.

Ik schreef verder mijn beklag over deze zaak bij haar woordvoerder Gijs van der Wiel van de rvd te hebben gedaan, die het ook een absurde gang van zaken vond. Maar Gijs had er wel bij gezegd dat wanneer ik dit naar buiten zou brengen hij het zou ontkennen. ‘Het lijkt me juist en terecht dat U weet wat zich hier rond Uw naam en die van prins Claus afspeelt, alvorens een en ander uit de hand loopt... Ik ben beslist niet van plan mij opnieuw door Buitenlandse Zaken te laten ringeloren. Die andere fijne mijnheer, Joseph Luns, heeft 25 jaar geleden een begin gemaakt to blacklist me, wat onrechtmatig en absurd was, omdat ik anders dacht over Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea dan hij. Bovendien kreeg niet Luns gelijk, maar ik. Hij gebruikte zelfs de bvd, zodat ik mijn werk verloor bij het Algemeen Handelsblad en andere bladen... If somebody does not stop this nonsense dan zal ik gedwongen zijn mij tot het uiterste te verdedigen tegen deze smerige praktijken.’

Ook zette ik hare majesteit uiteen dat Hans van den Broek loog dat alle geheime contacten tussen Den Haag en Paramaribo op initiatief van Suriname tot stand waren gekomen, want dat ik er zelf bij was betrokken om ambassadeur Hoekman met Bouterse weer in gesprek te krijgen.

Daarna schreef ik Hans van den Broek.

Ik vraag me af in goede gemoede voor wie u mij aanziet. U loog tegen het parlement dat alle initiatieven tot praten van Suriname waren uitgegaan. Ik heb dit in een gesprekje met de Haagse Post gesignaleerd, maar verder geen moeite gedaan om de Kamer vragen te laten stellen over deze kwestie, of nader uit de doeken te doen hoe ik mij in december 1983 verdienstelijk heb gemaakt ten behoeve van uw ministerie in Paramaribo. Ik heb ook geen enkele behoefte mijn eigen rol in deze - mede uit persoonlijk respect voor uw ambassadeur - naar buiten te brengen.
Het staat u vrij te besluiten wat u wilt jegens mij - zeker na de meer dan schofterige behandeling die mij van de zijde van het ministerie van Buitenlandse Zaken in New Delhi te beurt is gevallen, en waardoor prins Claus voor de rechter heeft moeten verschijnen. Maar laat ik u hier dan wel de
verzekering geven, dat ik niet van plan ben over me heen te laten walsen zonder me te verdedigen en te verzetten. Ik zoek deze confrontatie niet. Maar de grens van wat ik bereid ben me door de Haagse overheid te laten aanleunen is bereikt.

Eindelijk arriveert er een telegram van Joop van Tijn met als tekst: ‘Heb 39,5 probeer je sinds gisteravond te bereiken niet gelukt kun je mij thuis bellen, Joop.’

Ontmoette Motke Chanoeka in het Hilton. Eindelijk heeft hij in een brief het bericht van Koor Industries uit Israël vastgelegd.198

Verder ontmoette ik in de hal van het Hilton Ron Wunderink van de klm voor een gesprekje van tien minuten. Toen ik in het verleden bakken met informatie uit Suriname aandroeg, trok hij er altijd geruime tijd voor uit om me te ontmoeten. Nu de buit binnen is en de lijn naar Suriname weer open is, behandelt hij me als onbeduidend. Wunderink begon, nogal dom, met te zeggen dat Orlandini mij had gezegd mijn hulp in Suriname niet nodig te hebben. ‘Ja, dat zei hij in juni 1984, toen de zaak beklonken was. Maar hij tapte uit een ander vaatje in 1983, en liet me ophalen in zijn auto, waar je zelf bij hebt gezeten.’ Ja, dat stond hem allemaal niet meer zo exact voor de geest. Hij herinnerde zich ook niet meer wanneer Orlandini wat precies had gezegd.

‘Bovendien heb ik in mijn brief van 5 oktober 1983 mijn voorwaarden vastgelegd,’ zei ik.

‘Ja, maar daar hebben we nooit op geantwoord,’ aldus Wunderink.

‘Precies, daarom is het een stilzwijgende overeenkomst,’ zoals ook oud-ambassadeur (en jurist) Piet Schaepman me had gezegd. Ik dacht intussen: wat ben je voor een proleet. We namen nog hartelijk afscheid ook. Eigenlijk onbegrijpelijk dat deze sukkel me er nog van probeerde te weer houden, dat ik met de feiten op tafel zou komen. Wat zijn dit voor mensen? Minister van den Broek zegt nu opeens bereid te zijn tot overleg met zijn Surinaamse ambtgenoot premier Udenhout, die teven Buitenlandse Zaken beheert. De gesprekken zullen in New York plaats vinden tijdens de Algemene Vergadering van de vn.199

11 september 1984

Ernst van Eeghen schreef dat Erika nog onlangs hem had gezegd dat ik Christus zou aannemen en kind van God zou worden. En passant vroeg hij me Georgii Arbatov ‘namens mij’ te informeren dat Erika is overleden.200

Time heeft ook het rapport van David Pearson gepubliceerd in The Nation behandeld. De Amerikaanse pers is toch lichtjaren vooruit op de media in Nederland. Hier zou dit soort zaken onmiddellijk door het college van hoofdredacteuren worden dicht getimmerd.

Memoires deel 1: ik ben aanbeland in 1950, de laatste dagen in Yale, en de beëindiging van mijn verloving met Micheline Vernier. Minder prettig een aantal zaken terug te lezen. Ik had die dagen toch een prima verhouding met Henk Hofland, zoals uit onze correspondentie blijkt die ik helaas maar heel summier kan behandelen, wil ik de te behandelen jaren van deel 1 in 250 pagina's weergeven.

Waar ik versteld van sta is dat ik in 1950 als President van de Yale International Club ambassadeur Jacov Malik van de Sovjet Unie naar Yale wilde uitnodigen. Ik werd echter plotsklaps als Sovjetsympathisant of misschien wel als spion gezien. Ook de rel rond de Franse ambassadeur Jean Chauvel was ik straal vergeten. Ben bijna bij de tijd wanneer ik terug in Amsterdam ben en de affaire Inez Röell begint en mijn ontmoeting met Bertie Hilverdink.

De eerste reageerbuisbaby, Louise Brown, werd in 1978 in Bourn Hall, Cambridgeshire, Engeland geboren. Sindsdien zijn er op die plek 700 baby's ter wereld gebracht met behulp van in vitro fertilisatie (ivf). Er waren 56 paar tweelingen bij, acht paar drielingen en twee paar vierlingen. Time schrijft dat één op de zes Amerikaanse echtparen met onvruchtbaarheidproblemen zitten opgezadeld. Kinderen krijgen is bezig een ‘business’ te worden. Brave New World komt dichter bij.201

Zag in de Volkskrant het artikel wat kost een kind?.202 De goedkoopste zuigeling kost 180 gulden per maand; een kind van twaalf, dat door weer en wind naar school fietst, 312,50 gulden en een weinig veeleisende student 800 gulden. Als ik al die kolommen met prijzen voor de aanschaf van kroost bekijk, realiseer ik mij dat mijn oorlog met Den Haag vanaf 1956, het derde jaar dat ik journalist was, een belangrijke factor is geweest in het niet willen nemen van verantwoordelijkheid voor

het moeten voeden van meer monden dan mijn eigen welbespraakte bek. Ik twijfel niet aan mijn vruchtbaarheid, of aan die van Frieda Westerman, die vijf dochters kreeg. Maar om haar huishouden gezwind te laten verlopen moest haar nieuwe echtgenoot Peter Bieling - die bij de klm werkte op jfk in New York - wel overstappen naar Esso, de oliemaatschappij, waar haar vader een positie bekleedde in het top-management. Dat werd eerst ook mij aangeboden, maar ik bedankte voor die eer om vervolgens voor de rest van mijn leven van wijlen de heer Westerman afhankelijk te zijn en uit zijn hand te eten. Bovendien had ik schoonpapa al leren kennen als een crook. Daarom zat hij aan de top van Esso.

12 september 1984

Ontmoette Wim Klinkenberg, vicevoorzitter van de nvj. Hij adviseerde dat indien niemand iets doet om de impasse met Buitenlandse Zaken te doorbreken, er dan een direct beroep op premier Ruud Lubbers gedaan moet worden.203 ‘Dat doe je dan in de stijl van: U en ik weten, dat u met idioten moet regeren en wat nu gebeurt, kan natuurlijk helemaal niet. En dan noem je je gesprekken met Max de Bok,204 die is goed met Lubbers.’

Stalinist Klinkenberg vond dat Beatrix het uitstekend deed. Hij was bovendien geschokt dat ik mijn brief aan de koningin niet met majesteit maar met mevrouw was begonnen.

Luister op dit moment bij het schrijven van Memoires deel 1 naar Rapsodie Espanola voor twee piano's van Isaac Albéniz, en voel me alsof ik bezig ben afscheid van het leven nemen. Wat ik nu herlees over de affaires Röell en Bertie schokt me diep. Ik herleef deze tragische gebeurtenissen letter voor letter.

Ik moet zo langzamerhand iets schrijven over ‘verdringing’ en het functioneren van ‘geheugen’, want zonder een getypt memo van tien pagina's over hoe mijn vertrek uit Yale University werkelijk is verlopen, zou ik er niets meer van hebben geweten.

13 september 1984

Schiphol

Ik verliet Amerbos om 06:30 uur op weg naar Suriname. Er was een mooie lucht met maan. Mijn lieve jongen, Eduard, is

met zijn vriendin Marit in Spanje. Een leven lang heb ik gevoelens, als nu voor Ed, gekoesterd, maar ze werden nooit beantwoord. What to do? Quit? Luister naar een pianoconcert van Ravel. Tranen, als gewoonlijk. Altijd als weemoed mijn gedachten over mijn leven en liefde voor Eduard overheerst. Premier Wim Udenhout van Suriname heeft in een brief een beroep op premier Lubbers gedaan om gezien de financiële nood en de politieke problemen in zijn land rechtstreeks met hem over spoedige hervatting van de opgeschorte ontwikkelingshulp te overleggen. Suriname heeft nog voor 1,5 miljard gulden aan toegezegde hulp tegoed.

Amsterdam - Düsseldorf

Het laboratorium van Edward Teller in Livermore, Californië is bezig aan de ontwikkeling van een super-chip, ‘(...) that will allow the complex circuitry of hundreds of silicon chips to be etched onto a single thin wafer. While today's chips carry thousands of transistors, a single wafer could hold millions.’

Michael Jackson verdiende vorig jaar 45 miljoen dollar. Hij verkocht 750.000 exemplaren alleen al van de single Thriller in nog geen zeven maanden tijd.

Düsseldorf - Miami

Walter Mondale, kandidaat voor de Democraten riep uit: ‘Most Americans would be surprised to learn that God is a Republican.’205 Ronald Reagan maakt the religious right het hof om stemmen te winnen, en zag er dus geen gat in om te verschijnen in Jerry Falwells Old Time Gospel Hour. Falwell zegt in dat programma: ‘I firmly believe it is a religious duty to be a good citizen, and that it is one's duty as a good citizen to participate in politics. But I can be true neither to my country nor my God if I separate my religious convictions from my political views.’ En benadrukt: ‘This is not radical fundamentalist theory. It is the basic belief that drove the Pilgrims to our shores.’ Een man, die ik heb geïnterviewd en respecteer, Rabbi Alexander Schindler, president of the Union of American Hebrew Congregations, werd door een lid van B'nai B'rith Women gevraagd of hij zich zorgen maakte over de steeds verder voortschrijdende vermenging van politiek en religie. Hij antwoordde: ‘I am scared to death!’ Terwijl science & technology de meest onvoorstelbare ontdekkingen doen en vooruitgang boeken, zit de massa opgescheept met propagandisten van achtergebleven

denk-en-gevoelspatronen die stammen uit de tijden der hunebedbouwers.

14 september 1984

Miami, Coral Gables

Om 18:00 uur arriveerde ik gisteravond bij mijn vaste afstap hier: Club Bath. Het bekende recept vannacht. Er kwamen twee guys samen op bezoek in mijn hut, die achter elkaar met mijn cock bezig waren. En natuurlijk de bekende kater achteraf, waar Eduard het ook altijd over heeft.

Ontdekte vanmorgen dat mijn rechteroog niet helemaal normaal was. Ben meteen naar dokter Sanford Rakofsky gestapt, oogheelkundige, die constateerde dat er een kleine ontsteking was. Kreeg druppels. Ik krijg dan onmiddellijk nachtmerries van de vraag die bij me opdoemt: is dit het eerste symptoom van aids? Vooral omdat laatst een teen behoorlijk ontstoken was. Rakofsky hield het echter voor mogelijk dat ik bij het behandelen van de teeninfectie mijn oog had geraakt.

Charles Snyder analyseert het verzinnen van uitvluchten als excuses: ‘I have long been intrigued by the human dilemma of fallibility.’206 Volgens hem is iedereen eropuit: ‘(...) to maintain a positive image (...) both for an internal audience (ourselves) and for an external audience (everyone else).’ Daarbij speelt zelfrespect een belangrijke rol. Blunders worden subtiel afgedekt door wat Snyder noemt ‘reframing maneuvers, behavior aimed at softening, bleaching and generally repacking the bad act in a more positive light.’ Ook worden ‘self-handicapping’ levenservaringen als excuses aangevoerd: ‘What do you expect; I have had a hard life!’

‘The best way to deal with pathological excuse-making,’ zegt Snyder, ‘is first, to point out the excuses when they are offered. In developing a model of how excuses work I have been impressed by the many types of not-so-obvious behavior, that are, in fact, excuses. Often, people are not even aware that they are making excuses, as repeated excuse-making gradually becomes automatic. (...) Once excuse-makers are aware of their habit, they can begin developing skills in areas that are important to their self-esteem.’ Bovendien onderstreept hij dat mislukkingen bij het levens horen, en lang niet altijd uitvluchten of zogenaamde verklaringen nodig hebben. ‘They do not reflect on one's character and continual explanations become unnecessary.’

Zijn excuses (uitvluchten) dan eigenlijk een dekmantel voor leugens? ‘No,’ zegt professor Snyder, ‘I don't think they are. It is true that by adopting an explanation that preserves positive self-images, people are subjectively biasing their interpretations of the world. But these biased interpretations are not always “errors” or “lies”. There often is not one black or white view of reality. (...) Adam blamed Eve, Eve blamed the serpent and we have been blaming away happily ever since.’

15 september 1984

Heb vrij redelijk de hele nacht in deze hoerenkast in Florida geslapen. Er is nu een variant op Freuds castratieangst aan het ontstaan: homoseksuelen raken verlamd van angst door penissen. Nu bekend is dat aids via sperma wordt overgedragen, worden pikken soms eerst aan een zorgvuldig onderzoek onderworpen, en soms wordt er voor de vorm gepijpt, maar zonder de intensiteit zoals dat in het verleden gebeurde. Er wordt gezogen met de rem erop.

De Zuid-Afrikaan Jamie Uys heeft de film The Gods Must be Crazy gemaakt. Het verhaal is hier op een filmfestival met succes gepresenteerd. ‘There are three plots,’ aldus Bill Cosford in de Herald.207 ‘The head of a bushman family, for reasons the film makes wonderfully clear and drily numerous, has set out on a trek to rid his clan of a Coca Cola bottle thrown from a passing airplane. This is an article from well outside the bushman experience, and Xao and his people had become to regard it as an Evil Thing.’ Die film wil ik zien.

In Peking hebben chirurgen een duim, die anderhalf jaar bevroren is geweest, op de hand gezet van een vrouw van 25 jaar. De transplantatie is geslaagd. De duim was afkomstig van een overleden persoon. Stel je voor dat je met een duim verder leeft van iemand die dood is.

In Tandjung Priok bij Djakarta zijn ongeregeldheden geweest waarbij negen doden vielen en 53 mensen gewond werden. Generaal Benny Murdani zegt dat het om moslimfundamentalisten gaat, wat valt te betwijfelen. Indonesische militairen paffen nu met Israëlische Uzi-machinepistolen.

Freud and Man's Soul van Bruno Bettelheim is schitterend.208

‘Freud showed us how the soul could become aware of itself. (...) “Psyche” is the soul - a term full of the richest meaning, endowed with emotion, comprehensively human and unscien-

tific. (...) It was Freud's emphasis on the soul that made his analysis different from all others. (...) Birds and butterflies are symbols of the soul in many cultures, and serve to emphasize its transcendental nature.’

‘The purpose of Freud's lifelong struggle,’ schrijft Bettelheim, ‘was to help us understand ourselves, so that we would no longer be propelled, by forces unknown to us, to live lives of discontent, or perhaps outright misery, and to make others miserable, very much to our own detriment.’ En: ‘All of Freud's work to uncover the unconscious was intended to give us some degree of rational control over it, so that when acting in line with its pressures was not appropriate, the releasing of these pressures could be postponed or neutralized, or - most desirable of all - the powers of the unconscious could be redirected through sublimation to serve higher and better purposes.’

Miami - Curaçao - Paramaribo

Heb de beste stoel in gekregen: seat A-1, business class. Waarschijnlijk het werk van Frieda's vriendin, Shirley Miller. Ga lezen, een brief aan Eduard schrijven en mijn dagboek bijwerken.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


datums